________________
નોંધ: પૂજાનો ખરો પ્રકાર અને રહસ્ય આ ગાથામાં અવધૂશ્રીએ સમજાવેલ છે અને તેમાં ગુણસ્થાનકોનો ટૂંકો નિર્દેશ કરે છે, તેથી ગુણસ્થાનકોનું જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં શું સ્થાન છે તે જોઈએ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ચાર પ્રકારની પૂજાનો ઉલ્લેખ છે. તે ચાર પ્રકાર : (૧) અંગપૂજા, (૨) અગ્રપૂજા, (૩) ભાવપૂજા, (૪) પ્રતિપત્તિ પૂજા. ભગવાનની મૂર્તિના શરીરને અડીને જે પૂજા થાય તેને અંગપૂજા કહે છે. પરંતુ તેના સન્મુખ જે પૂજા થાય તે અગ્રપૂજા કહે છે. તે બન્ને દ્રવ્ય-પૂજા છે જે માત્ર બાહ્યાચાર છે. આ કાવ્યમાં દર્શાવ્યું છે તેમ આ દ્રવ્ય-પૂજાની પાછળ અંતરના ભાવ ન હોય તો તેવી પૂજા તદૃન અર્થહીન છે. તેથી ત્રીજા પ્રકારની પૂજા ભાવપૂજા કહી.
આ ત્રણે પ્રકારની પૂજા શુદ્ધ ચિત્તે અને યોગ્ય રીતે ભાવસભર હૃદયથી કરવામાં આવે તો પરિણામે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રની ખિલવણી થાય છે અને સ્વ-સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ પ્રતિપત્તિ (ચોથા પ્રકારની પૂજા) થાય છે.
સ્વ-સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કયારે થાય? આત્મા તેની પ્રગતિની ચરમસીમાએ પહોચે ત્યારે. આત્માની આવી પ્રગતિના સીમાસ્થંભોને ગુણસ્થાન કહેવાય છે. આવા ગુણસ્થાનકો ચૌદ છે. પ્રગતિશીલ આત્મા જેમ જેમ ઊંચા ગુણસ્થાનકે પહોંચતો જાય તેમ તેમ તેનામાં કયા ગુણોની ખિલવણી થતી જાય તેની વિશદ્ ચર્ચા આ ગુણસ્થાનકોના વર્ણનમાં છે. તેમાંના ગુણસ્થાનકો અગિયારથી ચૌદનો આ ગાથામાં ઉલ્લેખ છે.
જીવના ઊર્વીકરણની પ્રક્રિયાનું વર્ણન જૈન દાર્શનિકોએ ચૌદ ગુણસ્થાનકોમાં આપેલ છે. જીવ તેના ચેતનતત્ત્વની પ્રગતિ અનુભવતો જ્યારે અગિયારમા ગુણસ્થાનકે પહોંચે છે ત્યારે તેના કષાયો માંહેનો “મોહ કષાય અત્યંત ધીમો પડે છે. તેથી આ ગુણસ્થાનકે “ઉપશાંત મોહનું નામ આપેલ છે. મોહ ધીમો પડે છે પરંતુ તેનો સમૂળો નાશ-ક્ષય-થતો નથી. પરંતુ વિશેષ પ્રગતિને અંતે જ્યારે તેનો ક્ષય થાય છે ત્યારે જીવ બારમા ગુણસ્થાનકે પહોંચ્યો છે તેમ કહેવાય. આથી બારમા ગુણસ્થાનકને “ક્ષીણમોહ કહે છે. આ રીતે “મોહ' ઉપર વિજય મેળવ્યા બાદ જીવ તેરમા ગુણસ્થાનકે પહોંચે છે ત્યારે અત્ સ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ તે હજુ શરીરધારી હોવાથી તેને શરીર અંગેના યોગો રહે છે તેથી તે સંયોગી કેવળી કહેવાય છે. તે શરીર છૂટે ત્યારે ચૌદમાં ગુણસ્થાનકે પહોંચી અયોગી કેવળી બની સિદ્ધસ્થિતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
આ રીતે સહૃદયની પવિત્ર પૂજા સાધકને સર્વોત્કૃષ્ટ સ્થિતિએ કેવી રીતે પહોંચાડે
આનંદધન-સ્તવનો * સ્તવન-૯
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
