________________
८४ યોગની આઠ વિધિઓ નીચે મુજબ છે : (૧) યમ, (૨) નિયમ, (૩) આસન, (૪) પ્રાણાયામ, (પ) પ્રત્યાહાર, (૬) ધારણા, (૭) ધ્યાન, (૮) સમાધિ. યથા યોગ્ય રીતે આ વિધિઓનું પાલન થાય તો આત્મા મોક્ષને પામે છે. આ તમામ વિધિ જૈનદર્શનને અનુકૂળ છે. જૈનોની આચારસંહિતા સામાયિક પ્રતિક્રમણ અને શુક્લ ધ્યાન સુધી લઈ જતી ધ્યાનની પ્રક્રિયા પતંજલિની વિધિઓ સાથે ઘણું સામ્ય ધરાવે છે અને આત્મા ગુણસ્થાનકો (Steps of Spiritual Progress)ને વટાવતો કૈવલ્યને પહોંચે છે. તેની પ્રક્રિયા મહદ્દઅંશે પતંજલિના અષ્ટાંગ યોગ જેવી જ છે.
આ કારણોસર અવધૂશ્રી સાંખ્ય અને યોગદર્શનોને જૈનદર્શનના (કલ્પવૃક્ષના) પાયા સમાન ગણે છે તે તદન યોગ્ય જ છે.
ભેદ અભેદ સુગત મીમાંસક, જિનવર દોય કર ભારી રે, લોકાલોક અવલંબન ભજિયે ગુરૂગમથી અવધારી રે. ષડ. ૩
નોંધઃ આગળની . ર ની ગાથામાં સાંખ્ય અને યોગદર્શનોનું જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં શું સ્થાન છે તે દર્શાવ્યું. અહીં બૌદ્ધ અને વેદાંત દર્શનોનું સ્થાન બતાવ્યું છે. આત્માનું અસ્તિત્વ અને આત્મવિકાસની અબાધિત શક્યતા - તે જૈનદર્શનના પાયારૂપ છે, તેથી સાંખ્ય અને યોગને જૈનદર્શનના કલ્પવૃક્ષના પગરૂપ છે તેમ ગાથા નં. ૨ માં કહ્યું. કારણ કે પગ વિના કોઈ પ્રગતિ થઈ શકે નહિ. અહીં આ ગાથામાં બૌદ્ધદર્શન જે વિશ્વનાં દરેક તત્ત્વોની ક્ષણિકતામાં માને છે અને મીમાંસકો (વેદાંતીઓ) જે ચરાચર સમસ્ત વિશ્વને બ્રહ્મરૂપ તરીકે જ સ્વીકારે છે તેને જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના હાથરૂપ માને છે.
આત્માની પાયામાં સ્થાપના કર્યા બાદ આત્માનું સ્વરૂપ નિશ્ચય-નયે અને વ્યવહાર-નયે સંપૂર્ણપણે સમજવું હોય તો બૌદ્ધ અને વેદાંત દર્શનોની જરૂર રહે છે. નિશ્ચય નયે આત્મા એક, અવિભાજય, સર્વદર્શી અને સર્વશક્તિમાન છે; પરંતુ કષાયજન્ય કર્મોના આવરણથી વ્યવહાર-નયે તે ભેદ રૂપ ભાસે છે તેમ જૈનદર્શનનો મત હોવાથી તેમાં વેદાંત તથા બૌદ્ધ બન્ને દર્શનોને સ્થાન છે તેમ તાત્પર્ય છે.
અર્થ સુગત (બૌદ્ધ) અને મીમાંસકદર્શનો જે આત્માને ભેદરૂપે અને અભેદરૂપે સ્વીકારે છે તે જિનવરના મહત્ત્વના (ભારી) હસ્ત છે. આ બન્ને દર્શનો લોક (દવલોક, મૃત્યુલોક અને પાતાળ) તથા અલોક (આકાશ)માં છવાયેલા હોઈ સગુરુની મદદથી તેને સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
નોંધ : લોક-અલોક અવલંબન ભજિયે એટલે કે આ બન્ને દર્શન – બૌદ્ધ અને
A
આનંદધન-સ્તવનો જ સ્તવન-૨૧
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
