________________
ક
ના,
"
સર્વ ધર્મોમાં અહિંસાની સમાન મહત્તા છે તેમ આપણે ન કહી નોંધાયા છે? હોય તો જાણમાં નથી. શકીએ. જૈન ધર્મમાં અહિંસાની જેટલી મહત્તા છે તેટલી મહત્તા ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચેના સંબંધો, ભારત-ચીન વચ્ચેના સંબંધો, ઈસ્લામ અને યહૂદી ધર્મમાં નથી. આમ છતાં એટલું તો આપણે ઈઝરાયેલ અને પાડોશી મુસ્લિમ રાષ્ટ્રો વચ્ચેના સંબંધો – આ અને નિશ્ચયાત્મક રીતે કહી શકીએ સર્વ ધર્મોમાં અહિંસાનો સ્વીકાર આવા અનેક સંબંધો અહિંસાનો વ્યાપક પ્રમાણમાં અને સફળ રીતે થયો છે. કોઈ ધર્મ હિંસાનો ઉપદેશ આપતો નથી, આપી શકે પ્રયોગ થયો છે? ભલે, અનિચ્છાએ પણ આપણે સ્વીકારવું જોઈએ નહિ!
કે ના, એમ બની શક્યું નથી. ભગવાન બુદ્ધ, ભગવાન મહાવીર સ્વામી, ભગવાન ઈશુ, ભારત અને પાકિસ્તાન, બંને સ્વતંત્ર રાષ્ટ્રો બન્યા. પાકિસ્તાને લાઓસે આદિ અધ્યાત્મ પુરુષોએ પોતાની વાણી દ્વારા જ નહિ કાશ્મીર પર આક્રમણ કર્યું. કાશ્મીરના મહારાજાએ કાશમીરનું પરંતુ પોતાના જીવન દ્વારા પણ અહિંસાનો બોધ આપ્યો છે. ભારત સાથે જોડાણ કર્યું. તે વખતે કાશ્મીરને પાકિસ્તાનથી બચાવવા સામાન્ય સમાજ દ્વારા મનોમય ભૂમિકા પર તો ‘અહિંસા"ના આ માટે, પાકિસ્તાનની સેના સામે લડવા માટે ભારતે સેના મોકલવી બોધનો વ્યાપક પ્રમાણમાં સ્વીકાર થયો છે. સૌ કોઈ એમ જ કહે કે નહિ? સમસ્યા ઊભી થઈ. છે –
નહેરુજીએ તે માટે મહાત્મા ગાંધીજીની સલાહ માગી. ગાંધીજીએ હા, અહિંસા જ બરાબર છે!''
પાકિસ્તાનની સેના સામે લડવા માટે કાશ્મીરમાં ભારતીય સેના આમ છતાં વ્યાવહારિક ભૂમિકા પર અહિંસાનો વ્યાપક પ્રમાણમાં મોકલવાની અનુમતિ આપી અને પછી ભારતીય સેના કાશ્મીર સ્વીકાર થયો છે તેમ ન કહી શકાય.
ગઈ છે. આમ બન્યું તેથી તે વર્ષનું શાંતિનું નોબેલ પારિતોષિક કુટુંબ, ગામ, તાલુકો, જિલ્લો, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર - આ પ્રકારના મહાત્મા ગાંધીજીને ન આપ્યું. આ ઈતિહાસને પાને નોંધાયેલી અનેક સંગઠનો છે. જ્ઞાતિ, ધર્મ, વ્યવસાય આદિના ધોરણે પણ હકીકત છે. અનેક સંસ્થાઓ અને સંગઠનો રચાય છે. સમાજસેવા, શિક્ષણ, મહાત્મા ગાંધીજીએ કાશ્મીરમાં ભારતીય સેના મોકલવા માટે આરોગ્ય, આદિને કેન્દ્રમાં રાખીને પણ સંસ્થાઓ બને છે. આ અનુમતિ કેમ આપી? અહિંસાના પૂજારી બાપુએ આમ કેમ કર્યું? બધાં સંગઠનોમાં વધતા-ઓછા પ્રમાણમાં હિંસા પણ છે અને કારણકે બાપુ જાણતા હતા કે વૈશ્વિક ભૂમિકાએ અહિંસાનો પ્રયોગ અહિંસા પણ છે જ! ભાઈ-ભાઈ, વ્યાવસાયિક ભાગીદારો, પિતા- કરવાનો સમય હજુ આવ્યો નથી તે વખતે બાપુ અને બાપુના પુત્ર, શિક્ષક-વિદ્યાર્થી, મિત્ર-મિત્ર, પતિ-પત્ની આ સ્વરૂપના અનેક લખો અનુયાયી કાશ્મીરમાં સેનાને બદલે અહિંસાનો સંદેશો લઈને અને અનેકવિધ સંબંધો છે અને રહેશે. તે સર્વમાં માત્ર હિંસા છે? કેમ ન ગયા? કારણકે બાપુ જાણતા હતા કે વૈશ્વિક ભૂમિકાએ ના! માત્ર અહિંસા છે? ના! બંને છે. હિંસા પણ છે અને અહિંસા અહિંસાનો પ્રયોગ કરવાનો સમય હજુ આવ્યો નથી! પણ છે.
હવે પ્રશ્ન છે કે વૈશ્વિક ભૂમિકાએ અહિંસાનો પ્રયોગ કરવાનો હવે આપણે જોઈએ કે રાષ્ટ્રીય ભૂમિકા પર અહિંસા અને સમય કદી નહિ આવે? રાષ્ટ્ર-રાષ્ટ્ર વચ્ચેની સમસ્યાઓનું નિરાકરણ હિંસાની સ્થિતિ કેવી છે? રાષ્ટ્રીય સમસ્યાના સમાધાન માટે હિંસાનો અહિંસા દ્વારા જ થાય તેવો સમય કદી નહિ આવે? આશરો લેવાય છે કે અહિંસા દ્વારા જ સમાધાન મેળવાય છે? આવશે! જરૂર આવશે!
થોડા ક્રાંતિકારીઓ અને સુભાષબાબુની આઝાદ હિંદ ફોજના તે માટે શું કરી શકાય? અપવાદ સિવાય, મહાત્મા ગાંધીજીના નેતૃત્વ હેઠળ ભારતને ૧. વિશ્વભરના લોકો વ્યાપક પ્રમાણમાં સમજે કે હિંસા નહિ, સ્વતંત્રતા અહિંસા દ્વારા જ મળી છે તેમ કહેવામાં અતિશયોક્તિ અહિંસા જ સાચો ઉપાય છે. નથી. રંગભેદની નીતિમાંથી મુક્ત થઈને દક્ષિણ આફ્રિકાને યથાર્થ ૨. પ્રજા શાણા, સમજદાર અને ડાહ્યા લોકોને નેતા તરીકે પસંદ સ્વાતંત્ર્યની પ્રાપ્તિ નેલ્સન મંડેલા દ્વારા અહિંસાને માર્ગે થઈ છે. કરે. આમ છતાં ચીન, રશિયા, બ્રહ્મદેશ આદિ દેશોમાં સામ્યવાદની ૩. યુ.નો. અને તેવી વૈશ્વિક સંસ્થાઓ વધુ કાર્યક્ષમ અને વધુ પ્રતિષ્ઠા હિંસા દ્વારા જ થઈ છે. આ રાષ્ટ્રીય ભૂમિકાએ હિંસા અને સમર્થ બને. અહિંસા – બંનેના પ્રયોગો થયા છે. પરંતુ અહિંસાના પ્રયોગો કરતા ૪. જયહિંદને સ્થાને જયજગત આવે અને આ પ્રમાણે પ્રત્યેક હિંસાના પ્રયોગો વધુ થયા છે, તેમ આપણે સ્વીકારવું જોઈએ. દેશમાં બને! - હવે આપણે જોઈએ કે વૈશ્વિક ભૂમિકાએ હિંસા-અહિંસાની સ્થિતિ શું છે? બે રાષ્ટ્રો વચ્ચે યુદ્ધનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય અને અહિંસા દ્વારા તેનું નિરાકરણ થયું હોય તેવા પ્રસંગો ઈતિહાસમાં
સંપર્ક : ૯૩૭૪૪૧૬૬૧૦ મે- ૨૦૧૯O
પ્રબુદ્ધ જીવળ :અહિંસા વિશેષાંક
૪૧
