________________
૧૧ સ્તવન: ૧ : ઋષભ જિન સ્તવન
નોંધ: આ સ્તવન પ્રથમ તીર્થકર શ્રી ઋષભદેવજીને અનુલક્ષીને છે. સ્તવન વાંચતા જણાશે કે તેમાં પ્રેમલક્ષણા પરાભક્તિને ભરપૂર સ્થાન છે.
એક મુમુક્ષુ આત્માની શુદ્ધ આત્મા સાથેની એટલે કે ચૈતન્ય શક્તિ સાથેની, એકાત્મતા કેવી રીતે થાય છે અને તેવી એકાત્મતાનું શાશ્વત સ્વરૂપ કેવું અને શા માટે હોય છે તે રૂપક મારફત અવધૂશ્રીએ સમજાવ્યું છે.
આ કાવ્યમાં મીરાંની પ્રેમ-ભક્તિ અને કવિ અખાના તત્ત્વજ્ઞાનનું સંમિશ્રણ જોવા મળે છે અને તે ઉપરાંત અવધૂશ્રીની કાવ્યશક્તિની ઝલક પણ જોવા મળે છે.
' અહીં પ્રશ્ન એ થાય છે કે જૈનધર્મ જે મુખ્યત્વે જ્ઞાનમાર્ગ છે તેમાં ભક્તિનું શું સ્થાન છે? જૈન તત્ત્વજ્ઞાનનું રહસ્ય “આત્મા' છે અને આત્માને તેના ખરા સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત કરવો તે જૈન તત્ત્વજ્ઞાનનું લક્ષ્ય છે. આ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કોઈ બાહ્ય શક્તિની પ્રસન્નતાથી નહિ પરંતુ સ્વશક્તિથી જ થઈ શકે. બાર ભાવના માંહેની અશરણ ભાવનાનું આ જ રહસ્ય છે.
અને જો આમ જ હોય તો જૈન વિચારસરણીમાં ભક્તિનું શું સ્થાન છે? જીવમાત્રનું ભાવિ જો સ્વકર્મ ઉપર જ આધારિત હોય તો આત્મિક પ્રગતિના પંથે પ્રેમ અને ભક્તિ કઈ રીતે ઉપયોગી થાય? તે પ્રશ્ન સ્વાભાવિક છે કેમ કે પ્રેમ અને ભક્તિ સંપૂર્ણ શરણાગતિ માંગી લે છે. જ્ઞાનમાર્ગીય વિચારધારામાં જો ભક્તિને કાંઈપણ સ્થાન ન હોય તો ભક્તામર, કલ્યાણમંદિર કે કિંકર્પર જેવા અત્યંત ભાવવાહી ભક્તિગીતોને કાંઈપણ સ્થાન ન હોવું જોઈએ એવો તર્ક સ્વાભાવિક રીતે જ ઊઠી શકે છે.
શુષ્કતાની ચરમસીમાએ પહોંચતો આ તર્ક જૈનતત્ત્વજ્ઞાનની સાથે સુસંગત નથી. શુદ્ધ જ્ઞાનમાર્ગમાં ભક્તિને કાંઈપણ અવકાશ નથી તેવી માન્યતા પ્રથમ દર્શને જ ભૂલભરેલી છે. કોઈપણ તાત્ત્વિક વિચારધારા મનુષ્ય સ્વભાવનાં મૂળભુત લક્ષણોથી વિરુદ્ધ જઈ શકે નહિ, કારણ કે તત્ત્વજ્ઞાનનું કાર્યક્ષેત્ર મનુષ્ય સ્વભાવ છે. જ્ઞાન એટલે અંશે આત્માનું લક્ષણ છે એટલે જ અંશે ભાવોર્મિ પણ આત્માનું લક્ષણ છે. વસ્તુત: ભાવોર્મિના અભાવે જ્ઞાનોદય શક્ય નથી. દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્રની રત્નત્રયીમાં જ્ઞાની પુરષોએ દર્શનને પ્રથમ સ્થાન આપ્યું અને દર્શનથી ઉત્પન્ન થતી શ્રદ્ધાને દર્શનનું અનિવાર્ય અંગ ગયું. અવધૂશ્રીના શબ્દોમાં કહીએ તો કપટરહિત થઈ આત્મ અરપણા એટલે કે હૃદયપૂર્વકની ભાવાત્મક શ્રદ્ધા રત્નત્રયીના પ્રથમ રત્ન દર્શનનું અનિવાર્ય અંગ છે, તેના અભાવમાં જ્ઞાન અને ચારિત્રનાં રત્નો પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ અને આવી શ્રદ્ધા થઈ શકે નહિ અને આવી “શ્રદ્ધા' રહિતનું જ્ઞાન ફક્ત બૌદ્ધિક વિતંદાવાદ જ બની રહે.
આનંદધન-સ્તવનો જ સ્તવન-૧
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
