________________
૨૫
સ્તવન: ૬ : શ્રી પદ્મપ્રભુ જિન સ્તવન (રાગ : મારૂ સિંધુડો)
નોંધ : આત્માના ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રકાર હોવાનું કારણ શું ? બહિરાત્માથી શરૂ કરી અંતરાત્મા અને છેવટે પરમાત્માની સ્થિતિ વચ્ચે જે ભેદ અને અંતર રહે છે તે શા માટે રહે છે ? તેવો પ્રશ્ન કરીને અવધૂશ્રીએ આ સ્તવનમાં જૈનદર્શને કરેલ કર્મમીમાંસાનું ટૂંકમાં છતાં અર્થપૂર્ણ વિવેચન કરેલ છે.
અવધૂશ્રીની કાવ્યશૈલી તદ્દન અનોખી અને અદ્ભુત છે. ટૂંકી અને વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ અધૂરી જણાતી પંક્તિઓમાં તેઓશ્રી ઘણું કહી દે છે જે સમજવા માટે જૈનદર્શનની પરિભાષા તથા કર્મના મૂળભૂત સિદ્ધાંતની સામાન્ય સમજની જરૂર છે.
જૈન મત પ્રમાણે પુરુષ અને પ્રકૃતિ – એટલે આત્મા અને કર્મ-વર્ગણા – એકબીજા સાથે અનાદિ કાળથી સંકળાયેલ છે અને તે બંનેનો યોગ જ્યાં સુધી ચાલુ છે ત્યાં સુધી સંસારની ઘટમાળ પણ ચાલુ જ રહેવાની. આત્માની આ સ્થિતિ બહિરાત્મ સ્થિતિ છે અને જ્યારે ‘પરમાત્મ’ સ્થિતિને પામે છે ત્યારે તે તમામ પ્રકારની કર્મવર્ગણાથી છૂટો થઈ નિજ સ્વરૂપમાં અને વીતરાગ રૂપે સ્થિર થાય છે.
આથી સિદ્ધ થાય છે કે બહિરાત્મ સ્થિતિ અને પરમાત્મ સ્થિતિ વચ્ચેનો તફાવત ફક્ત કર્મ વર્ગણાનો જ છે એટલે કે ‘કર્મબન્ધનો’ જ છે.
આ કર્મ–બન્ધના અનેક પ્રકારો છે. આત્મા જ્યારે કર્મ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે ત્યારે તેને જે કર્મ-બન્ધ થાય છે તેનાથી આત્માના જ્ઞાન-દર્શનને આવરણ થાય અને સુખ-દુઃખના અનુભવો થાય. આવા બન્ધને ‘પ્રકૃતિ-બન્ધ’ કહે છે.
કર્મ પુદ્ગલો આત્માને જેટલા સમય સુધી વળગી રહેવાના હોય છે તેટલા સમયને ‘સ્થિતબન્ધ’ કહે છે.
કર્મ–બન્ધ થતી વખતે આત્માને જે તે કર્મમાં જેટલો રસ પ્રાપ્ત થયો હોય તે રસની તરતમતા મુજબ કર્મબન્ધની તીવ્રતા હોય છે. તેને ‘અનુભાગ બન્ધ’ કહે છે. કર્મના જથ્થાના આત્મા સાથેના મિશ્રણને પ્રદેશબન્ધ કહે છે.
કર્મ જ્યાં સુધી ઉદયમાં ન આવે અને આત્મા સાથેની તેની વર્ગણા ચાલુ રહે તેને ‘સત્તા’ (એટલે કર્મની આત્મા ઉપરની પકડ) કહે છે.
કર્મ ઉદયમાં આવે એટલે કે કર્મફળ ભોગવવાનો સમય આવે તે પહેલાં તે કર્મફળોને પ્રયત્ન વિશેષથી ખેંચી તેમને ભોગવવામાં આવે તેને ‘ઉદીરણા’ કહે છે. કર્મના મૂળ પ્રકારો આઠ છે જે અભિનંદન સ્તવનની ગાથા ૪ની નોંધમાં વર્ણવેલ
આનંદધન-સ્તવનો સ્તવન-૬
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
