________________
R RA;
‘માર્કંડેયપુરાણ'માં દેવીમાહાભ્યમાં દેવી સ્વયં કહે છે કે તે સમયાંતરે અસુરો, દાનવો, અનિષ્ટોના નાશ માટે નંદા, રક્તચામુંડા, શતાક્ષી, દુર્ગા, ભ્રામરી જેવી દેવીઓના રૂપો લઈને એવા વિદ્યાતક તત્ત્વોનો સંહાર કરશે.
રૌદ્રરૂપા દેવીઓ આ પ્રમાણે છે: આગમગ્રંથોમાં દુર્ગાના નવ રૂપો વર્ણવવામાં આવ્યાં છે. એમાંથી રૂદ્રાંશદુર્ગા, અગ્નિદુર્ગા, રિપુમારીદુર્ગા, મહિષાસુરમર્દિની, કાત્યાયની જેવા રૂપો રૌદ્ર છે. વિશેષતઃ મહિષાસુરમર્દિનીનો દેખાવ ઉગ્ર અને રૌદ્ર છે. તે સંહારદેવી તરીકે વિશેષ ખ્યાત છે. તેને દસ હાથ છે, ત્રણ આંખો છે, મસ્તક પર જટામુકુટ ધારણ કરે છે, એમાં ચંદ્રકલા શોભે છે, તેના શરીરનો રંગ અતસી પુષ્પ જેવો છે અને આંખો નીલોત્પલ જેવી છે. તે સિંહ ઉપર આરૂઢ છે.
પૌરાણિક કથાનુસાર મહિષાસુરમર્દિનીએ મહિષ નામના શક્તિશાળી અસુરનો નાશ કર્યો માટે દેવીનું એ રૂપ પ્રચલિત થયું છે. સિંહારૂઢ દુર્ગા પણ રૌદ્રરૂપિણી છે. દેવીનું કાલરાત્રિનું સ્વરૂપ ઉગ્ર અને ભયંકર છે.
કે
'
*
*
મહાકાલી ‘દુર્ગાસપ્તશતી'માં કાલી વિશે જણાવવામાં આવ્યું છે કે શુંભનિશુંભના ત્રાસથી ત્રસ્ત દેવોએ હિમાલય પર આવીને મહાદેવની સ્તુતિ કરી એ સમયે પાર્વતીના શરીરમાંથી અંબિકાદેવી-કૌશિકીનો પ્રાદુર્ભાવ થયો. પાર્વતીજી કૌશિકીના છૂટા પડ્યા બાદ કાળાં પડી ગયાં એટલે ‘કાલી' કહેવાયાં.
તારા પણ ઉગ્નરૂપા છે. તેઓ શબ પર વિરાજે અને અટ્ટહસ્ય કરે છે. તેમના હાથમાં ખડુંગ, કમળ, કત્ર, ખોપરી છે. ભૈરવી ઉગ્નરૂપા છે. લાલવસ્ત્રધારિણી આ દેવી ગળામાં મુંડમાળા ધારણ
* * * *
*
* *
*
* * * *
*
*
*
* *
*
* *
* *
*
છિન્નમસ્તાનું આલેખન વિશિષ્ટ છે. પોતાના નખતી પોતાનું જ મસ્તક કાપીને ડાકિની અને વર્ણિનીની ક્ષુધાને તૃપ્ત કરનારા એ દેવીના ચરણ નીચે કામદેવ છે. એ જ રીતે ધૂમાવતી પણ રૌદ્રરૂપા છે.
જૈન ધર્મની શ્વેતાંબર અને દિગંબર એ બંને ધારામાં પૃથ્વીની ઉપર અને નીચેના દેવી-દેવતાઓના નિવાસ અને શ્રેણીઓનું જૈનશાસ્ત્રોમાં નિરૂપણ છે. એમ માનવામાં આવે છે કે એમની
પૂજા-અર્ચના અને વરદાનથી બધા સાંસારિક સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. છિન્નમસ્તા
યક્ષિણી, યોગિની, શાસનદેવી અને અન્ય દેવીરૂપે જૈન ધર્મમાં દશ મહાવિદ્યાઓ માટે એવી કથા પ્રચલિત છે કે શિવે પાર્વતીની દેવીઓની ઉપાસના ખ્યાત છે. ભર્જના કરતા પાર્વતીને ગુસ્સો ચઢ્યો અને તેઓ શિવને ક્રોધિત જૈનસાહિત્યમાં દેવીઓના સામાન્યતઃ ત્રણ રૂપો જોવા મળે છે થઈને જોવા લાગ્યાં. તેઓએ દશેય દિશામાં દશ રૂપો ધરીને શિવને : પ્રાસાદેવી, કુલદેવી અને સંપ્રદાય દેવી. કુલદેવી કે તંત્રદેવીઓમાં ઘેરી લીધા. આ પાર્વતી જ દશ મહાવિદ્યારૂપે પૂજનીય છે. કંકાલી, કાલી, મહાકાલી, ચામુંડા, જ્વાલામુખી, કામાખ્યા, ‘શિવમહાપુરાણ'માં આ પ્રમાણે દશ મહાવિદ્યાઓ કહેવામાં આવેલ કાલિના, ભદ્રકાલી, દુર્ગા, કુરુકુલ્લા, ચંદ્રાવતી, યમધરા, કાંતિમુખી છે : કાલી, તારા, છિન્નમસ્તા, કમલા, ભુવનેશ્વરી, બગલામુખી, વગેરે છે. જ્યારે સાંપ્રદાયિક દેવીઓમાં અંબા, સરસ્વતી, ત્રિપુરા. ધૂમાવતી, ભૈરવી, ત્રિપુરસુંદરી અને માતંગી.
તારા વગેરે છે. આ બધી દેવીઓમાં સૌમ્ય અને રૌદ્ર રૂપો છે જ.
પ્રબુદ્ધ જીવળ :અહિંસા વિશેષાંક
|
મે - ૨૦૧૯
