________________
નો અર્થ સ્પષ્ટ કરતાં 5
માંડીને, આશ્રમના રિબાતા વાછરડાને ઝેરનું ઈજેક્શન આપી છે. શરીર અને મનની શુદ્ધિ માટે રોઝા અનિવાર્ય છે. માત્ર મુક્તિ આપવાની ચેષ્ટા કરનાર ગાંધીજીએ અહિંસાને કાયરતાનું ભૂખ્યા-તરસ્યા રહેવાને ઈસ્લામે રોઝાનો દરજ્જો નથી આપ્યો. વરૂપ નથી આપ્યું. તેમણે અહિંસાના પોતાના માનવીય વિચારો ઉપવાસ દરમ્યાન બૂરા મત દેખો, બૂરા મત સૂનો, બૂરા મત કહો વ્યક્ત કરતા કહ્યું છે,
અને બૂરા મત સોચોનો સંયમ અત્યંત જરૂરી છે. અન્યથા ભૂખ્યા ‘અહિંસા વ્યાપક વસ્તુ છે. હિંસાની હોળીની વચ્ચે સપડાયેલા તરસ્યા રહેવા છતાં રોઝાનું પુણ્ય પ્રાપ્ત થતું નથી. જૈન ધર્મમાં આપણે પામર પ્રાણી છીએ. ‘જીવ જીવની ઉપર જીવે છે.' એ સમ્યગુદૃષ્ટિ, સમ્યગુજ્ઞાન અને સમ્યગુચરિત્રનો જે સિદ્ધાંત છે તે જ ખોટું વાક્ય નથી. મનુષ્ય એક ક્ષણ પણ બાહ્ય હિંસા વિના નથી રોઝાની ફળશ્રુતિ માટે અનિવાર્ય છે. રોઝા દરમ્યાન મન, શરીર જીવી શકતો. ખાતાં પીતાં, બેસતા ઊઠતા, બધી ક્રિયાઓમાં ઈચ્છા કે વિચાર સુધ્ધાંની હિંસા કે નિંદાને સ્થાન નથી. અનિચ્છાએ કંઈક હિંસા તે કર્યા જ કરે છે. તે હિંસામાંથી નીકળવાનો ઈસ્લામનો ચોથો સિદ્ધાંત છે જકાત. જકાત એટલે ફરજિયાત તેનો મહાપ્રયાસ હોય, તેની ભાવના કેવળ અનુકંપા હોય, તે દાન. સમાજમાં રહેલ સામાજિક – આર્થિક અસમાનતાને દૂર સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ જંતુનો પણ નાશ ન ઈચ્છે અને યથાશક્તિ તેને કરવાનો સ્પષ્ટ ઉદેશ તેમાં સમાયેલો છે. સૌ માટે રોટી, કપડાં અને બચાવવાનો પ્રયાસ કરે, તો તે અહિંસાનો પૂજારી છે. તેની પ્રવૃત્તિમાં મકાનની પ્રાથમિક જરૂરિયાત પૂર્ણ કરવાનો માર્ગ એટલે જકાત. નિરંતર સંયમની વૃદ્ધિ હશે. તેનામાં નિરંતર કરુણા વધતી હશે. જે મુસ્લિમ પાસે પોતાની જરૂરિયાત કરતાં વધારે સ્થાવર કે જંગમ પણ કોઈ દેહધારી બાહ્ય હિંસાથી મુક્ત નહિ થઈ શકે. (૩) મિલકત હોય તો તેણે પોતાની વાર્ષિક આવકમાંથી અઢી ટકા
ગાંધીજીની આવી માનવીય અભિગમને સાકાર કરતી અહિંસા ગરીબ જરૂરતમંદો માટે ફરજિયાત દાનમાં આપવાનો આદેશ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની સૂક્ષ્મ અહિંસા કરતાં આપણને વધુ એટલે જકાત. સમાજને સમાન, તંદુરસ્ત અને દોષરહિત કરવાનો સરળ લાગશે, પણ તેની સરળતાનો આભાસ તેના અમલીકરણ ઉદ્દેશ જકાતના મૂળમાં છે. માનવીની પ્રાથમિક જરૂરિયાતો પૂર્ણ ન સમયે અત્યંત કઠિન બની જાય છે.
થાય ત્યારે જ તે ગુનાહ અને હિંસા તરફ વળે છે. એ અપકૃત્યોથી (૨) ઇસ્લામના સિદ્ધાંતો અને અહિંસા
સમાજને મુક્ત કરવા જકાત આપવી ફરજિયાત છે. અહિંસાની ગાંધીજીએ ઈસ્લામનો અર્થ સ્પષ્ટ કરતા કહ્યું છે,
આવી વ્યવહારુ વ્યવસ્થા અન્ય કોઈ ધર્મે ફરજિયાતપણે સ્વીકારી ‘ઈસ્લામનો અર્થ શાંતિ છે. એ શાંતિ મુસલમાનોની જ નથી, હોય તેમ ભાસતું નથી. પણ સૌ કોમ અને વિશ્વશાંતિની છે.' (૪)
ઈસ્લામનો અંતિમ સિદ્ધાંત હજ છે. હજ એટલે મક્કા-મદિનાની ઈસ્લામની આવી વિશ્વવ્યાપી શાંતિની સ્થાપના માટે જરૂરી ધાર્મિક યાત્રા. હજ ઈસ્લામમાં ફરજિયાત છે. જેની પાસે હજયાત્રાએ છે અહિંસા. અહિંસાના આચરણ માટે ઈસ્લામના પાયાના સિદ્ધાંતોને જવાની પૂરતી નાણાકીય સગવડ હોય, જેણે પોતાની વર્તમાન સમજવા પડે, પામવા પડે. ઈસ્લામના પાયાના પાંચ સિદ્ધાંતોની અને ભવિષ્યની કૌટુંબિક, સામાજિક જવાબદારીઓ માટે નાણાકીય વિશિષ્ટતા એ છે કે તેમાં ક્યાંય હિંસાનો ઉલ્લેખ સુધ્ધાં નથી પણ આયોજન કરી રાખ્યું હોય, જે પોતાના નાના મોટા તમામ કરજમાંથી મન, વચન અને કર્મની અહિંસાને પામવા આ પાંચે સિદ્ધાંતો મુક્ત થઈ ગયો હોય, તેવા કોઈપણ મુસ્લિમ માટે હજયાત્રા અનિવાર્ય છે.
ફરજિયાત છે. હજયાત્રાએ જતા સમયે દરેક મુસ્લિમ ‘અહેરામ' ઈસ્લામના પાંચ સિદ્ધાંતોમાં ઈમાન, નમાઝ, રોઝા, જકાત ધારણ કરે છે. અહેરામ’ એટલે સિવ્યા વગરનું સફેદ કપડું. જેનો અને હજનો સમાવેશ થાય છે. ઈમાન એટલે શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ. ઉપયોગ હજયાત્રા દરમ્યાન શરીર ઢાંકવા માટે થાય છે. અહેરામ ઈસ્લામનો મૂળભૂત સિદ્ધાંત તૌહિદ' અર્થાત્ એકેશ્વરવાદ ઈમાનના ધારણ કરેલ હજયાત્રીઓ જૈન સાધુઓ જેવા ભાસે છે. અહેરામ મૂળમાં છે. “ખુદા એક છે, તેનો કોઈ જ ભાગીદાર નથી અને ત્યાગનું પ્રતીક છે. દુનિયાના મોહ, માયા અને બંધનોમાંથી મુક્તિ મહંમદ ખુદાના પયગમ્બર છે.”
એટલે અહેરામ. ‘લાઈલાહા ઈલ્લિલ્લાહ, મુહમદુરરસુલ્લિલાહ'
ઈસ્લામના આ પાંચે સિદ્ધાંતો મૂલ્યનિષ્ઠ, ચારિત્ર્યશીલ અને ખુદામાં દઢ વિશ્વાસ રાખવાનો આદેશ આ વિધાનમાં સ્પષ્ટ અહિંસક સમાજરચના માટે પ્રેરક છે. આ સિદ્ધાંતોમાં ક્યાંય હિંસાનો થાય છે. નમાઝ એટલે પ્રાર્થના. કુરાને શરીફમાં પાંચ વક્તની નામ માત્રનો ઉલ્લેખ જોવા મળતો નથી. નમાઝ ફરજિયાત પઢવાનો આદેશ છે. મુસ્લિમ બાળક સમજણું (૩) ઈસ્લામનો પ્રચાર અને અહિંસા થાય ત્યારથી તેના માથે પાંચ વક્તની નમાઝ ફરજિયાત છે. જો કે ઈસ્લામના પ્રચારમાં હિંસાનો ઉપયોગ થયાનો વિચાર ખાસ્સો નમાઝની ક્રિયા હજરત મહંમદ પયગમ્બર (સ.અ.વ.)ની દેન છે. પ્રચલિત અને દેઢ છે પણ એ ઐતિહાસિક કે આધ્યાત્મિક સત્ય રોઝા એટલે ઉપવાસ.
નથી. એ માટેના સંશોધનો કે અભ્યાસને પૂરતો અવકાશ છે. કોઈ દરેક ધર્મમાં સોમ, ઉપવાસ કે રોઝાને સ્વીકારવામાં આવેલ ધર્મ કે તેના વિચારો, બળ કે હિંસા દ્વારા ક્યારેય લોકમાન્ય બની
જ નથી, હોય તેમ
તેમ સિદ્ધાંત હજ છે.
મે - ૨૦૧૯
પ્રબુદ્ધ જીવન :અહિંસા વિશેષાંક
૪૩
