________________
૪૨
(૧) ભગવાનની અવ્યાબાધ આત્મશક્તિ તેમની સિદ્ધ સ્થિતિમાં જ પ્રાપ્ત થયેલ છે. સિદ્ધની સ્થિતિ નિરાકાર છે કેમ કે સિદ્ધાત્મા શરીરી નથી. આથી સિદ્ધાત્માના આ ગુણને ફક્ત “શક્તિ સ્વરૂપે ઓળખ્યો જેની આકૃતિમય અભિવ્યક્તિ નથી, પરંતુ ભગવાનનો બીજો ગુણ વ્યક્તિનો છે જે ઉપર જણાવેલ નિરાકાર શક્તિનો વિરોધી છે.
આ રીતે બીજા કંઢો જેવા કે ત્રિભુવન પ્રભુતા અને નિર્ગથતા;યોગી અને ભોગી, વક્તા અને મૌની, ઉપયોગમાં રહેવાનું વર્તન અને અનુપયોગની સ્થિતિ. આ પાંચેય વિરોધાભાસી કંકોને ત્રિભંગીના સિદ્ધાંતથી નીચે મુજબ સમજાવી શકાય :
ભગવાન જયારે અહંત સ્થિતિને પામે ત્યારે ફક્ત શરીરનો જ યોગ હોય છે, પણ તેની અવ્યક્ત શક્તિ સિદ્ધ ભગવંત જેવી જ હોય છે. આથી અવ્યક્ત સિદ્ધ શક્તિ અને વ્યક્ત શરીરનો કંઠ વિરોધાભાસી થયો. પરંતુ તે બંને ગુણો પ્રત્યે અરિહંતને તો . ઉદાસીનતા જ હોય છે અને તેથી આ ગુણોના અનુપયોગથી ભગવાનની યથાર્થ સ્થિતિનું વર્ણન કરવાનું શક્ય નથી. તેથી તે “અવ્યક્તવ્ય છે. આ રીતે ભગવાનના ગુણો શક્તિસ્વરૂપ છે (યાત અસ્તિ), વ્યક્તિ સ્વરૂપ છે (સ્માત નાસ્તિ) અગર તેમના ખરા સ્વરૂપનું વર્ણન અશક્ય છે. (સ્યાત્ અવ્યક્તવ્યમ્)
આ જ રીતે ભગવાનમાં ત્રિભુવન-પ્રભુતાનો ગુણ હોવા છતાં પોતે નિગ્રંથ છે અને દુનિયા સાથે તેમને કાંઈપણ લેવા દેવા નથી અને વિતરાગ સ્થિતિમાં છે. તેમની પ્રભુતાનો ઉપયોગ (રાગ-દ્વેષ અર્થે) નથી તેથી આ ગુણો અવ્યક્તવ્ય બને છે.
પ્રભુ નિરપેક્ષ કરુણાના ભાવથી દેશના આપે છે ત્યારે સુંદર વક્તાના ગુણો ધરાવે છે પરંતુ બીનજરૂરી એક પણ શબ્દ બોલતા નથી ત્યારે મૌન રાખતા જણાય છે. આથી તેમને વક્તા કહેવા કે મીની તે પ્રશ્ન અવ્યક્તતા અર્પે છે.
પ્રભુને કૈવલ્ય પ્રાપ્ત થયું છે તેથી ઉપયોગ તેઓ સંસારની તમામ હકીકતો જાણી શકે છે પરંતુ રાગ અને દ્વેષ જેને રહ્યા નથી તેવા સ્થિતપ્રજ્ઞ પ્રભુને સાંસારિક પ્રવાહોના કોઈપણ ઉપયોગ જ નથી. આથી આ ગુણોને દર્શાવવાનું તેટલું જ મુશ્કેલ છે તેથી તે પણ અવ્યક્તવ્ય છે.
ઈત્યાદિક બહુ-ભંગ ત્રિભંગી, ચમત્કાર ચિત્ત દેતી રે,
અચરિજકારી ચિત્રવિચિત્રા, આનંદધન પદ લેતી રે. શીતલ. ૬
અર્થ : આ પ્રમાણેની બહુ ભંગીઓવાળી ભગવાનના ગુણોની ત્રિભંગીઓ ચમત્કારયુક્ત છે અને અનેક પ્રકારની અચરજ કરનાર તથા વિચિત્રતાઓથી ભરપૂર છે. પરંતુ તે સમજાય તો આનંદધનના પદને પ્રાપ્ત કરાવનારી છે.
આનંદધન-સ્તવનો જ સ્તવન-૧૦
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
