________________
૩૯
સ્તવન : ૧૦: શ્રી શીતળનાથ જિન સ્તવન
(રાગ : ધનાશ્રી, ગૌડ)
નોંધ ઃ સમસ્ત વિશ્વના આધિભૌતિક ચિંતનને તદ્દન નિરાળી દિશા આપતું મૌલિક તત્ત્વ જો કોઈ પ્રદાન થયું હોય તો તે જૈનદર્શનના સ્યાદ્વાદે કર્યું છે.
આ સ્તવનમાં અવધૂશ્રીએ આ સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાંતોનું પ્રતિપાદન કરેલ છે. તે કેવી રીતે કરેલ છે તે જોતાં પહેલાં સ્યાદ્વાદની સમજ ટૂંકમાં લેવાની જરૂર છે. કોઈપણ વસ્તુ કે સિદ્ધાંતના ખરા સ્વરૂપને જાણવા માટે તે વસ્તુ કે સિદ્ધાંતના બહુવિધ પાસાંઓને તપાસવાં જોઈએ. એક દૃષ્ટિએ તે વસ્તુ કે સિદ્ધાંત સાચો લાગે પરંતુ બીજી દૃષ્ટિએ ખોટો પણ લાગે અને એવું પણ બને કે તે વસ્તુ કે સિદ્ધાંતના ખરા-ખોટા બાબત કોઈપણ નિર્ણય લેવાનું અશક્ય હોય. આનું કારણ એ છે કે સિદ્ધાંતનું સાતત્ય અનેક અપેક્ષાઓથી અને પરિણામોથી જોઈ શકાય છે. જોનારની દૃષ્ટિ પણ મર્યાદિત હોય છે, તે પણ અમુક પૂર્વ અનુભવોથી પૂર્વગ્રહિત હોય છે. તેથી વસ્તુ વગેરેની દરેક અપેક્ષા કે પરિણામોનું તેને જ્ઞાન હોતું નથી. અને આથી ઓછે કે વધતે દરજ્જે તે વસ્તુ, વિચાર કે સિદ્ધાંત બાબતનો નિર્ણય એકાંતિક બને છે. તેવો એકાંતિક નિર્ણય અમુક અપેક્ષાએ સાચો હોય તો પણ તે પૂર્ણ સત્ય નથી હોતો. આ પૂર્ણતાને પામવા અનેકાંત દષ્ટિ જોઈએ. જેને કૈવલ્ય પ્રાપ્ત થયું છે તેની દૃષ્ટિ અતિ વિસ્તૃત હોય અને તેથી તે અનેકાંતને પામી શકે છે. પરંતુ સામાન્ય માનવી માટે તે મુશ્કેલ છે. તેથી કોઈપણ વસ્તુ, વિચાર કે સિદ્ધાંતને સમજવા જૈન દાર્શનિકોએ ત્રિભંગીની એક તાર્કિક રચના કરી. તે રચના મુજબ દરેક વસ્તુ, વિચાર કે સિદ્ધાંતનું સાતત્ય નક્કી કરવા તેને મુખ્યપણે ત્રણ રીતે મુલવવી. જેમ કે, (૧) અમુક અપેક્ષાએ સત્ય હોઈ શકે છે. તેને ‘સ્યાત્ અસ્તિ' કહે છે; (૨) અમુક અપેક્ષાએ તે અસત્ય પણ હોઈ શકે છે, તેને ‘સ્યાત્ નાસ્તિ' કહે છે. (૩) અમુક અપેક્ષાએ તેનો કોઈપણ નિર્ણય થઈ શકતો નથી, તેને ‘સ્યાત્ અવક્તવ્યસ્’ કહે છે.
આ રીતે મુખ્યત્વે ત્રણ ભાંગાઓ (દષ્ટિબિંદુ) કહ્યાં. પરંતુ વધુ તાર્કિક પદ્ધતિ અપનાવવા તેમાં બીજા ચાર દૃષ્ટિબિંદુઓ ઉમેરવામાં આવ્યાં જેની ચર્ચા અત્રે અપ્રસ્તુત છે કેમ કે સ્યાદ્વાદના આ ત્રણ મૂળભૂત તત્ત્વોનો પરિચય જ અહીં જરૂરનો છે.
સ્યાદ્વાદની આ ત્રિભંગીની સમજનું મહત્ત્વ એ છે કે સંસારમાં અને જીવનમાં દેખાતી વિષમતા અને વિરોધાભાસોથી અકળાઈ જવાને બદલે જુદી જુદી અપેક્ષાએ જોયા બાદ સાચ-જૂઠ કે સુખ-દુઃખનો નિર્ણય લઈએ તો આપણી સહિષ્ણુતા તો વધે જ નરંતુ સાથોસાથ જીવનમાં સંવાદિતા, સમજ અને સુખનો વધારો થાય.
આનંદધન-સ્તવનો સ્તવન-૧૦
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
