________________
આત્માની આ રીતની પ્રગતિનાં કુલ ચૌદ સીમાચિહ્નો જૈન તત્ત્વજ્ઞોએ નક્કી કર્યા છે જેને ગુણ-સ્થાનકો કહે છે. કર્મબંધનોનો ઉચ્છેદ કરતાં કરતાં જીવ છેલ્લાં ગુણસ્થાનકે પહોંચે છે ત્યારે તે “પરમાત્મ” સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે. કર્મબંધનો કેવા અને કેટલા પ્રકારના હોય છે તેની સમજ પણ અવધૂશ્રીએ છઠ્ઠા તીર્થકર શ્રી પદ્મપ્રભુના સ્તવનમાં આપી છે.
આ વિશ્વના આધિભૌતિક ચિંતનને વૈજ્ઞાનિક અને વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ કોઈ એક વિચારસરણીએ આપેલ હોય તો તે જૈન તત્ત્વજ્ઞોની સ્યાદ્વાદની વિચારસરણીએ ભગવાન મહાવીરના સમયમાં ઈશ્વરવાદી તેમજ નિરીશ્વરવાદી અનેક પ્રકારની વિચારસરણીઓ પ્રસરી રહેલ હતી. તે દરેક સત્યના એક અંશને પકડી, તેનો વિસ્તાર કરી, તેનો પંથ સ્થાપતા હતા. મહાવીરે તે દરેક સત્યાંશના આંશિક સત્યને સ્વીકારી કઈ અપેક્ષાએ તે સત્ય છે અને કઈ અપેક્ષાએ સત્યથી વેગળું છે તે તેના “નયવાદ” અને
સ્યાદ્વાદ” સિદ્ધાંતોથી સમજાવી એક અદ્ભુત સમન્વયની પ્રક્રિયા શરૂ કરી. આથી વિભિન્ન મતમતાંતરોમાં છુપાયેલ સાતત્યને સમજવાની અને સ્વીકારવાની એક અનોખી વિચારધારા અમલમાં આવી કે જેથી વિચારના સ્તરે પણ એક ઘર્ષણવિહોણી અહિંસક પ્રક્રિયા સ્થાપિત થઈ. આ “સ્યાદ્વાદ” અને “નયવાદ”ની ચર્ચા અવધૂશ્રીએ દશ, અગિયાર, બાર, અઢાર અને એકવીસમા તીર્થકરોના સ્તવનોમાં કરી છે. તે સ્તવનોના અર્થ વિવરણમાં નયવાદ અને સ્યાદ્વાદ શું તેની ચર્ચા જે-તે સ્થળોએ કરી છે એટલે અહીં તેનું પુનરાવર્તન કરવું ઉચિત નથી માન્યું.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન ઈશ્વરના કર્તૃત્વમાં કે વૈશ્વિકતંત્રની સમગ્ર વ્યવસ્થામાં કોઈ બાહ્ય તત્ત્વની સર્વોપરિતામાં આસ્થા ધરાવતું નથી. સમસ્ત વિશ્વતંત્ર તેના નિયમ મુજબ સ્વતઃ ચાલ્યા કરે છે પરંતુ વિકસિત થયેલ મનુષ્ય જીવ પોતાના સ્વપ્રયત્ન પોતાના કર્મજન્ય વિકાસને આગળ વધારી શકે છે અને પાછો પણ પાડી શકે છે. કર્મ અને કર્મફલ તે આ વિશ્વતંત્રના સ્વતઃ ચાલ્યા કરતા નિયમનો એક ભાગ છે. આથી આ જાતની વિચારસરણીમાં કોઈ આત્મબાહ્ય સર્વોપરી તત્ત્વની ભક્તિ કરી તેનો પ્રસાદ મેળવી કર્મબંધનોથી મુક્ત થવાનો કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. તો શું પ્રેમભક્તિને જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં કાંઈ જ સ્થાન નથી?
આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે પ્રેમ-ભક્તિને જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં સંપૂર્ણ સ્થાન છે અને અવધૂશ્રી પણ તે જ મતના જણાય છે, જે તેમના સ્તવનો ઉપરથી જ સિદ્ધ થઈ શકે છે. આ સ્તવનોનો ઉલ્લેખ કરતાં પહેલાં આ પ્રશ્નનો તાત્ત્વિક રીતે વિચાર કરીએ તો જણાશે કે ભક્ત નરસૈયા કે મીરાંબાઈ જેવી વ્યક્તિઓની ભક્તિ તે સમસ્ત રાગના સમર્પણની ભક્તિ છે. રાગ, દ્વેષ, મોહ, માયા વગેરે કષાયોથી મુક્તિ પામેલ જીવ જ પરમાત્મસ્થિતિને પામે છે તેમ તો જૈન તત્ત્વજ્ઞોએ ઠેર ઠેર સ્વીકારેલ છે. આ કષાયોથી
આનંદધન-સ્તવનો * પ્રાસ્તાવિક
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
