________________
જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોઃ
ઉપર કહ્યું તેમ અવધૂશ્રીનાં સ્તવનોમાં મુખ્યત્વે જુદા જુદા જૈન સિદ્ધાંતોની જ ચર્ચા છે. તે સિદ્ધાંતો કયા તર્ક ઉપર રચાયેલા છે તેનો નિર્દેશ જે તે પ્રસંગે વિવેચન દરમ્યાન કરેલ છે, પરંતુ સ્તવનોને વધુ સરળતાથી સમજવા માટે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની સામાન્ય સમજ વિશેષ ઉપયોગી થઈ પડશે, તેથી તેનો ઉલ્લેખ અહીં અસ્થાને નથી.
જૈન દર્શનનો આધાર “આત્મા” છે કારણ કે તેના મત પ્રમાણે શુદ્ધ આત્મતત્ત્વ જ “પરમાત્મ” સ્વરૂપને પામી શકે છે. આથી વિશ્વના કોઈપણ જીવની પ્રગતિ કે અવગતિ માટે કોઈ બહારની પૌરુષેય કે અપૌરુષેય સત્તા જવાબદાર નથી. જીવનના સુખ-દુઃખનો આધાર આત્મા પોતે જ છે. આ આત્મતત્ત્વને જૈનો “જીવ” તરીકે ઓળખે છે. આ તત્ત્વ અનાદિ, અનંત અને સનાતન છે. તેનું સ્વરૂપ અવધૂશ્રીએ સ્તવન પંદરમાં સમજાવેલ છે. જે “જીવ” નથી એટલે ચેતનવંતુ આત્મતત્ત્વ નથી તે “અજીવ” છે. આ “અજીવ” તત્ત્વ પણ સનાતન છે, પરંતુ રૂપાંતરને પાત્ર છે અને તે અનાદિકાળથી જીવ તત્ત્વ સાથે સંકળાયેલ છે. આ સંબંધ અજીવ તત્ત્વને ચેતનવંતુ બનાવે છે જેને પરિણામે સંસારચક્રની વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ આપણી નજરે ચડે છે. આ “અજીવ” તત્ત્વોમાં “કર્મવર્ગણા” મુખ્ય છે. “અજીવ” સાથેના અનાદિ સંસર્ગને પરિણામે “જીવ” સારા અગર નરસાં કર્મો કરે છે, જેના સ્પંદનોને કર્મ-વર્ગણા કહેવાય છે. દરેક જીવની સ્વાભાવિક પ્રવૃત્તિ આ કર્મ-વર્ગણાથી મુક્ત થવાની રહે. સારા નરસાં દરેક પ્રકારની કર્મ-વર્ગણાથી મુક્ત થયેલ જીવ મુક્તિ પામે છે અને તેના અસલ શુદ્ધ સ્વરૂપને પામે છે.
- આ રીતે પ્રગતિની દિશામાં આત્મ (જીવ) ત્રણ પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થાય છે. (૧) “બહિરાત્મ” દશા, જેમાં જીવ સારી નરસી કર્મ-વર્ગણાથી ઘેરાયેલ જ રહે છે અને તેથી ફક્ત સ્થૂળ વસ્તુઓમાં જ પોતાપણું જુએ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આત્મા સ્વભાવમાં નહી પરંતુ પરભાવમાં રહે છે. (૨) પરંતુ જીવ જયારે સ્વભાવ અને પરભાવનો ભેદ પારખી પોતાના અંતરના સ્વરૂપને પારખવા લાગે છે ત્યારે સ્થળનો મોહ ઓછો કરી સ્વભાવ તરફ ઉત્તરોત્તર આગળ વધતો જાય છે અને ત્યારે તે “અંતર-આત્મા”ની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે. (૩) આ દ્વિતીય પરિસ્થિતિમાં પ્રગતિ કરતો આત્મા જ્યારે સ્વમાં સ્થિર થાય છે ત્યારે તે પરભાવથી તદન મુક્ત બની શુદ્ધ જ્ઞાનમય, દર્શનમય વીતરાગ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે અને ત્યારે “પરમાત્મ”ભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યારે ચેતન આત્મા તેના શુદ્ધસ્વરૂપમાં રહી તમામ અજીવ તત્ત્વોથી વેગળો બને છે અને સિદ્ધ પરમાત્મા બને છે. આ ત્રણ અવસ્થાનું વર્ણન અવધૂશ્રીએ પાંચમા તીર્થંકર શ્રી સુમતિનાથના સ્તવનમાં કર્યું છે અને આત્મતત્ત્વના સ્વરૂપની ચર્ચા અવધૂશ્રીએ વશમાં તીર્થકરના સ્તવનમાં કરી છે.
આનંદધન-સ્તવનો
પ્રાસ્તાવિક
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
