________________
૮૨ સ્તવન: ૨૧ : શ્રી નમિનાથ જિન સ્તવન
(રાગ : આશાવરી) નોંધઃ ભગવાન નૈમિનાથના આ સ્તવનમાં અવધૂશ્રીએ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના એક અતિ મહત્ત્વના વિભાગની ચર્ચા કરી છે. તે છે સાદૂર્વાદ (Theory of Relativity) જગતના તત્ત્વજ્ઞાનના ઇતિહાસમાં જૈન તત્ત્વજ્ઞાનીઓનું જો કોઈ અપુર્વ, અનોખું અને સંપૂર્ણ તાર્કિક યોગદાન હોય તો તે સ્યાદ્વાદનું છે.
કોઈપણ વસ્તુ કે વિચારને તેનાં જુદાં જુદાં લક્ષણોથી (પર્યાયોથી) જોવી તેને નયવાદ કહે છે. આ રીતે જોયા બાદ તે તે વસ્તુ કે વિચારનો સર્વાંગી ખ્યાલ અનેકાંત દષ્ટિથી – એટલે કે સર્વગ્રાહી દૃષ્ટિથી લેવો તે સ્યાદ્વાદ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો નયવાદની તાર્કિક પરિણતિ તે સ્વાવાદ અગર અનેકાંતવાદ. આવા અનેકાંતવાદની પદ્ધતિ એકવાર ગ્રહણ કરીએ તો સીધું પરિણામ એ આવે કે વિરોધાભાસી દષ્ટિબિંદુઓને પણ અમુક દષ્ટિએ પોતપોતાનું સ્થાન છે અને તેથી તેની તદન અવગણના કરવી યોગ્ય નથી, તેવી સમજ ઉત્પન્ન થાય. આવી સમજ વિચારના ક્ષેત્રમાં પણ અહિંસા ઉત્પન્ન કરે તે દેખીનું છે. આવી સમજ માનવ સમાજમાં સહિષ્ણુતા ઉત્પન્ન કરે છે અને તેને જેટલું વ્યાપક રૂપ મળે તેટલો આ સંસારની વિષમતાઓનો અંત આવે.
આવી અનેકાંતદષ્ટિ કેળવી ચૂકેલ અવધૂશ્રી આ સ્તવનમાં ભારતનાં જુદાં જુદાં દર્શનોનું સ્થાન જૈન દર્શનમાં કેવું છે તે જણાવે છે. વૈદિક દાર્શનિકો વેદોને મધ્યમાં રાખી ભારતીય દર્શનો છ પ્રકારનાં છે તેમ જણાવે છે. તે છ દર્શનો - સાંખ્ય, યોગ, નૈયાયિક, વૈશેષિક, પૂર્વ-મીમાંસા અને ઉત્તર મીમાંસા છે. જે દાર્શનિકોએ વેદોની સર્વોપરિતાને પડકારી તેઓને ઉપરનાં છ દર્શનોમાં કોઈ સ્થાન નથી. આવા દાર્શનિકો છે : જૈન, બૌદ્ધ, આજિવિકો, લોકાયતિક (ચાર્વાક મતવાદી) વગેરે.
આથી જૈન દાર્શનિકોએ છ દર્શનોના વિભાગો નીચે મુજબ કર્યા: સાંખ્ય, યોગ, મીમાંસક, બૌદ્ધ, જૈન અને લોકાયતિક. તેમણે નૈયાયિકો અને વૈશેષિકોને મીમાંસકોમાં સ્થાન આપ્યું. મારા ખ્યાલ પ્રમાણે જૈન દાર્શનિકોએ કરેલ વિભાગો વધુ સ્વીકાર્ય બને છે કારણ કે તે તમામ ભારતીય દર્શનોને આવરી લે છે.
આ સ્તવનમાં અવધૂશ્રીએ જૈન દાર્શનિકોને અનુસરીને ચર્ચા કરી છે અને દરેક દર્શનનું જૈન દષ્ટિએ શું સ્થાન છે તે દર્શાવ્યું છે.
આનંદધન-સ્તવના * સ્તવન-૨૧
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
