Namaskar Mantra Siddhi

Author(s): Dhirajlal Tokarshi Shah
Publisher: Narendra Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022956/1

Page #1

नभRSRमंत्र सिद्धि
नमो अरिहंताणं
नमो
सिद्धाणं नमो आयरियाणं
नमो उवज्झायाणं
नमो लोए सव्वसाहूणं
एसो
पंचनमुक्कारो
सव्वपावप्पणासणो
मंगलाणं
च सव्वेसिं सेभ :શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહ
पढौ हवइ मंगलं

Page #2

AAKAR KAREERA
KAKAKAKAKAKAKAKI HENKMENKKNKYNENENKOENEMEN
RERANAKBERRAREER AFFARAZZANA ANA
શતાવધાની પડિત શ્રીધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અમૃત-મહાત્સવ ગ્રંથમાલા-પુષ્પ અગિયારસુ
નમસ્કામત્રાસાદ્
: લેખક :
નારૂં માતિ, ગૂજરમણિ, અધ્યાત્મવિશારદ, વિદ્યા, મળતીપી, શતાવધાની પડિત
શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
• પ્રસ્તાવના :
. પૂ. સાહિત્ય-કલા-ન આચાર્ય' શ્રી વિજયયોદેવસૂરિજી મહારાજ '
નરેન્દ્ર પ્રકાશનઃ સુબઈ-૯
KARAKAKAKAKARARARARA
SSSSSSSLSLSCILIL菜
KX RA K KARA
MKNKXKXKKKKKNKNKXKNKNKNENENKE

Page #3

પ્રકાશક :
નરેન્દ્રકુમાર ધીરજલાલ શાહુ
વ્યવસ્થાપક :
નરેન્દ્ર પ્રકાશન
સરસ્વતી સદન, બીજે મા
૧૩-૧૫ કેશવ મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯
વ, સ, ૨૦૪૦
નાયક રોડ,
આવૃત્તિ પાંચમી
મૂલ્ય રૂપિયા વીશ પૂરા
આ ગ્રંથના નવા પ્રકાશકને સ્વાધીન કે
સત ૧૯૬
સુક
ખેલા ટાઈપ, સેટીંગ વસ ઘીકાંટા રાડ, અમદાવાદ

Page #4

પ્રકાશકીય
: : :
:
શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહનું ચિંતનનનન ઘણું ઊં છે અને આરાધના અને તેમને અનુભવ ઘણે બહાળે છે, તેથી જ તેમનું આરાધના-સાહિત્ય આજે જૈનોના સર્વ સંપ્રદાયમાં, તેમજ જૈનેતર વર્ગમાં પણ હોંશે હોંશે વંચાય છે અને આરાધક આત્માઓ તેમાંથી ય ય માર્ગદર્શન મેળવી પિતાને આરાધના-પથ ઉજજવલ બનાવે છે.
આ સાહિત્યનો પ્રથમ પ્રસાદ આજથી સત્તર વર્ષ પહેલાં નમસ્કાર-મંત્રસિદ્ધિ રૂપે મળેલું. તેમાં નમસ્કાર અને વિવિધલક્ષી જે વિશદ વિચારણા રજૂ થયેલી તથા અનુભવનું અમૃત પીરસાયેલું, તે વાંચીને હજારો ય હર્ષિત થયેલાં કેટલાંક તો આ ગ્રંથને જીવનના સાથી તરીકે અપનાવેલો અને મૃત્યુપર્યત :તેની મહેબત કરેલી !
! આ અતિ ઉપયોગી મનનીય ગ્રંથની ચાર આવૃત્તિઓ સુધારાવધારા સાથે પ્રકટ થઈ ચૂકી છે, પરંતુ છેલ્લા બાર મહિનાથી તે અપ્રાપ્ય બનતાં જિજ્ઞાસુજને ભારે આઘાની લાગણી અનુભવી રહ્યા છે. તેથી અમે આ ગ્રંથની પાંચમી આવૃત્તિ શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ અમૃત-મહેસવ ગ્રંથમાલાના અગિયારમા પુપ તર પ્રગટ કરવા નિર્ણય કર્યો છે. પરંતુ આ ગ્રંથ સારા-સુંદર મેપલી કાગળ પર સુઘડ છપાઈથી તયાર કરતા, તેમજ દગી પૂડાથી બાંધતાં તેનું મૂલ્ય રૂપિયા ત્રાસથી ઓછું પરવડે એમ નથી, તેથી અમે સહકાર યોજના અમલમાં મૂકીને તેનું મૂલ્ય માત્ર રૂપિયા વીશ રાખ્યું છે, જેથી તેને સારી રીતે સર્વત્ર પ્રચાર થઈ શકે.

Page #5

આ પ્રકાશનમાં પ. પૂ. સાહિત્ય-કલા-રન આચાર્ય શ્રી વિજય યશોદેવસૂરિજી મ., તેમના પર પ. પૂ. શતાવધાની આચાર્ય શ્રી વિજયજમાનંદસૂરિજી મ., પ. પૂ. પં. શ્રી મહાનંદ વિજયજી મ. તથા પ. પૂ . સા. તીર્થપં. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મહારાજે ઊંડા રસ લીવો છે અને એય સાથ પણ કરી છે, તે માટે તેમને કૃતજ્ઞભાવે પુનઃ પુનઃ વંદના કરીએ છીએ.
આ ગ્રંથનું સમર્પણ યુફામલેબોરેટરીના સંચાલક તથા જૈન સમાજના એક નિષ્ઠાવાન કાર્યકર્તા શ્રીમાન રમણલાલ વાડીલાલ શાહે સી છે તથા પ્રકાશનમાં વ્ય સહાય પણ કરી છે, તે માટે તેમના ખાસ આભારી છીએ.
શ્રીમાન દીપચંદ એસ. ગાડી, શ્રીમાન ચિત્તરંજન ડી. શાહ. શ્રીમાનું વસનજી લખમશી, શ્રીમાન શાંતિલાલ ભાઈચંદ શાહ. ડે. સી. વી. જેન, શ્રીમદ્ દેવશીભાઈ સામત આદિ અનેક મહાનુભાએ આ ગ્રંથપ્રકાશનના પેટ્રન બનીને કે તેમાં વંદના આપને રકમને સડાય પહોંચાડે છે, તે માટે તેમને અંત:કરણથી આભાર માનીએ છીએ.
જિન ધર્મની આધ્યામિક આરાધના માટે આ પાયાનું પુસ્તક છે, એટલે પૂજ્ય મુનિરર, જૈન સંધે, જેને સંસ્થાઓ તયા ધર્મપ્રેમી નર-નારીઓ તેને બને તેટલો પ્રચાર કરે, જ અભ્યર્થના :
– પ્રકાશક

Page #6

સ્વ, યુગદિવાકર સ્વનામધન્ય
આચાર્યશ્રી ૧૦૦૮ શ્રી વિજયધમસૂરીશ્વરજી મહારાજ
જેઓ જિનશાસનની ઉન્નતિનાં અનેક
કામ કરી ગયા.

Page #7

૫. પૂ સાહિત્ય-કલા-રત્ન આ, શ્રી વિજયયાદેવસૂરિજી મહારાજ
જૅમની
વિદ્વત્તાપૂર્ણ પ્રસ્તાવનાથી આ ગ્રંથ અલકૃત થયેલ છે. સ્ટાન્ડર્ડ લેમિનેટસ્ (પેપર) પ્રા. લિ. મુ`બઈના સૌજન્યથી.

Page #8

પ. પૂ. વિદ્રય શતાવધાની આ. શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી મહારાજ
જેએ જિનશાસનની સુંદર પ્રભાવના કરી રહેલા છે. શ્રી જયસેવક મ ́ડલ–મુંબઇના સૌજન્યથી.

Page #9

પૂ ૫, પ્રવર શ્રી મહાનંદવિજયજી ગણિવર્ય
જેઓ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના ઊંડા અભ્યાસી છે તથા મધુર વકતા છે અને અમારા સાહિત્ય-સર્જનમાં
ઊડે રસ ધરાવે છે. દર્શાવતી ટ્રસ્ટ ડભોઈના સૌજન્યથી.

Page #10

પૂ. પં. પ્રવર શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી ગણિવર્ય
જેઓ
ગુરુદેવના પગલે ચાલી સુંદર શાસનપ્રભાવના કરી રહેલા છે
અને અમારા સાહિત્યસર્જનને સુંદર
પ્રોત્સાહન આપી રહેલા છે. ' ધાટકૅપર જે. કે. મૂ. સંધના સૌજન્યથી.

Page #11

સ્વાશ્રયવીર પુરુષાર્થ પરાયણ શ્રીમાન્ રમણલાલ વાડીલાલ શાહ
જેમને
આ ગ્રંથ સાદર સમર્પિત કરવામાં આવ્યા છે.

Page #12

સમર્પણ
જેમણે સ્વાશ્રયને સિદ્ધાંત સ્વીકારીને
તથા પુરુષાથપરાયણ બનીને જીવનને પથ અજવાળે છે
તથા નમસ્કાર મહામંત્ર પ્રત્યે પરમ પ્રીતિ દાખવી છે
-
તે
શ્રીમાન રમણલાલ વાડીલાલ શાહને
આ ગ્રંથ સાદર સમર્પિત કરું છું.
બધુ ધીરજલાલ ટેકરશી શાહ
હું
-

Page #13


Page #14

સ્વાશ્રયીવીર પુરુષાર્થ પરાયણ શ્રીમાનું રમણલાલ વાડીલાલ શાહનો
ટૂંક જીવન પરિચય આ દુનિયામાં રાજ કેટલાયે મનુષ્ય જન્મે છે અને કેટલાયે મનુષ્યો મરે છે, પણ તેમાં મહત્ત્વ તો તેજ મનુષ્યનું છે, કે જેઓ સમય અને સંયોગ પ્રતિકુલ હોવા છતાં શ્રદ્ધા અને સંકલ્પના બેલે પુરુષાર્થના ઘોડે પલાણ માંડે છે અને જીવનનું કેઈ એક વિશિષ્ટ ક્ષેત્ર સર કરીને રહે છે. આવા મહત્ત્વશાલી મનુષ્યોની પ્રશસ્ત પંક્તિમાં શ્રીમાન રમણલાલ વાડીલાલ શાહનું નામ સહેજે મૂકી શકાય એવું છે. તેમને ટૂંક જીવનપરિચય કરાવતાં અમને અત્યંત આનંદ થાય છે.
ઉત્તર ગુજરાતમાં સિદ્ધપુર નામનું નગર છે, તે ઈતિહાસનાં અનેકવિધ સંસ્મરણેને સંગ્રહીને સરસ્વતી નદીના કિનારે ઊભેલું છે અને લેકને ચેતીને ચાલવાને મંગે ઉપદેશ આપી રહેલું છે. તેનાથી સાત-આઠ કીલોમીટરના અંતરે લુણવા નામનું એક નાનકડું ગામ છે, જે તેની પાસેના મંડાલી ગામને લીધે લુણવા-મંડાલી તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામેલું છે.
છ-સાતસો માણસોની વસ્તીવાળા આ ગામમાં દશા શ્રીમાલી જ્ઞાતીય શ્રીમાન વાડીલાલ છબીલદાસ શાહ તેમની પ્રામાણિકતા તથા પરોપકાર–પરાયણવૃતિને લીધે ઘણું કપ્રિય થયેલા હતા અને ગામનાં નાનાં-મોટાં દરેક કામ અગ્રેસર થઈને પાર પાડવામાં આનંદ માનતા હતા. તેમનાં ધર્મપત્ની શ્રીમતી મોતીબહેન સાદાઈ, સુશીલતા અને દયા-દાનના ગુણને લીધે મહિલાછંદમાં મોતીની જેમ દીપી ઉઠતા હતા. તેમણે સને ૧૯૨૭ના સપ્ટેમ્બર

Page #15

માસની ૧૬ મી તારીખે એક પુત્રરત્નને જન્મ આપ્યો. તે સહુના. દિલનું રમણ કરે એ હેવાથી રમણલાલ નામ પામે અને માતા-પિતાની શીળી છાયામાં ઉછરવા લાગ્યો. ગામડાનાં નૈસર્ગિક વાતાવરણે તેને આરોગ્ય પણ આપ્યું અને ખડતલતા પણ આપી.
તેણે–તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ અમદાવાદમાં લીધું અને ત્યાર પછી શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયમાં દાખલ થઈને વિશેષ. વિદ્યાભ્યાસ કરવા માંડે. શાળાએ તેમને શિક્ષણ આપ્યું અને છાત્રાલયે તેમને સુસંસ્કારે આપ્યા. એ વખતે આ છાત્રાલયની. એક આદર્શ સંસ્થા તરીકે ખૂબ જ પ્રસિદ્ધિ હતી. તે છાત્રોનેવિદ્યાર્થીઓને સ્વાશ્રયી થવાની શિક્ષા આપતું અને પુરુષાથી થવાના પાઠ પઢાવતું. વળી જીવનનું સુયોગ્ય ઘડતર થાય, એવા. બીજા પણ અનેક ગુણોનું છાત્રોના અંતરમાં આજેપણ કરતું.. પરિણામે તેમાંથી તૈયાર થઈને નીકળતા છાત્રો જરૂર આગળ વધતા. અને સમાજનું ભૂષણ બનતા.
શ્રીમાન રમણભાઈ આજે પણ એ છાત્રાલયને યાદ કરે છે અને પિતાના જીવનમાં સુસંસ્કારોનું યોગ્ય વાવેતર કરવા માટે તેને ખૂબ ખૂબ આભાર માને છે.
તેમને આ છાત્રાલયમાં રહીને વિશેષ વિદ્યાભ્યાસ કરવો હતો પણ સંયોગોએ ચારી ન આપતાં પાંચ અંગ્રેજી ધોરણ પૂરા કર્યા પછી સને ૧૯૪૨ માં તેમણે આ છાત્રાલયને સલામ ભરી અને જીવનના જંગમાં ઝુકાવ્યું. પ્રારંભના ચાર-પાંચ વર્ષ વિવિધ પ્રકારની નેકરીમાં વીત્યા. ત્યાર બાદ સને ૧૯૪૭ માં તેમણે મુંબઈ તરફ મીટ માંડી અને એક સોહામણી સવારે તેમાં દાખલ થયા.
મુંબઈ મહાનગરીએ વિવિધ વ્યવસાયના અનેક મનુષ્યને આશ્રય આપે છે અને તેમનું ભાગ્ય નિર્માણ કરવામાં ભારે

Page #16

સહાય કરી છે. શ્રીમાન રમણભાઈની બાબતમાં પણ એમ જ બન્યું. તેમણે અહીં શરૂઆતના બે વર્ષ ને કરી દ્વારા એકસપોટ–પોર્ટ ધંધાને અનુભવ લીધા પછી પોતાની એકસપોર્ટ–ઈમ્પોર્ટની પેઢી શરૂ કરી, જે સને ૧૯૫૮ સુધી બરાબર ચાલુ રહી.
પરંતુ શ્રીમાન રમણભાઈના મહત્ત્વાકાંક્ષી મનને આથી સંતોષ ન હતો. તે આગળ વધવા ઈચ્છતા હતા અને તે માટે ગમે તે તેટલે પુરુષાર્થ કરવાને તૈયાર હતા. પરિણામે તેમણે સને ૧૯૬૩ માં મેડીસીન મેન્યુફેક્યરીંગમાં ઝુકાવ્યું અને ભાયખલા લિવલેનમાં “યુફાર્મા લેબોરેટરી” નામથી એક નાનું કારખાનું શરૂ કર્યું. પરંતુ બે ત્રણ વર્ષમાં જ ધંધાને સારો એવો વિકાસ થતાં તેઓ એ કારખાનાને દાદર-વડાલાની મોટી જગામાં લઈ ગયા. હવે બન્યું એવું કે થોડા જ વખતમાં ત્યાં પણ જગા નાની પડવા માંડી, એટલે સને ૧૯૬૮ માં વિલેપાલે પૂર્વમાં સહકાર રોડ પર એક મોટું મકાન ખરીદીને તેમાં યુફાર્મા લેબોરેટરીને સ્થિર કરી. આજે તો તે વિશાલ કંપાઉન્ડ સાથે ત્રણ માલની એક આલિશાન ઈમારત ધરાવે છે અને તેમાં ૨૫૦ જેટલા કારીગરોને સમાવેશ થાય છે. તેમાં ૨૬ જેટલા તો કેમિસ્ટે જ છે. મેડીસીનને દવાને, કોઈ પ્રકાર એવો નથી કે જે ત્યાં બનતો ન હોય.
અહીં પિતાના મકાનમાં સ્થિર થયા પછી તેમને ધંધો દિન ગુની અને રાત ચોગુની પ્રગતિ પામ્યો અને તેમને ભારત સરકાર, રાજય સરકારે તથા વિદેશીમાંથી બહુ મોટા ઓર્ડરે મળવા માંડયા. તેમાં મધ્ય એશિયા અને આફ્રિકાના દેશો મોખરે રહ્યા. આજે ૩૫ દેશો સાથે તેઓ વ્યાપારી સંબંધ ધરાવે છે. સને ૧૯૭૧ માં તેમને એકસપર્ટ–પોટને પ્રથમ એવોર્ડ મળે.
અહીં એ પણ જણાવવું જરૂરી છે કે તેમણે ઈન્ડિયન ડ્રગ મેન્યુ ફેકચરીંગ એસોસીએશનમાં બે વર્ષ સુધી જોઈન્ટ સેક્રેટરી

Page #17

તરીકે કામ કરેલું છે અને બેઝીક કેમિકલ એકસપોર્ટ કોમોશન કાઉન્સીલની એડમીનીસ્ટ્રેટીવ કમીટીના સભ્ય તરીકે પણ કામ કરેલું છે. આ રીતે તેમને આ વિષયને અનુભવ ઘણે બહેળો છે.
વળી તેમણે સને ૧૯૬૬ થી મધ્ય એશિયા તથા આફ્રિકાના દેશોને પ્રવાસ કરવા માંડયો, તે આજે પણ ચાલુ છે. હમણાં જ તેઓ એ પ્રવાસમાંથી સુખરૂ૫ પાછા ફર્યા છે અને પિતાને ધંધો સંભાળી રહેલા છે. વચ્ચે તેમણે યુરોપને પ્રવાસ પણ કર્યો છે અને સને ૧૯૮૩ માં પિતાના ધર્મપત્ની શ્રીમતી સરસ્વતીબહેન. સાથે અમેરિકાની મુલાકાત પણ લીધેલી છે. પરિણામે તેમના જ્ઞાન અને અનુભવોની ક્ષિતિજો વિસ્તરવા પામી છે.
શ્રીમાન રમણભાઈએ ખૂબ આગળ વધવા છતાં તેમને સ્વાશ્રય અને પુરુષાર્થને ગુણ છોડ નથી. તેઓ નાહી-ધોઈ પૂજાપાઠ કરી સવારના સાડાનવ વાગતાં તે પોતાના કારખાને પહોંચી જાય છે અને વિવિધ પ્રકારનાં કામો સંભાળે છે. બપોરનું ભોજન પણ ઘણું ભાગે ત્યાંજ લે છે અને રાત્રિના સાત આઠ વાગે પોતાના નેપિયન્સ રોડ પરના આલિશાન ફલેટમાં પહોંચે છે. ત્યાં સાયંજન કર્યા પછી તેઓ કુટુંબીજને સાથે વિવિધ પ્રકારને વાર્તાલાપ કરે છે કે કઈ મનોરંજન કાર્યક્રમમાં જોડાય છે. તેમની પ્રકૃતિ એકંદર સાત્વિક છે, એટલે કે ઈપણ વ્યસન તેમનામાં દાખલ થવા પામ્યું નથી. તેઓ સાદાઈથી જ રહે છે અને સહુ સાથે પ્રેમથી ભળે છે. વળી જ્યાં જરૂર હોય, ત્યાં દાન કરવાનું ચૂકતા નથી. નમસ્કારમહામંત્ર પર તેમને ઘણી પ્રીતિ છે.
તેઓ સામાજિક અને શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓમાં રસ ધરાવે છે, પણ તે માટે વિશેષ સમય ફાજલ પાડી શકે એવી સ્થિતિમાં નિથી, તેથી દૂર રહીને શકય એટલી સેવા કરે છે અને આત્મ

Page #18

૧૧
સતાષ અનુભવે છે. આમ છતાં તેએ મુંબઈ ચીમનછાત્રમ ડલ કે જે અમદાવાદના શેઠ ચીમનલાલ નગીનદાસ છાત્રાલયના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાથી એનું એક સૉંગઠન છે, તેનું પ્રમુખપદ વરસાથી શાભાવી રહેલ છે અને મુંબઈ વસતા પેાતાના જ્ઞાતિજનાના માઁડલના પણ વર્ષોથી પ્રમુખ છે.
તેમનાં લગ્ન સને ૧૯૪૬ માં મહેસાણાનિવાસી શ્રીમાન્ ચીમનલાલ પુનમચંદ મેાદીની સુપુત્રી શ્રી સરસ્વતી બહેન સાથે થયાં. તેનાથી તેમને સંસાર સુખી નીવડયા. તેએ આજે ભરતભાઈ અને શ્રેણિકભાઇ નામના બે પુત્રાના તથા રેખાબહેન અને ઈલાબહેન'નામની બે પુત્રીઓના પ્રેમાળ પિતા છે. તેમનાં આ ચારે ય સંતાને, સારું શિક્ષણુ પામેલા છે અને વિવાહિત સુખી જીવન ગુજારે છે. તેમાં ભરતભાઈ અને શ્રેણિકભાઈ તા યુ ફાર્મા લેખારેટરીમાં જવાબદારીભર્યાં સ્થાને સંભાળે છે અને એ રીતે પેાતાના પિતાએ સ્થાપેલા એક સફલ વ્યવસાયમાં પેાતાને અદના ફાળા આપે છે.
અમે વર્ષોથી શ્રીમાન્ રમણભાઈને આળખીએ છીએ અને તેમની સાથે મિત્રાચારીભર્યા સંબધ ધરાવીએ છીએ, એટલે તેમની આ વ્યાવસાયિક સફલતાથી ખૂબ જ પ્રભાવિત છીએ. તેમના યેાગ્ય સત્કાર કરવા માટે અમે અમારે રચેલે આ ‘નમસ્કાર–મ`ત્રસિદ્ધિ' નામને ગ્રંથ તેમને હર્ષિત હૈયે અપણુ કરી રહ્યા છીએ.

Page #19

સર્વવિદાહરણીય શ્રીલેઢણુપાર્શ્વનાથાય નમઃ
પ્રસ્તાવના [ પ્રથમ આવૃત્તિ માટે લખાયેલી] . નવકાર તથા તેનાં નામાન્તરે અંગે વિચારણા
આ પુસ્તકનું નામ “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ આપવામાં આવ્યું છે. આ નામકરણ જે પાઠને ઉદ્દેશીને કરવામાં આવ્યું છે, એ પાઠ પ્રાકૃત છે અને એના કારણે એનું શાસ્ત્રોક્ત નામ 'નાર કે
૧. સિદ્ધહે. શ.-૮, ૧, ૬૨ ના નિયમથી પ્રાકૃત ભાષામાં આદિ “ર” નો વિકલ્પ “ ' થાય છે, તેથી નાર, નમુક્કાર તેના વૈકલ્પિક રૂપે છે. નમસ્કાર અર્થમાં ત્રીજુ ઇમાર, (૪૩૩ વિ રૂ. ૬.) એવું રૂપ પણ મળે છે. એ તમામમાંથી રૂપાંતર પામેલું ચોથું નવાર રૂપ પણ મળે છે. જેમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું જન્મદત્ત મૂલનામ પ્રસિદ્ધિને ન પામતાં દેવકૃન “મહાવીર” નામ જગપ્રસિદ્ધ બની ગયું, તેવું જ આ સૂત્રને માટે થયું છે. આનાં પ્રારંભિક નામો અપ્રચલિત બન્યાં અને “નવકાર” નામ સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિને પામ્યું. આજે આ જ નામ આબાલવૃદ્ધ વર્ગમાં પ્રચલિત છે. .
એના અપભ્રંશરૂપે “નવકારમાંથી ટૂંકા વહેવારરૂપે લોકોએ નકાર” એવા રૂપને જન્મ આપ્યો. એના ઉપરથી જાપ જપવાની માળાનું નામ પણ નકારવાળી” પડયું. ભલે માળા ઉપર બીજા અનેક જાપ જપાતા હેય, પણ જૈનની માળાને “નેકારવાળી કે નવકાર વાળી” જ કહેવાય. એ રીત આબાલવૃદ્ધમાં આ વ્યવહાર સર્વત્ર પ્રવર્તે છે.
આ ઘટના એક સૂચન કરે છે કે ભલે બીજા જાપ જપો પણ માળાના નામને ચરિતાર્થ કરવા “નવકારમંત્ર' થડે પણ ગણજે.

Page #20

' '
શ્રીમતી સરસ્વતીબહેન આર. શાહ
જેમણે
સ્વાશ્રય અને સૌંસ્કારથી
પેાતાનું જીવન ઘડતર ઉત્તમ પ્રકારે કયુ" છે અને સેવાનાં વિવિધ ક્ષેત્રમાં પેાતાતા વિનમ્ર કાળા આપતા રહે છે.

Page #21

શ્રીમાન્ ભરતભાઇ રમણલાલ શાહ
બી. એસ. સી.
જેઓ
યુકામાં લેબોરેટરીના વ્યવસ્થાવિભાગનું સંચાલન ઘણી કુશળતાથી કરી રહેલા છે તથા સમાજસેવાના વિરલ સ્વપ્ના સેવે છે.

Page #22

શ્રીમતી નીના બહેન બી. શાહ
બી. એ.
સાહિત્ય અને કલાના અનન્ય પ્રેમી છે તથા અમારી સાહિત્ય—સજનપ્રચારની પ્રવૃત્તિમાં ઊંડો રસ લઈ
રહેલા છે.

Page #23

શ્રીમાનું શ્રેણિકભાઈ આર. શાહ
બી. એસસી.
જેઓ
યુફામ લેબોરેટરીના પ્રોડકશનવિભાગનું સુંદર સંચાલન કરી રહેલા છે તથા સાંસ્કૃતિક પ્રવૃત્તિઓમાં
ફાડી દિલચસ્પી દાખવી રહેલા છે.

Page #24

શ્રીમતી મીરાં અહેન એસ. શાહ
મી. એ.
આ જૈન ધર્મ અને જૈન સાહિત્યના અનન્ય પ્રેમી છે તથા મહિલા ઉત્કર્ષ ની પ્રવૃત્તિએમાં ઘણા રસ ધરાવે છે. તે અમારા સાહિત્યના ભારે પ્રશંસક છે.

Page #25

વ, પ્રાણલાલ મેહનલાલ વડાલિયા
જેમના સેવાપરાયણ સંસ્કારી જીવને લેકેનું અનેરું આકર્ષણ કર્યું હતું
અને અનેકનાં આંસુ લૂછીને મરાપુણ
ઉપાર્જન કર્યુ હતું.

Page #26

ગ. સ્વ. શ્રી ઝબકબહેન મોહનલાલ વાડલિયા
જેમણે જન ધમના ઉમદા સિદ્ધાંત પોતાના જીવનમાં ઉતારવા માટે નિષ્ઠાભર્યો પુરુષાર્થ કરેલે છે અને તેમાં સારી સફલતા મેળવેલી છે.

Page #27

શ્રીમાન્ ધીરજલાલ માહનલાલ શાહ એ શ્રી ગોવાલિયા ટેક જૈન સંઘના પ્રમુખ છે, ઓલ ઈન્ડિયા જૈન શ્વે. કોન્ફરન્સના ઉપ પ્રમુખ છે, શ્રી નમિનાથ જૈન ટેમ્પલ ટ્રસ્ટના તથા શ્રી શત્રુજય હોસ્પીટલના પણ ટ્રસ્ટી છે તથા અમારા સાહિત્યના પણ અનન્ય પ્રેમી છે.

Page #28

૧૩
નમોરાર છે. સૂત્ર હેવાથી તેની આગળ સુરં જોડાતા નમુ (મો) #ારસુ એવું નામ પ્રસિદ્ધિમાં આવ્યું. એ વખતે “નમસ્કાર” સૂત્ર તરીકે ઓળખાતો હતો. પાછળથી 'નમસ્કાર અર્થમાં તેનું પ્રાકૃતરૂ૫ નવાર થયું. એના ઉચ્ચારણની સરલતાને લીધે આ રૂપ આબાલવૃદ્ધ પર્યત સર્વત્ર પ્રસિદ્ધિ અને પ્રચારને પામ્યું. એ વખતે નવકારની સાથે પણ મુત્ત નું જોડાણ હતું, પરંતુ કાલાંતરે સુર નું સ્થાન “નંત’ શબ્દ લીધું, એટલે પ્રાકૃતનાં બધાં રૂપો સાથે મંત્ત શબ્દનો વૈકલ્પિક વ્યવહાર યોજાયે.
જનતાએ (નવાર-નંત) આ શબ્દોનાં નવકારનું પ્રાકૃતરૂપ
સવારનું આદ્ય પચ્ચક્ખાણ નવકાર ગણીને પારવાનું હોવાથી નવકારસી), નવકાર ગણવાવાળાના જમણને નવકારશી કે કારસીથી ઓળખાય છે. આજે “નવકાર” તથા “નેકાર' બે નામે સુપ્રચલિત બન્યાં છે.
૧. વર્તમાનના એક વિદ્વાન જૈન મુનિજી “નવકાર આ નામને અર્થ કરતાં એક પુસ્તિકામાં લખે છે કે-નવ, vસુ ા૨ાઃ શિયાર મિન સ નવા ! જેનાં નવપદોમાં નવ ક્રિયાઓ છે, તેને નવકાર કહે છે. આ કારણે મહામંત્રનું બીજું નામ “નવકાર મંત્ર છે. આ જાતની વ્યુત્પત્તિ કરી જે અર્થ ઘટાવ્યો છે તે, વળી રા: શબ્દોને ક્રિયા અર્થ કર્યો છે કે, આ બંને માટે જે કોઈ આધાર ટાંકો હોત તો આ અભિનવ અર્થ માટે સંતોષ થાત. મને લાગે છે કે આવી કિલષ્ટ અને નિરાધાર કલ્પના કરવા કરતાં નવકાર શબ્દને કાશમાન્ય નમસ્કાર” અર્થને વાચક શા માટે ન માનવો ?
બીજી વાત એ પણ છે કે આરાધનક્રિયા આઠ જ પદની છે, કેમકે સંપદા આઠ જ છે. પછી નવ ક્રિયાઓ કેમ ઘટશે ? . આ સિવાય બીજી, પણ કેટલીક બાબતે સાથે વિરોધ આવે તેમ છે, એટલે પ્રસ્તુત વિધાન વિચારણીય છે.

Page #29

૧૪
એમને એમ અકબંધ રાખ્યું, પણ ‘મત' પ્રાકૃતની જગ્યાએ તેનુ ગુજરાતી રૂપાંતર ‘મંત્ર’ ગેાઠવી દ્વિભાષી ‘નવકારમંત્ર' આવેા શબ્દ ગાજતા કર્યાં. આજે પ્રસ્તુત સૂત્રને નમસ્કાર અના વાચક ‘નવકાર’ શબ્દથી જ સહુ કોઈ જાણે છે, આળખાવે છે અને વાણીના વ્યવહારમાં સર્વત્ર એ જ વપરાય છે.
આજે ગૃહસ્થનાં ધરામાં પણ નવકાર ગણ્યા, નાકાર ગણ્યા, નાકારવાલી ગણી' આ શબ્દના વપરાશ સામાન્ય થઇ પડયા છે.
મહાપુયક્ષ્ણ ધ-મહાશ્રુતસ્કંધ નામ શા માટે ?
મહાનિશીથ નામના આગમસૂત્રમાં આ નવકારસૂત્રને ‘ત્તમ ૧૭મહામુયસઁધ’એવા લાક્ષણિક નામથી ઓળખાવ્યું છે. આ એક આગમશાસ્ત્રોક્ત, આદ્ય, મહત્ત્વપૂર્ણ અને સાર્થક નામકરણ છે, એટલે તે સંબ ંધી પણ કેટલોક વિયાર કરીએ.
સામાન્ય રીતે જિનાગમાને શ્રુત શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં જે જ્ઞાન સંધરાયેલું છે, ત કણુ પથ દ્વારા શ્રવણુ કરાને સચિત કરેલું છે.
જે શ્રુત ના સમુદાય, તે શ્રુતન્ત્ર. આ રીતે તમામ આગમાને માત્ર સુચવવધ=શ્રુતસ્ક ંધથી ઓળખાવાય છે, જ્યારે આ સાવ નાનકડા સૂત્ર કે મંત્રપાઠન ‘મહા' વિશેષણ જોડી મહામુય વધ=મહાશ્રુતસ્કંધ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. તે પરથી શાસ્ત્ર અને સંધમાં તેનું કેવું અસાધારણ સ્થાન છે, તેનેા ખ્યાલ મળી રહેશે.
આ સૂત્રને ‘મહાશ્રુતસ્કંધ' કહેવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે ૧. શ્રુતના શાસ્ત્રજ્ઞાન, શબ્દજ્ઞાન, આગમ આદિ વિવિધ અશ્ પણ આગમામાં તથા ક શાસ્ત્રોમાં મળે છે.
૨. સ્કંધ એટલે સમૂહ અથવા ખંડ. શ્રુતસ્કંધના અર્થ હ્રાદશાંગ પણ કરવામાં આવ્યા છે.

Page #30

તલમાં તેલ, કમલમાં મકરંદ, દૂધમાં ઘી, પુષ્પમાં સુવાસ અને કાષ્ઠમાં અગ્નિ જે સર્વા શોમાં સદાય વ્યાપીને રહેલ છે, તે જ રીતે આ નમસ્કારસૂત્ર અને તેનો ભાવ શાસ્ત્રની આદિમાં તેનું ઉચ્ચારણ કર્યું હોય યા ન કર્યું હોય, તો પણ તેમાં સર્વત્ર વ્યાપીને રહેલો છે. અથવા તે ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, જીવ અને પુગલો આ પાંચેય અસ્તિકા જેમ સર્વત્ર સર્વદા વ્યાપ્ય છે, એની કેાઈ આદિ નથી કે અંત નથી, તે રીતે જ આ પંચમંગલમહાશ્રુતસ્કંધ શાશ્વત છે અને તે સ્પષ્ટ કે અસ્પષ્ટપણે, સીધી રીતે કે આડકતરી રીત, સર્વત્ર સર્વદા વ્યાપીને રહેલ છે. મહાનિશીથ સૂત્રે પવમંત્ર, વંવનનો(મુ)કાર જેવા ટૂંકા શબ્દોથી પણ ઓળખાવેલ છે. અન્યત્ર રંવારમષ્ટ, મંઢ વગેરે નામોથી પણ નિર્દેશ કરાયો છે.
હવે પ્રસ્તાવનમાં હું આ “નવકાર ના પાઠને મંત્ર શબ્દ જોડીને વ્યવહાર કરીશ. નવકારમંત્રનાં પાંચ પદોને અર્થ, મહિમા અને
આરાધનાની ઝાંખી આ નવકારમંત્રના પ્રારંભના પાંચ પદોમાં “તિનાળું તારયાળું ” આદર્શને વરેલા અઢાર દષથી રહિત, બાર ગુણોથી શોભતા અરિહંતને; અષ્ટકમથી રહિત, અષ્ટ ગુણેથી ઝળતા સિદ્ધાત્માઓને;
__३. तिलतेलकमलमयरंदव्व सव्वलोए पंचत्थिकायमिव सयलागमતરોવેવર ! –મહાનિશીય સૂત્ર.
૪. નવકારને “મહામૃત્યુંજય” તરીકે અદ્વિતીય ગ્રન્થસર્જક શ્રી હરિભદ્રસુરિજીએ “ગબિંદુમાં ઓળખાવ્યું છે. અને માં મહામૃત્યુંજય'ના જાપ કરવાને ઘણે પ્રચાર છે. જેને જરૂર પડે ત્યારે આ નવકારમંત્રના જ જાપ કરવા. આના બીજાં અપરાનિત. વગેરે નામો પણ મળે છે.

Page #31

૧૬
શાસનના સ્થભસમા, છત્રીશ ગુાથી અલંકૃત આચાયૅને; પઠનપાડનાદિમાં સદા તત્પર, પચીશ ગુણેને વરેલા ઉપાધ્યાયેાતે; સ્વપરના હિતમાં રત, મુક્તિમાર્ગના સાધક, સત્તાવીશ ગુણાથી દીપતા સાધુમુનિવરાતે; એમ પાંચેય ગુણવાન આત્માઓને નમસ્કાર કરવામાં આવ્યો છે.
આ વિશ્વ ઉપર સદા-સથા૧ નમસ્કાર્ય-નમસ્કાર કરવા યોગ્ય, સત્કાર્યું, સામાન્ય જો કાઇ પણ વ્યક્તિએ હાય તે! ગુણરત્નપૂ શિવમસ્તુ સર્વજ્ઞાતઃ 'ની વિશ્વકલ્યાણની સર્વાંદાત્ત ભાવનાને વરેલા આ પાંચ જ છે. એથી જ પાંચેયને પૃથકૢ પૃથકૢ નમસ્કાર કરીને સહુનું પ્રાધાન્ય સ્થાપિત કરવાપૂર્વક ગૌરવ કરવામાં આવ્યું છે.
સરલ શબ્દ, સાદા અર્થા, નિરાડંબરી રચના, એમાં નથી મંત્ર બીજો કે તંત્રના ભેદા; એમ છતાંય સત્ર દેશ અને સ`કાલમાં નવકારમંત્રના પ્રભાવ અખંડપણે વિસ્તરતા રહ્યો છે અને વિસ્તરતા રહેશે. દુનિયાના તમામ મંત્ર, તત્રા, વિદ્યા કે શક્તિએ, તે દૈવિક હોય કે માનુષી, પણ આ નવકારમંત્રની હરાળમાં બેસી શકે તેમ નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહું તા એ બધાયની સ્થિતિ સાગર આગળ ખિંદુ જેવી કે રાજા આગળ ચપરાશી જેવી છે.
આ નવકારમ′ત્ર પ્રવચનદેવતાથી અધિષ્ઠિત છે અને એથી વિનયોપધાન કરવાપૂર્વક ગ્રહણ કરવા જોઈએ, એમ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે. ઉપધાનમાં સહુથી પહેલી આરાધના નવકારમંત્રની જ હોય છે. શુભ મુત્તે, શુભ સ્થળે, જિનબિંબ સમક્ષ કે (ગુરુ સમક્ષ) યથેાચિત તપ કરીને વિનય, બહુમાનપૂર્વક, સ્થળશુદ્ધિ જાળવી, નિર્મળ હૃદયથી નતમસ્તક બની, ઉછળતા પ્રવર્ધમાન ભાવે, ગુરુમુખથી આ મત્રને ગ્રહણ કરવે। અને પછી મહાનિશીથના આદેશ મુજબ પૂ
૧. નમસ્કાય શાથી થાય છે ? તે બતાવવા–ધણું લખવુ′ પડે. તે અહીં અસ્થાને છે.

Page #32

૧૭
પશ્ચાદ્ આનુપૂર્વી અને તે ખ'ને ક્રમ વર્જીતે ત્રીજા વ્યુત્ક્રમ પ્રકારની અનાનુપૂર્વી આમ ત્રણ પ્રકારથી આને જપ કરવા,
મનને સ્થિર કરવા માટે ગણિતાનુયોગ (ગણિતશાસ્ત્ર) એક સફળ સાધન છે, એટલે શાસ્ત્રકારોએ તેને આશ્રય લઈને જાપના લાભ ઉપરાંત ચંચલ, વિચિત્ર અને દુનિગ્રહ મનને નાથવા અનાનુપૂર્વી ૧ વગેરેની અમેાધ પ્રક્રિયા બતાવી છે.
મત્ર, તેના અર્થ અને પ્રભાવ વગેરે
મત્ર એટલે શુ?
ચમત્કારિક શક્તિમાં મંત્ર અને વિદ્યા એ બે મુખ્ય ગણાય છે. અહીં ‘મંત્ર' અંગે વિચાર કરવાના છે.
፡
વ્યાકરણના દિવાદિગણુના જ્ઞાન—ખાધ અર્થમાં રહેલા મન ’ ધાતુને ‘ત્ર' પ્રત્યય લગાડી નિષ્પન્ન કરાતા મન્ત્ર શબ્દની વ્યાખ્યા તથા વ્યુત્પત્તિએ વિવિધ પ્રકારે થઈ શકે છે. પૂ ચાર્યાં અને મંત્રવિદ્યાએ કરેલાં કેટલાંક વિધાના અને અર્ધો જોઈએ.
૧ પુરુષદેવતાથી અધિષ્ઠિત હોય તે. ૨. પાઇસિદ્ધુ હાય તે.
૩. દેવથી ૪ અધિષ્ઠિત વિશિષ્ઠ અક્ષરાની રચનાવિશેષ તે.
૧. આ ઉપરાંત, પ્રસ્તાર, ભંગસ ંખ્યા, નષ્ટ, ઉષ્ટિ નામની ગણિતની રીતેા માટે જુએ-પ'ચપરમિટ્ટિનમુક્કારમત્યુત્ત.
२ इत्थी विज्जाऽभिहिया पुरिसो मंतुति तव्विसेसोयं । विज्जा સસાહળા વા સાહારદ્દિો મોંતુ ત્તિ-સ્ત્રીદેવતાથી અધિષ્ઠિત તે વિદ્યા અને પુરુષદેવતાથી અધિષ્ઠિત તે મ ંત્ર વિદ્યા અનુષ્ઠાન કરવાથી સિદ્ધ થાય, જ્યારે મંત્ર અનુષ્ઠાન વિના સિદ્ધ થાય છે.-નમસ્કારનિયુક્તિ. ૩. મંતો પુળ હોર્ પતિસિદ્ઘો ' ।-૫ ચકલ્પભાષ્ય
૪. મન્ત્રો વેવતાષિતોડાવક્ષરચના વિરોષઃ ||-પચાશકટીકા

Page #33

૪. જેનું મનન કરવાથી ત્રાણું થાય-રક્ષણ થાય તે. પ. જેમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થાને રહેલી વ્યક્તિઓને અથવા દેવદેવીઓ
આદિને આદર-સત્કાર કરવામાં આવ્યો હોય તે. અહીંઆ બધાએ અર્થે ઘટમાન થાય તેમ છે, આમ છતાં સીધે સંબન્ધ પાંચમી વ્યુત્પત્તિ ધરાવે છે.
આ નવકારમંત્રના પાંચ પદોના વર્ણો, શબ્દોને પ્રભાવ, વળી પરસ્પર વહેં–શબ્દોના સંયોજનમાં ગૂઢ રહસ્યમય સંકલના વગેરે એવું છે કે તમે શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠાપૂર્વક ગણવા માંડે કે તમને તેને પરચો દેખાવા માંડે. દૂર દૂરની આપત્તિઓ દૂર કરવા માનસિક સંકલ્પ પૂર્વક ગમે તે સ્થળે આદેશને પહોંચાડવા હેય તો વિદ્યુતના મોજાથી પણ વધુ ઝડપથી પહોંચી જાય અને અનિષ્ટ, ભય, આપત્તિઓ, અમંગલોથી રક્ષણ થાય,
મહાન આસ્માની-સુલતાનીની આફતા એટલે કે રાષ્ટ્રીય સંકટ કે કુદરતી પ્રકોપના પ્રસંગેએ આની વ્યક્તિગત કે સામુદાયિક યાચિત આરાધના, એતવિષયક જ્ઞાતાના માર્ગદર્શન મુજબ થાય તે, એક એવું વાયુમંડલ સર્જાય કે જે સમગ્ર વિશ્વ ઉપર છવાઈ જાય અને માનુષિક, પ્રાકૃતિક કે દૈવિક તમામ અવ્યવસ્થાને વ્યવસ્થિત બનાવી દે. ઇતિહાસનાં પૃષ્ઠો આ વાતની ગવાહી–સાક્ષી પૂરે છે.
નાનકડા નવકારમંત્રનું કેટલું મૂલ્ય હશે ? એની કઈ કલ્પના આવી શકતી નથી.
નવકારનું મહત્વ અને મહિમા શાસ્ત્રકારે, પૂર્વાચાર્યો અને મુનિવરેએ જૈન ધર્મના મહાપ્રાણસમા, ૧. મનનાર્ ત્રાતે કૃતિ મન્નઃ | (તન્ત્રશાસ્ત્રો) २. मन्यन्ते सक्रियन्ते परमपदे स्थिताः आत्मानः अनेनेति ।

Page #34

૧૯
જૈન શાસનના સર્વ સ્વરૂપ ગણાતા, અને જૈનાગમામાં મુગટમણસમા “નવકારસૂત્ર-મંત્ર” ઉપર તેને સ્પ°તા વિવિધ વિષયા અને જુદાં જુદાં અંગા ઉપર પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ, હિંદી, ગુજરાતી અને કન્નડ આદિ અન્ય ભાષાઓમાં સારા પ્રમાણમાં કલમ ચલાવી છે. તેમાં પ્રાકૃત-સંસ્કૃત ભાષાની સ્વતંત્ર તેમજ સંદર્ભવાળી ઉપલબ્ધ ૮૨ થી વધુ કૃતિએ મુદ્રિત થઈ ચૂકી છે. અપભ્રંશ, હિંદી, ગુજરાતીની “કેટલીક કૃતિએ મુદ્રિત થઈ છે. ખાકી હજી ઘણી અપ્રગટ છે.
એ ગ્રન્થામાં નવકારનેા મહામહિમા ગવાયા છે. હવે પૂર્વાચાર્યાના શબ્દે અને ભાવામાં તેને ટૂંકમાં જોઈએ. પછી તેનાથી થતા ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક લાભો તરફ દૃષ્ટિપાત કરીએ.
પાંચપઃ–પ્રધાન ‘નવકાર.’ એ સમન્ત્રાતા જન્મદાતા અથવા સ` મ`ત્રાની ખાણુ હાવાથી અને અન્ય મ`ત્રામાં, સર્વાંત્તમ હોવાથી તે મંત્ર નહિ, પણ મામંત્ર કે પરમમંત્ર છે. તત્ત્વની દૃષ્ટિએ જોઈએ તા સવ તત્ત્વામાં સર્વ શ્રેષ્ડ હેાવાથી તે મહાતત્ત્વ, સવ ધ્યેયાનાં સરવાળારૂપે અન્તિમ ધ્યેયરૂપ હેાવાથી પરમધ્યેય અને સમંગલામાં સર્વાપરિમ`ગલ હેાવાથી વનમંત્ય અને રહસ્યમાં પરમરહસ્ય', તે ઉપરાંત પરમપુષ્ય, પરમ પરમશ્રેયપ આદિરૂપે બિરદાવવામાં આવ્યા છે. વળી તેને દ્વાદશાંગી અથવા ચૌદપૂર્વીના સારરૂપે ગણવામાં આવ્યો છે, એટલું જ નહિ પણ અસાધારણ હકીકત તા એ છે કે આગળ વધીને દ્વ્રાદશાંગી' રૂપે જ તેને સ્વીકાર કરી નવકારને સર્વાંપરિસ્થાને
૧. મંત્રાળાં પરમેષ્ટિમંત્રમહિમા ।
૨ થી ૫. શ્નો પરમો ાંતો પરમહસ્સો । (ન)
मंताणं मंत्तो परमो इमुत्ति, धेयाण धेयं परमं इमुत्ति । તત્તાળ તત્ત પરમ પવિત્ત ; ( શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય )
૬. મૂTM"પિ વારસન, તે ડ્વ સમરળ (મરમિ) નારણ્ નન્હા । અરિહંત નમોધારો, તન્હા સો વારસંપત્તિ । (ત. વ્યા.)

Page #35

૨૦
બેસાડયા છે અને પછી નવકાર'ની આરાધનામાં સમસ્ત દ્વાદશાંગી શ્રુતની આરાધના થાય છે, એવું જાહેર કર્યું છે. નવકારનું મહત્ત્વ દર્શાવતું આથી વધુ કાઈ વિધાન નથી, અને હેઈ શકે પણ નહિ.
આ મંત્રના પ્રભાવથી ભૌતિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્ત ન થાય અને શું પ્રાપ્ત થાય તે, તથા આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્ત ન થાય અને શું પ્રાપ્ત થાય, તે અંગે થાડા દષ્ટિપાત૧ કરી લઈએ.
ભૌતિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્ત ન થાય?
પ્રાચીનકાલની આખરી ઉપમાઓ દ્વારા તેને કલ્પવૃક્ષ, કામકુંભ, કામધેનુ, ચિંતામણિરત્ન વગેરેથી નવાજવામાં આવ્યા છે. આથી તમામ કામનાઓને તે પૂરક છે, એવું સૂચવે છે.
પૃથ્વી આદિ પ ંચભૂતાને લગતા ઉપદ્રવેામાં-ધરતીકંપ, અકસ્માત, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, કુદરતી-અકુદરતી આગ, દાવાનલો, પ્રચ’ડ વાવાઝોડાંએ વગેરે ઉપદ્રવા કે તેના ભયે પ્રાપ્ત થતાં નથી. સમસ્ત વિઘ્ના–આ તા-અનિષ્ટા નાશ પામે છે, અકાલમૃત્યુ કે અપમૃત્યુના પ્રસંગેા ખનતા નથી. દૈવિક, માનુષી કે પાવિક ભયા, ઉપદ્રવા, સર્પાદિકના વિષભયા તથા ગામ, નગર, જંગલ કે પહાડ, ગુફા કે આકાશ, ગમે ત્યાં નવકારનું યથાર્થ સ્મરણ તેની રક્ષા-ચાકી કરે છે. દુરાચારી, દુર્જનતા ભેટતી નથી. ભૂત, પ્રેત, પિશાચ, નવગ્રહાર્દિકની પીડા તથા કુટુમ્બી કલેશેા થતા નથી. ધૈર્ભાગ્ય,
૧. નવકારાદિમ`ત્રાની સાધના અને તેનાં વિવિધ ફળાની પ્રાપ્તિ આ બંને વચ્ચે વચગાળામાં એવી કઈ પ્રક્રિયા (પ્રેસેસ) ભાગ ભજવે છે કે મેગ્નેટશક્તિની જેમ ઉપરાક્ત ફળા ખેંચાઇ આવે છે? આ પ્રશ્નના જવાબ માટે ઘણી જગ્યા રાકાય તેમ હાવાથી જવાબ અધ્યાહાર રાખું છું.
ર. તેજીવ તુમ (ન. સ્વા.)

Page #36

શ્રીમાનું દામોદરદાસ કરસનદાસ શાહ
જેઓ પરોપકારપરાયણ છે અને જેમનાં હાથે સામાજિક, શૈક્ષણિક તથા રાષ્ટ્રીય સેવાનાં અનેક કાર્યો થયેલાં છે.

Page #37

શ્રીમાનું ચિત્તરંજન ડી. શાહ *
જેઓ સંસ્કાર અને સ્વાશ્રયના બળે આગળ વધ્યા છે અને સમાજની વિવિધ પ્રકારે સેવા કરી
રહેલા છે.

Page #38

શ્રીમતી સરલાહેન સી. શાહ જે મહિલા–ઉત્કર્ષ ની વ્યાપક પ્રવૃત્તિએ કરીને વિખ્યાત બનેલા છે અને યુનેસ્કોની મહિલા–સેવાસમિતિમાં સભ્ય તરીકેનું સ્થાન પામેલા છે.

Page #39

લે કાના લાડીલા માનવતાને મહેકાવનાર
સમાનનીય શ્રી દીપચંદ એસ. ગાડી જેમની સેવાઓનો સ્ત્રોત વણ અટકો વહી રહ્યો છે અને લાખો લેકને
લાભ આપી રહ્યો છે.

Page #40

શ્રીમતી રુક્મિણીબહેન ડી, ગાડી
જેમણે પતિની દરેક સેવામાં અંતરનાં ઉમળકાથી સાથ-સહકાર આપીને પિતાનું નામ ઉજજવલ કયું છે અને મહિલ:સમાજને શેભાગે છે.

Page #41

શ્રીમાનુ રશ્મિકાન્ત ડી. ગાડી
જેઓ
માનવસેવા અંગે ઘણા ઊંચા ખ્યાલા ધરાવે છે અને અમેરિકામાં
વસવા છતાં ક્યા—દાન ધર્મ નું સુંદર પાલન કરે છે.

Page #42

શ્રીમાન્ હસમુખભાઈ ડી. ગાડી જેએ
સસ્કારાથી સુરભિત છે અને
લંડનમાં વસીને પણ જૈન ધમની તથા જૈન સમાજની ધપાત્ર સેવા કરી રહેલા છે.

Page #43

આફ્રિકા–મોશીનિવાસી સ્વ. શ્રી ઝવેરચંદ શામજી શાહ
જેમનાં સુખદ સંસ્મરણો
અનેકને સ્વાશ્રયી તથા સાત્ત્વિક જીવન જીવવાની પ્રેરણા
આપી રહેલાં છે.

Page #44

ર૧
દુઃખ, દારિદ, રાગ, પરાભવ કરતા નથી. અપયશ, અપમાન કે તેજોવધની ઘટના બનતી નથી. લૌષણ, પુૌષણા, વિશુદ્ધિ એષણાઓ નાશ પામે છે.
ટૂંકમાં જ કહી દેવું હોય તો એમ કહેવાય કે વિશ્વ ઉપરનાં વિવિધ પ્રકારનાં સઘળાંયે દુખે, ભય અને ઉપદ્રવથી તેનું રક્ષણ થાય છે.
ભૌતિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્તિ થાય? આ મહામંત્રમાં બાહ્યાભ્યન્તર બંને પ્રકારનાં ફળ આપવાની શક્તિનાં કારણે, આત્માની મુક્તિમંજીલ તરફની કૂચમાં સહાયક બને એવા અર્થ, કામ અને સુખદ ભોગોની પ્રાપ્તિ, સુખ અને સંપત્તિ, અદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ, જ્ય અને વિજય, ધી અને શ્રી, પંચેન્દ્રિયની પટુતા, લોકપ્રિયતા, યશ, કીર્તિ, નિર્ભયતા, નિરુપદ્રવપણું, બુદ્ધિવૃદ્ધિ ષટ્રકર્મોમાં સફળતા વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે; ઇષ્ટસાધક, મનવાંછિતની પ્રાપ્તિ થાય છે; અનાવશ્યક સંકલ્પ-વિકલ્પ નષ્ટ થાય છે, માનસિક ત્રાસ કે તાણે થાય તેવા પ્રસંગો ઉદ્દભવતાં નથી.
અધિકારપદની પ્રાપ્તિમાં આ લોકમાં હાની ઠકુરાઈથી લઈ થાવત્ ચક્રવતી પદની પ્રાપ્તિ, પરલોકમાં સ્વર્ગીય સુખસહ દેવદેવેન્દ્રાદિપદ તથા ઉત્તમ કુલની પ્રાપ્તિ થાય છે. ટૂંકમાં કહીએ તો વિશ્વ ઉપરનાં તમામ ભૌતિક લાભો નવકારમંત્રને શરણે જનારાના ચરણમાં આળોટતા થાય છે.
આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્ત ન થાય? અમેધાલંબનરૂપ મહામંત્રના શરણે જવાથી આત્મા હિંસા, જૂઠ, ચેરી, મૈથુન, પરિગ્રહના પાપથી મુક્ત બને છે; ક્રોધ, માન, માયા,
ભ, કષાયે ઉપશમભાવને પામે છે; આત્માને મલિમ કરનારા રાગ, દ્વેષ, કલહ, કલંક મૂકવાની ટેવ, ચાડી, ચુગલી, ખુશી, નાખુશી
*

Page #45

૨૨
પરનિંદા, માયાપૂર્ણ જૂઠું, મિથ્થા બુદ્ધિ આદિ દેશે પ્રાપ્ત થતા નથી. ટૂંકમાં આત્મા તથા મનને રેગિષ્ટ બનાવે એવી આબોહવાથી સાધક બચી જાય છે. - આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિએ શું પ્રાપ્ત થાય છે ?
વિષયોની વાસનાઓ અને કષાયોને અલ્પવિરામ, અર્ધવિરામ અને યાવત પૂર્ણવિરામ થાય છે. માનવમનને વ્યથિત કરતી અનાવશ્યક ઈચ્છાઓને હાર થતો જાય છે. અહિંસક ભાવ, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ ગુણોની પ્રાપ્તિ, અનેકાંતદષ્ટિને વિકાસ, ક્ષમા, નમ્રતા, સરલતા, સંતોષ, વીતરાગભાવ, અષ, બુદ્ધિ, પ્રેમ, મૈત્રી, પ્રમોદ, કરુણા આદિ ભાવનાઓને વિકાસ, તેમજ પરોપકારરસિકતા અને ગુણદષ્ટિ કેળવાય છે. સમ્યગુદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર-તપાદિ ગુણોનું સર્જન અને વિવર્ધન, નિર્મલતા, પવિત્રતા, ઉદાત્ત ભાવ, વિશાળ મન, ઉમદા વિચારો, સાદાઈ, સરલતા, માનસિક આરોગ્ય વગેરેની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગુણસ્થાનકના સંપાન ઉપર આરૂઢ થતાં ધર્મ અને શુકલધ્યાનની પ્રાપ્તિ કરી ઉત્તરોત્તર આગળ વધતાં કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી ચૌદમા ગુણસોપાને પહોંચી મુક્તિસુખના અધિકારી બને છે.
ઉપરોક્ત કારણથી નિત્ય અને નૈમિત્તિક તમામ ક્રિયાઓમાં, વિવિધ અનુષ્ઠાનમાં, માંગલિક કાર્યોમાં, વ્યાખ્યાન અને વાચનાના પ્રારંભમાં, સામાયિકાદિ ક્રિયાઓમાં, પ્રયાણુ–પ્રવેશમાં, જીવનની તમામ અવસ્થાઓમાં, સાંસારિક કે ધાર્મિક તમામ પ્રવૃત્તિઓમાં નવકારમંત્રનું મરણ કરવાને આદેશ અપાયો છે અને એને અમલ સર્વત્ર ચાલુ છે.
નવકારમંત્ર એ જૈન શ્રીસંધની સમગ્ર આરાધનાનું કેન્દ્ર બની ગયો છે. તે જાતિવાચક પદોનું મહત્ત્વ અને તેથી જ તેનું શાશ્વતિકપણું:
આ મંત્રપાઠમાં જે પાંચનાં નામો લેવામાં આવ્યાં છે, તે કંઈ

Page #46

૨૩
વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ નથી, પણ સમષ્ટિ છે, સમુદાય છે. અર્થાત કેઈ વ્યક્તિગત અમુક તીર્થકર, અમુક સિદ્ધ કે અમુક આચાર્યનું નામ નથી. કદાચ રાખ્યું હોત તે તે સર્વદા માન્ય ન રહેત, છેવટે શાશ્વત કાળ ટક્ત પણ નહિ; ત્યારે આમાં જાતિઓનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે, અર્થાત વ્યક્તિવાચક કે ગુણવાચક પદે છે. વ્યક્તિ કે વ્યક્તિવાદ શાશ્વત નથી; પણ જાતિ કે જાતિવાદ શાશ્વત છે, તે હંમેશાં રહેવાવાળા છે. વ્યક્તિ કરતાં જાતિ મહાન છે. નવકારની ખૂબી એ જ છે કે એમાં વ્યક્તિપૂજા નથી, પણ જતિપૂજા કે ગુણપૂજા છે.
અર્થાત તે તે ક્ષેત્રની તે તે કાલની (વૈકાલિક) તમામ વ્યક્તિઓને એમાં સમાવેંશ છે. આ મંત્રમાં રહેલી સમષ્ટિના નમસ્કારની ગંભીર, વિશાળ અને ઉદાત્ત ભાવના એ સૂચિત કરી જાય છે કે
વ્યક્તિપૂજના લાભ કરતાં જાતિપૂજાને લાભ અનંત છે, પતિની સંખ્યા અનંત છે, તો તેના લાભને સરવાળે અનંતગુણ આવીને ઊભો રહે, એ સહુ કોઈથી સમજી શકાય એવી સરલ વાત છે.
જાતિવાચક કે ગુણવાચક આત્માઓનાં નમન, વંદન, પૂજનથી ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન ત્રણેય કાળના અરિહંત, સિદ્ધો, આચાર્યો, ઉપાધ્યાય અને સાધુઓનું ગ્રહણ થતું હોવાથી અનંતાનંત વ્યક્તિએનાં નમન-વંદનાદિના લાભો મળે છે. દાખલા તરીકે નો મરિદંતાળ" આટલું બોલી નમસ્કાર કર્યો. એમ કરવાથી સર્વકાળ (અનંત ભૂત અને અનંત ભવિષ્ય) ના સર્વ ક્ષેત્રના (૧૫ કર્મ ભૂમિએના) અરિહંતે, જે મહાન આત્માઓએ ભૂતકાળમાં પોતાના આમાના આંતરદેષો ઉપર વિજય મેળવી, તિરહિત એવા અનંત ગુણોને આવિર્ભાવ કર્યો, વર્તમાનમાં પ્રસ્તુત અનંત ગુણોને આવિર્ભાવ કરી રહ્યા છે, અથવા આવિર્ભાવ કરી વિચરી રહ્યા છે, તેમજ ૧. રતન તણું જિમ પેટી, ભાર અ૫ બહુમૂલ-પરમેષ્ઠિગીતા.

Page #47

૨૪
ભવિષ્યમાં જેઓ આવિર્ભાવ કરશે, તે તમામને નમસ્કાર થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે શેષ ચાર પરમેષ્ટિએ માટે ઘટાવી લેવું,
બહુ માનનીય અને વંદનીય શ્રી ભગવતીજીસૂત્રમાં પણ ગાશાલાના પ્રસંગે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે એકની વિરાધનામાં અનંતા તીર્થં કરાની વિરાધનાએ જણાવીને, એકની આરાધનામાં અનતાની આરાધનાના સ્વીકારને માન્યતા આપી છે. આ છે નવકારમંત્રથી થતા મહાન લાભનું રહસ્ય.
પણ અહીં એક માર્મિક ખાબત સમજી લેવી જરૂરી છે કે એકની આરાધનાનું લક્ષ્ય રાખીને અનેક કે અનંતની આરાધના કરવી એ કરતાં અનેક કે અનંતનુ` લક્ષ રાખી સહુની આરાધના કરવી એ એક અસાધારણ કાટિની નૈાખી જ બાબત છે.
વ્યક્તિ દ્વારા જાતિનું ગૌરવ કરવુ' અને જાતિ દ્વારા વ્યક્તિનુ ગૌરવ કરવું, એ વચ્ચે મહદ્અંતર છે.
ગૌરવભર્યા, ઝળકતા જાતિવાચકપદેશની રચના એ જ નવકારમત્રને શાશ્વતા ઠરાવવા માટેનુ અનન્ય સાધન છે,
નવકાર મંત્રમાં દેવ, ગુરુ અને ધર્મનું અસ્તિત્વ નવકારમČત્રના પાંચ પદેામાં દેવ, ગુરુ અને ધર્માંની ત્રિપુટી દેવી. રીતે ગાડવાયેલી છે, તે સમજી લઈએ.
ન્હાનકડા નવકારમ′ત્રની ખૂબીઓ અનેકાનેક છે, પરંતુ મર્યાદા ગુણુના નિયમવાળી પ્રસ્તાવનામાં કેટલુ" લખાય ? એમ છતાંય અહીયા મહત્ત્વની મુખ્ય મુખ્ય ખાખતાની થેાડી ઝાંખી કરી લઈએ. બાકી. તા અન્ય ગ્ર ંથા તેમજ પ્રસ્તુત પુસ્તક દ્વારા ઘણું જાણવા મળશે જ. પ્રારંભના બે પદે અરિહંત અને સિદ્ધ એ તેવ સ્થાનીય છે. એમાં ચે પ્રથમ પદે રહેલા દેવ સાકાર અથવા સકલસ્વરૂપ છે અને ખીજા પદે રહેલા દેવ નિરાકાર અથવા નિષ્કલસ્વરૂપ છે. આમ ખતે પ્રકારના સ્વરૂપની આરાધના બે પદમાં સમાઈ જાય છે.

Page #48

૨૫
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ આ ત્રણેય પદા મુદ્દ સ્થાને છે. પાંચેય ગુણી છે. ગુણી ગુણુ વિનાના કદી હોતા નથી. આ પાંચેય સદ્ગુણુસ પન્ત મહાત્માએ છે, અહીં આ ગુણેાથી સમ્યગ્ એવા 'ન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપાદિ લેવાનાં છે. આ ગુણ્ણા ધર્મ સ્થાને છે.
એટલે નિશ્ચિત થાય છે કે આ મહામંત્રની ઉપાસના કરવી એ દૈવ-ગુરુ-ધર્મની ઉપાસના કરવા બરાબર છે.
નવકારમંત્ર શબ્દાર્થથી કેવી રીતે શાશ્ર્વતા છે? નવકારમંત્ર શાંશ્વતા છે, એટલે શું?
શાશ્વતાપણું એ રીતે હેાય છેઃ દ્રવ્યનું અને ગુણનું. એ જ રીતે શબ્દથી અને અર્થથી હેાય છે. અહીં આ શબ્દાર્થ પૂરતા જ વિચાર કરવાના છે. પ્રસ્તુત નવકાર શબ્દ, અર્થ કે શબ્દાર્થ એ ત્રણેયમાં શાથી શાશ્વતા છે? એના જવાખ એક જ છે કે તે શબ્દાર્થથી શાશ્વતા છે, અર્થાત્ તે શબ્દ અને અર્થ ઉભયથી શાશ્વત છે.
શબ્દથી શાશ્વતાપણુ` એને કહેવાય કે જે વર્ણા, જે રીતે હૈાય તે જ રીતે ત્રણેય કાળમાં વિદ્યમાન રહે. નવકારમંત્રના અક્ષરા માટે એમ જ છે, જેમ કે—નમા અરિહંતાણુ આમાં નકારાત્તર આકાર, અકારાત્તર મકાર, મકારાત્તર આકાર એટલે ‘નમેા’ પ૬ નિષ્પન્ન થયું. પછી અકારાત્તર રકાર, રકારાત્તર ઇકાર, એમ ણુ’ સુધી વિચારવું. આ જાતની અક્ષરાનુપૂર્વી અનાદિકાલ પહેલાં હતી, આજે છે અને ભવિષ્યમાં અનંતકાળ પછી પણ આ જ રીતે રહેશે અને અર્થ તા શાશ્વતા છે જ.
અહીંયા અગત્યની વાત સમજવાની એક જ છે કે અથી શાશ્વત અનેક ખાખતા છે. દાખલા તરીકે હ્રાદશાંગધ્રુત (જૈનાગમશાઓ) અદલાયા કરે, જેમ કે—પાણી, જલ, વારિ. અથી જોઈએ તા

Page #49

૨૬
સહુના એક જ અર્થ નીકળવાના, પણ શબ્દો એક નહીં. તે જુદા જુદા રહેવાના. તે રીતે દ્વાદશાંગીના શબ્દોમાં ફેરફાર થાય.
જ્યારે આ મંત્રમાં જે અક્ષરા છે, તે જ રહેવાના. ગઈ અન તી ચેાવીશ કે વીશીમાં એ જ હતા. અને ભાવિ અનતી ચાવીશી–વીશી સુધી એ જ રહેશે. એની પુષ્ટિમાં જાતિસ્મરણના પ્રસંગ ટ્રેકમાં સમજીએ તેા પ્રસ્તુત બાબતની વધુ પ્રતીતિ થશે.
૧જાતિસ્મરણ એટલે ગત જન્માતે વર્તમાન જીવનમાં જ્ઞાન દષ્ટિથી (ચ ચક્ષુથી નહિ) જોવા તે. આ જગત જન્મના જ્ઞાનમાં કાલ કે પદાર્થોં વગેરે નિમિત્ત બને છે, પ્રસ્તુત વ્યક્તિના આત્મામાં જે વસ્તુને સંસ્કાર જોરદાર પડડ્યો હેાય, તે વસ્તુ જલદી નિમિત્ત બની જાય છે અને એ વસ્તુ નિમિત્ત બનતાં કેટલાકને તુરત મૂર્છા આવી થાડીવારમાં તે દૂર થાય છે. આવરણના પડદા ખસવા માંડે ત્યારે આમ ખને, જ્યારે કેટલાકને વિના મૂર્છાએ એવું ખતે, પછી તુરત જ ગત જન્મની બધી ઘટનાએ તે જ્ઞાનથી જોઈ-જાણી શકે છે.
શાસ્ત્રમાં ‘નમો હૈં તાળ' પદના શ્રવણથી જાતિસ્મરણ થયાના સંખ્યાબ`ધ દાખલાઓ નાંધાયા છે. તે પૈકી જાણીતા દાખલે જોઈએ.
સીલાનની રાજકુમારી સુદર્શના, રાજદરબારમાં પેાતાના પિતાની બાજુમાં બેઠી છે. ઝવેરાત વેચવા આવેલા એક જૈન વેપારીને વાત કરતાં છીંક આવી, જૈન પ્રજાના સંસ્કાર મુજબ અમરેંગલ નષ્ટ કરવા માટે ‘નમો અરિહંત'' પદના મંગલ ઉચ્ચાર કર્યાં, આ પદાક્ષરા સુદનાના કણ પટ ઉપર અથડાતાં, સદના વયમાં ‘આ શુ` ખેલ્યા ?’
૧. જાતિ એટલે જન્મ.
૨. જયપુરના પ્રે।. એચ. બેનરજી જેએ પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતની સત્યતા માટે સશોધન કરી રહ્યા છે; તેઓ જાતિસ્મરણ (ગતજન્મની જ્ઞાનચેતના) વાળી વ્યક્તિએ વર્તમાન વિશ્વ ઉપર ૫૦૦ થી વધુ હાવાની ખાત્રીપૂર્ણાંકની વાત જણાવે છે.

Page #50

૨૭
એનેા વિચાર કરવા લાગી. વિચારણામાં તન્મય થતાં જાતિસ્મરણુ જ્ઞાનના પ્રકાશ થઈ રહ્યો હતા, એટલે મૂર્છા આવી ગઈ. પછી ચેતના આવતાં તાજો જ છેાડેલા ‘સમળી' ના પક્ષી તરીકેના જન્મ, અંત સમયે મુનિરાજે સંભળાવેલા નવકારમંત્ર, એ બધું ચિત્ર આત્મપ્રત્યક્ષ થયું. જો કે આ તા તાજી જ બનેલી ઘટના છે, પરંતુ અનેક વરસે પહેલાં સાંભળેલા અને ખૂબ ખૂબ રટણ કરીને ઘૂંટેલા નવકારમંત્રના દૃઢ સ ંસ્કારને કારણે વરસેા પછી પણ કાને પડતાં જાતિસ્મરણ થઇ શકે છે. કાઈ પણ ચાવીશી કે વીશીમાં, ધાર્મિક ક્ષેત્રે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થવાનું તૈોંધાયું છે, ત્યાં નમો અરિહંતાળો કે નવારમન્ત્ર ને જ કારણ તરીકે નાંખેર્યાં છે.
આથી એક વાત નિશ્ચિત છે કે આ મંત્ર અક્ષરાનુપૂર્વી થી દરેક કાળમાં વિદ્યમાન રહે છે. આત્માનુ ચૈતન્ય, અગ્નિનું ઉષ્ણત્વ સહભાવિ તરીકે અનાદિ અનંતકાલ સુધી રહેવાવાળું છે, એવી જ રીતે આ મંત્રને રચનાર કાઈ નથી, એની આદિ કે અંત પણ નથી. આના મ`ત્રાક્ષરા અનાદિસ`સિદ્૧ છે. અનાદિ-અનંતકાળ’ નામના અભિનવ આયુષ્યવાળા છે.
ઉત્કટ ધ્યાન અને ભક્તિના અજોડ પ્રભાવ
માનસશાસ્ત્રને એક નિયમ છે કે જે વસ્તુનું વારવાર અવિરત શ્રવણ, મનન, ચિંતન, નિર્દિષ્ટાસન, રટન કે ધ્યાન કરવામાં આવે ૧. અનાદિસંસિદ્ધ ઉપર કેટલાંક પ્રમાણે જોઈએ. -ધ્યાયતોડનાટ્સિનિદ્વાન, વર્નાનેતાનું યથાવિધિ | અનામૂિરુમન્ત્રોડયમ્ । -સો ગળાફાો (પ. ન. લ.)
-આગે ચાવીશી હુઈ અનંતી, હશે વાર અનંત;
નવકાર તણી કાઈ આદિ ન જાણે, એમ ભાંખે અરિહંત. -અનંત ચૌવીશી આગે માતિ, પચપરમેષ્ઠિ ધ્યાન.

Page #51

તે તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે અને હજુ એમાં આગળ વધીને ધ્યાન જ્યારે તેની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે અને યાતા તથા ધ્યેય વચ્ચેના ભેદને છેદ ઉડી જાય, ત્યારે તે આત્મા જેનું ધ્યાન છે, તે રૂપ બની જાય છે.
તિયચ જીવને દાખલો જોઈએ.
ભ્રમરીના દરમાં લાવવામાં આવેલી ઈયળ, ભ્રમરીના ગુંજનમાં ભ્રમરીનું ધ્યાન કરતી લયલીન બની જાય છે, તે વખતે એવું એક કર્મ બાંધે છે કે તે ત્યાં મરીને, ત્યાંને ત્યાંજ ભ્રમરી રૂપે જન્મ લે છે. આ જાતને ઉલેખ ભારતીય ગ્રંથોમાં મળે છે અને એ ઉપરથી જ “ઈલિકાભંગી નામની કહેવતસ્વરૂપ ન્યાયોક્તિને જન્મ થયો છે.
હવે મનુષ્યને દાખલો વિચારીએ.
ઉપર માનવિજ્ઞાનને જે સિદ્ધાંત રજૂ કર્યો, તે મુજબ ધ્યાતા–ધ્યાન કરનારા આત્મા, પિતાના ઈશ્વરપ્રણિધાનરૂપ યાનને તેની પરમ સીમાએ પહોંચાડે છે, ત્યારે તે “ગવા પૂરમવા ની પરમોક્તિને સાક્ષાત્કાર કરે છે અને ધ્યાન પોતે જ ધ્યેય સ્વરૂપ બની જાય તેવા પ્રકારના નામકર્મને બાંધે છે. તે ઉપર મહારાજા શ્રેણિકને દાખલે નેંધપાત્ર છે.
અઢી હજાર વર્ષ ઉપર થયેલા મગધેશ્વર મહારાજા શ્રેણિકની તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રત્યે અનહદ અને અદ્દભુત ભક્તિ જાગી ગઈ હતી. તેણે પોતાનું સ્વસ્વ ત્રિકરણગે ભગવાનનાં ચરણે સમર્પણ કરી દીધું હતું. હૈયામાંથી પૂર્વ વયમ્ ને અથવા મારા પરાયાના ભેદને વિચ્છેદ થઈ ગયો હતો. અર્થાત ભેદની દિવાલ દૂર થતાં બંને વચ્ચે અભેદભાવ સર્જાઈ ગયો હતો. ભક્તિભાવનાની અખંડ જ્યોત ઝળહળતી પ્રજવલિત બની ગઈ હતી. વીર, વીર, વીર' આ નામની લગન લાગી ગઈ હતી.

Page #52

સ્વ. શ્રી ભાઇચંદ ભગવાન શાહ
જેમના સ્વાશ્રયી ધમપરાયણ જીવને સુવર્ણ અને સુગંધને મેળ કરી બતાવ્યો હતો અને સમાજને એક ઉચ્ચ આદર્શ આપ્યો હતો.

Page #53

માનનીય
શ્રી વસનજી લખમશી શાહ
જેઓ વિનમ્રપણે વિવિધ પ્રકારની સેવા કરીતે મેાંધેરા માનવજન્મને સફલ કરી રહેલા છે.

Page #54

શ્રીમતી કાંતાબેન વી. શાહ
જેમને સંસ્કારી પ્રવૃત્તિઓમાં ઘણો રસ છે અને જે મહિલા–ઉત્કર્ષની પ્રવૃત્તિઓમાં આગળ પડતો ભાગ
લઈ રહેલા છે.

Page #55

શ્રીમાન્ દેવશીભાઈ સામત શાહ
જેમણે
આપબળે આગળ વધીને સેવાનાં અનેક ક્ષેત્રને સુરભિત કર્યા છે તથા સાદા – સૌંસ્કારી જીવનમાં કૃતાતા માની છે.

Page #56

શ્રીમતી દેવકુંવરબહેન ડી. શાહ
જેમણે
દેશ- વિદેશમાં વસીને જીવનનો સુંદર ઘાટ ઘડેલે છે અને ધાર્મિકઆ ધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિઓમાં વિશેષ
રસ લીધેલ છે.

Page #57

શ્રીમાનું કિશાર આર. શાહ
જેઓ નાની ઉમરમાં પણ અનેક પ્રકારની સેવામય પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લઈને ઉજજવલ કારકીર્દિ
સંપાદન કરી રહેલા છે.

Page #58

શ્રીમતી ઉષાબહેન કે, શાહ
જેઓ જૈન ધર્મના સિદ્ધાવાને ખ્યાલમાં રાખીને ગૃહસ્થજીવન દીપાવવાને નિષ્ઠાભર્યો પ્રયાસ કરી
રહેલાં છે.

Page #59

ઘાટકોપર સોરઠ વીશાશ્રીમાળી જૈન મિત્રમંડલના પ્રમુખ શ્રી નટવરલાલ મેહનલાલ શાહ
તથા શ્રીમતી લલિતાબહેન નટવરલાલ શાહ
જેઓ સમાજસેવામાં જીવનની સાર્થકતા
માની રહેલાં છે.

Page #60

સ્વ. શ્રી સામતભાઈ લખધીર મૂલગામ-ખીરસરા (સૌરાષ્ટ્ર)
જેઓ આપબળે આગળ વધી સંસ્કારી જીવન જીવ્યા હતા અને જેમણે નીતિના પાલનમાં ઊંચું ધોરણ સ્થાપિત
કર્યું હતું.

Page #61

શ્રીમાન ડા. સી. વી. જૈન
જેમણે મુ.બઈ–જોગેશ્વરી–ઈસ્ટ પારસનગરમાં શ્રી મહાવીરસ્વામીનુ ભવ્ય મંદિર નિર્માણ કરવામાં આગેવાની લીધી હતી અને હાલ પણ વરલી સત્યકી નગરમાં જિનમંદિર આદિ નિર્માણ કરવાની તૈયારીમાં છે. તેમની ધૂમ –
ભાવના ઘણી ઉદાત્ત છે.

Page #62

શ્રીમતી કમલાદેવી ચેાથમલજી જૈન
જેએ જૈન ધમમાં અનન્ય શ્રદ્ધાન્વિત છે તથા જપ-તપ–ધ્યાનમાં અનેરો ઉત્સાહ દાખવી રહ્યા છે.

Page #63

શ્રીમતી શિલ્પાબહેન ચંદ્રકાંત શાહ
એ
સુશિક્ષિત અને સસ્કારી છે તથા જિનભક્તિ
અને અનુષ્ઠાનેામાં ઊંડી દિલચસ્પી દાખવી રહ્યા છે.

Page #64

-રામભક્ત હનુમાનજી માટે એમ કહેવાય છે કે રામ પ્રત્યેની તેની ભક્તિની પારખ કરવી હોય તે તેના શરીરના કોઈ પણ ભાગને કાપે, તે ત્યાં તમને રામ રામ એવા શબ્દો જ વાંચવા મલે, યા તેવા ધ્વનિને નાદ સાંભળવા મળે ! એવું જ બહિરાત્મ દશાવાળા મહારાજા શ્રેણિક માટે હતું. એમના દેહને કેઈ કાપે તો વીર વીર એવા શબ્દોનું દર્શન–શ્રવણ થાય.
મહારાજા શ્રેણિકનું તીર્થકર થવું આવી વરા ભક્તિનું પરિણામ તો જુઓ, કેવું અદ્ભુત, કેવું અજોડ, કે સર્વોત્કૃષ્ટ આવ્યું ! તીર્થકર જેવું સર્વોત્તમ નામકર્મ બાંધી દીધું, પિતાનેં આત્મા પરમાત્મા બને તેવું ફળ મેળવી લીધું અને તેય બહુ લાંબા ગાળા માટે પણ નહીં; એટલે કે આગામી ચોવીશીને જ પહેલા તીર્થંકરરૂપે તેઓ જન્મ ધારણ કરશે.
આમાં તીર્થંકરનામકર્મના બંધ સાથે સમર્પણભાવની ભક્તિનું અદ્ભત રહસ્ય તો એ છે કે ભગવાન મહાવીરના જીવનની બનેલી અન્ય મહત્વની ઘણીખરી ઘટનાઓ પ્રાપ્ત કરવાનું સૌભાગ્ય પણ તેમણે પ્રાપ્ત કરી લીધું. જેટલું આયુષ્ય ભગવાન મહાવીરનું, તેટલું જ શ્રેણિકનું હશે. કલ્યાણકોના દિવસો, તે વખતની ઉમ્મર, ગણધર તથા ચતુર્વિધસંધની સંખ્યા વગેરે ભગવાન મહાવીર મુજબ હશે. પરમાત્મા થવાનું કામ તો સુલસા આદિ અન્ય ભક્તજનોએ પણ બાંધયું, પરંતુ તેમાં ઉક્ત વિલક્ષણતા તો નહીં જ.
જેવા મહાવીર એવા જ ભાવીના પહેલા તીર્થકર. આ વૈજ્ઞાનિક દાખલે, મને નથી લાગતું કે આ વિશ્વ ઉપર અન્ય
ધાય હેય ! બીજી બાજુ ઈશ્વર કે ભગવદ્ભક્તિના મહામહિમાને બુલંદ અવાજે ગાતું આવું જવલંત ઉદાહરણ પણ ઈતિહાસના પૃષ્ઠ ઉપર નોંધાયેલું જવલ્લેજ મળે.
કેટલાક અજૈન કવિઓએ ઈશ્વર માટે ઊંચામાં ઊંચી ગણાતી

Page #65

૩૦
પારસમણિ'ની ઉપમા આપી છે, તેનું અનુકરણ કરી જૈન કવિઓએ તે ઉપમાથી પરમાત્માને ઊપમાવ્યા છે. પણ મને લાગે છે કે તીર્થંકર દેવ માટે પ્રસ્તુત ઉપમા ન્યાયપૂર્ણ નથી, અધૂરી છે. અલંકારની ભાષામાં ન્યૂનેપમાં છે, કેમકે પારસને સ્પર્શ લેહ–લે ખંડને થતાં લાહના પરમાણુઓનું, પારસની ઉત્કટ અને અભુત ઉષ્ણુશક્તિના બળે રૂપાંતર થઈ જાય છે. એમ ભગવાનની ભક્તિના સ્પર્શથી ભક્તના પૂર્વજીવનનું નવતર રૂપાંતર થઈ, સુવર્ણ જેનું મહાન બની જાય છે વગેરે વગેરે.
સાપેક્ષ દષ્ટિએ આ ઉપમા વીતરાગ ભગવાન માટે જાણે બરાબર છે, પણ યથાર્થોપમાં તે નથી જ, કારણ કે પારસ લોઢાને સુવર્ણ બનાવે તે લાભ બરાબર છે. પણ પારસમણિ કંઇ લોઢાને પોતાના જેજ પારસ બનાવી શકતો નથી, કારણ કે એ શક્તિ તેનામાં છે જ નહીં.
જ્યારે ભગવાન તીર્થંકરદેવ ત, અન્ય આત્માઓને સુવર્ણ જેવા નિર્મળ માત્ર નહિ, પણ વિધિ અને ભાવની શુદ્ધિ જાળવી ઉત્કટ કેટિના ઉછળતા ભાવે ભક્તિ કરનારને પિતાના સરખે તીર્થકર બનાવી દે છે. સંખ્યાબંધ આત્માઓને આપસ્વરૂપ બનાવ્યા છે. પેલી લોકસભાની જાણીતી એક કડી પણ આજ વસ્તુનું સમર્થન કરતાં જણાવે છે કે-“પૂજા કરતાં પ્રાણિયો, પિતે પૂજનિક થાય.” આ છે પરાર્થવ્યસની તીર્થકર દેવોની ભક્તિનો અજોડ પ્રભાવ.
આ હકીકત ઉપરથી વાચકોને સમજવાનું એ છે કે તમે પણ પંચપરમેષ્ટિરૂપ નવકારને મનસા, વાચા, કર્મણા, સમપિત થઈ જાવ તો, તમારા જ આમાની પાંચ પરમેષ્ટિરૂપ પાંચ પર્યા–અવસ્થાઓ પ્રગટ થતી જશે અને આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચેનો ભેદ ભૂંસાતા પોતે જ અરિહંત બની જશે.
૧, જુઓ-સિરિસિરિવાલ કહા અને પ્રવચનસાર, તથા શ્રીપાલ રાસના-અરિહંતપદ ધ્યાત થક, વગેરે પ્રમાણે.

Page #66

૩૧
એટલે મંત્ર અને તેને લગતા સાહિત્યનું સર્જન, સવન અને વિવધન કાળે કાળે થતું રહ્યું છે. પૂર્વાચાર્યાએ નવકાર ઉપર સ્વતંત્ર ગ્રન્થા રૂપે, તેમ તે અ ંગેના ગ્રન્થસંદર્ભોમાં ઘણું લખ્યુ છે,
છેલ્લા દશકામાં મુનિવરાના શ્રેષ્ઠ પ્રયાસાના કારણે નવકારમંત્ર ભાખતમાં સુંદર જાગૃતિ આવી છે. વિવિધ ભાષામાં નવકાર સૂત્ર-મંત્ર ઉપર દોઢેક ડઝન જેટલા ગ્રન્થા છપાઇને બહાર પડયા છે, એમાં આજે ‘નમÞારમ`ત્રસિદ્ધિ’ નામના આ ગ્રન્થના ઉમેરા થાય છે. આના લેખક છે અનેક શક્તિએથી થનગનતા, સેંકડા પુસ્તકાના યશસ્વી લેખક, શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટાકરશી શાહ. જૈન સમાજમાં ગણ્યાગાંઠયા લેખકો પૈકીના તે સન્માન્ય અને સિદ્ધહસ્ત લેખક છે. જૈન-અજૈન વચ્ચે ખૂબ જાણીતા થયેલા લેખકના વધુ પરિચય આપવા, તે ઉલટું અવિવેકમાં ખપે, એટલે પ્રસ્તુત પુસ્તક અંગે જ કંઈક કહું એ ઉચિત છે. ગ્રન્થની નવીનતા અને વિશિષ્ટતાઓ
નમસ્કારમંત્ર ઉપર આ અગાઉ બહાર પડેલાં ત્રણેક પુસ્તક અને પ્રકાશિત થતાં આ પુસ્તક વચે વિષય અને વિગતાનું કેટલુંક સામ્ય વાંચકાને જોવા મળશે. પરંતુ એટલા માત્રથી ઉતાવળે એમ માની લેવાની જરૂર નથી કે આમાં નવીનતા નથી, લેખકનુ વિશાળ વાંચન, રજૂઆત કરવાની તેમની વિશિષ્ટતા, વિષયને સરલતા અને સ્પષ્ટતાથી કહેવાની આવડત, ગ્રંથસંકલનની કુનેહ અને એ બધાયને જેમ આપે એવું એમનું ભાષાનું મધુર આકણું, આ બધાયને લીધે એમાં અનેક નવીનતા જોવા મળશે. .
પ્રગટ થએલાં પુસ્તકે કરતાં આમાં સાધનાખંડ વિસ્તારથી વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ થયા છે, તેમજ ઉપયોગી મંત્રસંગ્રહ આપી. ગ્રન્થની ઉપાદેયતામાં વધારા કરવામાં આવ્યો છે.

Page #67

વિશેષમાં તેમણે ૬૪ જેટલા ગ્રન્થને આ સર્જનમાં આધાર લીધે છે, તે એમના વિશાળ સ્વાધ્યાય તથા “નામૂઢ સ્થિતે ક્રિશ્ચિત નીતિનું પ્રબળ પ્રમાણ પૂરું પાડે છે.
પુરુષાર્થની મૂર્તિ જેવા લેખકબંધુને સાદર અનુરોધ છે કે, હવે તેઓ જૈન કર્મસાહિત્યને લગતું સાહિત્ય આધુનિકતાના ઢાંચામાં ઢાળીને આપવાના પુરુષાર્થ તરફ વળે અને વિવિધ સાહિત્યોપાસના દ્વારા જીવનને ધન્ય બનાવે છે !
–ક્ષમાયાચના “માથા કરતાં પાઘડી હાટી” ની જેમ પ્રસ્તાવનાની દીર્ઘતા બાબતમાં દિલગીરી વ્યક્ત કરી, મારા જીવનમાં અંધારા ઉલેચાય, અપૂર્ણતામાંથી પૂર્ણતાના ધ્રુવતારક તરફ પ્રગતિ થાય, એ માટે "નવપદવાળાં નવકારમંત્રનું. અંતિમ સ્મરણ કરી, અજાણતાં શાસ્ત્ર અને પરંપરાથી વિરૂદ્ધ લખાયું હોય તેની ક્ષમા યાચી, આ પ્રસ્તાવના સમાપ્ત કરું છું. नमो अरिहताण । नमो सिद्धाण । नमो आयरियाण। नमो उवज्झायाण। नमो लोप सवसाहूण।
एसो पंचनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणो ।
मंगलाणं च सव्वेसिं, पढम हवइ मंगल ॥ ગોડીજી જૈન ઉપાશ્રય,
૫. પૂ. આચાર્યશ્રી પાયધૂની, મુંબઈ.
વિજયધર્મસુરીશ્વર સં. ૨૨૩ ના આષાડ વદિ ૧૩.
શિષ્ય મુનિ યશોવિજય
[હાલ શ્રી વિજયદેવસૂરિ) ૧. દિગમ્બરો તથા શ્વેતામ્બરમાંથી જન્મેલા સ્થાનકવાસી તથા તેરાપંથી એ બે સપ્રદાય, તેઓએ આદ્ય પાંચ પદેને જ માન્યતા આપી છે અને ત્યાં તેટલાની જ આરાધના મુખ્યત્વે ચાલે છે. એમ છતાં મારા અલ્પ ખ્યાલ મુજબ બાકીનાં ચાર પદને પાછળથી માન્યતા આપી છે.

Page #68

વિષયાનુક્રમ
૧–સાધ્યખંડ
૧. આમુખ
૨. નમસ્કારની ઉપાદેયતા
૩. નમસ્કારમ`ત્ર-નિરૂપણ
૪. નમસ્કારમંત્રનું નિત્યત્વ
૫. નમસ્કારમંત્રને અદ્ભુત મહિમા ૬. નમસ્કારમંત્ર જિનશાસનને સાર છે.
૭. નમસ્કારમંત્ર અચિત્ય પ્રભાવશાળી છે.
૮. નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ
૯. નમસ્કારમત્રતા અથ બાધ
૧૦. નમસ્કારમ`ત્રને ચિંતનીય વિષય
૧૧. નમસ્કારમ`ત્રની નવ વિશેષતાઓ
૧૨. નમસ્કારમત્રના મહાઉપકાર
Tierbeterenti
પૃષ્ઠસંખ્યા
૩
८
રૂપ છ
૩૭
૪૪
૬૧
७०
૮૧
૧૦૦
૧૧૦.

Page #69

૩૪
૧૧૯ ૧૨૭
૧૩૬
૧૪૪
૧૫૯
૧૬૯ ૧૭૭
૧૮૮
૧૯૮
સાધનાખંડ ૧૩. સાધનાની આવશ્યકતા ૧૪. સાધના કયાં કરવી ? ૧૫. સાધના કેમ કરવી ? ૧૬. સાધકે યોગ્યતા કેળવવી ઘટે. ૧૭. નમસ્કારમંત્ર-ગ્રહણવિધિ ૧૮. સ્મરણનું મહત્વ ૧૯. મરણવિધિ ૨૦. જ૫નું મહત્ત્વ ૨૧. જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણું - ૨૨. સકલીકરણ ૨૩. જાવિધિ ૨૪. ધ્યાનનું મહત્તવ ૨૫. ધ્યાનવિધિ ૨૬. મંત્રાનુષ્ઠાન ૨૭. સાધનાસમયની વિશિષ્ટ ચર્યા ૨૮. સિદ્ધિની સમીપમાં
૩-સિદ્ધિખંડ - ૨૯. નમસ્કાર-મંત્રસિદ્ધિ
૩૦. કાર અથવા પ્રણવમંત્ર - ૩૧. અહમંત્ર ૩૨. મસિમાડા ગર્ભિત સત્તર મંત્રો
૨૧૦ ૨૧૬ ૨૩૫ ૨૪૪
૨૬૯ ૨૭૬ ૨૮૬
•
૨૯૩
૩૦૦
૩૧૦ ૩૨૨

Page #70

૩૫
به له
૩૩૦
૩૩૦
ه له
سه ه
૩૩૩
૩૩૪
૩૩૫
ری
૩૩. આઠ વિદ્યાઓ (૧) પંચપરમેષ્ઠિવિદ્યા
૩૨૮ (૨) પંચદશાક્ષરીવિદ્યા (૩) કેવલિવિદ્યા (૪) કર્ણપિશાચિનીવિદ્યા
૩૩૧ (૫) અષ્ટાક્ષરીવિદ્યા
૩૩૧ (૬) ષડક્ષરીવિદ્યા
૩૩૨ (૭) ચતુરક્ષરીવિદ્યા
(૮) દ્વચક્ષરીવિદ્યા ૩૪. ઉપયોગી મંત્રસંગ્રહ
(૧) ચેરને ભય દૂર કરવાનો મંત્ર (૨) વિપત્તિનું નિવારણ કરવાને મંત્ર
૩૩૫ (૩) વરસાદ લાવનાર મંત્ર
૩૬ (૪) જ્ઞાનવૃદ્ધિના મંત્રો
૩૩૬ (૫) બુદ્ધિ વધારનારો મંત્ર
૩૩૭ (૬) સપ વગેરેનું ઝેર ઉતારવાનો મંત્ર (૭) સ્વપ્નમાં જવાબ મેળવવાને મંત્ર
૩૩૮ (૮) સંઘની રક્ષા કરનાને મંત્ર (૯) સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ કરનાર મંત્ર (૧૦) ઋદ્ધિ-સિદ્ધિ આપનાર મંત્ર
૩૩૮ (૧૧) બંદીખાનામાંથી છેડાવનારે મંત્ર (૧૨) સૂર્ય અને મંગલની પીડા દૂર કરનાર મંત્ર (૧૩) ચન્દ્ર અને શુક્રની પીડા દૂર કરનાર મંત્ર
૩૩૯ (૧૪) બુધની પીડા દૂર કરનાર મંત્ર (૧૫) ગુરૂની પીડા દૂર કરનાર મંત્ર (૧૬) શનિ, રાહુ અને કેતુની પીડા દૂર કરનારો મંત્ર ૩૪૦
૩૩૭
૩૩૮
૩૩૮
૩૩૯
૩૩૯
૩૩૯
३४०

Page #71

99
૧. શ્રી નમસ્કારમંત્રને મહિમા ૨. શ્રી નવકારમંત્રના છંદ
૩. શ્રી
99
99
૪-સ્વાધ્યાય ખડ
૪. શ્રી
99
..
૫. શ્રી નવકારમંત્રની સજ્ઝાય
99
..
૩૬
23
,
૬. શ્રી ૭. શ્રી નવકારમંત્રનું ગીત ૮. નાકારવાલીનું ગીત ૯. સંસ્કૃત સુભાષિતા અનાનુપૂર્વી
૫–માહાત્મ્ય ખંડ
શ્રી નમસ્કાર–માહાત્મ્ય આધારભૂત સાહિત્યની યાદિ
શ. પ.... શ્રી ધીરજલાલ શાહે રચેલુ' જૈત ધર્મનું મહત્ત્વનું સાહિત્ય
૩૪૩
૩૪૫.
૩૪૮
૩૫૦
૩૫૧
૩૫૨
૩૫૩
૩૫૪
૩૫૫.
૩૫૭
૩૬૫-૩૮૮
૩૮૯-૯૦
૩૯૧-૩૯૨

Page #72

સ્વ. નીતીન મનસુખલાલ વોરા જન્મ : ૨૬–૧–૪૬ સ્વર્ગવાસ ૮-૧૦-૮૦
ફૂલ ગયું, ફોરમ રહી ગઈ.

Page #73

'
ગ્રંથલેખક શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહ
જન્મ તા. ૧૮–૩–૧૯૦ ૬

Page #74

---------------------- મૈં પહેલી વંદના
||||||||||||||||||||||||||||||||||||]]:[][][][][][][][][][]
૧
નવપનિમિત
અડસઠ અક્ષરેાથી મતિ અનંત–ઉદાર અથ મય
શ્રી જિનશાસનના સારરૂપ નમસ્કાર મહામંત્રના પ્રથમપદે પ્રતિષ્ઠિત એવા શ્રી અહિ તદેવાને અમારી
કેડિટ કેડિટ વંદના હા.
'
રમણલાલ વાડીલાલ શાહ
તથા
સરસ્વતીબહેન રમણલાલ શાહ
ભાવેશ્વર સાગર, ૮ મે માળે, લેાક ન. ૧૫, નેપીયન્સી રાડ, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૬
]]||||||||||||]]]]]]]]]]]]]]]:|||||||||||||E

Page #75

聽聽聽聽聽源洮洮洮飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛
$ wly dsql 5
Silhs. sysi s, --
選黨黨黨黨黨漂漂漂染源滚滚滚滚黨黨黨黨黨黨漂漂漂漂染源殘黨寨寨漂漂漂
અપૂર્વ આત્મતેજથી
અલંકૃત હોઈને ( glald'Aux ભાવિત થયા છે
તથા. અનુપમ ઐશ્વર્યાને લીધે (Ak' all: ઓળખાયા છે.
飛飛飛飛飛飛飛飛飛:淡淡溉滤滤滤滤滤滤飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛飛
શ્રી અરિહંતદેવને
WHI 5112 12 qEell &..
જયંત એમ. શાહ Page #76

* ત્રીજી વંદના કર
જેઓ સર્વ દેવોમાં મહાન હોવાથી મહાદેવ ગણાય છે
અને સર્વનું શુભ કરનારા
હોવાથી કરની ખ્યાતિ પામેલા છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કટિ કટિ વંદના હે.
વિશ્વમંગલ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ પ્રા. લી. - કી, કટ ચેમ્બર્સ, ૪ થે માળ,
ન્યુ મરીન લાઈન્સ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૦

Page #77

GSSSSSSSSSSSSSSSS
કા
થી વંદના કા
sjSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
જેઓ શિવપદના ઉત્કૃષ્ટ અધિકારી
હોવાથી શિવ” તરીકે વિખ્યાત
થયેલા છે
તથા સર્વ દેના દેવ
હેવાથી દેવાધિદેવ” તરીકે સંબોધાય છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ક હસમુખલાલ સેમચંદ શાહ ઠે. ફાઈબર ગ્રુપ કેરપરેશન ૩૭–બી, ચીરાબજાર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨ ટે. નં. ૩૧૮૧૬૯

Page #78

* પાંચમી વંદના |
જેઓ જગતના જેને
વિશિષ્ટ જ્ઞાન આપનારા હોવાથી “જગદ્ગુરુ” તરીકે . સ્તવાયેલા છે
અને સર્વ લોકેનું ક્ષેમ કરનારા હોવાથી લેકનાથ” તરીકે બિરદાવાયા છે.
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
દલાલ શાહ પિટલાલ શિવજીની કુ.
-રાંભીયા હાઉસ, ૧ લે માળે, કેશવજી નાયક રોડ,
ચાંચબંદર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯

Page #79

ત છઠ્ઠી વંદના |
જેએ ત્રીશ અતિશયેથી અલંકૃત છે
તથા રસંસાર સમુદ્ર તરવા માટે ધર્મનીની સ્થાપના કરી તીર્થર’નું પરમ પદ
પામેલા છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
જયંતિલાલ હઠીસીંગ શાહ
નૃતિ ટ્રાન્સપોર્ટ કું. ૬૧૪–આશીર્વાદ બીડીંગ ૬ લ મા. ૬૮ ઈ અમદાવાદ સ્ટ્રીટ,
લોખંડબજાર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯ ટે. નં. ૩૪૨૮૧૮
પ૮૪૬૭૯

Page #80

5 સાતમી વંદના
જેએ
સવ પુષામાં સરીત
ઉત્તમ હોવાથી ‘પુરુષાત્તમ’ કહેવાયા છે અને યેગીઓના વૃંદમાં અગ્રણી હોવાને કારણે ચોગીશ્વર” ની ગણના પામેલા છે.
શ્રી અરિહ તદેવાને અમારી
કાટ કાટિ: વંદના હે..
પ્રશાંત એસ. શાહ
હું એસેટ, લેટર પ્રેસ ) ચિંતામણિ પ્રિન્ટીંગ ૨/૧૬-વિવેકાનંદ નગર, કારા કેન્દ્ર પાસે, અસ. વી. રોડ,
બેરીવલી ( વેસ્ટ ), મુંબઇ-૪૦૦ ૦૯૨
2. ન. ૬૫૪૩૫૯

Page #81

ઝાઝા 9999999 ઝાઝા
કર આઠમી વંદના |
ienewpoint Rasalivaatisfied assistહારો :
જેઓ ઈન્દ્રિય અને મનને જિતનાર હોવાથી
તથા અંતરના સબલ શત્રુઓને
પૂરેપૂરે પરાભવ કરનારા હોવાથી જયશાલી જિનપદને પ્રાપ્ત કરનારા છે,
રીતે રક્ષા કરી
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
aegenewesome
e
મગનલાલ કુંવરજી મેતા ૧૩૭/૧-રાધેકીશન બીલ્ડીંગ,
પારસી પંચાયત અંધેરી (પૂર્વ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૯ ટે. નં. ૬૩ર૬૮૬૪ દુકાન : ૨૩૨૬૮
silliાણે
W:
Essay SM
S

Page #82

IHITTEETHHHHHHHHHHHHHHE
- નવમી વંદના ક
જેઓ
જન્મકાલે અવધિજ્ઞાનથી યુક્ત હતા, દીક્ષા લીધા પછી તરત જ મન:પર્યવ જ્ઞાનના સ્વામી
બન્યા, અને સમત્વોગની સિદ્ધિના અંતે એક અને અજોડ
એવા કેવલજ્ઞાનથી વિભૂષિત થઈ પરમજ્ઞાનીની કેટમાં
વિરાજ્યા,
LLLLLLLLLLLLLLLLLHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
શ્રી અરિહંતદેવને
કેટિ કોટિ વંદના હે.
! જયંતિલાલ લક્ષ્મીચંદ શાહ ૨૦૧-એ, વિશાલ એપાર્ટમેન્ટ, મથુરાદાસ વસનજી હોલ,
અંધેરી (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૯
ટે. નં. ૬૩૨૬૩૪૪ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHE

Page #83

E દસમી વંદના ક
જેએ જ્ઞાનતિશય વડે
સકી લેકની ભૂત–વર્તમાન–ભવિષ્યકાલીન સર્વ વસ્તુઓને જાણી શકે છે
તથા
器米米米米米諾諾米米米米米米諾諾諾洗米器光器光器諾諾諾諾张张张张张张
જોઈ પણ શકે છે
એવા સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ગાંધી મેન્યુફેકચરર્સ સીડીકેટ મેન્યુફેકચરર એન્ડ મશીનરી - 15, ડે. ડી. બી. ગાંધી માગ
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૨૩ ટે. નં. એ. : ૨૪૨૫૩
ફેકટરી : ૩૭૪પ૮૬
=ીews:૨eeeeeeee:

Page #84

અગિયારમી વંદના ક્વ
જેમણે
પાતાને પ્રાપ્ત થયેલા
પૂર્ણ જ્ઞાન વડે સકલ લોકનુ સ્વરૂપ પ્રકાશ્યુ છે
તથા
વિશ્વસ્થિતિ અંગે
વિશદ વિવેચન
કર્યું” છે તે
શ્રી અરિહ તદેવાને
અમારી
કોટિ કેોટિ વંદના હા.
5 શીતલ એન્જીનીયરીંગ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ એફપ, ન દયાત ઇન્ડસ્ટ્રીયલ એસ્ટેટ. ફલ, કુરલા અધેરી રોડ,
મુ અર્ધ-૪૦૦ ૦૭૨
છે. ન. પ૧૨૩૪૧૯

Page #85

ક બારમી વંદના કર
જેમણે આપેલા જ્ઞાનમાંથી વિજ્ઞાન પ્રકટયું છે
અને દ્રવ્યાનુયોગ, ગણિતાનુગ, ચરણકરણાનુયોગ તથા કથાનુગ
એવા ચાર અનુયેગે પ્રકાશમાં
આવ્યા છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે
ચંદ્રકાંત સુંદરલાલ કાપડિયા એ-૨૧, મુનિસુવ્રત દર્શન, ૬ કે માળે, નવરેજછ લેન, ઘાટકોપર,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૮૬ ટે નં. ૫૧૩૪૭૭૫
૫૧૩૯૫૦૮

Page #86

૬ તેરમી વંદના
જેમણે જીવ અને જડની જુદાઇ જણાવી પુદ્ગલની પાકલતા સિદ્ધ કરી છે,
તથા
આમા ભણી દિષ્ટ રાખીને ચાલવાન
અનુપમ ઉપદેશ આપ્યા છે, તે
શ્રી અરિહ તદેવાને અમારી
કોટિ કાટિ વંદના હા.
卐
પ્રાણલાલ માહનલાલ શાહ
( સુરેન્દ્રનગરવાળા ) વિજય ચેમ્બર,
૧૦ મે માળે, ફ્લેટ ન. ૧૦૩ ડ્રીમલેન્ડ સીનેમાની સામે, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૪ ટે. ન. ૩૮૩૧૫૨

Page #87

* ચોદની વંદના .
જેમના ઉપદેશથી દાનને દરિયે
ઉછળવા લાગે, કીલની સુગંધ પ્રકટવા
લાગી, તપનું તજ વિસ્તાર
તથા ભાવની સૃષ્ટિમાં ભવ્યતા અને પવિત્રતા. દર્શન થવા લાગ્યા,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હ.
વાડીલાલ ભેગીલાલ શાહ
( કપડવંજ) ભારત એજી. સ્ટોર્સ ઉ૧-નાગદેવી કેસલેન. મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૧ ટે. નં. ૩ર૩૧૯૩
૩૨૭૪૨૮

Page #88

- પંદરમી વંદના કર
જેમના
ઉપદેશથી . દાન અને પરોપકારની
પ્રવૃત્તિઓમાં પ્રાણ પ્રકટ
તથા
વિશ્વમૈત્રીનું વિમલ વાતાવ;
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ભાગીલાલ દૌલત શાહ
( અગાડીવાળા ) 5. નવીનચન્દ્ર વા. શાહ
બી–૯, શીવછાયા મથુરાદાસ વસનજી રોડ,
અંધેરી (ઇસ્ટ), મુ બઇ-૪૦૦ ૦૬ટે. નં. ઘર : ૬૦૪૩૨૭૪
ઓ. : ૩૨ ૩૧૯૩

Page #89

પર સેળમી વંદના ક
જેમની દિવ્ય દેશના વડે
સર્વે જ પ્રત્યે મૈત્રીભાવ ઉત્પન્ન થયે,
ગુણવાને પ્રત્યે પ્રમોદભાવના પ્રકટી,
દુઃખીજી પ્રત્યે દયાનાં ઝરણાં વહેવા લાગ્યાં
તથા. વિપરીત વૃત્તિવાળાઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવનું સેવન
થવા લાગ્યું,
odddddddddddddddd:ooooooooooXoXoXOXOXOXOXOXO
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
શરદ લીલાધર દેઢિયા C/o, મીનલ મ્યુઝીક સેન્ટર
(કેસેટ સપ્લાયર્સ) સરસ્વતી સદન, ૨ જે માળે, ૧૧૩–૧૫ કેશવજી નાયક રેડ,
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૯

Page #90

7 સત્તરમી વંદના પર
જેમની વાણી શિષ્ટ હતી, સંસ્કારી હતી, નધુરતાથી પૂર્ણ હતી,
અને સર્વ શ્રોતાઓને અવિચ્છિન્ન આનંદ આપવા પૂર્વક ધર્મ પ્રત્યે લઈ જનારી હતી,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કટિ કોટિ વંદના હે.
અમીચંદ લીલાધર દેઢિયા ૧૧૦–વર્ધમાન મેશન, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯

Page #91

ફ9999999992922
પર અઢારમી વંદના :
ละลายสารละละสายสีลงเรือละแสงและเป็ด สสสสสสสสสสสส
જેમની વાણી મેઘધારાની જેમ અખલિત વહેનારી હતી,
જનપર્યત સંભળાય તેવી હતી
તથા દેવ, મનુષ્ય અને તિર્ય અને પિતા-પિતાની ભાષામાં
પરિણામનારી હતી,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના છે. '
સેવંતીલાલ પ્રાણલાલ શાહ મંગલદાસ માર્કેટ, બીલ્ડીંગ નં. ૨
૩ જે માળે, મુંબઈ--૪૦૦ ૦૦૨

Page #92

gggggggggggggggggggggs
ધર ઓગણીસમી વંદના કર
ரேரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரராமரா
જેમની વાણીમાં પરસ્પર બાધ ન હતો, નય-નિક્ષેપની સુંદર ગૂંથણી હતી
તથા વસ્તુ માત્રનું અનેકાન્ત દૃષ્ટિએ યથાર્થ નિરૂપણ હતું,
ரரரரரரரரரரரர்
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
શાહ હરિલાલ મુલચંદ “દેવકૃપા” ૩ જે માળે,
૬ ઠ્ઠો રસ્તે, શાંતાક્રુઝ (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૫૫
ટે. નં. ૬૧૨૫૪૮૩ Eggggggggggggggggggggle
ப

Page #93

||2|||||||||||||||||ale|| છે
||||||||||||||||||||||||||||||
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૯,
ખાંડ બજાર, છ૭-૮૧, કાઝી સૈયદ સ્ટ્રીટ,
૫-જી, “અવસર” માણેકલાલ કેશવજી દંડ
કોટિ કોટિ વંદના હે.
અમારી શ્રી અરિહંતદેવને
હતું, ઊંડે સ્પર્શ કરનારું
હજારે હૈયાને હોવાને લીધે પ્રભાવથી પૂર્ણ
અને અસાધારણ હતું
અદ્દભૂત હતું, જેમનું વકતૃત્વ
ક વીસમી વંદના
|િ|||||||||||||||||||||||||||||
||||||||||||||||||||||||||.

Page #94

- એકવીસમી વંદના ક
જેમને
ઉપદેશથી અન્યાય અને અનીતિ
| દુર થયાં, અધર્મના કેટ–કાંગરા . ખરી પડયાં,
તથા જગતની જનતા
જડવાદ છોડીને અધ્યાત્મને ઉજવળ પ્રકાશ
ઝીલવા લાગી,
શ્રી અરિહંત દેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
મણુબેન વાડીલાલ ગાંધી
(કપડવંજ) ૪-૫૩, શક્તિભુવન,
સાયન (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૨. ટે. નં. ૪૭૨૧૨૩

Page #95

*****
**** *** *** ******|*|*|*|*|*|*|*|*|*|
૬ બાવીશમી વંદના
જેમના
અનન્ય ઉપદેશથી હિંસક યજ્ઞ
અટકી ગયા,
આત્માની ઉજ્જવલતા પ્રકાશમાં આવી અને
સંયમ તથા તપથી ભરેલાં ધાર્મિક અનુષ્ઠાનેાના ધ્વજ સત્ર લહેરાવા લાગ્યા, તે
શ્રી અરિહંત દેવોને
અમારી
કેડિટ કેડિટ વના હે.
卐
નવીનચંદ્ર ચંદુલાલ શાહ અમિકાપ્રસાદ દુબે બિલ્ડીગ,
રૂમ નં. ૧૮ જુના નાગરદાસ રોડ, અંધેરી (ઇસ્ટ),
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૬૯
2. ન. ૩૧૭૮૩૬
*********
*
*|*|*|*|*|*|*************************/

Page #96

ક ત્રેવીસમી વંદના :
જેમણે નિશ્ચય તરફ દૃષ્ટિ રાખી વ્યવહારને અનુસરવાને અનેરે ઉપદેશ આપે
તથા • તે માટે વિવિધ પ્રકારની ભૂમિકાઓ
દર્શાવી
તેને ચડવાનો અનુરોધ કર્યો,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી
કેટિ કેટ વંદના હો
ચંદનબેન શંકરલાલ દેશી પારસનગર, એ-બિલ્ડીંગ,
૨ જે માળે, શંકરગલીના નાકે, કાંદીવલી (વેસ્ટ), મુંબઇ-૪૦૦૦ ૬૭

Page #97

ચાવીસમી વંદના
જેમણે દેવ, ગુરુ અને ધર્મ એ ત્રણ તને અનન્ય શ્રદ્ધાથી અનુસરવાની દેશના
દીધી
અને તેમાં જ માનવજીવનની સાચી સફલતા
દર્શાવી,
શ્રી અરિહંતને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ચંપાબેન ગોતમદાસના સુપુત્રો હા. બાબુલાલ ગૌતમદાસ શાહ
મુંબઈ–૪૦૦ ૦૦૪.

Page #98

કા પચીસમી વંદના ક
જેમની ધર્મ દેશનાએ ભયંકર લાવવનમાં ભટકી
રહેલા લાખો-કોડે મનુષ્યને . તેમાંથી પાર થવાનું મંગલ માર્ગદર્શન
આપ્યું
તથા શિવપુરીની સન્મુખ કર્યા,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
શાહ પ્રવિણચંદ્ર બાબુલાલ ૩૦૧, ભક્ત એપાર્ટમેન્ટ,
જુહ લેન,
અંધેરી (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૫૮. ટે. નં. ૫૭૬૬૦૫

Page #99

WONOVOVVEROVELVO
ક છવ્વીસમી વંદના ક
આધિ-વ્યાધિ
તથા ઉપાધિના ધેર દાવાનલથી
દાઝી રહેલા આ સંસારના સર્વ પ્રાણીઓને
જેમનું એકમાત્ર શરણ છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
મે. જીતેન્દ્ર એન્ડ કુ.
(નાણું દલાલ)
સી-૩૯, ૧લે માળે, મેતીશા જૈન ચાલ, મેતીશાલેન, ભાયખલા,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૭. ટે. નં. ઘર ૮૭૨૦૪૧૫
YUXU

Page #100

GSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
કે સત્તાવીસમી વંદના ક
JSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS DH
દુઃખનું દમન
અને સુખની સંપ્રાપ્તિ કરવા માટે
તથા આત્મ-વિકાસની ભૂમિકાઓ
એક પછી એક ચડવા માટે
જેમનું સ્મરણ-ચિંતન
તથા વંદન-પૂજન અનન્ય ઉપકારી છે;
33333333333333333333333333333333333
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
કપુરવાલા એન્ડ સન્સ રેખા નં. ૨, ૪૬-રીજરેડ, | મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૬.
ઘર ટે. નં. ૮૧૨૫૯૭૨ 8333333333333333333333]

Page #101

33333333333333333
ક અઠ્ઠાવીસમી વંદના 5
33333333333333333333333333333333333
જેમણે વિષને વાય છે
તથા અંતરના તમામ
અરિએ સામે આકરું યુદ્ધ ખેલીને
જયશાલી જિન ભગવંતની પદવી મેળવી છે,
BRRRRR33333333333333333333333333333
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
બોમ્બે ટ્રેડીંગ કું. ૭૨/૮૦, નાગદેવી ફોસલેન, મુંબઈ–૪૦૦ ૦૦૩.
ટે. નં. ૩૩૨૭૮૭ 3333333333333333333

Page #102

કા ઓગણત્રીસમી વંદના કર
જેમણે
COOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
સમત્વગની ઉત્કૃષ્ટ સાધના કરીને પરમ વીતરાગ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરી છે
તથા મોક્ષપ્રાપ્તિને નિશ્ચિત બનાવી છે.
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હો.
મહેતા ચદભુજ પ્રાગજીભાઈ
સૌરાષ્ટ્ર દુગ્ધાલય,
ભાડું, મુંબઈ-૪૦૦૦૮ ટે. નં. ૫૮૫૩૫ર

Page #103

- ત્રીસમી વંદના ક
જેમણે સંયમ અને તપ વડે
સર્વ રોગનાં બીજ બાળી નાખ્યાં છે
તથા અદ્દભુત અનુપમ નીરોગી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના છે. •
શાહ મહેન્દ્રકુમાર કાતિલાલ
“સાગર દર્શન”,
હનુમાન રોડ, વિલેપાર્લે (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૫૭.

Page #104

એકત્રીશમી વંદના ક
જેમણે કર્મની કઠિન કંખલાને સંવર અને નિજરૂપી
અમેઘ અસ્ત્રો વડે છેદી–ભેદી નાખી છે, • તથા આત્માનું અનિર્વચનીય
શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યું છે,
શ્રી અરિહંતદેવોને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
જી. એફ. ફાઈનાન્સ એન્ડ ઈન્વેસ્ટમેન્ટ
ભૂપેન ચેમ્બર્સ, દલાલ સ્ટ્રીટ, રૂમ નં. ૨૮, ૧લે માળે, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૩. ટે. નં. ર૭૫૦૫૪
૨૭૫૦૫૫

Page #105

5 ખત્રીશમી વંદના
જેમનાં
પાવન પગલે
સર્વે અપાયાના
અપગમ થાય છે
અને
મોંગલમાલા
ઉત્તરાત્તર
વિસ્તરતી જાય છે. તે
શ્રી અરહુ તદેવાને અમારી
કેડિટ કોટટ વદના હૈ.. 卐
ગુલાબચંદ ફુલચંદ એન્ડ કપની
૭પ, બજારગેટ સ્ટ્રીટ, ફોટ, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૧. ટે.નં. ૨૬૩૯૨૯
૨૬૭૦૭૦

Page #106

游鴻鴻波激蕩飄飄逸飛飛泌混泥浪孤燕飛
કક તેત્રીશમી વંદના |
કાકા
એ
છે
કે
શીતલ છાયામાં. વૈરવૃત્તિને વિલય થાય છે
અને ઉંદર તથા બિલાડી, સાપ તથા નાળિયે, બકરી તથા સિંહ, સાથે બેસી શકે છે,
એ
漂漂漂染源滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚蒸蒸黨漆漆·滚滚滚滚浓
છે
કે જો
5
શ્રી અરિહંતદેવને
" અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
. 'ર : ' - દેવચંદ જેઠાલાલ શાહ અનકરની નવી વાડી, ૧લે માળ,
ઠાકુરદ્વાર રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨. ટે. નં. ૩પ૬૮૮૧
૩૮૮૭૭૨
k
l
;
; ES
漲漲漲溪流浪浪滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚

Page #107

ரரரரரரரரர
1 ચેત્રીશમી વંદના ક
LIMITggggggggggggggggggggggggggggs
જેમનું અલૌકિક આગમન થતાં સ્વચકમાં વ્યાપેલે અસંતોષ ઓગળી જાય છે
તથા
પાચકની ભયાનક સંહારશક્તિનું થંભન થાય છે,
பேரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரராம்
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી
કેટ કેટિ વંદના છે.•
દા નરેન્દ્ર વેલજી શાહ ૨, આરકેડિયા બિલ્ડીંગ,
ગ્રાઉન્ડ ફલોર, ૧૫, નરીમાન પોઈન્ટ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૧ ரரரரரரரரரரரரரரரரரரரராம்

Page #108

" .
E
iાતા
daise
5 પાંત્રીશમી વંદના :
જેમનું આગમન ઉપસર્ગોને અટકાવે છે, વિનરૂપી વેલડીઓને
છેદી નાખે છે, • તથા માનવીઓનાં મનને પૂર્ણ પ્રસન્નતાથી ભરી દે છે,
mene! g
n Sugge!g969. gadgegeeggewerwesu ศเเละเเละเเนนเนินสงเช้เงในงเงินเงิน สีเงินสะสงขลงเป็นปลาปนา
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
ત્રિભોવનદાસ પે પટલાલ સંઘવી
જીમી પ્રેસ પર-૫, વિજયકવાડી, આનંદ રોડ, જૈન દહેરાસરની બાજુમાં,
મલાડ (વેસ્ટ) મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૪
Now
gegenguggore

Page #109

HHHHHHHHHHHHHHHHE
ક છત્રીશમી વંદના .
જેએ. દાન–દયા–પરોપકારન. પરમ હિમાયતી છે.
જપ-તપ-સંયમના ના સબળ સમર્થક છે
સવિચાર અને સદાચારની પ્રબળ પુષ્ટિ કરનારા છે.
HHHHHHHHHLILIHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
છેશ્રી અરિહંતદેવેને
- અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
- '
'
નેમચંદ નામચંદ શાહ
(દેપલા-ભાવનગરવાળા ક૭, જનસુખ એપાર્ટમેન્ટ, - ત્રિકમદાસ રેડ.
કાંદીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૭
ટે.. ૮પ૧૮ર TITLTLTLTLTLTLTLTLTLTIET-TET THE

Page #110

પર સાડત્રીમી વંદના કર
જેમનો દિવ્ય દેદાર નજરે પડતાં જ લેકનાં અંતરમાં પરમ પૂજ્યભાવ પ્રક્ટ છે
અને . તેમની વિવિધ પ્રકાર સેવા-ભક્તિ કરવાના મનેર. જાગે છે,
છે.
શ્રી અરિહંતદેવાને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હ.
ભૂરાભાઈ મણસી સાવલા
સાવલા નીટવેર ર૫-સુપર શેપીંગ સેન્ટર, એસ. વી. રેડ, અંધેરી વેટ
મુંબઈ-૪૦૦૦૮ - ટે. નં ૫૩૮૩.

Page #111

SEEIGI[ ||Raje|||||||||||૬||||||S
els|Sels|
ક; આડત્રીશમી વંદના
દેવેન્દ્રો, દાનવેન્દ્રો
તથા
G||||||||||||||
નરેન્દ્રો લળી લળીને પાય લાગે છે
તથા જેમની ચરણરજ મસ્તકે ચડાવવામાં અપૂર્વ ગૌરવ અનુભવે છે,
||||||||||||||||||||||||||HEBE||||Islali | | |_|
|||||
શ્રી અરિહંતદેવેને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના .
ક કુસુમબેન ચંદ્રકાંત રાંભિયા
સરસ્વતી સદન, બીજે માળે, ૧૧૩-૧૧૫, કેશવજી નાયક રેડ,
મુંબઈ–૪૦૦ ૦૦૯
|||||IES
|
els||||||||||||||||||||||||||||||||=

Page #112

કર ઓગણચાલીસમી વંદના :
જેઓ અવૃક્ષ, સુરપુષ્પવૃષ્ટિ | દિવ્યધ્વનિ, ચામર, સ્ફટિક સિંહાસન આદિ અષ્ટ મહાપ્રતિહાર્યોની
નિરંતર પૂજા પામે છે.
શ્રી અરિહંતદેવોને ?
અમારી ટિ કેટિ વંદના હા.
આર. રમેશચંદ્રની કુ. પ્રસાદ ચેમ્બર્સ, ૭ મે માળે,
૭૧૭-ઓપેરા હાઉસ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪

Page #113

XXXXXXXXXIXRRRXXXXXXXXX
ચાલીસમી વંદના H
X X X X X X X XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
જેમનુ મરણવ દૅન-પૂજન કરતાં
ભવેાભવના પાતક જાય છે, નન-મન અપૂર્વ શાંતિ અનુભવે છે. તેમ જ મોક્ષ માર્ગની પ્રીતિ
ૠગે છે,
તે
શ્રી અરિહતદેવાને અમારી કારિક કેટિ વંદના હા.
$
પ્રતાપરાય હરિચંદ મહેતા
તથા
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
નિર્મળાબેન પ્રતાપરાય મહેતા સપરિવાર
નક્કી મહાલ, ૨ જે માળે, રૂમ ન. ૩
૧૧૯-લાહાર ચાલ. મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨ ટે. નં. ૨૫૯૭૨૧
RX X X X X XXX**X*XX

Page #114

3333333333333333333
* એકતાલીસમી વંદના
જેમનું
પૂજન પાવનકારી છે,
મનને શાંત અને રવસ્થા કરનારું છે,
તથા પરમ પ્રસન્નતાને. પ્રસાદ આપના છે,
4િ33333333333333333333333333333333MMS
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
શેઠ બ્રધર્સ -ગર્વનન્ટમેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા - રકગનાઇઝડ એકસપર્ટ હાઉસ
-કે, શમાં માર્ગ લાલરિગ માનસિંગ બીલ્ડીંગ, ૧ લો માળ,
લોહારદ્યાલ
| મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨ Rs 333333333333333333

Page #115

VVVVV
V VVV
* બેંતાલીશમી વંદના કર
જેઓ
કામકુંભ, કામધેનુ, કલ્પવલી
તથા ચિંતામણિરત્ન કરતાં પણ
અનેક ગણો અધિક મહિમા ધરાવે છે
તથા પરલોકનું પ્રશસ્ત પાથેય પણ બંધાવે છે,
CONVENCIONALNOST
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હિ.
મણિલાલ વીરચંદ મેઘજી | ગીલ કું. પ્રા. લી. નત્તમ મેરારજી માર્ગ,
બેલાર્ડ એસ્ટેટ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૩૮ WWWXXXXXX

Page #116

પર તેંતાલીશમી વંદના કા
-
~----
-
જેમણે કષારૂપી કાળીનાગનું દમન કર્યું છે
તથા મદનરૂપી મહાશત્રુ સાથે બળુકી બાથ ભીડીને
તેને પૂરો પરાભવ કર્યો છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હૈ.
રમણીકલાલ મંગલદાસ શાહ હિન્દુસ્તાન ટેકસટાઈલ એજીનીયર્સ
જન્મભૂમિ ભવન,
ઘંઘા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૧ ટે. નં. ૨૫૭૧૩૧

Page #117

- ચુમાલીશમી વંદના કર,
જેમની પ્રશસ્ત વાણું
પ્રાણીઓને અસમાંથી સત્ પ્રત્યે લઈ જાય છે
અને પાપના પડે ભેદીને
અનંત શક્તિમાન આત્માનાં દિવ્યદર્શન
કરાવે છે,
કooooook
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ઝવેરચંદ ભુરાભાઈ ઝવેરી ૨૨૯-શેખ મેમન છૂટ.
ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨

Page #118

OXXGXGXEXEXEXXXX
5 પીસ્તાલીશમી વદના
મના
અદ્ભુત ઉપદેશ
અજ્ઞાનનાં અધારાં
ઉલેચીને જ્ઞાનને
પવિત્ર પ્રકાશ પ્રકટાવે છે
તથા
સકલ સૃષ્ટિનુ સાચું રહસ્ય સમાવે છે,
તે
શ્રી. રિડુ તદવાન
અમારી
કેડિટ કેડિટ વના હા
XX
સ્વ. શ્રી નાયક જેઠાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. વિજયભા
૨૨, ગણેશ બાગ,
નહેરૂ રેડ,
મુત્યુ ડ મુંબઈ-૪૦૦ ૯૮૦ XOXGXGXGXGXGXGXGXGX

Page #119

પર છંતાલીશમી વંદના કર
જેમની દિવ્ય દેશના મૃત્યુને મહાત કરવાની
અનોખી કલા શીખવે છે
અને અજરામર અવસ્થાના પૂણ અધિકારી બનાવે છે,
黑蒸蒸黨黨黨黨黨黨黨黨黨端繼聰靈黨黨靈澡漂漂漂崇聚黨黨黨盛
તે
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
ગં. સ્વ. શ્રી નેણબાઈ નાયક
૨૨, ગણેશ બાગ, નહેરૂ રેડ, મુલુંડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૮૦

Page #120

કર સુડતાલીશમી વંદના કર
જેઓ ત્રણેય લોકના સ્વામીએ વડે વંદાય છે, સ્તવાય છે, પૂજાય છે.
તથા અનન્ય અને અજોડ માન-સન્માન પામે છે.
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હો.
વિજય નાયક ૨૨-ગણેશ બાગ, નહેર રોડ,
મુલ ડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૮૦

Page #121

F અડતાલીશમી વંદના |
જેમને
જીવનની પાંચ મુખ્ય ઘટનાઓ
વિશ્વકલ્યાણમાં કારણભૂત હોઈને કલ્યાણક ની ના
પામેલી છે - તથા મનુષ્ય અને દેવામાં
અપૂર્વ આનંદ પ્રકટાવનારી છે,
- શ્રી અરિહંતદેવને * અમારી
કાટિ કોટિ વંદના હે. આ
કા અ. સો. પુષ્પાબહેન વિજય
રર-ગણેશબાગ,
નહેરૂ રોડ, - મુલુંડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૮૦

Page #122

ન મસ્કાર મંત્રસિદ્ધિ
પહેલો–સાધ્યખંડ
->@૯»@»છ»Deswહ«>@%

Page #123


Page #124

»
નE 1
[૧]
આમુખ
નમસ્કારમંત્રનું નિરૂપણ કરનારે, નમસ્કારમંત્રને વિસ્તૃત પરિચય આપનારે, નમસ્કારમંત્રની અનેકવિધ વિશેષતાઓને પ્રકાશમાં લાવનારે તથા નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિને સમુચિત વિધિ દર્શાવનારે જે મનનીય ગ્રંથ, તે નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ. અથવા નમસ્કારમંત્ર વડે સિદ્ધિ એટલે મુક્તિ કે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની શાસ્ત્રોક્ત રીતિને પદ્ધતિસર રજૂ કરનાર સર્વોપયોગી સુંદર ગ્રંથ, તે “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.” અથવા નમસ્કારમંત્રના યથાવિધ આરાધન દ્વારા પ્રાપ્ત થતી અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓનું વ્યવસ્થિત વર્ણન કરનારે અતિ ઉપયોગી ગ્રંથ, તે “નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.”
જૈન સંઘમાં નમસ્કારમંત્રનું જે સ્થાન છે, તેને લક્ષ્યમાં લેતાં આવા ગ્રંથની આવશ્યક્તા કઈ પણ સંઘ—સમાજહિતૈષી સુજ્ઞજનને લાગ્યા વિના નહિ રહે, એમ અમારું - માનવું છે. અમને પિતાને આવા ગ્રંથની આવશ્યકતા આજથી

Page #125

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
ત્રીશ—એકત્રીશ વર્ષ પહેલાં લાગેલી કે જ્યારે અમે “શ્રી. પ્રતિકમણુસૂત્ર-પ્રબોધટીકા” ની રચના કરી રહ્યા હતા. એ વખતે કેટલીક તૈયારીઓ હોવા છતાં આ ગ્રંથ લખવાની અનુકૂળતા સાંપડી નહિ, પછી પણ સગવશાત્, તેનું લેખનકાર્ય હાથ ધરી શકાયું નહિ, પરંતુ સં. ૨૦૨૩ ની સાલના માહ માસમાં “મંત્રવિજ્ઞાન” નામના મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથનું નિર્માણ કર્યા પછી પૂર્વને એ વિચાર સજીવન થયે અને કલમ ચાલવા લાગી. તેનું શોધન-પરિ—
ધન થતાં છેવટનું જે પરિણામ આવ્યું, તે વિદ્વાન આચાર્યોના નિરીક્ષણ પછી પ્રથમ આવૃત્તિ તરીકે પાઠક સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યું. હવે તે એ લખાણમાં પણ કેટલુંક શેાધન–પરિવર્તન થયું છે અને તેથી આ ગ્રંથ વિશેષ સુવાચ્ય બને છે, એમ કહીએ તે અનુચિત નથી.
જેન કુલમાં જન્મ થવાને લીધે, મહિલા સમાજમાં મણિસમાન ધર્મશ્રદ્ધાળુ મણિ માતાનો વેગ મળવાને લીધે તથા જૈન ધર્મના સાહિત્ય-સંસ્કારમાં રસ પડવાને લીધે નમસ્કારમંત્ર સાથે અમારે આંતરિક સંબંધ બંધાયેલ છે અને તે દિન-પ્રતિદિન વધારે ગાઢ થતો રહ્યો છે. આજે તે એવી સ્થિતિ છે કે મને કોઈ પણ વિષયમાંથી નિવૃત્ત થયું કે નમસ્કારમંત્રનો જપ એકાએક ચાલુ થઈ જાય છે અને તે અમુક સમય સુધી ચાલુ રહે છે. રાત્રિના પાછલા
૪ આ ગ્રંથ સારે કાદર પામ્યો છે. હાલ તેની ત્રીજી આવૃત્તિ ચાલી રહી છે. મંત્રપ્રેમીઓએ તેનું અધ્યયન જરૂર કરવું.

Page #126

આમુખ
ભાગે ત્રણ-સાડા ત્રણ વાગે નિદ્રાનો ત્યાગ થતાં પણ આવી જ સ્થિતિ હોય છે. તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્ર અંગે અમારા અંતરમાં જે ભક્તિ-શ્રદ્ધા–બહુમાનની ભાવના કેળવાયેલી છે, તેને જ પડઘો સ્વાભાવિક રીતે આ ગ્રંથમાં પડે છે.
ઘણાં વર્ષો પહેલાં બાળગ્રંથાવલીની પ્રથમ શ્રેણીમાં નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવ અંગે અમરકુમાર” નામની નાની સરખી વાત લખેલી, ત્યારબાદ શ્રી પ્ર. સૂ. પ્રબોધ ટીકામાં નમસ્કારસૂત્ર પર અષ્ટાંગીવવરણ-લખ્યું અને કલકત્તાવાળા સુપ્રસિદ્ધ વિદ્વાન શ્રી હરિસત્ય ભટ્ટાચાર્ય લખેલા “નમસ્કોર-મહામંત્ર” નિબંધના ગુજરાતી અનુવાદનું સંશોધન કર્યું. - ત્યાર બાદ ધ્યાનના વર્ગો ચલાવવાનો પ્રસંગ આવતાં બે માસ સુધી તેના પર ખૂબ મંથન કર્યું અને તે પછી જેન શિક્ષાવલી બીજી શ્રેણી માટે “મહામંત્ર નમસ્કાર” નામને એક નિબંધ લખે. લગભગ આ જ અરસામાં પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજયલમણસૂરીશ્વરજી મહારાજનાં નમસ્કારવિષયક વ્યાખ્યાનોનું
નમસ્કાર મહેમા” તરીકે સંપાદન કરવાને સુગ સાંપડયે. આમ નમસ્કારમંત્ર અંગે કંઈ ને કંઈ લખવાવિચારવાનું ચાલું જ રહ્યું અને તેણે અમને પ્રસ્તુત ગ્રંથની રચના કરવાનું બળ સમગ્યું.
+ (૧) મૂળપાઠ, (૨) સંસ્કૃત છાયા, (૩) ગુજરાતી થયા, (૪) સામાન્ય અને વિશેષ અર્થ, (૫) અર્થનિરૂપણ (૬) અર્થ– સંકલન, (૭) સૂત્રપરિચય અને (૮) આધારસ્થાન, એ આઠ અંગે પૂર્વકનું વિવરણ.
- આ કાર્ય શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર તરફથી અમને સોંપાયું હતું.

Page #127

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ નમસ્કારમંત્રને વિષય એટલે વિરાટ અને એટલે ભવ્ય છે કે લેખકોને–વિચારકેને તે વિષે નવું નવું લખવાનું મન થયા જ કરે. આજ સુધીમાં ચંદ્ર અને સાગર પર, પુષ્પ અને પ્રેમપર કેટલાં કાવ્ય રચાયાં હશે? આમ છતાં હજી નવાં કાવ્ય રચાયે જ જાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ રચાતાં જ રહેશે, કારણ કે એ વિષયે ભવ્ય છે, એટલે સંવેદનશીલ આભાઓનું આકર્ષણ કર્યા જ કરે છે. નમસ્કારમંત્ર વિષે પણ આમ જ સમજવું. તેના અંગે ભૂતકાળમાં ઘણું સાહિત્ય લખાયું છે, છતાં આજે નવું સાહિત્ય લખાય. છે અને ભવિષ્યમાં પણ લખાતું જ રહેશે.
વળી યુગે યુગે ભાષાનું ધોરણ બદલાય છે અને લેકેની મનવૃત્તિમાં પરિવર્તન થતું રહે છે, તેથી પણ નવા સાહિત્યની આવશ્યકતા રહે છે. જે નવા સાહિત્યનું સર્જન થાય નહિ, તે લોકોને મોટો ભાગ તેની મહત્તા જાણી શકે નહિ તથા તેના વાસ્તવિક રહસ્યથી વંચિત રહે, એટલે નમસ્કારવિષયક નવા સાહિત્યનો સુજ્ઞજનોએ સત્કાર કરે. જોઈએ અને તેમાં જે કંઈ સામગ્રી પીસાઈ હોય, તેનું ચીવટથી અધ્યયન કરવું જોઈએ.
પ્રચલિત લોકભાષાને ઉપયોગ કરવો, શૈલિ સુગમ રાખવી અને પ્રતિપાદ્ય વિષયનું અનેક દાખલા–દલીલે. સાથે વ્યવસ્થિત નિરૂપણ કરવું, એ નીતિને અમે ઘણા. લાંબા સમયથી અનુસરતા આવ્યા છીએ. આ ગ્રંથમાં પણ તેનું જ અનુસરણ કર્યું છે, એટલે સહુ કેઈ સરળતાથી તેનું પઠન–પાઠન કરી શકશે અને તેનાથી લાભાન્વિત થઈ શકશે, એવી અમારી ખાતરી છે.

Page #128

આમુખ
આ ગ્રંથને ત્રણ ખંડમાં વિભક્ત કરવામાં આવ્યો છે. તેમાંના પ્રથમ ખંડને “સાધ્ય ખંડ” કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં સાધ્ય એવા નમસ્કારમંત્રનું વિવિધ પ્રકારે પરિચય આપનારાં પ્રકરણ લખવામાં આવ્યાં છે. તેમાંના બીજા ખંડને “સાધના ખંડ” કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમાં નમસ્કારમંત્રની સાધનાને લગતા અનેક પ્રકરણની સંકલના કરેલી છે; અને ત્રીજા ખંડને “સિદ્ધિખંડ* નામ આપવાનું કારણ એ છે કે તેમાં નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિઓને સ્પર્શતાં અનેક ઉપયોગી પ્રકરણે આલેખવામાં આવ્યા છે. ઉપરાંત “નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય” નામને એક વિભાગ પણ આપવામાં આવ્યું છે, જેમાં નમકારમંત્રને લગતા છે. સક્ઝા, ગીતો તથા દુહા-સુભાષિતો વગેરેને સમાવેશ કરવામાં આવ્યા છે, જેથી જિજ્ઞાસુઓ તેને કંઠસ્થ કરી શકે અને એ રીતે તેના મંગલ મહિમાને પિતાના અંતરમાં બરાબર ઉતારી શકે. તે પછી અનાનુપૂર્વ આપવામાં આવી છે કે જે નિત્ય ગણનામાં અતિ ઉપગી છે. છેવટે શ્રી સિદ્ધસેનાચાર્ય—વિરચિત નમસ્કાર મહાભ્યને સંક્ષિપ્ત ભાવાનુવાદ આપવામાં આવ્યું છે. આ રીતે ગ્રંથની સંકલના થયેલી હોવાથી પાઠકનું કામ વધારે સરલ બનશે, એમ અમારું માનવું છે. અંતે એ કહેવાનું મન જરૂર થાય છે કે અન્યને લાભ થાઓ કે ન થાઓ, પણ આ ગ્રંથ લખતાં અમારે ખૂબ જ એકાગ્રતા અને માનસિક સ્વસ્થતા કેળવવી પડી છે, તેથી અમને પિતાને ઘણો લાભ થયો છે. હવે પાઠકે આ ગ્રંથના સ્વાધ્યાયનો આનંદ માણે અને તેમાંથી તવ તારવી પિતાનો અભ્યદય સાથે, એ જ અભ્યર્થના. 5

Page #129

[૨]
નમસ્કારની ઉપાદેયતા
ગહણ કરવા
એક વસ્તુ ઉપાદેય છે, અર્થાત્ અવશ્ય ચેાગ્ય છે કે સ્વીકારવા યેાગ્ય છે, એ વાત જ્યાં સુધી આપણા મનમાં ખરાખર સે નહિ, ત્યાં સુધી આપણા અંતરમાં તે અંગે કઇ પણ પ્રવૃત્તિ કરવાના ઉત્સાહ કે ઉમંગ પ્રકટી શકતા નથી, એટલે પ્રથમ વિચાર તેની ઉપાદેયતા સંબંધી કરવા ઘટે છે. આ રીતે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં નમસ્કારની ઉપાદેયતા સંબંધી કેટલેાક વિચાર કરવામાં આવ્યે છે.
શિષ્ટાચારની શરૂઆત નમસ્કારથી થાય છે. કોઈ ખે સજ્જનેાના મેળાપ થાય, ત્યારે તે સહુથી પ્રથમ એકબીજાને નમસ્કાર કરે છે અને ત્યાર પછી એક–બીજાના ખબર-અંતર પૂછે છે.
શિષ્ટાચારના પાલન અર્થે માતા, પિતા, વડીલ, જ્ઞાતિજનેા, સમાજ તથા ગામ-નગરના આગેવાના આદિને નમ–

Page #130

નમસ્કારની ઉપાદેયતા
સ્કાર કરવામાં આવે છે, તેમજ કઇ અતિથિ એટલે મહેમાન કે પ્રાણા ઘરે પધાર્યાં હાય, ત્યારે તેનું સ્વાગત સહુથી પ્રથમ નમસ્કાર વડે કરવામાં આવે છે. વળી વિદ્યાગુરુ કે કલાગુરુને માન આપવા માટે નમસ્કારના જ આશ્રય લેવાય છે અને જ્ઞાનવૃદ્ધ, વાવૃદ્ધ, તપસ્વી વગેરે પ્રત્યે આદરની ભાવના વ્યક્ત કરવા માટે પણ નમસ્કારના જ પ્રયાગ થાય છે.
આ જ રીતે દેશનેતાઓ, પ્રધાના, સેનાપતિઓ, સાહિત્યકારો, કવિઓ કે કલાકારા આદિને સન્માન આપવાના પ્રસંગે પ્રથમ નમસ્કારની ક્રિયા કરવામાં આવે છે અને પછી જ પુષ્પહાર–સમણ આદિ ક્રિયાએ થાય છે.
ટૂંકમાં નમસ્કાર એ શિષ્ટાચારના પ્રાણ છે. તેના વિના શિષ્ટાચારની કોઇ પણ ક્રિયા શેાભા ધારણ કરી શકતી નથી કે અસરકારક નીવડી શકતી નથી.
અહીં... એ પણ જાણી લેવું જરૂરનુ` છે કે જે મનુષ્યા શિષ્ટાચારનું પાલન કરતા નથી, તે અશિષ્ટ, અસ સ્કારી, અક્કડ, ઉદ્ધૃત કે મૂખમાં ખપે છે, તેથી સવે શાણા માણસા શિષ્ટાચારનુ પાલન અવશ્ય કરે છે નમસ્કારની ક્રિયા કરતાં એક પ્રકારનુ ગૌરવ
સુજ્ઞ-સમજું-અને એ રીતે અનુભવે છે.
નીતિ તરીકે પણ નમસ્કાર ઉપાદેય છે, કારણ કે તે સામાને વધારે નમાવે છે, તેના સદ્ભાવનું આકષ ણ કરે છે અને તેની મૈત્રીને ખેં'ચી લાવે છે. કોઇ વ્યક્તિ સાથે અણુબનાવ હાય કે લાંબા સમયથી ખેલવાનેા વ્યવહાર ન હાય, પણ તે વ્યક્તિ રસ્તામાં સામી મળી જાય અને તેને વ્યવસ્થિત

Page #131

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
રીતે નમસ્કાર કરવામાં આવે તે અણબનાવ કે અબલાને અંત આવી જાય છે અને મૈત્રીભર્યું વાતાવરણ સર્જાય છે.
નીતિકારો કહે છે કે નમવામાં નાનમ નથી. જે નમ્રતાને ગુણ ધારણ કરીને બીજાને નમે છે, તે કપ્રિયતાને વરે છે અને આખરે યશસ્વી બને છે, જ્યારે અભિમાનથી અક્કડ રહેનાર સહુની આંખે ચડે છે, જ્યાં જાય ત્યાં અળખામણે બને છે અને છેવટે અપયશની કાલી ટીલી કપાળે લઈને દુઃખી થાય છે. આના દાખલાઓ શોધવા માટે બહુ દૂર જવું પડે એમ નથી. નજીકના ભૂતકાળમાં નજર નાખો, એટલે તેને લગતા સંખ્યાબંધ દાખલાઓ મળી આવશે.
અમે એવી વ્યક્તિઓને જાણીએ છીએ કે જેમણે નમસ્કાર કરવાની ખાસ કલાને લીધે ઘણા મિત્રો મેળવ્યા હોય અને એ રીતે પિતાના ધંધા-રોજગારમાં પ્રગતિ સાધી હોય. તાત્પર્ય કે અક્કડ રહેવામાં નુકશાન છે, પણ નમ્રતા ધારણ કરીને નમસ્કાર કરવામાં કઈ જાતનું નુકશાન નથી. તે સાથે તેના લાભ થવાના ઘણા ઉજ્જવલ સંયોગો રહેલા છે.
પયું પાસના કે ભક્તિના ક્ષેત્રમાં નમસ્કારને પ્રથમ સ્થાન પ્રાપ્ત થયેલું છે. દેવની ભક્તિ કરવી હોય તો પ્રથમ તેમને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે અને પૂજનાદિ અન્ય પ્રવૃત્તિઓ પછી હાથ ધરાય છે. ગુરુની ભક્તિમાં પણ આવો જ કમ છે, તેથી જ તેમને નમસ્કાર કરતી વખતે વંમિ, નમંનામિ, સાનિ, સમામિ વગેરે શબ્દો બોલવામાં આવે છે. વંતાન એટલે વંદું છું, નમસ્કાર કરું છું. નમંત્તામિ એટલે પૂજું છું, નમસ્યા શબ્દ પૂજાના અર્થમાં પ્રસિદ્ધ છે. સમિ

Page #132

નમસ્કારની ઉપાદેયતા.
૧
એટલે સત્કારું છું—સત્કાર કરું છું. માળે એટલે સન્માનું છું–સન્માન કરું છું. તાત્પર્ય કે ગુરુની પર્ય પાસના અથવા ભક્તિ ચાર પ્રકારે કરવાની છે, તેમાં નમસ્કારનું સ્થાન સહુથી પહેલું છે.
ચૈત્યવંદન, ગુરુવંદન આદિ શબ્દો વંદન અર્થાત્ નમસ્કારને મહિમા પ્રદશિત કરે છે અને તેને ભક્તિના એક ભવ્ય સાધનની પ્રતિષ્ઠા સમપે છે. નમસ્કાર વિનાની ભક્તિ એ નાક વિનાના મુખ જેવી એક કઢંગી કલ્પના છે, તેથી કઈ પણ સંપ્રદાયે તેને સ્વીકાર કર્યો નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે ભક્તિ માર્ગની અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ છે, તે દરેક શાખા કે પ્રશાખાએ નમસ્કારને આદર કર્યો છે અને તેને પ્રથમ સ્થાન આપેલું છે.
ધર્મકિયામાં પણ નમસ્કારની બેલબાલા છે. જ્યાં સુધી નમસ્કાર કરે નહિ, ત્યાં સુધી કામ આગળ ચાલે નહિ. સામાયિક, ચૈત્યવંદન, પ્રતિકમણ આદિ કિયાઓના પ્રારંભે ત્રણ વાર “ખમાસમણ દેવામાં આવે છે. આ “ખમાસમણ” શી વસ્તુ છે? તેના પાઠ પર નજર કરે, એટલે અમારા કથનનો ભાવાર્થી બરાબર સમજાઈ જશે. “રૂછાનિ વસમો ચંદ્રિક નાવળિજ્ઞાણ નિgિ , મલ્થUT વંમિ ” આમાં વંદન એ નમસ્કાર, પ્રણામ કે પ્રણિપાતની ક્રિયા છે અને તેનું ખરૂં નામ પણ “પ્રતિસૂત્ર એટલે વંદન કરવાનું સૂત્ર છે.
સાધુ–મુનિરાજે શ્રોતાજનોને ધર્મને ઉપદેશ કરે છે, ત્યારે પણ પ્રારંભમાં નમસ્કાર જ બોલે છે, પછી એ નમસ્કાર પંચપરમેષ્ઠીન હોય કે કારને હેય. નમસ્કાર વિના તેઓ ધર્મોપદેશ એટલે વ્યાખ્યાન–વાણીને પ્રારંભ કરતા નથી.

Page #133

૧૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ કઈ તપશ્ચર્યા પૂરી થાય, એટલે નમસ્કાર બેલ્યા બાદ તેનું પારણું થાય છે, તે સિવાય નહિ.
મક્ષ કે નિર્વાણ પ્રાપ્તિ માટે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપની આરાધના કરવામાં આવે છે, તેમાં પણ નમસ્કારની મુખ્યતા છે. જે નમસ્કારની આરાધના ન હોય તો આ બધી આરાધનાઓ કંઈ ફલ આપી શકતી નથી. તે અંગે જૈન શામાં કહ્યું છે કે :
सुचिरं पि तवो तवियं, चिन्नं चरणं सुयं च बहु पढिय । जइ ता न नमुक्कारे, रई तओ तं गय विहलं ॥ चउरंगाए सेणाए, नायगो दीवगो जहा होइ । ત૬ માવ–નમુદ્રા, સાન્ત-ના–વરપtri |
‘લાંબા કાલ સુધી તપને તમે, ચારિત્રને પાળ્યું અને ઘણાં શા ભર્યો, પણ જે નમસ્કારમાં રસ ન લાગે-પ્રીતિ ન જાગી, તે આ બધું નિષ્ફળ ગયું સમજવું.
ચતુરંગી સેનામાં જેમ સેનાની દીપક સમાન છે, તેમ દર્શન, તપ, જ્ઞાન અને ચારિત્રની આરાધનામાં ભાવનમસ્કાર દીપક સમાન છે”+
તાત્પર્ય કે નિર્વાણ સાધક ગ જેવી મહાન ક્રિયામાં પણ નમસ્કારે પોતાનું અનેખું સ્થાન જાળવી રાખ્યું છે.
આ રીતે વિવિધ દૃષ્ટિએ નમસ્કાર ઉપાદેય હેવાથી તેની ઉપાદેયતા નિર્વિવાદ સિદ્ધ છે. તે અંગે આગામી પૃષ્ઠોમાં ઘણી મનનીય સામગ્રી આપવામાં આવી છે.
+ દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ એ તેને સુવિહિત ક્રમ છે.

Page #134

[3] નમસ્કારમંત્ર-નિરૂપણ
नमो अरिहंताणं । नमो सिद्धाणं । नमो आयरियाणं । नमो उवज्झायाणं । नमो लोए सव्वसाहूणं । एसो पंच-नमुक्कारो, सव्व-पावप्पणासणो। मंगलाणं च सव्वेसि, पढमं हवइ मंगलं ॥
આ પાઠ વડે દેવ-ગુરુ કે પંચપરમેષ્ઠિને નમસ્કાર! ४२वामां आवे छ, तथा से नभर पाय छे.
નમસ્કારને અર્થથી અંરિહંતદેવે કહેલો છે અને શબ્દથી ગણધર ભગવંતોએ એટલે કે તેમના પટ્ટશિષ્યએ.

Page #135

૧૪
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
ગુંથેલા છે, તેમ જ તેની રચના સારગભિંત સુંદર શબ્દો વડે થયેલી છે, એટલે તેની ગણુાન ‘સૂત્ર’ તરીકે થાય છે.+ ‘નમસ્કાર' ને માટે જૈન શાસ્ત્રામાં અનેક નામેાના પ્રયાગ થયેલા છે. જેમ કે પાંચમોંગલ' ‘પંચમંગલમહાશ્રુતસ્કન્ધ ' ‘ પંચનમસ્કાર '
"
‘ પરમેષ્ઠિનમસ્કાર ’
- પ'ચપરમેષ્ઠિનમસ્કાર ' પંચગુરુનમસ્કાર ' ‘ પંચદ્ગુરુ—
6
"
• જિનનમસ્કાર
"
'
નમસ્કૃતિ ’ 6 નમુક્કાર પચનમુક્કાર ‘ નમાકાર ’ ‘ ૫ંચનમેાકાર ’ ‘ નવકાર ’ આદિ. કાઇક સ્થળે તેને ‘ અઘમર્ષણ' પણ કહેવામાં આવ્યો છે, કારણ કે તે ‘અઘ’ એટલે પાપનું મ`ણુ એટલે નાશ કરનારો છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં વિવેચનપ્રસ`ગે અનેક શાસ્ત્રાનાં ઉદ્ધરણ આપવામાં આવ્યાં છે, તેમાં આમાંનાં ઘણાંખરાં નામે જોઈ શકાશે.
ભાષા અને ભાવના ભેદથી એક જ વસ્તુના અનેક નામેા સંભવે છે. તેમાં ચે જે વસ્તુ અતિ પ્રાચીન હાય અને કાલના દીર્ઘ પ્રવાહમાં વહેતી વહેતી આપણા સુધી પહોંચી હાય, તેને તેા વિવિધ નામેા ધારણ કરવાના પ્રસંગ અવશ્ય આવે.
,
6
+ અક્ષ્વાક્ષમન્વિપ, સાવદ્રિશ્વતોમુલમ્ । अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ॥
• થાડા અક્ષરાવાળું હોય, સ ંદેહરહિત હાય, સારવાળું હોય, સવ` ભણી મુખવાળું હોય, એટલે કે યથાયેાગ્ય અન્વય થવાની ચેાગ્યતાવાળું હોય, નિરર્થક શબ્દ વિનાનું હોય અને નિર્દોષ હોય, તેતે મૂત્રવેત્તા સૂત્ર જાણે છે.'

Page #136

૧૫
નમસ્કારમંત્ર-નિરૂપણ
જે સૂત્ર વારંવાર મનન કરવા ગ્ય હોય, તે મંત્ર કહેવાય. આ રીતે નમસ્કારસૂત્ર તથા બીજા પણ કેટલાંક સૂત્રને મંત્ર ગણવામાં આવતાં અને કાયોત્સર્ગ કરતી વખતે કે નિત્ય-આરાધનાના પ્રસંગે તેનું ખાસ આલંબન લેવામાં આવતું. પરમ ગવિશારદ આચાર્ય શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ
ગવિંશિકાની પ્રથમ બે ગાથામાં વેગનું જે સ્વરૂપ -વર્ણવ્યું છે, તેને સાર એ છે કે “વીતરાગ મહાપુરુષોએ કહેલાં સારભૂત વચને અને તેના અભિધેય વિષયનું અનન્ય શ્રદ્ધાપૂર્વક ચિંતન-મનન કરવું તથા તેમની પ્રતિમા વગેરેનું આલંબન લઈને ધ્યાનસ્થ થવું અને છેવટે સર્વ બાહ્ય આલંબનેને ત્યાગ કરીને નિજસ્વરૂપમાં નિમગ્ન થવું, એ ગની ક્રિયા છે.”
કેટલાક એમ માને છે કે જેનેને અને મને લેવાદેવા નથી, પણ આ એક ગંભીર ભૂલ છે. જૈનધર્મ અરિહંત દેવે અર્થાત્ યોગસિદ્ધ મહાપુરુષોએ જ પ્રવર્તાવેલ છે અને તેનું સ્વરૂપ મુખ્યત્વે ગમય જ છે. શ્રીજિનભદ્રગણિ ક્ષમાશમણે “ધ્યાનશતક' ને પ્રારંભ કરતાં શ્રી મહાવીર પ્રભુને મહાગી તરીકે નમસ્કાર કર્યો છે, એ વાત ભૂલવાની નથી. પરંતુ વર્તમાનકાલની સ્થિતિ વિષમ છે. તેમાંચી અધ્યાત્મ અને
ગને રંગ મેટા પ્રમાણમાં ઉડી ગયે છે, એટલે કેટલાકનું મંતવ્ય આ પ્રકારનું થાય, એ સ્વાભાવિક છે.
+ વેદ પર નિરુક્તિની રચના કરતાં યાસ્કાચાર્યો મંત્રની વ્યાખ્યા આ પ્રકારની આપી છે.

Page #137

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
અહી' એ વાત સ્પષ્ટ કરવી જોઇએ કે ચેાગસાધનામાં મંત્રને વિશિષ્ટ સ્થાન અપાયેલુ' છે અને તેની સિદ્ધિને લગતી સ` સાધનાને મંત્ર-યાગ’ કહેવામાં આવ્યેા છે. વળી ચેવિશારદોએ ચાર પ્રકારના યોગ માનેલા છે, તેમાં મંત્રયાગને પ્રથમ સ્થાન આપ્યુ છે.
૧૬
6
તાપ` કે · નમસ્કારસૂત્ર મત્રસ્વરૂપ છે, તેથી જ નમસ્કારમત્ર’ • એવા શબ્દપ્રયાગ થાય છે અને તેમાં ઘણું રહસ્ય સમાયેલું છે. આ નમસ્કારમંત્રની આરાધનાના જે વિધિ, તેને આપણે મત્રયેાગ સમજવાના છે
6
વચ્ચે માંત્રિક યુગ આન્યા, તેમાં વિવિધ પ્રકારના મંત્રાની વિપુલ પ્રમાણમાં રચના થઈ. આ વખતે ‘મનનાત્ ત્રાયતે રૂતિ મન્ત્રઃ' એ વ્યાખ્યા પ્રચલિત થઈ. તેના અથ એ છે કે ‘જેનું મનન એટલે સમરણ કે ચિંતન કરતાં ત્રાણ સાંપડે અર્થાત્ વિવિધ પ્રકારના ભયેામાંથી રક્ષણ મળે, તે મંત્ર કહેવાય.' આ વ્યાખ્યા અનુસાર પણ નમસ્કારસૂત્રને મત્ર કહી શકાય એમ છે, કારણ કે તેનું મનન-સ્મરણ કરતાં વિવિધ પ્રકારના ભયેામાંથી રક્ષણ મળે છે. કહ્યું છે કેनासे चोरसावयविसहरजलजलणबंधणभयाई । चिन्तिज्जन्तो रक्खसरणरायभयाईं भावेण ॥
ભાવથી ચિંતન કરાતા આ નમસ્કાર ચાર, રાપદ એટલે વાઘ-સિંહ આદિ હિં’સક પ્રાણીઓ, વિષધર એટલે. સ', 'જલ એટલે પાણીનુ પૂર, "અગ્નિ એટલે એકાએક

Page #138

નમસ્કારમંત્ર-નિરૂપણ
૧૭ આગનું પ્રગટવું, બંધન, રાક્ષસ, રણસંગ્રામ અને રાજા તરફથી ઉત્પન્ન થનાર ભોનો નાશ કરે છે.”
વિશેષમાં એમ પણ કહેવાયું છે કેसिहेनेव मदान्धगन्धकरिणो मित्रांशुनेव क्षपाध्वान्तौयो विधुनेव तापततयः कल्पद्रमेणाऽऽधयः । ताक्ष्येणेव फणाभृतो धनकदम्बेनेव दावाग्नयः, सत्त्वानां परमेष्ठिमन्त्रमहसा वल्गन्ति नोपद्रवाः ।।
સિંહથી જેમ મદોન્મત્ત ગંધહસ્તિઓ, સૂર્યથી જેમ રાત્રિ સંબંધી અંધકારના સમૂહો, ચંદ્રથી જેમ તાપના સમુદા, કલ્પવૃક્ષથી જેમ મનની ચિંતાઓ, ગરુડથી જેમ ફણાધારી વિષધરે અને મેઘસમુદાયથી જેમ અરણ્યના દાવાનલે આગળ વધી શક્તા નથી. તેમ પરમેષ્ટિમંત્રના તેજથી પ્રાણીઓનાં ઉપદ્ર આગળ વધી શકતા નથી.’
અહીં જે ત્રણ શબ્દથી જન્મ-મરણના ભયમાંથી રક્ષણ એવો અર્થ અભિપ્રેત હોય તે નમસ્કારમંત્ર મનુષ્યને જન્મ–મરણના ભયમાંથી પણ રક્ષણ આપે છે. જેમ કે
आराहणापुस्सरमणन हियओ विसुद्धसुहलेसो । संसारुच्छेयकरंता मा सिढिलसु नमुक्कारं ॥
“અનન્ય હૃદય અને વિશુદ્ધ શુભ લેશ્યા વડે આરાધાચેલે આ નમસ્કાર સંસારના ઉચછેદન કરનારે છે, તે કારણે તેને વિષે શિથિલ ન થાઓ, એટલે કે તેના પર મંદ આદર ન કરે.”
૨.

Page #139

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ તાત્પર્ય કે નમસ્કાર વિવિધ પ્રકારના ભયમાંથી, તેમ જ જન્મ-મરણના ફેરામાંથી રક્ષણ આપનારો હોઈ મંત્રસંજ્ઞાને સાર્થક કરે છે.
કેટલાક કહે છે કે “તમે નમસ્કારને મંત્ર કહે છે, એ ઠીક છે, પણ એ તે સાવ સાદા શબ્દોની રચના છે. તેમાં જી, હી વગેરે બીજાક્ષરેની જરૂર ખરી કે નહિ ? તેના વિના એ મંત્રનું કામ શી રીતે કરી શકે ?” પરંતુ આમ કહેવું એગ્ય નથી. પ્રથમ તો કિલષ્ટ કે કૂટ અક્ષરે વડે જ મંત્રની રચના થાય, એ માન્યતા સુધારવા જેવી છે. સાવ સાદા સરળ શબ્દોની રચના પણ મંત્ર હોઈ શકે છે. “રામ” “હરિ” વગેરે શબ્દો કેટલા સરળ છે ? તેમાં કઈ બીજાક્ષરો નથી, છતાં તેની ગણના મંત્રમાં થાય છે અને તેના વડે અદ્દભુત કાર્યો થયાનું જાણવામાં આવ્યું છે. સ્વામી રામાનંદે માત્ર “રામ” શબ્દના પ્રયોગથી સંત કબીરના આત્માને જાગ્રત કરી દીધો હતો અને બંગીય મહાત્મા ચૈતન્ય મહાપ્રભુએ “હરિ” શબ્દ સંભળાવીને અનેક પાપીએનાં હદય પલટાવી નાખ્યાં હતાં. આ જ રીતે જૈન મહામાઓએ આ નમસ્કારમંત્રના શબ્દો સંભળાવીને લેકેના જીવનમાં અજબ પરિવર્તન કરેલું છે તથા અનેકવિધ ચમત્કારે પણ સજેલા છે, એટલે સાદી શબ્દરચના તેના મંત્રત્વમાં બાધક નથી.
મંત્રમય શબ્દરચનામાં , હી વગેરે બીજાક્ષરે જોડવાથી તેની શક્તિ વધે છે, અને તે ધાર્યું કામ આપે છે,

Page #140

૧૯
નમસ્કારમંત્રનિરૂપણ પણ નમસકાર જેવા સિદ્ધ મંત્રને આ નિયમ લાગુ પડતા નથી, એટલે કે તે આવા કઈ પણ બીજાક્ષરની સહાય વિના પણ અ૫ પ્રયાસે સિદ્ધ થાય છે. જે મંત્રની રચના ચાગસિદ્ધ મહાપુરુષ દ્વારા થયેલી હોય અને જેમાં તેમની શક્તિને અંશ સંનિહિત હોય, તે સિદ્ધમત્ર કહેવાય છે. આ મંત્ર કદી પણ નિષ્ફળ જતો નથી.
અહીં એ જાણી લેવું જરૂરનું છે કે નમસ્કાર એ અતિ ઉચ્ચકેટિને મંત્ર હોવાથી જ તેને “વરમંત્રે પરમમંત્ર કે “મહામંત્ર કહેવામાં આવ્યો છે.
એક પ્રાચીન ગાથામાં કહ્યું છે કેपणवहरियारिहा इअ मंतह बीआणि सप्पहावाणि । सम्बेसि तेसिं मूलो, इक्को नवकारवरमंती ॥
“પ્રણવ' (ષ્કાર), હકાર, અહં” વગેરે પ્રભાવશાલી બીજે છે, તે સર્વનું મૂલ એક નવકાર વરમંત્ર છે.”
શ્રાદ્ધદિનકૃત્યમાં કહ્યું છે કેमंताण मंतो परमो इमुत्ति,
धेयाण धेयं परमं इमुत्ति । तत्ताण तत्तं परमं पवित्तं,
संसारसत्ताण दुहाहयाणं ॥
થી સંતપ્ત થયેલા સંસારના પ્રાણીઓને માટે આ નમસ્કાર સર્વમંત્રોમાં પરમ મંત્ર છે, સર્વ શ્વેમાં પરમ દયેય છે અને સર્વ તમાં પરમ તત્તવ છે.”

Page #141

૨૦
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
• યતિદિનચર્યા’માં કહ્યું છે કેजामिणि पच्छिम जामे, सव्वे जग्गन्ति बालबुड्ढाई |
परमिट्ठपरममंत,
6
भणन्ति सत्तट्ठ वाराओ ||
રાત્રિના પાછલા પહેારે બાલ, વૃદ્ધ આદિ સઘળા મુનિએ જાગ્રત થઈ જાય છે. અને પરમેષ્ઠિ પરમમત્રને સાત-આઠ વાર ભણે છે.’
શ્રી જયસિ’હસૂરિએ ‘ધમ્માવએસાવવરણમાલા’ માં‘પચનમોન્જારો અામ તો એવા શબ્દ લખેલા છે અને શ્રી જિનકીતિસૂરિએ ‘નમસ્કારમત્ર પસ્વેપન્નવૃત્તિ’ માં રૂ શ્રીપ ચપરમેષ્ઠિનમસ્કારમામન્મ' શબ્દથી તેનુ મહામંત્રપણું પ્રકટ કરેલુ છે.
ઉપાશ્ચાય શ્રી યશે વિજયજી મહારાજે પચપરમેઝિંગીતા' માં કહ્યુ છે કે
જે મહામંત્ર નવકાર સાધે, તેડુ દોઅ લેાક અલવે આરાધે.
મહેાપાધ્યાય શ્રી વિનયવિજયજી મહારાજે આરાધના સ્તવન' માં જણાવ્યું છે કે
દશમે અધિકારે મહામત્ર નવકાર, મનથી નવિ મૂકે શિવસુખલ સહકાર.

Page #142

૨૧
નમસ્કારમંત્રનિરૂપણ
( શ્રી હર્ષવિજયજી મહારાજે પણ નમસ્કાર મહામંત્ર કહ્યો છે ?
સમરે ભવિયણ ભાવશું, મહામંત્ર નવકાર રે; સમરતા સુખ પામીઈ, ભવભવ એ આધાર રે.
શ્રી લાભકુશલજી મહારાજે નમસ્કારનું મહામંત્રપણું નિમ્ન શબ્દોમાં પ્રકાશયું છેઃ સકલ મંત્રશિરમુકુટમાણિ. સદ્દગુરુ ભાષિત સાર;
સે ભવિયાં મન શુદ્ધ સું, નિત્ય જપીએ નવકાર. શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ગબિંદુના પૂર્વ–સેવા અધિકારમાં તેને “મૃત્યુંજય તરીકે પણ ઓળખાવ્યું છે. જેમકે
मासोपवासमित्यमाहुर्मृत्युनं तु तपोधनाः । मृत्युजयजपोपेतं परिशुद्धं विधानतः ॥
“મૃત્યુંજય જપથી સહિત પરિશુદ્ધ વિધાનપૂર્વક કરેલ માપવાસનો તાપ મૃત્યુન એટલે મૃત્યુને હણનારે થાય છે, એમ તપોધન મહાપુરુષે ફરમાવે છે.”
અહીં મૃત્યુંજય જપથી પંચરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્ર સમજવો, એ ખુલાસે તેમણે પજ્ઞ ટીકામાં કર્યો છે : 'मृत्युञ्जयजपोपेत पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारादिरूपं मृत्युञ्जयसंज्ञमन्त्रस्मरणसमन्वित ।'
આ પ્રમાણે પરથી નમસ્કારનું મંત્રત્વ–મહામંત્રત્વ સિદ્ધ છે, તેથી એ બાબતમાં કેઈએ કશી શંકા રાખવી નહિ. મંત્રના પ્રકારે આદિ અંગે અમે મંત્રવિજ્ઞાનમાં પૂરતું વિવેચન કરેલું છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જોઈ લેવું.

Page #143

[ ૪ ]
નમસ્કારમંત્રનું નિત્યત્વે
નમસ્કારમંત્ર અંગે વક્તવ્ય ઘણું છે, તેથી જુદાં જુદાં પ્રકરણે પાડવામાં આવ્યાં છે અને તેમાં અમુક અમુક વસ્તુઓની રજૂઆત કરવામાં આવી છે. ગત પ્રકરણોમાં નમસ્કારની એક સૂત્ર તરીકે ઓળખાણ કરાવી, તેનાં વિવિધ નામે પરિચય આપે અને તેના મંત્રત્વની સિદ્ધિ કરી. તે સાથે નમસકાર સિદ્ધમંત્ર, વરમંત્ર, પરમમંત્ર કે મહામંત્ર છે, તે સપ્રમાણ જણાવ્યું અને તેને મૃત્યુંજ્યમંત્રી કહેવામાં આવે છે, એવી માહિતી પણ આપી.
હવે નવકારમંત્રનું નિત્યત્વ પ્રકાશવા ઈચ્છીએ છીએ, જેથી તેને શાશ્વત મંત્ર કહેવાનું રહસ્ય સમજી શકાય અને તેના આરાધના માટે વિશેષ ઉત્સાહ પ્રકટે.
આવશ્યકચૂર્ણિમાં કહ્યું છે કે “જ€ પંજસ્થિવાયા નિદા, પર્વ ની વિ—જેમ પાંચ અસ્તિકાયે નિત્ય છે,

Page #144

૨૩
નમસ્કારમંત્રનું નિત્યત્વ તેમ નમસ્કાર પણ.” ચેડા શબ્દોમાં ઘણું કહેવું તથા સારભૂત કહેવું, એ સૂત્રશૈલિ છે અને તેનાં દર્શન અહીં બરાબર થાય છે. પાંચ અસ્તિકાયથી ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવ એ પાંચ દ્રવ્ય સમજવાં કે જે પ્રદેશના સમૂહને લીધે અસ્તિકાયની સંજ્ઞા પામેલાં છે. આ પાંચેય દ્રવ્ય ગુણથી નિત્ય છે, એટલે કે તેને કોઈ પણ સંજોગોમાં કે કઈ પણ અવસ્થામાં દ્રવ્યરૂપે નાશ થતો નથી. તેઓ પ્રથમ પણ હતા, આજે પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ હશે જ. જે તેમને દ્રવ્યરૂપે નાશ થતો હતો તે અનંત કાલ દરમિયાન તે બધાને નાશ ક્યારનોય થઈ ગયો હોત અને આજે લેક, વિશ્વ, જગતું કે દુનિયા નામની કોઈ વસ્તુ અસ્તિત્વ ધરાવતી ન હેત. જેમ મૂલ વિના કંધ કે શાખા સંભવતી નથી, તેમ આ મૂલભૂત દ્રવ્ય વિના લેક, વિશ્વ, જગતુ કે દુનિયાનું અસ્તિત્વ સંભવતું નથી, આ પાંચ દ્રવ્યમાં કાલને ઉમેરતાં મૂલભૂત દ્રવ્યોની સંખ્યા છની બને છે અને તે ષડ્રદ્રવ્ય તરીકે ઓળખાય છે. તેનું વિસ્તૃત વિવેચન અમે રચેલી “નવતદીપિકા ” તથા અન્ય ગ્રંથિથી જાણવું.૪ નમસ્કાર મંત્ર આ પાંચ અસ્તિકાય જે નિત્ય છે.
“પ્રવચનસારેદારવૃત્તિ માં જણાવ્યું છે કે .....
પપરમેટિનમાર્ચ મદિમાગમુતં વરિવર્તિતે ત્રિરચારમતિ | ” આગળ વર્ણવ્યા છે તેવા ગુણવાળા
* આ ગ્રંથની બે આવૃત્તિ બહાર પડી ચૂકી છે. હાલ તે અલભ્ય છે.

Page #145

૨૪
નમરકારમંત્રસિદ્ધિ પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારને મહિમા અતિ અદ્દભુત છે અને તે ત્રણ જગતમાં એટલે સ્વર્ગ, મર્યાં અને પાતાલલેકમાં
જ્યારથી કાલ શરૂ થયું ત્યારથી અર્થાત્ અનાદિ કાલથી વતે છે.”
સિદ્ધમંત્ર એ શાશ્વત” વગેરે વચને પણ નમસ્કારમંત્રના નિત્યત્વનું સૂચન કરે છે.
તાત્પર્ય કે જૈન શાસ્ત્રોમાં નમસ્કારમંત્ર નિત્ય હેવાનાં પૂરતા પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી તેના નિત્યત્વ વિષે શંકાને સ્થાન રહેતું નથી. આમ છતાં કઈ તર્કપ્રધાન પાઠકને એ તર્ક થાય કે આ શી રીતે સંભવી શકે? તેથી અહીં વિશેષ વિચારણા કરીએ છીએ.
જૈન મહાત્માઓનાં એ ટંકશાળી વચન છે કે – एसो अणाइ कालो, अणाइ जीवा अणाइ जिणधम्मो । तइआ वि ते पहंता, इसुच्चिय जिण-नमुक्कारो ॥
આ કાલ અનાદિ છે, જીવ પણ અનાદિ છે અને જિન ધર્મ પણ અનાદિ છે. ત્યારથી લઈને આ જિનનમસ્કાર ભવ્ય જીવો વડે ભણાય છે.”
કાલ અમુક વખતે શરૂ થયે, એમ કેઈથી કહી શકાય એમ નથી. જે અમુક વખતે શરૂ થયે એમ કહીએ, તે પહેલાં શું હતું?” એ પ્રશ્ન ઊભું થાય છે. ઉત્તરમાં જે એમ કહેવામાં આવે કે “તે વખતે સર્વ શૂન્ય હતું, તે સર્વ શૂન્યનો ખ્યાલ પણ કાલ સિવાય આવી શકતા નથી. દરેક

Page #146

નમસ્કારનું નિત્યત્વ
૨૫
વસ્તુની વનાના ખ્યાલ કાલથી જ આવે છે, એટલે કાલને અનાદિ માનવા જ રહ્યો.
,
‘કાસ્થિ ઝિત્રો નો નિો' ઇત્યાદિ આપ્તવચનો વડે જીવનું નિયત્વ સિદ્ધ છે. ભગવદ્દગીતા ' ના બીજા અધ્યાયમાં પણ · ન લચને ત્રિયતે વાચિત્' આદિ શબ્દ વડે જીવને અજ, નિત્ય, શાશ્વત અને પુરાતન કહેવામાં આવ્યે છે.
જેમ કાલ અનાદિ છે, જીવ અનાદ્વિ છે, તેમ જિનપ્રરૂપિત ધમ અર્થાત્ જૈન ધર્મ પણ અનાદિ છે, તેની આદિ કે શરૂઆત અમુક વખતે જ થઇ, એમ કહી શકાય એવુ નથી. જ્યાં જિન એટલે અ ત કે તીથ 'કરાની અનંત ચાવીશીએ થઈ ગઈ, ત્યાં અમુક ચાવીશીની શરૂઆતમાં જૈન ધ નુ પ્રવત ન થયું, એમ શી રીતે કહી શકાય ? જો શરૂઆતના પત્તો લાગે તા એને અનાદિ કહી શકાય જ નહિ.
જો જૈન ધમ અનાદિ, તા અરિહંત અનાદિ કે નહિ ? એ વિચારવા જેવું છે. જો અરિહંતે ન હેાય તે! ધતું પ્રવન થાય નહિ, તેથી તેમને પણ અનાદિ માનવા જ પડે. હવે અરિહંત નિર્વાણ પામ્યા પછી અવશ્ય સિદ્ધ થાય, તેમજ જે જીવા પેાતાનાં કમેર્યાં ખપાવે, તે પણ સિદ્ધ થાય; તેથી સિદ્ધોને પણ અનાદિ માનવા જ પડે, સિદ્ધશિલાની એપની’ગ સેરીમની’ કેાઈએ કરી નથી, એ પાઠકે જાણતા જ હશે. જ્યારથી આ જગત્ છે, સિદ્ધશિલા છે
ત્યારથી
અને ત્યારથી સિદ્ધો પણ છે.
વળી અરિહતા એટલે તીથ કરા અવસ્ય ધમ તીથ ને

Page #147

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
સ્થાપનારા હાય છે, તેથી સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાને પણ અનાદિ માનવા જ પડે. જે આમાંનુ કાઇ ન હોય તે ધર્માંતી ની સ્થાપના થાય શી રીતે? અને ધર્માંતી ની સ્થાપના ન થાય તે તેમને તીથ કર કહેવાય શી રીતે ?
૨૬
વિશેષમાં એ પણ વિચારવુ' ઘટે છે કે જ્યાં સાધુ– સાધ્વીના વિશાલ સમુદાય હાય, ત્યાં આચાય અને ઉપાધ્યાય હાય કે નહિ ? જો આચાય ન હેાય તા ગચ્છની સારસભાળ થાય નહિ, પરિણામે અવ્યવસ્થા જન્મે અને બધુ ગોટાળામાં પડે. તે જ રીતે ઉપાધ્યાય ન હાય તે સાધુઓને દ્વાદશાંગી તેમજ અન્ય સૂત્રસિદ્ધાંતનું શિક્ષણ કોણ આપે ? અહીં અમને સ્પષ્ટ કહેવા દે કે શ્રમણસમુદાયમાં આચાય અને ઉપાધ્યાયની વ્યવસ્થા અતિ પ્રાચીન કાલથી ચાલી આવે છે; એટલે તેને પણ અનાદ્વિ માનવા જ રહ્યા.
તાત્પર્ય કે જૈન ધર્મને અનાદિ માનતાં પચપરમેષ્ઠિને અનાદિ માનવાજ પડે અને પંચપરમેષ્ઠિને અનાદિ માનીએ એટલે તેમને નમસ્કાર કરવાની ક્રિયાને પણ અનાદ્વિ માનવી જ પડે. જો એવી ક્રિયા ન હાય તા અભક્તિ, સિદ્ધભક્તિ, આચાય ભક્તિ, ઉપાધ્યાયભક્તિ અને સાધુભક્તિ આદિ તીથ``. કરનામક બધાવનારાં સ્થાને શી રીતે સંભવે ? આ સ્થાનાને આછા કે વત્તા પ્રમાણમાં પર્ચ્યા વિના કોઈ આત્મા તીથ કરનામકમાં આંધી શકતા નથી, એટલે પંચપરમેષ્ઠિની ભક્તિરૂપ નમસ્કારમત્રને પણ અનાદિકાલીન માનવા જ પડે.. તાત્પર્ય કે યુક્તિ વડે પણ નમસ્કારમંત્રનું નિયત્વ સિદ્ધ છે.

Page #148

નમસ્કારમંત્રનું નિત્યત્વ
૨૭ ૧ ગત પ્રકરણમાં એમ કહેવાયું છે કે “નમસ્કારને અર્થથી અરિહંતદેવે કહે છે અને શબ્દથી ગણધરભગવંતેએ ગુંથેલ છે. તે ઉપરથી કોઈ એમ સમજતું–સમજાવતું હોય કે નમસ્કારમંત્ર આજથી આશરે અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં અત્વિમાં આવ્યું કે જ્યારે આ દેશમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અરિહંતરૂપે વિચરતા હતા અને ગૌતમાદિ ગણધરે તથા વિશાલ સાધુસમુદાયથી પરિવરેલા હતા, તે એ સમજણ બરાબર નથી.
પ્રસ્તુત નમસકારમંત્ર અર્થથી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યો અને શબ્દથી ગીતમાદિ ગણધરોએ શું એ ખરું, પણ આવી કિયા તે અનાદિ કાલથી ચાલી આવે છે. દરેક અરિહંત અર્થાત્ તીર્થંકર પરમાત્મા સંઘસ્થાપના કરતી વખતે દ્વાદશાંગીની સાથે તેનું પ્રવર્તન કરે છે અને એ રીતે તે સદા વિદ્યમાન રહે છે.
જે નમસ્કારમંત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના સમયમાં . જ અસ્તિત્વમાં આવ્યું હોય તે શ્રી પાર્શ્વકુમાર સેવકના મુખે બળતા નાગને નમસ્કાર શી રીતે સંભળાવે? અંતસમયે નમસ્કારમંત્રનું શ્રવણ કરવાથી એ સાપ મૃત્યુ પછી . ભુવનપતિનિકાયના દેવમાં ધરણેન્દ્ર તરીકે ઉત્પન્ન થયો, એ વાત શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે અને શ્રી વીરવિજ્યજી મહારાજે તેને નિમ્ન કાવ્ય પંક્તિઓમાં અંકિત કરી છે ?
સેવકમુખ નવકારસે ધરણેન્દ્ર બનાયા; નાગકુમારે દેવતા બહુ રિદ્ધિ પાયા.

Page #149

૨૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પહેલાં આશરે ત્રણ વર્ષ થઈ ગયા, એ હકીકત શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ છે.*
એક સમળીને અંતસમયે નમસ્કારમંત્ર સંભળાવવામાં આવે, તેના પ્રભાવે મૃત્યુ પછી તે સિંહલદ્વીપની રાજકુમારી સુદર્શના થઈ. આ ઘટના શ્રી મુનિસુવ્રત સ્વામીને નિર્વાણ પછી અમુક સમયે જ બનેલી છે, એટલે એકવીસમા તીર્થંકર શ્રી નમિનાથજી પૂર્વે પણ નમસ્કારમંત્ર હતો, એ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે પૂર્વ પૂર્વના તીર્થકરોમાં નમસ્કાર મંત્ર હોવાનું સમજી શકાય એવું છે, તેથી નમસકારમંત્ર આજથી અઢી હજાર વર્ષ પૂર્વે અસ્તિત્વમાં આવ્યું, એમ સમજવું -સમજાવવું ઉચિત નથી. શાસ્ત્ર પ્રમાણ, યુક્તિ અને ઇતિહાસ એમ જ કહે છે કે નમસ્કારમંત્ર નિત્ય છે, શાશ્વત છે, સદાકાલ ટકનાર છે.
* શ્રી મહાવીર સ્વામીના નિર્વાણ પહેલાં અઢી વર્ષે શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું નિર્વાણ થયું હતું. શ્રી મહાવીર સ્વામી વિક્રમ સંવત ૪૭૦ + ૭ = ૫૪ર વર્ષે જમ્યા હતા, ત્યારે શ્રી પાર્શ્વનાથ વિક્રમ સંવત પૂર્વે ૮૨૦ વર્ષે જન્મ્યા હતા.

Page #150

[૫] નમસ્કારમંત્રને અદ્દભુત મહિમા
નમસ્કારમંત્રને મહિમા અદ્ભુત છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો અપાર છે. “તેના મહિમાને નહિ પાર” એ શબ્દો વડે આ સૂચિત થાય છે. આવા અપાર મહિમાનું વર્ણન અતિ મર્યાદિત શક્તિવાળી વૈખરી વાણીથી શી રીતે કરવું ? આમ છતાં “શુભ કાર્યમાં યથાશક્તિ પ્રયત્ન કરે” એ ન્યાયે અહીં નમસ્કારમંત્રના અદ્દભુત મહિમા સંબંધી કેટલુંક વર્ણન કરીએ છીએ.
મલ્લધારીય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે “ઉપદેશ માલા અપરનામ પુષ્પમાલા માં કહ્યું છે કે – हरइ दुहं कुणइ सुह, जणइ जस सोसए भवसमुद्द। इहलोइय पारलोइय, सुहाण मूल नमुक्कारो ॥
દુઃખને હરે છે, સુખને કરે છે, યશને ઉત્પન્ન કરે છે અને ભવસમુદ્રનું શેષણ કરે છે છે. વિશેષ શું ? આ લોક અને પરલોકનાં સઘળાં સુખનું મૂલ નમસ્કાર છે.”

Page #151

: ૩૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અહીં થોડા શબ્દોમાં ઘણું કહેવાયું છે, એનું રહસ્ય સમજીએ તે આપણને નમસ્કાર માટે અતિ આદર કે બહુમાનની લાગણી થયા વિના રહેશે નહિ.
આ જગતમાં દુઃખનિવારણ અને સુખસંપ્રાપ્તિની ઈચ્છા કેણ નથી રાખતું ? તેમ યશની—યશવિસ્તારની આશા કેને નથી? કેટલાક વધારે સમજણવાળા લોકો એમ કહે છે કે સંસારમાં અનુભવાતાં સઘળાં દુખે ભવસમુદ્રને–ભવપરંપરાને આભારી છે. જે ભવપરંપરા ન હોય, ભવ ન હોય તે જન્મ, જરા, રેગ કે મૃત્યુ વગેરે આપણને શી રીતે સતાવી શકે ? તેથી અમે તે ભવસમુદ્રના શેષણની જ અભિલાષા રાખીએ છીએ. આ રીતે માનવજાતિના - અંતરમાં પ્રેયસૂના અને શ્રેયસૂના બે પ્રબળ પ્રવાહ વહે છે, તેને પૂર્ણ કરવાનું સામર્થ્ય જે કઈ એક વસ્તુમાં હોય તે એ નમસ્કારમાં છે, નમસ્કારમંત્રની આરાધનામાં છે.
ધન, ધાન્ય, વિપુલ સંપત્તિ, કરચાકર, આલિશાન ઈમારતે બાગ-બગીચા, હાથી–ઘેડા, મોટર વગેરે વાહનોને કાલે તથા લોક પર અનેરું પ્રભુત્વ એ આ લેકનાં સુખ મનાય છે તથા સ્વર્ગમાં દેવ તરીકે ઉત્પન્ન થવું કે સિદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધશિલામાં વિરાજવું, એ પરલેકનાં સુખ મનાય છે. આ બંને પ્રકારનાં સુખનું મૂળ નમસ્કારમાં– નમસ્કારમંત્રની આરાધનામાં રહેલું છે. તાત્પર્ય કે જેઓ નમસ્કારમંત્રનું નિત્ય સ્મરણ કરે છે, તેના જપમાં મગ્ન બને છે તથા તેનું ધ્યાન ધરવામાં આનંદ માને છે, તેઓ પિતાના સકલ કર્મને ક્ષય કરીને મેક્ષમાં સીધાવે છે અને

Page #152

નમસ્કારમાંત્રના અદ્ભુત મહિમા
તેમ ન અને તા દેવલાકમાં મહદ્ધિક દેવ ઉત્પન્ન થાય જ છે.
નમસ્કારના આ મહિમા લક્ષ્યમાં લેતાં આ તેને વિશ્વની એક શ્રેષ્ઠ વસ્તુ માનીએ તે અનુચિત તુથી. પ'ચપરમેષ્ઠિ ગીતા'માં શ્રીમદ્ યશે વિજયજી મહારાજે લગભગ આ જ ભાવાનાં વચનો કહ્યાં છે :
૩૧
તરીકે તે
શ્રી નવકાર સમેજગિ, મંત્રનું યંત્ર ન અન્ય; વિદ્યા નવિ ઔષધ નિવ, એહુ જપે તે ધન્ય.
આ જગતમાં નમસ્કાર જેવા અન્ય કોઈ મત્ર નથી. વળી યંત્રા, વિદ્યાઓ તથા ઔષધિએ અતિ ચમત્કારિક ગણાય છે, પણ તે ય નમસ્કારમંત્રની ખરાખરી કરી શકે તેમ નથી. જે આવા મહિમાશાળી નમસ્કારમત્રને નિત્ય જપ કરે છે, તેને ધન્ય છે.’
તાત્પ કે જેને આ જગતમાં મહત્ત્વની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી હાય તેણે યંત્રા, વિદ્યાએ કે ઔષધિઓ આદિની માથાકૂટમાં પડચા વિના સીધા નમસ્કારમત્રને જ આશ્રય લેવા જોઈએ અને તેની આરાધનામાં ઉજમાળ મની જવુ જોઇએ. ‘ પચનમુક્કારલ ’માં કહ્યું છે કે— किं एस महारयण ? किं वा चिंतामणिव्व नवकारो ? किं कप्पदुमसरिसो ? नहुन हु ताणं पि अहिययरो ॥ चिंतामणिरयणाई कप्पतरू इक्कजम्मसुहऊ । नवकारो पुण पवरो सग्गऽपवग्गाण दायारो ॥

Page #153

નમસ્કારમ’ત્રસિદ્ધિ
‘શું નવકાર એ મહારત્ન છે ? અથવા ચિંતામણિ જેવા છે ? કે કલ્પતરુ સમાન છે ? નહિ, નહિ, એ તેા તેનાથી પણ અધિકતર છે. ચિંતામણિ રત્ન વગેરે, તેમજ કલ્પતરૂ એક જન્મના સુખના હેતુ થાય છે, જ્યારે શ્રેષ્ઠ એવા નવ કાર તે સ્વગ અને અપવ`ના સુખને દેનારા છે.’
૩૨
કોઇ પણ વસ્તુના શક્તિ-સામર્થ્યનો ખ્યાલ આપવા માટે ઉપમાને ઉપયાગ થાય છે, પરંતુ એ ઉપમા સરખી હાવી જોઇએ. જો કેાઈ વધારે ગુણવાળી વસ્તુની તુલના ઓછા ગુણવાળી વસ્તુ સાથે કરીએ, તેા એ હીનાપમા કહેવાય. આ હાથી મળદ જેવા બળવાન છે, અથવા આ હીરા પેાખરાજ જેવા પાણીદાર છે, એમ કહીએ તે! એ વસ્તુનું મૂલ્ય ઘટે છે, તેથી તેની ગણના હીનેાપમામાં થાય છે. આ રીતે નમસ્કાર મત્રને મહારત્ન, ચિંતામણિ કે કલ્પતરુની ઉપમા આપીએ તા એ હીનાપમા છે, કારણ કે મહારત્ન, ચિંતામણિ કે કલ્પતરૂ આ જીવનની સુખસામગ્રી આપે છે, જ્યારે નવકારમંત્ર તે આ લાક અને પરલાક ઉભયની સુખસામગ્રી આપનારા છે.
તાત્પર્ય કે નમસ્કારમગ્ર શક્તિ અને સામર્થ્યમાં. અદ્વિતીય હાઇ આ જગતની કોઈ પણ વસ્તુ સાથે તેને સરખાવી શકાય એમ નથી.
‘પચનમુક્કારલઘુત્ત”માં કહ્યું છે કે— कल्लाणकप्पतरुणो अवंझबीय पयंडमायंडो । भवहिमगिरिसिहराणं पक्खिपहू पावभुयगाणं |

Page #154

- ૩૩
નમસ્કારમંત્રને અદ્દભુત મહિમા आमूलक्खणणम्मी वराहृदाढा दरिदकंदस्स । रोहणधरणीपढमुब्भवंत सम्मत्तरयणस्स ॥ कुसुमुग्गमो य सुग्गइआउयबंधदुमस्स निविग्छ । उवलंभचिंघममलं विसुद्धसद्धम्मसिद्धीए ॥ નમસ્કારમંત્ર એ કલ્યાણક૫તરુનું અવધ્ય બીજ છે, સંસારરૂપી હિમગિરિના શિખરોને ઓગાળવા માટે પ્રચંડ સૂર્યતુલ્ય છે, પાપભુજગેને વશ કરવા માટે ગરુડપક્ષી છે, દરિદ્રતાના કદને મૂળમાંથી ઉખેડી નાખવા માટે વરાહની દાઢા છે, સમ્યફવરનને પ્રથમ ઉત્પન્ન થવા માટે રેહણાચલની ધરતી છેસુગતિના આયુષ્યબંધરૂપી વૃક્ષને નિર્વિન પુપિગમ છે અને વિશુદ્ધ એવા સદ્ધર્મની પ્રાપ્તિનું નિર્મલ ચિન છે.”
આ વચનમાં નમસ્કારમંત્રને અપૂર્વ મહિમા ગાવામાં આવ્યું છે. તે બરાબર સમજી લઈએ તે નમસ્કારમંત્રનું ભવ્ય સ્વરૂપ આપણું હૃદયમાં અંકિત થશે અને પરિણામે તેના પ્રત્યેની શ્રદ્ધા-ભક્તિ-બહુમાનમાં જમ્બર ઉછાળે આવશે.
કોઈ ખેતરમાં બે ભરીને બીજ નાખ્યાં હોય તે તેમાંના કેટલાંક ઉગે છે અને કેટલાંક ઉગતાં નથી, એટલે કે તેમાં અવંધ્ય અને વંધ્ય એવા બે પ્રકારે હોય છે, પરંતુ નમસ્કારમંત્રરૂપી બીજ તે અવશ્ય અવધ્ય જ હોય છે, એટલે કે તેમાંથી અંકુર ફૂટે છે, તેને સ્કંધ બંધાય છે, તેમાંથી શાખા-પ્રશાખાને વિસ્તાર થાય છે અને તેને પત્ર, પુષ્પ તથા ફલ પણ આવે છે. આ રીતે નમસ્કારમંત્રના.

Page #155

નમસ્કારમ’ત્રસિદ્ધિ
આરાધનથી કલ્યાણરૂપી મહાન કલ્પવૃક્ષ તૈયાર થાય છે અને તે આરાધકના સર્વ મનેારથે પૂર્ણ કરે છે.
ત્
હિમગિરિ પર બરફના થર જામેલા હાય છે, તેને સૂર્ય ના પ્રચંડ તાપ જ ઓગાળી શકે છે. તેજ રીતે સંસારરૂપી હિમગિરિ પર મેાહના થર જામેલા હોય છે. તેને નમસ્કાર રૂપી સૂના પ્રચંડ તાપ જ ઓગાળી શકે છે. તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્રનું આરાધન કરતાં સંસાર પરના મેાહુ આછે થાય છે અને વૈરાગ્ય તથા ત્યાગની ભાવના મજબૂત બને છે.
ગરુડ પક્ષીઓના રાજા ગણાય છે. તેની ગતિ ઘણી તેજ હાય છે તથા દૃષ્ટિ અતિ તીક્ષ્ણ હેાય છે. તે ગમે તેવા ભયંકર ભુજંગને—સાપને ક્ષણમાત્રમાં મ્હાત કરી નાખે છે અને હતા–ન હતા કરી મૂકે છે. નમસ્કારમંત્ર પાપરૂપી સાપને માટે તેવા જ ખતરનાક છે. તે ઘડીકમાં તેને સંપૂર્ણ નાશ કરી નાખે છે.
૩૪
વરાહ એટલે સૂઅર. તેના આગળના ભાગમાં લેાખ ડના દાંતા જેવા અણીદાર દાંત હાય છે, એ દાંતના પ્રહાર વડે તે ભૂમિને સ’લગ્ન થઇને રહેલા કદને આંખના પલકારામાં ઉખાડી નાખે છે. જો દરિદ્રતાને એક પ્રકારના કદ માનીએ
તા નમસ્કારમત્ર વરાહની દાઢા જેવા છે, એટલે કે તેને જલ્દી ઉખેડી નાખે છે. દરિદ્રતા જાય, એટલે લક્ષ્મી આવે અને સંપત્તિમાં વધારા થાય, એ દેખીતુ છે.
પ્રાચીન યુગમાં અનેક પ્રકારનાં રત્ના રાહણાચલ પર્વતની પાર્શ્વભૂમિમાંથી મળી આવતાં, એટલે તેને રત્નાનું ઉત્પત્તિ

Page #156

નમસ્કારમંત્રને અદ્ભુત મહિમા
૩૫ સ્થાન માનવામાં આવ્યું હતું. હવે સમ્યકત્વને એક પ્રકારનું રત્ન માનીએ તે નમસ્કારમંત્ર તેને ઉત્પન્ન થવા માટે, રોહણાચલની ભૂમિ જેવું છે. તાત્પર્ય કે સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિ નમસ્કારમંત્ર તરફ ભક્તિ-પ્રીતિ જાગ્યા વિના થતી નથી.
સંસારી જીવની ગતિ ચાર પ્રકારની છે નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ. તેમાં છેલ્લી બે ગતિને સુગતિ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તેમાં દુઃખ કરતાં સુખનું પ્રમાણ અધિક હોય છે. આ બે ગતિના આયુષ્યબંધને એક પ્રકારનું વૃક્ષ ગણવામાં આવે તે નમસ્કારમંત્ર તેના પુષ્પસમે છે, અર્થાત એ બંધમાં ઉત્તમતા લાવનાર છે. પ્રાણીઓની ગતિ સુધારવામાં નમસ્કારમંત્ર અતિ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે, એમાં કઈને શંકા છે ખરી ?
વીતરાગદેએ ઉપદેશેલા દયામય ધર્મને સદ્ધર્મ ગણવામાં આવે છે. આ સદ્ધર્મ શંકા-કાંક્ષાદિ દોષથી રહિત હોય તે વિશુદ્ધ કહેવાય છે. તેની પ્રાપ્તિનું મુખ્ય ચિહ્ન નમસ્કાર મંત્ર છે, એટલે કે નમસ્કાયંત્રની ભાવપૂર્વક ગણના થવા લાગે તે જાણવું કે હવે વિશુદ્ધ એવા સદ્ધર્મનું આરાધન શરૂ થયું છે. જ્યાં નમસ્કારમંત્રની ગણના નથી, ત્યાં ધર્મ નથી, ધર્મને સંસ્કાર નથી. ધર્મ પ્રત્યે લઈ જનારી મુખ્ય વસ્તુ નમસ્કાર છે. આ વસ્તુ શ્રીમાન્ હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે
લલિતવિસ્તરાચત્યવંદનવૃત્તિ' માં “ધ કરિ મૂત્રમૂના વન્દ્રના એ શબ્દો વડે વ્યક્ત કરી છે.

Page #157

૩૬
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
ઉપર્યુક્ત સ્તંત્રમાં આગળ જતાં કહ્યું છે કે— एसो जाओ जणणी य एसो अकारणो बंधू | एसो मित्तं एसो परमुवयारी नमुक्कारो | सेयाणं परं सेयं मंगलाणं च परममंगल । पुन्नाणं परम पुन्न, फल फलाण परमरम्मं ॥
આ નમસ્કાર એ પિતા છે, આ નમસ્કાર એ માતા છે, આ નમસ્કાર એ અકારણ મધુ છે અને આ નમસ્કાર એ પરમેાપકારી મિત્ર છે.
શ્રેયાને વિષે પરમ શ્રેય, માંગલિકને વિષે પરમ માંગલિક, પુણ્યાને વિષે પરમ પુણ્ય અને લેાને વિષે પરમ રમ્ય ફૂલ આ નમસ્કાર જ છે.’
આ શબ્દોના ભાવ સહેલાઇથી સમજાય એવા છે, એટલે તેના પર વિવેચન નહિ કરીએ, તેમ જ નમસ્કારને મહિમા સમજવા માટે આટલી સામગ્રી પૂરતી હાવાથી અન્ય સામગ્રી રજૂ નહિ કરીએ, પરંતુ નીચનેા શ્લાક નમસ્કારમત્ર અંગે સુદર સૂકત રૂપ હાઇ તેનુ અવતરણ અવૈશ્ય કરીશુ : नमस्कारसमो मन्त्रः, शत्रुक्षयसमो गिरिः । वीतरागसमो देवो, न भूतो न भविष्यति ॥
',
નમસ્કાર જેવા મંત્ર, શત્રુ ંજય જેવા ગિરિ, વીતરાગ જેવા દેવ અન્ય કાઈ થયેા નથી અને થશે પણ નહિ.' તાત્પર્ય કે આ ત્રણેય વસ્તુએ પેાતપેાતાના ક્ષેત્રમાં અજોડ છે, અદ્વિતીય છે.

Page #158

[ 6 ] નમસ્કારમંત્ર જિનશાસનને સાર છે.
ગત કરણમાં નમસ્કારમંત્રના અદ્દભુત મહિમાને કેટલાક પરિચય કરાવ્યો. તે પરથી તેની મહત્તા સમજાઈ હશે. હવે “નમસ્કારમંત્ર એ જિનશાસનને સાર છે. એ વાત સ્પષ્ટતાથી સમજી લઈએ, જેથી તેની મહત્તા વિશિષ્ટ રૂપે આપણા હૃદયમાં અંક્તિ થશે અને તેનું પરિણામ સુંદર આવશે. जिणसासणस्स सारो, चउदसपुव्वाण जो समुद्धारो । जस्स मणे नवकारो, संसारो तस्स कि कुणइ ॥
જિનશાસનને સારા અને ચૌદ પૂને સમ્યગ્ર ઉદ્ધાર એવે નમસ્કાર જેના મનમાં રમે છે, તેને સંસાર શું કરી શકવાને ?”
જિનશાસન એટલે જિનપ્રવચન કે જિનાગમ. શ્રુત, સિદ્ધાન્ત, જિનવાણી, એ તેનાં અપરનામે છે. આ જિનવાણી

Page #159

૩૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
અગાધ બેધથી ભરેલી છે અને તેમાં દેવ, ગુરુ તથા. ધર્મનું સ્વરૂપ સુંદર રીતે સમજાવેલું છે. તેને સાર આ નમસ્કારમંત્રમાં બરાબર ઉતરેલ છે.
અહીં પ્રશ્ન થે સહજ છે કે લાખો ગાથા પ્રમાણ જિનાગમો કે જિનવાણીને સાર નમસ્કારના આવા નાનકડા પાઠમાં શી રીતે ઉતરે? એટલે તેના સમાધાનરૂપે અહીં ચાર પંડિતની કથા કહીશું.
ચાર પંડિતેની કથા એક શહેરમાં ચાર પંડિતે રહેતા હતા. તેમાં પહેલે આયુર્વેદમાં નિષ્ણાત હતા, બીજો ધર્મશાસ્ત્રમાં વિશારદ હત, ત્રીજે નીતિશાસ્ત્રમાં નિપુણ હતો અને કામશાસ્ત્રમાં પારંગત હતા. આ ચારેય પંડિતોએ પિતપોતાના વિષયને એક મહાગ્રંથ રચવાનો નિર્ણય કર્યો અને તે અનુસાર એક એક લાખ શ્લેકેની રચના કરી. પછી તેઓ એ ગ્રંથ ભારવાહકેને માથે ચડાવી જિતશત્રુ નામના રાજા પાસે લઈ ગયા અને કહ્યું : “હે રાજન ! અમે આ મહાગ્રંથની રચના કરી છે, તે તમે સાંભળે.”
રાજાએ કહ્યું : “કેટલા પ્રમાણ છે?” પંડિતાએ કહ્યું: ‘દરેક ગ્રંથ એક લાખ પ્રમાણ છે.”
રાજાએ કહ્યું : “આટલા મેલ ગ્રંથે સાંભળવા બેસું તે મારું બધું કામ રખડી જાય.”

Page #160

નમસ્કારમંત્ર જિનશાસનને સાર છે.
૩૯ પંડિતાએ કહ્યું : તે એને પચીશ પચીશ હજાર લેકપ્રમાણુ બનાવી દઈએ.”
રાજાએ કહ્યું એ રીતે પણ બધા થઈને એક લાખ બ્લેક થાય, માટે સંક્ષેપ થઈ શકે એમ હોય તે જણાવે.” - પંડિતોએ કહ્યું કે જે આપની ઈચ્છા એવી જ હોય તે અમે આ ગ્રંથને માત્રહજાર–હજારકના બનાવી દઈશું.'
પરંતુ રાજાને તે પ્રમાણ પણ ઘણું વધારે લાગ્યું, એટલે પંડિતે પાંચસે લેક પર આવ્યા, તેમાંથી સે કલેક પર આવ્યા અને છેવટે એક એક બ્લેકમાં તેને સંક્ષેપ કરવા તૈયાર થયા. ત્યારે રાજાએ કહ્યું : “તમે જે કંઈ કહે તે સાંભળીને હું યાદ રાખવા માગું છું અને ચાર કે યાદ રાખવા જેટલી મારી શક્તિ નથી. તેથી ચારેય મળીને એક શ્લેક સંભળાવે તે હું સાંભળું.”
ક્યાં લાખ શ્લેક અને કયાં લેકનું એક ચરણ! આમ છતાં પંડિતોએ તે વાત કબૂલ રાખી. પછી તેમાંને પહેલે પંડિત બલ્ય :
કાળે મોજનમાત્રા –જમેલું પચી જાય, પછી જ ભજન કરવું, એ આયુર્વેદના પરમ નિષ્ણાત આત્રેય ઋષિને મત છે.
પછી બીજા ૫ ડિતે કહ્યું : “#fપત્રઃ પ્રાળનાં ચાપ્રાણીઓ પર દયા રાખવી, એ ધર્મશાસ્ત્રમાં પરમ વિશારદ કપિલ મુનિને મત છે.”

Page #161

૪૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પછી ત્રીજા પંડિતે કહ્યું: “ક્ષતિરવિશ્વાસ કોઈને પર આંધળે વિશ્વાસ મૂકે નહિ, એ નીતિશાસ્ત્રમાં નિપુણ બૃહપતિને અભિપ્રાય છે.”
છેવટે ચેથા પંડિતે કહ્યું: “Trગ્યા સ્ત્રીપુ માવF સ્ત્રીઓ સાથે મૃદુતાથી વર્તવું, એ કામશાસ્ત્રમાં પારંગત પાંચાલનું મંતવ્ય છે.”
આ રીતે દરેક પંડિતે લાખ લેકને સંક્ષેપ માત્ર એક ચરણમાં સંભળાવતાં રાજા ઘણે ખુશી થયે અને તેણે એ પંડિતોને ભારે ઈનામ આપ્યું.
તાત્પર્ય કે મનુષ્ય વિલક્ષણ બુદ્ધિ વડે ગમે તેવા મહાન ગ્રંથ કે મહાન શાસ્ત્રને સાર થડા શબ્દમાં ઉતારી શકે છે. આ રીતે જ્ઞાની ભગવંતેએ સમસ્ત જિનશાસનને સાર નમસ્કારના આ નાનકડા પાઠમાં ઉતારી દીધું છે.
સાહિત્યમાં વિસ્તાર અને સંક્ષેપ બંનેની જરૂર પડે છે. જે વસ્તુ અતિ સંક્ષિપ્ત હોય તેનો વિસ્તાર કરે પડે છે અને જે વસ્તુ અતિ વિસ્તૃત હોય તેને સંક્ષેપ કરવો પડે છે. આ રીતે મહાપુરુષોએ સારગર્ભિત સૂત્ર પર નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણ અને ટીકા લખી તેનો અર્થ વિસ્તાર કર્યો છે અને અતિ વિસ્તારવાળાં શાસ્ત્રોનું મંથન કરીને તેને સાર સૂત્રરૂપે રજૂ કર્યો છે.
આજે એક બાજુ જ્ઞાનક(એનસાઈકલોપીડીઆ ) ની રચના થાય છે, તો બીજી બાજુ સારભૂત સાહિત્ય (ડાઈજેસ્ટ) ની રચના થાય છે કે નહિ? ભૂમિકા અનુસાર આ બંને

Page #162

૪૧
નમસ્કારમત્ર જિનશાસનના સાર છે.
પ્રકારના સાહિત્યની જરૂર પડે છે. તેમાં બીજા પ્રકારના સાહિયની જરૂર વધારે પ્રમાણમાં પડે છે, કારણ કે અનેક પ્રકારની ઉપાધિવાળા મનુષ્યને અહુ લાંબું વાંચવાની કે અહુ લાંબુ સાંભળવાની ફુરસદ હૈાતી નથી. જ્ઞાનકોષો બહુ મહે તેા હજાર, એ હજાર કે પાંચ હજારની સંખ્યામાં છપાય છે, ત્યારે ડાયજેસ્ટની નકલે. લાખા છપાય છે. તાત્પર્ય કે સામાન્ય મનુષ્યાને સંક્ષિપ્ત સારભૂત રચનાએ વધારે ઉપયેાગી થઇ પડે તેવી હાવાથી મહાપુરુષોએ શાસ્રરૂપી સાગરનું મંથન-દોહન કરવાના પરિશ્રમ ઉઠાવેલે છે. તે માટે આપણે તેમના જેટલેા ઉપકાર માનીએ, તેટલા આછે
જ છે.
જિનાગમા પ્રથમ ચારાશી હતા, હાલ પીસ્તાલીશ રહ્યા છે. આ રીતે ઓગણચાલીશ આગમાં વિચ્છેદ પામ્યા, તેમાં દૃષ્ટિવાદ નામનું ખારમું અંગસૂત્ર પણ વિચ્છેદ પામ્યું, આ અંગસૂત્ર ઘણું જ મારુ હતુ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તેા આજના અનેક જ્ઞાનકોષો ( એનાસાયકલે પીડીઆ )ની ગરજ સારે તેવું હતું. તેના (૧) પરિક`, (૨) સૂત્ર, (૩) પૂર્વગત, (૪) અનુયાગ અને (૫) ચૂલિકા, એવા પાંચ વિભાગેા હતા. તેમાં પૂર્વાંગતશ્રુત ચૌદ ભાગેામાં વહેંચાયેલુ હતુ અને તે ચૌદપૂવ તરીકે વિખ્યાત હતું, તે આ પ્રમાણે
(૧) ઉત્પાદ પૂર્વ
(ર) આગ્રાયણી પૂર્વ (૩) વીય પ્રવાદ પૂ (૪) અસ્તિપ્રવાદ પૂર્વ
:
ત્
(૫) જ્ઞાનપ્રવાદ પૂર્વ
(૬) સત્યપ્રવાદ પૂર્વ
શ્
(૭) આત્મપ્રવાદ પૂર્વ (૮) કમ પ્રવાદ પૂર્વ

Page #163

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
♦
(૧૨) પ્રાણાવાય પૂર્વ (૧૩) ક્રિયાવિશાલ પૂ
૪૨
(૯) પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ પૂર્વ (૧૦) વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વ (૧૧) કલ્યાણપ્રવાદ પૂર્વ (૧૪) લાકિઅ દુસાર પૂર્વ
શમા વિદ્યાપ્રવાદ પૂર્વમાં વિદ્યા અને માનેા ઘણા મેટો સંગ્રહ હતા અને તે દરેકના આમ્નાયે પણ તેમાં દર્શાવેલા હતા. આજે જૈન સંઘમાં જે વિદ્યાએ, મત્રા તથા માંત્રિક સ્તોત્ર આદિ પ્રચલિત છે, તેના કેટલાક ભાગ આ પૂર્વમાંથી ઉદ્ધરાયેલા છે. આ રીતે પ્રસ્તુત નમસ્કાર તેમાંથી ઉદ્ધરાયેલે । હાય, તે એમાં કંઈ આશ્ચય પામવા જેવું નથી. પરંતુ આ ઘટના શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણ પછી જ અમુક સમયે બની શકે.
શ્રીમહાનિશીથસૂત્રમાં એવા એક વૃદ્ધવાદની નોંધ કરવામાં આવી છે કે પ્રથમ આ નમસ્કારસૂત્ર એક સ્વતંત્ર સૂત્ર હતુ' અને તે પંચમંગલમહાશ્રુતસ્કંધના નામથી વિખ્યાત હતું. તેના અથવિસ્તાર તરીકે કેટલીક નિયુ^ક્તિઓ, કેટલાંક ભાષ્યા તથા કેટલીક ચૂણિ એ લખાયેલી, પણ કાલ– દોષને લીધે એ બધુ સાહિત્ય નાશ પામ્યું, એટલે મહુદ્ધિ – પ્રાસ દ્વાદશાંગશ્રુતના ધારક પદાનુસારી લબ્ધિવાળા શ્રીવજીસ્વામીએ તેના ઉદ્ધાર મૂલસૂત્ર એટલે શ્રીમહાનિશીથ— સૂત્રમાં લખ્યું.’
આ પરથી નમસ્કારમંત્ર ચૌદ પૂર્વમાંથી સમ્યગ્ રીતે ઉત્તરાયેલા હાય, એ વાતને સમન મળે છે.
ઉપર્યુકત ગાથાના ઉત્તરાધ માં જણાવ્યુ` છે કે એવા

Page #164

૪૩.
નમસ્કારમંત્ર જિનશાસનનો સાર છે. નમસ્કાર જેના મનમાં રમી રહ્યો છે, તેને સંસાર શું કરી શકવાને ? તાત્પર્ય કે જેઓ આ નમસ્કારનું સતત સ્મરણ કરે છે, તેને ભવભ્રમણની ભીતિ રાખવાનું કંઈ જ પ્રજન નથી, કારણ કે તેને ટૂંક સમયમાં જ અંત આવે છે. જેને એક એક અક્ષર ગણતા કર્મની ભારે નિર્જરા થતી હોય, તે નમરકાર પૂરે ગણાય અને તે ભાવપૂર્વક ગણાય, ત્યારે કઈ કર્મ બાકી શેનું રહે? તાત્પર્ય કે તેની ગણના કરનારના સર્વ કર્મો નાશ પામે અને તેથી એક પણ ન ભવ કરે પડે નહિ.

Page #165

[ 9 ] નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
આ જગતમાં નાની-મેટી, ચર–સ્થિર, સ્થૂલ–સૂમ, - જીવંતજડ કઈ વસ્તુ એવી નથી કે જેના પર નમસ્કાર મંત્રનો પ્રભાવ પડતું ન હોય. શુદ્ધ ભાવે નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ થવા લાગ્યું કે વિપત્તિઓનાં વાદળ વિખરાઈ જાય છે, ન ધારેલી શુભ ઘટનાઓ બનવા માંડે છે અને અનેક પ્રકારની અનુકૂલતાએ આવીને ખડી થાય છે. નીચેના દાખલાઓ આ વસ્તુની પ્રતીતિ કરાવશે –
અગ્નિજ્વાલાઓમાંથી અદૂભુત બચાવ !
શ્રેણિક રાજ એક સુંદર ચિત્રશાળા બંધાવતા હતા. તેમાં દેશ-પરદેશના અનેક ચિત્રકારે કામ કરી રહ્યા હતા અને પિતાનું કલાકૌશલ્ય દર્શાવી રહ્યા હતા, પરંતુ તેને મુખ્ય દરવાજે ટકતો ન હતે. તે ઘણી કાળજીથી બાંધવા છતાં તૂટી પડતું હતું. આથી રાજા મુંઝાયે, તેણે જેશીઓની સલાહ લીધી અને જેશીઓએ બત્રીસલક્ષણ બાળકનું બલિદાન આપવાની સલાહ આપી. પરિણામે નગરમાં ઢંઢેરે

Page #166

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
૪૫. પીટીયે અને કેઈ પિતાને બત્રીસલક્ષણ બાળ આપે તો તેને ભારેભાર સેનું તાળી આપવાની જાહેરાત થઈ. પણ આવા કામ માટે કોણ આગળ આવે ?
હવે એ નગરમાં એક ગરીબ બ્રાહ્મણકુટુંબ રહેતું હતું. તેણે પિતાના પુત્ર પૈકી અમરકુમારને આ કાર્ય માટે આપવાની તૈયારી બતાવી. અમરકુમારને ખબર પડી કે માતાપિતા સુવર્ણના લોભે મને રાજાને આપી દેશે અને ત્યાં મારુ બલિદાન અપાશે, ત્યારે તે પ્રશકે ને પ્રશકે રડવા લાગે. તેણે માતા-પિતાને આવું કામ ન કરવાની ઘણી ઘણી વિનંતિ કરી, પણ તેના માતા-પિતાએ તે સ્વીકારી નહિ. ખાસ કરીને તેની માતાને તેના પર ઘણે દ્વેષ હતું, એટલે તે ખૂબ મક્કમ રહી અને આખરે તે રાજસેવકોને સોંપાયે. રાજસેવકે તેને રાજમહેલમાં લઈ ગયા અને તેની ભારોભાર સોનું પેલા બ્રાહ્મણદંપતિને જોખી દેવામાં આવ્યું. તેમના હર્ષનો પાર રહ્યો નહિ.
હવે એગ્ય મુહૂર્તે તેનું બલિદાન આપવાની તૈયારી થઈ અને યજ્ઞકુંડમાં અગ્નિની પ્રચંડ જવાલાએ ભભૂકવા લાગી. મુખ્ય પુરેહિત મંત્રોચ્ચાર શરૂ કર્યો અને અન્ય બ્રાહ્મણે પણ તેને અનુસરવા લાગ્યા.
અમરકુમાર વિચાર કરે છે : “મારે હવે શું કરવું ? હમણાં જ મને યજ્ઞકુંડમાં પધરાવવામાં આવશે અને મારાં સેચે વર્ષ પૂરાં થઈ જશે. એવામાં તેને એક જૈનમુનિએ શીખવેલે નમસ્કારમંત્ર યાદ આવ્યું અને તે એનું અત્યંત શ્રદ્ધાથી સ્મરણ કરવા લાગે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે તે

Page #167

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
નમસ્કારમત્રના સ્મરણમાં લીન થઇ ગયા અને ધ્યાનસ્થ અની ગયા.
ૐ સ્વાહા, ૐ સ્વાહા’ કરતાં પુરાહિતાએ તેને ઉઠાવીને અગ્નિકુંડમાં પધરાવ્યો, પણ એ જ વખતે અગ્નિવાલાએ શાંત થઇ ગઈ અને અમરકુમાર એક ચેાગી જેવા દેખાવા લાગ્યા. તેની ક ંચનવરણી કાયાને કાંઇ ડાઘ સરખા લાગ્યા ન હતા. નમસ્કારમંત્રના આ કેવા અજમ પ્રભાવ !
આ વખતે રાજા પેાતાના સિહાસન પરથી ઉથલી પડયો હતેા અને બધા બ્રાહ્મણેા ભોંયભેગા થઈ ગયા હતા. આખી રાજસભા કહેવા લાગી કે આ બાળક સામાન્ય નથી, કોઇ મહાપુરુષ લાગે છે.’
૪૬
પછી અમરકુમારે નમસ્કારમંત્ર ભણી પાણીનાં છાંટણાં નાંખતાં રાજા બેઠો થયા અને બ્રાહ્મણેા પણ હેાશમાં આવ્યા. રાજાએ કહ્યું : ‘હે બ્રહ્મકુમાર ! તું આ રાજ્ય ગ્રહણ કર.’ પણ તેણે કહ્યું : ‘મારે રાજ્યથી સર્યુ.. હુ તેા હવે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવા ઇચ્છું છુ’. તમારા સહુનું કલ્યાણ થાઓ અને ત્યાંથી વિદાય થઈ અમરકુમારે ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યું તથા પરમપદની પ્રાપ્તિ કરી.
..
સ'કેટસમયે શિવકુમારને મળેલી અજબ સહાય ! યશેાભદ્ર શેઠ ધમ પરાયણ હતા અને શ્રાવકધનુ ઉત્તમ રીતે પાલન કરતા હતા. તેમને સવ` વાતે સુખ હતુ, પણ એક વાતનું માટું દુઃખ હતુ. પેાતાના એકના એક પુત્ર શિવકુમાર જુગારના છંદે ચડી ગયા હતા અને વિષય–

Page #168

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
४७
લંપટ બની ગયા હતા. પિતા તેને સુધારવા માટે અનેકવિધ શિખામણ આપતા, પણ એ બધી પત્થર પર પાણી સમાન નવડતી હતી. એક વાર પિતાએ કહ્યું કે હે પુત્ર! તને હિતની વાત કહું છું, તે બરાબર લક્ષ્યમાં રાખી લે. તારા પર કેઈ આફત આવી પડે ત્યારે નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરજે, એથી તારી આફત દૂર થઈ જશે.” પિતાના આગ્રહથી શિવકુમારે આ વાતને સ્વીકાર કર્યો.
કાલાંતરે પિતા મરણ પામ્યા અને શિવકુમાર સર્વ સંપત્તિને માલિક થયે, પણ જુગારી અને દારૂડિયાના હાથમાં સંપત્તિ કેટલે વખત ટકે ? તેને ઝડપથી પગ આવ્યા અને ચાલતી થઈ. ધન ગયું એટલે માન ગયું. લોકોમાં આવે, પધારે” વગેરે શબ્દો વડે જે સત્કાર થતું હતું, તે બંધ પડ્યો. કેઈ સામું જુએ નહિ કે બેલાવે નહિ. ખરેખર ! નિર્ધનની દશા આ જગતમાં બહુ બૂરી હોય છે
તે બેહાલ દશામાં રખડે છે અને દિવસો પૂરા કરે છે. એવામાં એક ત્રિદંડી મળે. તેણે આ હાલતનું કારણ પૂછયું. શિવકુમારે કહ્યું કે, “પાસે પૈસા નથી, એ જ મારી બેહાલ દશાનું કારણ છે.” ત્રિદંડીએ કહ્યું : “જે એ જ કારણ હોય તે ફકર કરીશ નહિ. હું તને એ ઉપાય બતાવીશ કે તારા ઘરમાં લક્ષ્મીની રેલ છેલ થઈ જશે.” શિવકુમારે કહ્યું: “તે આપને ઉપકાર હું જીવનપર્યત નહિ ભૂલું. આપ જે ઉપાય બતાવશે, તે અવશ્ય કરીશ.” ત્રિદંડીએ કહ્યું કે, હું એક મંત્ર જાણું છું, તેનાથી સુવર્ણપુરુષની સિદ્ધિ થાય છે. એ સુવર્ણપુરુષના હાથપગ કાપી લઈએ
એ જ
વિડીઓ
બતાવી હોય તે ફીકર

Page #169

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ તે જ નવા થાય છે, એટલે ધન કદી ખૂટતું નથી, પરંતુ આ મંત્રની સાધના કાળી ચૌદશની રાત્રિએ થાય છે. તે વખતે તું ઉત્તરસાધક રહેજે.” શિવકુમારને ધનની ઘણી જરૂર હતી, એટલે તેણે આ વાત કબૂલ કરી.
કાળી ચૌદશ આવી ત્યારે ત્રિદંડીએ કહ્યું કે “શિવકુમાર ! તું એક અક્ષત મડદું શોધી લાવ અને પૂજાની સામગ્રી સાથે અમુક સ્થાનમાં આવ. ત્યાં આપણું કામ ચાલુ થશે.” એટલે શિવકુમાર કેઈ પણ ઠેકાણેથી અક્ષત મડદુ લઈ આવ્યા અને ત્રિદંડીએ કહેલી સામગ્રી લઈને સ્મશાનમાં હાજર થયે. ત્યાં ત્રિદંડીએ એક મંડલ બનાવ્યું અને તેમાં પેલા શબને બેઠવી હાથમાં એક તીક્ષણ ધારવાળી તલવાર આપી. પછી શિવકુમારને કહ્યું કે, “તુ મડદાને પગે તેલ. ઘસવા માંડ. હું મંત્રનો જપ કરુ છું.” આમ કહીને મંત્રને જપ કરવા બેસી ગયા.
પરંતુ શિવકુમારને આ બધું દશ્ય જોઈને ભય લાગવા. માંડયો. “મંત્રબળથી આ મડદું કદાચ સજીવન થાય અને મારા શિર પર જ તલવારને પ્રહાર કરે તે? કદાચ આ. રીતે મનુષ્યનું બલિદાન આપવાથી જ મંત્રસિદ્ધિ થતી. હોય તો? ખરેખર મેં આ ત્રિદંડીને વિશ્વાસ કરવામાં ભયંકર ભૂલ કરી છે. પણ હવે શું કરું ? રાત્રિને ઘેર અંધકાર ચારે બાજુ વ્યાપેલે છે અને આ એકાંત સ્મશાન ભૂમિ છે, એટલે અહીંથી નસાય તેમ પણ નથી. કદાચ નાસવાને પ્રયત્ન કરું અને આ ત્રિદંડી મને પૂરે કરી નાખે તે આ રીતે વિચાર કરતાં શિવકુમારને લાગ્યું કે

Page #170

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
૪૯ પિતે બરાબર ફસાઈ ગયા છે અને ઉગરવાને અન્ય કોઈ ઉપાય નથી.
આ વખતે પિતાએ આપેલી હિતશિક્ષા યાદ આવી અને તે એકાગ્ર ચિત્ત નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરવા લાગ્યો. આ બાજુ ત્રિદંડીના મંત્રબળથી મડદું ઉભું થઈને ચાલવા લાગ્યું, પણ ધબ દઈને નીચે પડયું. ફરી ત્રિદંડીએ મંત્ર ભણવા માં, ફરી શબ ઊભું થયું અને ફરી પણ એ જ રીતે નીચે પડયું. આથી શંકાશીલ બનેલા ત્રિદંડી શિવકુમારને પૂછવા લાગે કે “ભાઈ ! તું કઈ મંત્ર જાણે છે?” શિવકુમારને ખબર નથી કે પોતે ગણી રહેલા નમસ્કાર મંત્રના પ્રભાવથી ત્રિદંડીને મંત્ર અને પરિશ્રમ નિષ્ફળ જાય છે, એટલે તેણે જવાબ આપે કે “હું કે મંત્ર જાણત નથી.”
આથી ત્રિદંડીએ પિતાની ક્રિયાવિધિ તપાસી અને ફરી મંત્રજપની શરૂઆત કરી. શિવકુમારે પણ મનમાં વધારે જેરથી નમસ્કારમંત્રને મરવા માંડે. ત્રિદંડી પિતાના મંત્રબળથી પેલા મડદાંને વૈતાલથી અધિષ્ઠિત કરતા હતા, પણ નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવ આગળ તેનું કંઈ ચાલતું ન હતું. ત્રીજી વારના મંત્રજપથી પેલું મડદું ઊભું તે થયું, પણ તેણે પોતાના હાથમાં રહેલી તલવાર ઉત્તરસાધક પર ચલાવવાને બદલે મંત્રસાધક પર જ ચલાવી અને ત્રિદંડીનું મસ્તક ધડથી છૂટું થઈ ગયું. જ્યાં એ મસ્તક મંડલમાં રચેલી યજ્ઞવેદિકામાં પડ્યું, ત્યાં સુવર્ણ પુરુષ ઉત્પન્ન થયે.

Page #171

૫૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ હવે શિવકુમારને સમજાયું કે, આ બધે પ્રભાવ મેં ગણેલા નમસ્કારમંત્રને જ છે. જે મેં આ નમસ્કારમંત્રને સ્મ ન હોત, તે જે હાલ ત્રિદંડીના થયા, તે મારા થાત અને મારા હૈયે વર્ષ પૂરાં થઈ જાત. માટે હવેથી નિત્ય નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરવું.
પછી તે પેલા સુવર્ણપુરુષને પોતાના સ્થાને લઈ ગયે અને તેના પ્રભાવથી થોડા જ વખતમાં માલેતુજાર બની ગયે. તેણે પિતાને મળેલાં આ અખૂટ ધનથી એક સુવર્ણમય જિનચૈત્ય બનાવ્યું અને ગરીબોને છૂટા હાથે દાન દીધું. આથી તેને યશ ભૂમંડલમાં વિસ્તાર પામ્યું અને તે સર્વ વાતે સુખી થયા. આને આપણે અપૂર્વ–અચિંત્ય પ્રભાવ નહિ તે બીજું શું કહી શકીએ ?
ભયંકર સાપ કુલની માળા બને !
શ્રીમતી સુયત શેઠની પુત્રી હતી, ભણીગણીને હોંશિયાર થઈ હતી અને ધર્મમાં ઘણે અનુરાગ ધરાવતી હતી. વળી તે રૂપ–લાવણ્યમાં પણ અજોડ હતી. તેનાં રૂપ–લાવણ્યથી મહિત થઈને એક મિથ્યાદષ્ટિ શ્રીમંતપુત્રે તેના હાથની માગણી કરી અને સુયત શેઠને કઈ પણ પ્રકારે સમજાવીને તેની સાથે લગ્ન કર્યા.
શ્રીમતી એક સુગ્ય ગૃહિણી તરીકે સર્વ ક્તનું પાલન કરતી અને પિતાને ધર્મ પણ સાચવતી. પરંતુ ધમષને લીધે નણંદ વગેરે તેની સાથે વાત-વાતમાં વાં. પાડતાં અને તેની તર્જના કરતાં. જે શ્રીમતીની જગ્યાએ અન્ય કેઈ સ્ત્રી હોત તો તેણે આ વર્તન અંગે મેટે કલહ

Page #172

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
૫૧
કર્યો હોત, પણ શ્રીમતી શ્રાવકકુલના સંસ્કાર પામી હતી અને કર્મનું ચિય જાણી ચૂકી હતી, એટલે કેઈને પણ દોષ ન દેતાં પોતાનાં કર્મને જ દોષ માની બધું સહન કરી લેતી હતી. તેણે આવા ખરાબ સંગોમાં પણ પિતાની ધર્મભાવના જરાયે ઢીલી પડવા દીધી ન હતી.
સ્વજની રાતદિવસની રોકટોક અને કાનભંભેરણીને લીધે પતિનું મન તેના પરથી ઊઠી ગયું અને તે બીજી સ્ત્રીને પરણવાને વિચાર કરવા લાગે, પણ શ્રીમતી જીવતી હોય તે ભાવી સુખમાં કંટકરૂપ નીવડે, એટલે તેનું કાસળ કાઢી નાંખવાનો વિચાર કર્યો. તે માટે યુક્તિ પણ આબાદ રચી. કેઈ સર્પ પકડનારા પાસે એક સર્પ મંગાવી તેને ઘડામાં પૂર્યો અને તેના મેઢાં પર ઢાંકણું દઈ દીધું. પછી તેને ઘરની અંદરના ભાગમાં એક અંધારા ઓરડામાં ગોઠવી દિધે. બાદ શ્રીમતીને હુકમ કર્યો કે, “અંદરના ઓરડામાં ઘડે પડેલે છે, તેમાંથી પુષ્પ લાવી આપ.'
પતિને હુકમ થતાં શ્રીમતી નમસ્કારમંત્રને પાઠ ભણતી અંદર ગઈ નિત્ય નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરતાં તે એને જીવનસંગાથી બની ગયે હતે. જ્યાં આ રીતે નમસ્કારમંત્રનું સતત સ્મરણ ચાલુ હોય, ત્યાં કોઈ પણ પ્રકારનો ભય હદયને સતાવી શકતો નથી.
શ્રીમતીને અંધારા ઓરડામાં જતાં જરાયે ભય લાગે નહિ. તેણે હાથ ફેરવી થોડી વારમાં ઘડાને શોધી કાઢયો અને તેનું ઢાંકણું ઉઘાડી અંદર હાથ નાખે.

Page #173

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
એક ભયંકર સ`ને ઘડામાં પૂરી રાખ્યા હોય, તેને મનુષ્યની કઠણ આંગળીઆના સ્પર્શ થતાં કેવું ખતરનાક પરિણામ આવે, તે આપણે કલ્પી શકીએ છીએ, પણ અહી પિરણામ જુદું જ આવ્યું. નમસ્કારમંત્રની સતત ગણનાથી તુષ્ટ થયેલી શાસનદેવીએ એ ઘડામાંથી સાપને ઉઠાવી લીધે હતા અને સુદર તાજા પુષ્પા મૂકી દીધાં હતાં. શ્રીમતીના હાથમાં એ તાજા પુષ્પા આવ્યાં અને તે એને ગ્રહણ કરીને ઉલ્લાસભેર બહાર આવી.
પર
પતિએ તેા ધાયું હતુ ં કે તે હમણાં કારમી ચીસ પાડીને ભેાંય ભેગી થઈ જશે અને તેનું પ્રાણપ ખેરૂ' ઉડી જશે, પણ તેને ઉલ્લાસભેર બહાર આવતી જોઈ, ત્યારે તેના આશ્ચર્ય ના પાર રહ્યો નહિ. તેને અધિક આશ્ચય તા ત્યારે થયું કે તેણે મગાવ્યા મુજબ પુષ્પા લઈ ને જ તે આવી હતી અને તેની ખુસ્ખા નાકને તર કરી દેતી હતી. આવા સુંદર અને સુગધભર્યા પુષ્પા તેણે જીંદગીમાં કોઈ વાર જોયાં ન હતાં.
તે તપાસ કરવા અંદર ગયા અને પ્રકાશ કરીને જોયુ તા ઘડા એ જ હતા, પણ તેની અંદર સાપને બદલે સુગધીપુષ્પાની એક માલા પડેલી હતી. આથી તે સાચી વસ્તુસ્થિતિ પામી ગયા અને શ્રીમતીના ચરણે પડી વારંવાર પેાતાના અપરાધની ક્ષમા માગવા લાગ્યા.
શ્રીમતીને હુવે જ ખબર પડી કે આ તે મને મારી નાખવાનું કાવતરું ઘડાયું હતું, પણ શાસનદેવીએ કૃપા કરીને મારી લાજ રાખી છે. એથી તે ધર્મ પ્રત્યે વિશેષ અનુરાગ

Page #174

નવકારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે. વાળી થઈ અને પતિને કહેવા લાગી કે, ગઈ ગુજરી ભૂલી જાઓ અને હજી પણ આત્મહિતની સાધના કરે.”
કુટુંબીઓએ આ વાત જાણી, ત્યારે તેમના આશ્ચર્યને પાર રહ્યો નહિ. તેઓ પણ એને નમી પડયા અને પિતાના અપરાધેની ક્ષમા માગવા લાગ્યા. શ્રીમતીએ એ બધાને ધર્મના માર્ગે વાળી પિતાની ફરજ અદા કરી.
નમસ્કારમંત્રના સ્મરણથી આવી અદ્દભુત ઘટનાઓ બને છે, તેથી જ તેના પ્રભાવને શાસ્ત્રોએ અપૂર્વ–અચિંત્ય કો છે.
આધુનિક કાલે પણ નમસ્કારમંત્રનો પ્રભાવ દર્શાવતી આવી અનેક ઘટનાઓ જોવામાં આવે છે. તેમાંની ત્રણ–ચાર ઘટનાનું અહીં વર્ણન કરીશું.
ધાડપાડુઓમાંથી રક્ષણ થયું !
મારવાડના એક ગામમાં કેટલાક સશસ્ત્ર ધાડપાડુઓ ચડી આવ્યા. તેમની સંખ્યા મોટી હતી, એટલે ગામલોકો સામનો કરી શકે એવી સ્થિતિમાં ન હતા, ત્યાં એક જૈન શ્રીમંત વસતા હતા અને તેમના પર ધાડપાડુઓની ખાસ દષ્ટિ હતી. આમ તો તેઓ ધંધાર્થે દક્ષિણમાં વસતા હતા, પણ આ વખતે કે વ્યાવહારિક પ્રસંગે વતનમાં આવ્યા હતા અને તેમની તિજોરીમાં આશરે એક લાખ રૂપિયાનું સનું હતું.
તેમને સમાચાર મળ્યા કે ધાડપાડુઓ ચડી આવ્યા છે અને છેડી જ વારમાં અહીં આવી પહોંચશે, એટલે

Page #175

૫૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ તેઓ પરિસ્થિતિની વિકટતા સમજી ગયા, પણ ગભરાયા નહિ. તેમણે ઘરની બહાર મેટું તાળું લગાવી દીધું અને કુટુંબની વ્યકિતઓને પાછલા બારણેથી અહીં–તહી વિદાય કરી દીધી. પછી પોતે એ જ મકાનના એક ભાગમાં આસન જમાવી નમસ્કારમંત્રની ગણના કરવા લાગ્યા. તેમને નમસ્કારમંત્ર પર અનન્ય શ્રદ્ધા હતી. તેની ગણનાથી આજ સુધીમાં તેમનાં કેટલાયે વિકટ કાર્યો પાર પડયાં હતાં.
ધાડપાડુઓ ગામમાં દાખલ થતાં જ ગોળીબાર કરવા લાગ્યા, એટલે બધા લેકે ભયભીત થઈને પોતપોતાના
સ્થાનમાં ભરાઈ ગયા. પછી પેલા ધાડપાડુઓ બેફામ લૂંટ કરતાં પેલા શ્રીમંતના ઘર આગળ આવ્યા, પણ તાળને લીધે ઘર ભૂલ્યા અને બાજુમાં તેના જેવું જ ઘર હતું, તેને એમનું ઘર માની, તેમાં દાખલ થઈ, મનમાની મત્તા ઉપાડી ચાલતા થયા.
આ કિસ્સો દક્ષિણના પ્રવાસ દરમિયાન તે શેઠે જ અમને કહે છે અને તેની પ્રામાણિક્તા વિષે અમારા મનમાં જરાયે શંકા નથી.
ઝવેરાતનું પડીકુ સલામત રહ્યું !
એક જૈન ગૃહસ્થ હતા. તેમની સ્થિતિ સામાન્ય અને માથે વ્યવહારને બોજો વધારે, એટલે તેઓ ઘણાં કષ્ટમાં પિતાનું જીવન વ્યતીત કરતા હતા. તેઓ પ્રયાસ કરવામાં બાકી રાખતા નહિ, પણ “એક સાંધે ત્યાં તેર તૂટે એ અનુભવ થતો હતો. આખરે એક દિવસ તેમણે પિતાની આ.

Page #176

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
પપ સ્થિતિનું ગુરુ મહારાજને નિવેદન કર્યું અને સ્થિતિ સુધરે એવા ઉપાયની માગણી કરી. ગુરુએ કહ્યું કે “પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કાર કલ્પતરુ, કામકુંભ કે ચિંતામણિરત્ન જેવે છે. તેનું સતત સ્મરણ કર્યા કરે, એટલે તમારો મનોરથ પૂરે થશે. પણ એક વાત યાદ રાખજો કે કઈ વાર ચોરી–છીનાળી કરવી નહિ કે માલીકને વિશ્વાસઘાત કરે નહિ. જો મનથી આટલી ટેક રાખશે તે, એનું ફળ તરત જણાશે.”
પિલા ગૃહસ્થ ગુરુનાં આ વચને શિરસાવધ કર્યા અને નમસ્કારમંત્રની નિયમિત ગણના કરવા માંડી. હવે થોડા દિવસ થયા છે. તેમને એક ગૃહસ્થને મેળાપ થયે અને તે એમને મુંબઈ લાવ્યા. તેમને થોડા દિવસ પોતાની ઢિીએ બેસાડી ઝવેરાતની દલાલી કરવાનું કામ સોંપ્યું. નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવે આ કામ બરાબર ચાલવા લાગ્યું અને તેઓ એરડી લઈ મુંબઈમાં સ્થિર થયા.
એક દિવસ તેઓ શેઠની દુકાનેથી રૂપિયા પંદર-સાળ હજારની કિંમતનું એક પડીકું લઈ કઈ શ્રીમંતને બતાવવા ગયા. ઘરે પાછા ફરતી વખતે તે પડીકું રસ્તામાં કોઈ સ્થળે પડી ગયું, તેની તેમને ખબર રહી નહિ. ઘરે પહોંચી, જમીપરવારી, એકાદ કલાક આરામ લઈ, તેઓ પેલું પડીકું શેઠને પાછું આપવા તૈયાર થયા, પણ જોયું તો ગજવામાં પડીકું મળે નહિ! એટલે તરત નમસકારમંત્રનું સ્મરણ કરવા લાગ્યા અને જે રસ્તે ઘરે આવ્યા હતા, તે રસ્તે જ પાછા ચાલ્યા.
મુંબઈના ભારે અવરજવરવાળા રસ્તા પર પડી ગયેલી

Page #177

૫૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
કઈ પણ વસ્તુ બે કલાક પછી પાછી મેળવવાની આશા રાખવી એ વ્યર્થ જ ગણાય, પણ શ્રદ્ધા કેઈ અજબ ચીજ છે ! આ ગૃહસ્થ જ્યારે પણ નવરા પડતા, ત્યારે નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ કર્યા જ કરતા અને તેના પ્રભાવથી પોતાનું કઈ પણ કામ નહિ બગડે, એવી દઢ શ્રદ્ધા ધરાવતા હતા.
તેઓ મુંબાદેવીના પાછલા દરવાજે કાપડની દુકાન આગળ આવ્યા. ત્યાં કોઈ પુરુષે તેમને આંગળી બતાવીને કહ્યું કે “આ રહ્યું તારું હીરાનું પડીકું !” તે વખતે ત્યાં ઘણો કાદવ હોવાથી પડીકાને સફેદ કાગળ જરાક દેખાતે હતે. પિલા ગૃહસ્થ તે પડીકું ઉપાડી લીધું. જ્યારે તેમણે એ પડીકામાં બધા હીરા સલામત જોયા, ત્યારે તેમને કે હર્ષ થયે હશે, એ કહેવાની જરૂર છે ખરી ?
બે મીનીટ એ જ હાલતમાં ઊભા રહ્યા પછી તેમને ખ્યાલ આવ્યો કે જે પુરુષે મને આ પડીકું બતાવ્યું, તેને આભાર માનવો જોઈએ અને તેને કંઈક પુરસ્કાર પણ આપવો જોઈએ, એટલે તેઓ આજુબાજુ જેવા લાગ્યા, પણ ત્યાં કણ મળે? એ આ જગતને કઈ દશ્ય માનવી ન હતે.
પડીકું શેઠને પાછું આપ્યું અને તે દિવસથી નમસ્કાર મંત્રની ગણના વધારે પ્રમાણમાં કરવા માંડી. થોડા વખત પછી તે ગૃહસ્થ ઝવેરાતના એક મોટા વેપારી બન્યા અને લાખ રૂપિયા કમાયા. અકસ્માતમાંથી અદૂભુત બચાવ થયે !
મોટર અને વિમાનનો પ્રવાસ આજે ખૂબ થવા લાગે છે. તેમાં કેટલીયે વાર ગમખ્વાર અકસ્માતે બને છે અને

Page #178

નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે.
અનેક માણસેાની જાનહાનિ થાય છે; પરંતુ નમસ્કારમંત્ર તેના આરાધકને આવા સમયે અદ્ભુત બચાવ કરે છે.
સ્વ, શ્રીવિજયલક્ષ્મણસૂરીશ્વરજી મહારાજના એંગલેારના ચાતુર્માસમાં મદ્રાસની સાઉથ ઈંડિયન લાર સીલવાળા શેડ પુનમચંદ રૂપચંદ તેમની પાસે પર્યુષણુપની આરાધના કરવા આવેલા.। પર્યુષણ પછી તેઓ એગલેારના એક ભાઈ સાથે હૈસુર જવા મેટરમાં રવાના થયા. રસ્તામાં એ મેટરને અકસ્માત થયા. એ જ વેળા એમના મુખમાંથી ‘નમો તાળ” એ બે શબ્દો નીકળી પડયા. જેમને નમસ્કારમંત્રમાં શ્રદ્ધા હાય, જેએ રાજ નમસ્કારમંત્રની નિયમિત ગણના કરતા હેાય, તેમના મુખમાંથી જ અણીના સમયે આવા શબ્દો નીકળી શકે.
નું
૫૭
પછી શું થયું ? તેની તેમને ખબર પડી નહિ. જ્યારે આંખો ખાલી ત્યારે તે મેટરની બહાર ઊભેલા હતા અને તેમને કંઈ પણ ઈજા થઈ ન હતી. માત્ર એગલેરવાળા ભાઈના એક પગે ઉઝરડા થયા હતા. કેાઈ એમ માનતું હાય કે એ તદ્ન સામાન્ય અકસ્માત હશે, તેથી આમ બન્યું હશે, પણ વસ્તુસ્થિતિ તેથી જુદા જ પ્રકારની હતી. મેટર તૂટી ગઈ હતી અને તે બાજુએ પડી હતી. તેના દરવાજો ક્યારે ખુલ્યા ? કેમ ખુલ્યા ? ફરી પાછે બંધ કેમ થઈ ગયેા ? તે વિષે કાઇને કંઇ ખબર ન હતી, એટલે આ ચમત્કારિક બનાવ નમસ્કારમત્રના સ્મરણના પ્રભાવે અન્યા, એમ માનવુ જ પડે. આપણે તેના બુદ્ધિગમ્ય બીજો ખુલાસા શેા કરી શકીએ ? ’
+ તેઓ આજે વિદ્યમાન નથી.

Page #179

૫૮
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
તટ કામ આવ્યુ' નહિ !
ઝાંસીના એક મુસલમાન જૈન મુનિરાજના સંપર્કમાં આન્યા અને તેમના ઉપદેશથી પ્રભાવિત થયા. તેણે માંસદ્વિરા વાપરવાનુ છેડી દીધું અને મુનિરાજે આપેલા નમસ્કાર મંત્રનું નિયમિત સ્મરણ કરવા માંડયું. તે ખૂબ જ શ્રદ્ધાપૂર્વક આ ક્રિયા કરતા હતા અને તેથી તેનુ ચિત્ત ખૂબ પ્રસન્ન રહેતું હતું.
તેની બિરાદરીના અન્ય લેાકેાને આ વાત પસંદ પડી નહિ, તેમણે પ્રથમ તે સમજાવટના રસ્તા લીધે, પણ તેમાં ફાવ્યા નહિ, એટલે તટ રચ્યું. તેની પાડોશના એક મુસલમાને તેમાં આગળ પડતા ભાગ લીધા. તે કઈ પણ ઉપાયે એક ઝેરી સર્પને પકડી લાવ્યેા અને પેલેા મુસલમાન જ્યાં રાજ સૂઈ રહેતા હતા, ત્યાં સીફતથી તેને ગાઢવી દીધા. તેની એવી ધારણા હતી કે જ્યાં આ ભગતડે પથારીમાં પડશે કે આ સપ` તેને દશ મારશે અને તેનાં સાથે વ પૂરાં થઇ જશે.
હવે રાજને સમય થતાં નમસ્કારને! આરાધક મુસલમાન, પેાતાના સ્થાને આબ્યા અને સૂતાં પહેલાં નમસ્કારમત્રની ગણના કરવા લાગ્યા. ત્યાં મત્રના પ્રભાવે તેને એવી સ્ફુરણા થઈ કે આજે ક ંઈક ગરબડ છે, માટે ચેતીને ચાલવું.
પછી તે મુસલમાને પથારીની નજીક આવી ધીમેથી પથારી ઊંચી કરી તેા એક ઝેરી સાપ જોવામાં આવ્યેા. પરંતુ તે સર્પ ભયભીત થઈને ત્યાંથી નાઠા, એટલે તેણે નિરાંતના દમ ખેચ્યા અને પથારીમાં ઊંઘવાનું શરૂ કર્યું.

Page #180

નમસ્કારમંત્ર અચિત્ય પ્રભાવશાળી છે.
હવે પેલા સપ` ત્યાંથી નાસીને તર્ક ટખાજ મુસલમાનના ઘરમાં પેઠો અને ત્યાં તેની ખાર-ચૌદ વર્ષની પુત્રી નિદ્રાધીન થયેલી હતી, તેને કરડયા; આથી ત્યાં ભારે શેરબકાર મચી રહ્યો, પર ંતુ આ વખતે તક ટી મુસલમાન ઘરમાં ન હતા.
થોડી વારે તે ઘરની નજીક આવ્યેા, એટલે ત્યાં થતા કોલાહલ સાંભળીને એમ સમજ્યું કે જરૂર પેલેા સર્પ ભગતડાને કરડચો અને તેનાં સે। યે વર્ષ પૂરાં થઈ ગયાં ! પણ વધારે નજીક આવતાં એ કેલાહલ તેના ઘરમાંથી આવતા જણાયા, એટલે તે દોડીને ઘરમાં પેઠો. ત્યાં પેાતાની પુત્રીને સદ શ થયેલે જોચેા. તેનાં સગાંવહાલાં કોઈ મ ંત્રવાદીને ખેલાવી લાગ્યા હતા, પણ તેનાથી સપનુ ઝેર ઉતર્યું ન હતું.
આ જ વખતે ત`ટી મુસલમાનને ખ્યાલ આવી ગયા કે કુંડના ડાંડિયા કપાળમાં વાગ્યા છે, મે તેા પેલાનુ કાસળ કાઢી નાખવા તટ રચ્યુ તે। મારી પેાતાની પુત્રીનુ જ કાસળ નીકળી ગયું. હવે શુ કરવુ ? આખરે તેને સન્મતિ આવી, એટલે તે પેલા ભકત મુસલમાનની આગળ ગયા અને તેને ઊ'ઘમાંથી ઉઠાડી, પ્રણામપૂર્વક કહેવા લાગ્યા કે ‘મારી ભૂલ થઇ. હવે મારી પુત્રીને તમે જ મચાવા’ ત્યારે જ એ ભકત મુસલમાનના સમજવામાં આવ્યું કે આ તે મારે જાન લેવા માટે તટ રચાયું હતું, પણ નમસ્કારમંત્રના પ્રભાવે એ નિષ્ફળ ગયું અને હું આખાદ મચી ગયે,
૫૯
તેણે તટી મુસલમાનને કહ્યુ` કે હું કઈ મત્ર જાણતા નથી. ’ આમ છતાં પેલાએ જ્યારે બહુ આગ્રહ કર્યાં, ત્યારે આ ભક્ત મુસલમાન તેના ઘરે ગયા અને તેણે ત્રણ વાર

Page #181

-૬૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ નમસ્કારમંત્ર ભણી પાણીની અંજલિ છાંટી કે ઝેર ઉતરી ગયું અને તેની પુત્રી બચી જવા પામી. નમસ્કારમંત્રને આ કે અચિંત્ય પ્રભાવ !
કેન્સરને વ્યાધિ મટે ડાં વર્ષ પહેલાં જામનગરના એક જૈન ગૃહસ્થને કેન્સરને વ્યાધિ લાગુ પડે હતો. તે અંગે કેટલાક ઉપચાર કર્યા, પણ તેમાં કંઈ સફલતા મળી નહિ. આખરે તેમણે નમસ્કારમંત્રને આશ્રય લીધો અને તેનું સતત સ્મરણ કશ્વા માંડયું, આથી તેમને વ્યાધિ મટી ગયે. આ હકીકત અમદાવાદથી પ્રગટ થતાં દિવ્યદર્શન નામના સાપ્તાહિકમાં પ્રગટ થઈ હતી.
અમારી સુલોચના નામની યુવાન પુત્રીને કેન્સરને રોગ લાગુ પડે હતા અને ધીમે ધીમે તેણે નલીમ રૂપ પકડયું હતું. વેદના અપાર થતી હતી. તે વખતે અમે નમસ્કારમંત્રાદિયુક્ત શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય અને પ્રાર્થના ચાલુ કરતાં તેને ઘણીજ શાંતિ મળી હતી. જ્યાં સુધી આ શાસ્ત્રસ્વાધ્યાય તથા પ્રાર્થના ચાલતી, ત્યાં સુધી તેની વેદના શાંત થઈ જતી આખરે નમસ્કારમંત્રનું મરણ વધતાં તેને સર્વ વસ્તુઓ પરથી મેહ ઉતરી ગયા હતા અને તેના મુખમાંથી છેવટના શબ્દો પણ “અરિહંત ! અરિહંત!” જ નીકળ્યાહતા.૪
તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્ર અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે, તેથી તેના સ્મરણમાં જરા પણ પ્રમાદ કરે નહિ.
+ આ પુત્રીને સ્વર્ગવાસ બત્રીસ વર્ષની ઉંમરે સં. ૨૦૨૨ ના ફાગણ વદિ ૭ના રોજ થયો હતો.

Page #182

[ ૮ ] નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ
મંત્રની રચના અક્ષરે વડે થાય છે. એટલે અક્ષર એ અતિ મહત્વની વસ્તુ છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો અક્ષરે એ મંત્રદેવતાને દેહ છે, મંત્રદેવતાનું શરીર છે, તેથી તેને સાક્ષાત્ મંત્રદેવતા જ માનવા જોઈએ અને તેની કોઈ પણ પ્રકારે આશાતના ન થાય, તેની ખાસ કાળજી રાખવી જોઈએ.
જે મંત્રના મૂળ અક્ષરોમાંથી કોઈ પણ અક્ષર આઘેપાછો કે ઓછોવત્ત થાય તે મંત્રદેવતાનું શરીર વિકૃત થાય છે અને તેથી ધાર્યું ફલ મળતું નથી. આ વસ્તુ બે વિદ્યાસાધકના દષ્ટાંતથી વધારે સ્પષ્ટ થશે.
બે વિદ્યાસાધકનું દૃષ્ટાંત બે વિદ્યાસાધકને ગુરુ તરફથી જુદી જુદી વિદ્યાઓ મળી અને તેને આમ્નાય પણ પ્રાપ્ત થયે. જે પુરુષદેવતાથી અધિષ્ઠિત હોય, તે મંત્ર કહેવાય અને સ્ત્રીદેવતાથી અધિષ્ઠિત હોય, તે વિદ્યા કહેવાય. તેમાં મંત્ર પાઠસિદ્ધ હોય અને વિદ્યા, અનુષ્ઠાનસિદ્ધહોય. આમ્નાય એ મંત્ર કે વિદ્યારૂપી તાળું

Page #183

નમસકારમંત્રસિદ્ધિ ઉઘાડવાની કુંચી છે. જે આમ્નાય ન હોય તો મંત્ર કે વિદ્યાની સિદ્ધિ થાય નહિ. આજે મંત્ર અને વિદ્યાની ખોટ નથી, પણ આમ્નાયે લુપ્ત થયા છે, તેથી એ બધાં ધાર્યું ફલ આપી શકતાં નથી.
હવે તે વિદ્યાસાધકેએ આમ્નાય અનુસાર વિદ્યાની સાધના કરી તો વિદ્યાઓ પ્રકટ થઈ, પણ એક લાંબા લાંબા દાંતવાળી અને બીજી એક આંખે કાણું. ગુરુએ વિદ્યાનું જે વર્ણન કર્યું હતું, તેની સાથે આને બિલકુલ મેળ મળતું નહોતો; આથી વિદ્યાસાધકો સમજી ગયા કે જરૂર વિદ્યા ભણવામાં કંઈક ગફલત થઈ છે, નહિ તે આવું પરિણામ આવે નહિ. એટલે તેમણે વિદ્યાને પાઠ ઠીક કરી લીધે અને ફરી સાધના કરી તે વિદ્યાઓ પોતાના સુંદર મૂળ સ્વરૂપે પ્રકટ થઈ અને તેમણે વિદ્યાસાધકોને મનોરથ પૂરો કરી આપે. તાત્પર્ય કે મંત્ર અથવા વિદ્યામાં એક પણ અક્ષર આઘો-પાછો કે એ છે–વત્તો થાય, તે ચાલે નહિ.
મંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ બરાબર જળવાઈ રહે અને તેમાં કંઈ પણ ફેરફાર ન થાય તે માટે તેની અક્ષરસંખ્યા નક્કી કરવામાં આવે છે. અમુક મંત્ર પંચાક્ષરી છે, અમુક મંત્ર અષ્ટાક્ષરી છે, અમુક મંત્ર ષોડશાક્ષરી છે, એમ જાહેર કરવાનું પ્રજન એ છે કે તેના અક્ષરોની સંખ્યા બરાબર ધ્યાનમાં રહે. આ રીતે નમસ્કારમંત્રને ૬૮ અક્ષરને જાહેર કરવામાં આવ્યો છે. તેના અક્ષરોની સંખ્યા ગણું જુઓ, એટલે ખાતરી થશે. પણ અક્ષરે ગણવામાં એક વાત ધ્યાનમાં રાખવાની કે અક્ષર સાદે હોય તે પણ એક ગણાય અને જોડાક્ષર હોય તે પણ એક ગણાય. મંત્રશાસ્ત્ર, છંદશાસ્ત્ર વગેરેમાં આ પદ્ધતિ અમલમાં છે.

Page #184

નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ
આ અક્ષરોમાં લઘુ કેટલા અને ગુરુ કેટલા ? એ પણ જાણી લેવું જોઈએ. છંદશાસ્ત્રમાં લઘુ અને ગુરુની સંજ્ઞાને ઉપયોગ થાય છે, પણ તેની પરિભાષા જુદી છે. ત્યાં જ, ૬, ૪, શ્ન અને સ્ટ્રને હૃસ્વ એટલે લઘુ ગણવામાં આવે છે, પરંતુ અહીં લઘુ અર્થ સાદો અક્ષર અને ગુરુને અર્થ સંયુક્તાક્ષર કે જેડાક્ષર સમજવાનો છે. આ રીતે ગણના કરતાં ૬૧ અક્ષરે લઘુવર્ગમાં અને ૭ અક્ષરે ગુરુવર્ગમાં આવે છે.
અક્ષરોમાંથી પદ બને છે, પદમાંથી પદસમૂહ બને છે અને તેમાંથી વિશિષ્ટ અર્થની નિષ્પત્તિ થાય છે, એટલે નમસ્કારમંત્રના અક્ષરસ્વરૂપમાં પદને વિચાર પણ કરવામાં આવ્યો છે. જે વિમરચન્ત -વિભક્તિવાળું તે પદ એ ધરણે નમસ્કારમંત્રને પદવિભાગ કરીએ તો ૨૦ પદ પ્રાપ્ત થાય છે, તે આ પ્રમાણે
(૧) નમો (૨) રિહંતાનું (૩) નમો (૪) સિદ્ધાળ | (૫) નમો (૬) આયરિયા | (૭) નમો (૮) ૩૨ચાળ (૯) નમો (૧૦) ઢોણ (૧૧)સવ્વસાહૂળ // (૧૨) સો (૧૩) પં–નમુનો, (૧૪) સંવ–પાવપૂછાળો | (૧૫) મં&િા (૧૬) ૨ (૧૭) રતિ , (૧૮) પઢમં (૧૯) ધ્રુવ (ર૦) મારું !

Page #185

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
નમસ્કારમંત્રના અર્થ સમજવા માટે આ પવિભાગ ખ્યાલમાં રાખવા જરૂરી છે, કારણ કે પ્રથમ દરેક પદના અથ થાય છે અને પછી તેની અસલના થાય છે.
૬૪
શ્રી મહાનિશીથસૂત્રમાં કહ્યું છે કે ‘તવ રૂક્ષારસપળછિન્નતિ જ્ઞાાતિત્તીસઞવરિમાળ~ નમસ્કાર રૂપ મૂલમંત્ર અગિયાર પદો તથા તેત્રીશ અક્ષરપ્રમાણ (ત્રણ આલાપકાથી યુક્ત) છે. અહીં મૂલમાંત્રના અગિયાર પદોની ગણના ઉપરના ધેારણે જ કરેલી છે,
‘શબ્દોના સમૂહ તે પદ' એ ધેારણે નમસ્કારમ ત્રને પવિભાગ કરીએ તેા ૯ પા પ્રાપ્ત થાય.તે આ પ્રમાણે.
नमो अरिहंताणं ।
नमो सिद्धाणं ।
नमो आयरियाणं ।
नमो उवज्झायाणं ।
नमो लोए सव्वसाहूणं ।
एसो पंच-नमुक्कारो,
પહેલુ. પદ
બીજી પદ
ત્રીજું પદ
ચેાથું પદ
પાંચમું પદ
છઠ્ઠું પદ
સબ-પાવપળાસળો ।
સાતમું પદ્મ
मंगला च सव्वेसिं,
આઠમુ પદ
પદમ રૂ મનહં ||
નવમું પદ
આ પદના ધેારણે
તપ, જપ, તથા ધ્યાનની વ્યવસ્થા થાય છે, એટલે આ વિભાગ વધારે પ્રસિદ્ધ છે. નવ પદ
+ શ્લોકનું એક ચરણ તે પદ, એ રીતે પણ છેલ્લાં ચાર પદોને ૮ પદસ ના 'લાગુ પડે છે.

Page #186

નમસ્કારમત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ
એનાં નવિવિધ જાણે ’વગેરે વચને નમસ્કારમંત્ર નવપદાત્મક હાવાનુ સૂચન કરે છે.
‘ચેઈયવંદણમહાભાસ'માં નમસ્કારમંત્રનું નવપદાત્મક સ્વરૂપ વર્ણ વતાં કહ્યું છે કે—
चन्नसहि नवपय, नवकारे अट्ट संपया तत्थ । सयसंपय पयतुल्ला, सत्तरक्खर अहमी दुपया !
નમસ્કારમાંત્રમાં વર્ણા-અક્ષરા ૬૮ છે, પદ્મા ૯ ૬ અને સંપદા ૮ છે. તેમાં સાત સપદાએ એક એક પદની બનેલી છે અને આઠમી સ પદ્મા એ પદ્ઘની એટલે કે આઠમા અને નવમા પદની બનેલી છે કે જેની અક્ષરસખ્યા ૧૭છે.’
સંપદા એટલે અથ ન વિશ્રામસ્થાન અથવા અર્થાધિકાર. સાત્યેન વસેછતેડાિિત્તિસંપદ્મ:-જેનાથી સંગત રીતે અથ જુદો પડાય, તે સ ંપ ્--સ ંપદા કહેવાય છે.’ શ્રીમહાનિશીથસૂત્રમાં સંપદાની જગાએ આલાપક શબ્દના પ્રયાગ થયેલા છે. આલાપક એટલે સંબ ંધ ધરાવતા શબ્દોવાળા પાઠ.
૬૫
અહીં એ પણ જાણી લેવું જરૂરનું છે કે નમસ્કાર મંત્રનાં પહેલાં પાંચ પદો અધ્યયનરૂપ છે અને છેલ્લાં ચાર પદો ચૂલિકારૂપ છે. આ સ્પષ્ટતા શ્રીમહાનિશીથસૂત્રમાં વિનચે પધાનના વણુ નપ્રસ ંગે થયેલી છે.
અધ્યયન એટલે પ્રક૨ણ એવેા સંસ્કાર આપણા મનમાં રૂઢ થયેલા છે, પણ જૈન શાસ્ત્રાની પરિભાષા અનુસાર જે ચિત્તને સારી રીતે અધ્યાત્મ તરફ લઈ જાય, તે અધ્યયન કહેવાય છે; અથવા જે મેષ, સંયમ કે માક્ષના લાભ કરાવે,

Page #187

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
તે અધ્યયન કહેવાય છે. તે! શું નમસ્કારના પ્રથમ વિભાગ આપણા ચિત્તને અધ્યાત્મ તરફે સારી રીતે લઈ જનારા નથી ? અથવા બેધ, સયમ કે મેાક્ષના લાભ કરાવનારા નથી ? તેના જવાબ હકારમાં જ આવવાને, એટલે પ્રથમનાં પાંચ પદાને પ્રાપ્ત થતી અધ્યયનસના સાથક છે.
જે શ્રુતરૂપી પર્યંત ઉપર ચૂલા એટલે શિખરની જેમ રાજે, તે ચૂલા કે ચૂલિકા કહેવાય છે અને તે પ્રાયઃ સૂત્રના છેડે જ આવે છે. આ રીતે પાછલનાં ચાર પદો પ્રથમનાં પાંચ પદોને શે।ભાવનારાં તથા તેના છેડે આવેલાં હેાઇ ચૂલા કે ચૂલિકા તરીકે પ્રખ્યાત થયેલાં છે. નમસ્કારમત્ર પંચપદાત્મક઼ કે નવપદાત્મક
કેટલાક લાકે ભગવતીસૂત્રમાં આવતા નમસ્કારનાં પ્રથમનાં પાંચ પદે પરથી તેને પંચપદ્યાત્મક માનવા પ્રેરાય છે અને તેના આગ્રહ પણ રાખે છે, પરંતુ ત્યાં મંગલાચરણના પ્રસંગ છે, તેથી જરૂર પ્રમાણે પ્રથમનાં પાંચ પદો લીધાં છે. જો અહીં આવતાં પાંચ પદો પરથી નમસ્કારમત્રને પંચપદ્યાત્મક માનવા પ્રેરાઈ એ તા એરીસાની હાથીગુફા અને ગણેશગુફા પર મહામેઘવાહન કલિંગાધિપતિ મહારાજા ખારવેલના શિલાલેખમાં નીચેનાં બે પદે જ જોવામાં આવે છેઃ ‘નમો બતાન । નમો સિદ્ધાન ।' તે શું નમસ્કાર મંત્રને માત્ર બે પાના જ માનવા પ્રેરાઇશું ? અને કેટલાંક ઠેકાણે તે માત્ર ‘નમો સિદ્ધાળ” એ એક જ પદ્મ આવે છે, તે શું નમસ્કારમંત્રને માત્ર એક પદનેા જ માનવા પ્રેરાઇશુ ? સાચી હકીકત એ છે કે નમસ્કારમંત્ર નવપદ્યાત્મક જ છે

Page #188

નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ અને તેનાં પદોની જ્યાં જેટલી જરૂર, ત્યાં તેટલા પ્રમાણમાં ઉપગ થયેલ છે.
હોરૂ પાઠ ઠીક કે દુરૂ? કઈક કહે છે કે નમસ્કારમંત્રમાં સુવર્ પાઠ છે, ત્યાં છંદશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ સુરૂ પાઠ હેવો જોઈએ અને એ રીતે નમસ્કારમંત્રને ૬૮ અક્ષરને બદલે ૬૭ અક્ષરને માન જોઈએ, પરંતુ આ કથનને સ્વીકાર થઈ શકે એવું નથી.
જ્યારે શ્રીમહાનિશીથસૂત્રમાં દૃવ પાઠને સ્પષ્ટ સ્વીકાર થયેલે છે અને અન્ય શાસ્ત્ર તથા પરંપરાનો પણ તેને ટેકે છે, ત્યારે તેમાં કંઈ પણ ફેરફાર કરે ઉચિત નથી.
નમસ્કારપંજિકા માં કહ્યું છે કેपचपयाण पणतीस, वण्ण चूलाइवण्ण तेत्तीसं । एवं इमो समप्पति, फुडमक्खर अटूठसहीए ॥
પાંચ પદના પાંત્રીશ વર્ણ અને ચૂલા-ચૂલિકાના તેત્રીશ વર્ણ, એમ આ નમસ્કારમંત્ર સ્પષ્ટ અડસઠ અક્ષર સમપે છે.”
પંચ નમુક્કારફલઘુત્તમાં કહ્યું છે કેसत्त पण सत्त सत्त य नवक्खरपमाणपयर्ड पंचपयं । अक्खर तित्तिसवरचूलं सुमरह नवकारवरमंतो ॥
સાત, પાંચ, સાત, સાત અને નવ અક્ષરપ્રમાણ છે પ્રકટ પાંચ પદે જેનાં, તથાતેત્રીશ અક્ષર પ્રમાણ છે શ્રેષ્ઠ ચૂલિકા જેની, એવા ઉત્તમ નમસ્કારમંત્રનું તમે નિરંતર સ્મરણ કરે.”

Page #189

૬૮
નમસકારમંત્રસિદ્ધિ ઉપદેશાતરંગિણી'માં કહ્યું છે કેपञ्चादौ यत्पदानि त्रिभुवनपतिभिर्व्याहृता पञ्चतीर्थी, तीर्थान्येवाष्टषष्टि-जिनसमयरहस्यानि यस्याऽक्षराणि । यस्याष्टाः . सम्पदश्चानुपममहासिद्धयोऽद्वैतशक्तिजीयाद्लोकद्वयस्याऽभिलषितफलदःश्रीनमस्कारमन्त्रः॥
આ લેક અને પરલેક એમ બંને લેકમાં ઇચ્છિત ફલને આપનાર શ્રી નમસ્કારમંત્ર જયવતે વર્તે કે જેનાં પહેલાં પાંચ પદોને શૈલેશ્યપતિ શ્રી તીર્થંકરદેવેએ પંચતીથી તરીકે કહ્યાં છે. જિનસિદ્ધાંતના રહસ્યભૂત જેના અડસઠ અક્ષરને અડસઠ તીર્થો તરીકે વખાણ્યા છે અને જેની આઠ સંપદાઓને અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કરનારી આઠ અનુપમ સિદ્ધિઓ તરીકે વર્ણવી છે.”
વળી અહીં છંદશાસ્ત્રની વાત કરવામાં આવે છે, તે પણ એવું સબળ પ્રમાણુ નથી; કેમ કે ઘણા પ્રાચીન અનુષ્ણુપ છંદોમાં તેત્રીશ અક્ષરે જોવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે “શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રની નીચેની બે ગાથાઓ--
जहा दुम्मस्स पुप्फेसु, भमरो आवियइ रस ॥ न य पुप्फ किलामेइ, सो अ पीणेइ अप्पयं ॥ अहं च भोगरायस्स, तं च सि अंधगवण्हिणो । मा कुले गंधणा होमो, संजमं निओ चर ॥
તાત્પર્ય કે ફોરૂ પાઠ કરતાં દુરૂ પાઠ જ ઠીક છે અને એ રીતે નમસ્કારમંત્રનું પ્રમાણ જે ૬૮ અક્ષરનું કહેવું છે, તે બરાબર જળવાઈ રહે છે.

Page #190

નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરસ્વરૂપ
નમસ્કારમંત્રના અક્ષરસ્વરૂપને સ્પષ્ટ ખ્યાલ મેળવવા માટે નીચેનો મંત્ર ઉપયોગી છે : નમસ્કારના વિભાગ, પદ, સંપદા તથા અક્ષરમાનને
યત્ર •
અધ્ય-પદને | મન | કેમ |
3
પદ
વર્ણ ગુરુ લઘુ સંખ્યા વણ વર્ણ
કમ
*
S
1S
नमो अरिहंताणं
નમો સિદ્ધ
:
नमो आयरियाणं
નમો ઉવજ્ઞાવા
૧ |
૪
नमो लोए सव्वसाहणं
एसो पंचनमुक्कारो
सव्वपावप्पणासणो
मंगलाणं च सव्वेसिं
।
पढमं हवइ मंगलं

Page #191

[ ૯ ]
નમસ્કારમત્રને અબેાધ
કેટલાક એમ માને છે કે માંત્રના અર્થ જાણવાની જરૂર નહિ, માત્ર શ્રદ્ધાથી તેનું સ્મરણ કર્યા કરીએ, એટલે તેનું જે ફૂલ મળવાનુ હેાય, તે મળી જાય. આથી તે મંત્રના અર્થ જાણવા માટે પ્રયત્ન કે પ્રયાસ કરતા નથી; પરંતુ મંત્રવિશારદાએ મંત્રના સ્મરણ કે જપ સાથે તેની અ ભાવના કરવાનું પણ જણાવેલું છે, તે મત્રને અ જાણ્યા વિના કેવી રીતે બની શકે?
વળી નમસ્કારમત્ર તેા જૈનધર્મીના મૂળ પાયા છે, નિગ્રંથ મહર્ષિ આએ પ્રખેાધેલા અધ્યાત્મવાદની મુખ્ય જડ છે અને નિર્વાણસાધક યાગનું પરમ ખીજ છે, એટલે તેના અ બાધ તા અવશ્ય કરી લેવા જ જોઇએ. અથથી શબ્દને અભિધેય વિષય જાણી શકાય છે, તેના ભાવના પરિચય થાય છે તથા તેના રહસ્ય સુધી પહોંચી શકાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તેા અથ` એ જ્ઞાનને! પ્રકાશ છે, ભાવમદિરમાં પ્રવેશ કરવાનુ મંગલદ્વાર છે તથા આનંદરૂપી અનુપમ સિરતામાં

Page #192

નમસ્કારમંત્રને અર્થધ
૭૧ સહેલ કરવાની એક સુંદર હોડી છે, તેથી જ જૈન પરંપરામાં સૂત્રની સાથે તેના અર્થને બોધ કરાવવાની પ્રવૃત્તિ છે.
અર્થની અનેક ભૂમિકામાં છે, પણ તે બધી કમશઃ સ્પશી શકાય છે, એટલે હાલ તે આપણે નમસ્કારમંત્રના સામાન્ય અને વિશેષ અર્થબંધની ભૂમિકાને સ્પશીએ અને તેનાથી આપણું દિલ અને દિમાગને પવિત્ર બનાવીએ.
સામાન્ય અર્થ બોધ નમો :
અરિહંતા | નમસ્કાર હો, અરિહંત ભગવંતોને (અહીં ભગવંત શબ્દ માનાર્થે લગાડ) नमो
સિદ્ધr | નમસ્કાર હો,
સિદ્ધ ભગવંતોને. नमो
आयरियाण નમસ્કાર હો,
આચાર્ય ભગવંતને. तमो
ઉવાચા | નમસ્કાર હો.
ઉપાધ્યાય ભગવંતને. नमो लोए सव्वसाहूण । નમસ્કાર હે, લેકમાં રહેલા, સર્વ સાધુ ભગવંતને.
આ રીતે પહેલું પદ બોલતાં અરિહંત ભગવંતોને નમસ્કાર થાય, બીજું પદ લતાં સિદ્ધ ભગવંતને નમસ્કાર થાય, ત્રીજું પદ બોલતાં આચાર્ય ભગવંતને નમસ્કાર થાય, ચેથું પદ બેલતાં ઉપાધ્યાય ભગવંતને નમસ્કાર થાય અને

Page #193

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ પાંચમું પદ બેલતાં લેક એટલે મનુષ્યલોકમાં રહેલા સર્વ સાધુ ભગવંતોને નમસ્કાર થાય. આમ પાંચ પદ બેલતાં પંચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર થાય.
જે આત્મા ત્યાગ, સંયમ વગેરેનું આચરણ કરીને પરમ સ્થાને રહેલા હોય–પરમસ્થાનને પામેલા હોય, તે પરમેષ્ઠી કહેવાય. અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સાધુ ભગવંત ત્યાગ, સંયમ વગેરેનું આચરણ કરી પરમ સ્થાન પામેલા છે, તેથી તેમને પંચપરમેષ્ઠી કહેવામાં આવે છે.
પંચપરમેષ્ઠીમાં પહેલાં બે દેવ છે અને પછીનાં ત્રણ ગુરુ છે, એટલે પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરતાં દેવ તથા ગુરુને નમસ્કાર થાય છે.
एसो पंचनमुक्कारो, આ પાંચ નમસ્કાર, सव्वपावप्पणासणो ।
સર્વ પાપપ્રણાશક છે. • સર્વ પાપને સંપૂર્ણ નાશ કરનાર છે. પ્રણાશક એટલે પ્રકૃષ્ટતાએ નાશ કરનાર, સંપૂર્ણ નાશ કરનાર.
मंगलाण च सव्वेसिं, મંગલનું અને સર્વનું. અને સર્વ મંગલોનું. पढम हवइ मंगल ॥ પ્રથમ છે. મંગલ પ્રથમ એટલે ઉત્કૃષ્ટ.

Page #194

નમસ્કારમત્રને અથ બેધ
આ પાંચ-નમસ્કાર સર્વ પાપાને નાશ કરે છે તથા સર્વ મંગલેામાં ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે.
આ રીતે ચૂલિકાનાં ચાર પદોમાં પંચપરમેષ્ઠી-નમસ્કારનુ ફળ બતાવ્યુ છે.
૭૩
નમસ્કારમત્રના આ સામાન્ય અર્થ પરત્વે રાજ થોડું મનન—ચિ ંતન કરવું ઘટે છે. મનન-ચિંતન કરતા અના પ્રકાશ વધારે ઉજ્જવલ અને છે અને તે આપણને એક પ્રકારના અલૌકિક આનંદ આપે છે. વિશેષ અર્થ ખાધ
નમો—નમસ્કાર હેા. નમસ્કાર એટલે વંદન, પ્રણામ કે પ્રણિપાત. તે નમવાની એક પ્રકારની ક્રિયા છે અને દ્રવ્ય તથા ભાવ એટલે ખાદ્ય તથા અભ્યંતર એમ બે પ્રકારે થાય છે. હાથ જોડવા, મસ્તક નમાવવુ, પાંચ અંગ ભેગાં કરવા વગેરે નમસ્કારની બાહ્ય ક્રિયા છે અને નમ્રતા ધારણ કરવી તથા જેમને નમસ્કાર કરવાના છે, તેમના પ્રત્યે ભક્તિ–વિનય–બહુમાનની લાગણી રાખવી, એ નમસ્કારની અભ્યંતર ક્રિયા છે. બાહ્ય નમસ્કારથી શિષ્ટજને એ પ્રવર્તાવેલા વ્યવહારનું પાલન થાય છે અને અભ્યંતરક્રિયાથી મન, અંતર કે આત્માની શુદ્ધિ થાય છે. બાહ્ય અને અભ્યંતર નમસ્કારમાં અભ્યંતર નમસ્કારનું ફૂલ ઘણું વધારે છે.
અહિ તાળ -અરિહંત ભગવ ંતાને. અરડુત, અરિહંત તથા અરુદ્ભુત એ બધા શબ્દો ના ભાવ સૂચવનારા છે.

Page #195

७४
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ, અહંત એટલે વંદનને ગ્ય, પૂજનને એગ્ય કે સિદ્ધિગમનને ગ્ય. શ્રી તીર્થંકર પરમાત્મા સુર, અસુર અને મનુષ્યના સમૂહ તથા સ્વામીઓ વડે વંદાય છે, પૂજાય છે તથા છેવટે સિદ્ધિગમન કરે છે, તેથી તેમને અહંત કહેવામાં આવે છે. “અરિહંત” શબ્દના અરિ અને હંત એવા બે ભાગો કરીએ તો જેઓ રાગ અને દ્વેષરૂપી અરિને હણ નારા છે, તે અરિહંત, એ અર્થ નિષ્પન્ન થાય છે. “અહંત” શબ્દના અ અને હેત એવા બે ભાગ કરીએ તે જેને આ જગતમાં ફરીને ઉગવાનું–અવતરવાનું નથી તે અહંત, એવો અર્થ સાંપડે છે. પરંતુ આ ત્રણેય અર્થોમાં પ્રથમને અર્થ મુખ્ય અને મહત્ત્વને છે.
તીર્થંકર પરમાત્માને જિન, જિનેશ, જિનચંદ્ર, જિનેશ્વર, સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, ધર્મનાયક, ધર્મચક્રવતી આદિ નામથી ઓળખવામાં આવે છે, એટલે આ બધા શબ્દોને અર્હત્ શબ્દના પર્યાય જ સમજવા.
તીર્થંકર પરમાત્માઓ ભૂતકાલમાં જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં થયા હતા. આજે મહાવિદેહ ક્ષેત્ર આદિમાં વિદ્યમાન છે અને ભવિષ્યમાં પણ જુદાં જુદાં ક્ષેત્રમાં થનારા છે.
ટૂંકમાં “નમો વારિરંતi” પદનો વિશેષાર્થ એ છે કે
- જિનદેવનો સામાન્ય તથા વિશેષ પરિચય, વીશ જિનના માતા-પિતાદિને કેડે, એવીશ જિનની કલ્યાણકભૂમિઓને કઠે, ચોવીશ જિનની કલ્યાણક તિથિઓને કઠો તથા જિનદેવનાં કેટલાંક વિશેષણોનું વર્ણન અમેએ “જિનપાસના” ગ્રંથના પ્રથમ ખંડમાં કરેલું છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ અવશ્ય જેવું.

Page #196

નમસ્કારમંત્રને અર્થબોધ
૭૫. ત્રિલેક વડે પૂજાયેલા સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ એવા સર્વ – કાલના સર્વ તીર્થંકર પરમાત્માઓને મારે નમસ્કાર હો.
સિદ્ધા–સિદ્ધ ભગવંતોને. જે આ માએ સર્વ દુઃખને સર્વથા તરી ગયેલા હોય; જન્મ, જરા તથા મરણના . બંધનમાંથી છૂટા થયેલા હોય અને શાશ્વત તથા અવ્યાબાધ સુખનો અનુભવ કરી રહેલા હોય, તે સિદ્ધ કહેવાય છે. આવી સ્થિતિ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠેય કર્મોને સંપૂર્ણ નાશ થવાથી ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે કર્મ રહિત શુદ્ધ આત્મા, તે સિદ્ધ પરમાત્મા, એવો અર્થ પણ સુસંગત છે.
સિદ્ધ થયેલા આત્માઓ લેકના અગ્રભાગે આવેલી સિદ્ધશિલાના ઉપરના ભાગમાં રહે છે. ત્યાંથી આગળ ધર્મા સ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય નામનાં દ્રવ્ય નથી, એટલે કે માત્ર એક જ છે, તેથી ત્યાં તેમની ગતિ સંભવતી નથી.
સિદ્ધ થવાની યોગ્યતા માત્ર મનુષ્યભવમાં જ છે, એટલે મનુષ્યદેહ છૂટી ગયા પછી આત્મા આ સ્થળે કેવી રીતે પહોંચી જાય છે, તે જાણવું જરૂરી છે. આત્માની સ્વાભાવિક ગતિ ઊર્ધ્વ છે, તેથી જ્યારે કેઈપણ પ્રકારનું કર્મ બંધન ન હોય, ત્યારે તે સીધી ઊર્વ રેખા પ્રમાણે જ ગતિ કરે છે, એટલે જે સ્થળેથી તે છેલ્લે દેહ છોડે છે, તેના જ અગ્રભાગે સિદ્ધશિલા ઉપર સ્થિર થાય છે. આ કિયાને પાણીમાં રહેલા તુંબડાં સાથે સરખાવવામાં આવે છે.. જેમ કેઈ તુંબડા પર કપડું વીંટાળી તેના પર માટીનો લેપ

Page #197

७६
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
કર્યો હોય, એ રીતે વારંવાર કપડું વીંટાળ્યું હોય તથા માટીને લેપ કર્યો હોય, એ તુંબડું પાણીના તળિયે બેસી જાય છે. હવે પાણીને ઘર્ષણથી તેની માટી પલળતી જાય અને કપડાંનો આંટો ઉકેલાતો જાય તો એક પછી એક તેના પરનાં બધાં બંધને ઓછાં થઈ જાય ત્યારે કપડાં અને માટીમાંથી એ તુંબડું સંપૂર્ણ મુક્ત થાય છે અને તેથી સીધું ઊર્ધ્વગતિ કરીને પાણીના મથાળે પહોંચી જાય છે.
સિદ્ધ પરમાત્માને ઔદારિક આદિ પાંચ પ્રકારનાં શરીર પૈકી કઈ પ્રકારનું શરીર હોતું નથી, એટલે તેઓ નિરાકાર હોય છે.
આ રીતે “નમો સિદ્ધાણં' પદને વિશેષાર્થ એ છે કે “અજરામર અવસ્થાને પામેલા, શાશ્વત તથા અવ્યાબાધ સુખને સદાકાલ અનુભવ કરી રહેલા, નિરંજન-નિરાકાર સિદ્ધશિલાસ્થિત સિદ્ધ પરમાત્માઓને મારો નમસ્કાર છે.”
બારિયા –આચાર્ય ભગવંતોને. જે તીર્થંકર પર. માત્માએ ઉપદેશેલે પાંચ પ્રકારે આચાર પાળે અને બીજા પાસે પળાવે, તે આચાર્ય કહેવાય. તેઓ ગચ્છના વડા હોય છે અને સાધુસમુદાયને સારણ, વારણા, ચણા તથા પડિચેયણ વડે સંયમમાર્ગમાં પ્રવર્તાવે છે; તેમજ તીર્થકર પરમાત્માની ગેરહાજરીમાં તેમના પ્રતિનિધિનું કાર્ય બજાવે છે, એટલે કે શાસનનું સંચાલન કરે છે અને તેની સામે કેઈ વિકટ પ્રશ્ન ઊભું થાય તો સર્વ ભોગે તેનું રક્ષણ કરે છે; આથી “નમો વારિચા' પદને વિશેષાર્થ એમ સમજવાને કે “તીર્થંકર પરમાત્માના પ્રતિનિધિ, જિનશાસનના

Page #198

નમસ્કારમંત્રને અર્થ બેધ શણગાર તથા રક્ષણહાર, સદાચારપ્રવર્તક એવા આચાર્ય ભગ. વંતોને મારી નમસ્કાર હો.”
વસાવાઈ –ઉપાધ્યાય ભગવંતને. જેમની સમીપે વસવાથી શ્રતને આય અર્થાત્ લાભ થાય, તે ઉપાધ્યાય કહેવાય. અવશ્યકનિયુક્તિમાં કહ્યું છે કે જે બાર અંગવાળે સ્વાધ્યાય અર્થથી જિનેશ્વરેએ પ્રરૂપેલ છે અને સૂત્રથી ગણધરેએ ગુંથેલે છે, તે સ્વાધ્યાયનો શિષ્યોને ઉપદેશ કરે છે, તેથી તે ઉપાધ્યાય કહેવાય છે.” તાત્પર્ય કે સાધુઓને દ્વાદશાંગી તેમજ અન્ય સૂત્રસિદ્ધાંત ભણાવનાર મૃતધર મુનિવરે ઉપાધ્યાય તરીકે ઓળખાય છે. વાચક, પાઠક, ગચિંતક, એ તેના પર્યાય શબ્દો છે. આથી “ન વક્સાવાળા પદને વિશેષાર્થ એમ સમજવા કે “તીર્થંકર પરમાત્મા પ્રરૂપિત મહામહિમાશાળી શ્રુતજ્ઞાનનું મુનિવરોને અધ્યયન કરાવનારા તથા ગણની સદા ચિંતા કરનારા એવા ઉપાધ્યાય ભગવંતોને મારે નમસ્કાર હો.”
ઢોલકમાં. અહીં લેક શબ્દથી મનુષ્યલેક સમજ કે જ્યાં સંયમમાર્ગની સાધના કરનારા મુનિવરે વિદ્યમાન હોય છે. સ્વર્ગ અને પાતાલમાં જિનમંદિર તથા જિનમૂર્તિએ હેય છે, પણ સાધુ ભગવંતે હેતા નથી.
સવ્વસાહૂણં-સર્વે સાધુભગવંતને. જે નિર્વાણ સાધક યોગની સાધના કરે, તે સાધુ કહેવાય. અથવા જે સ્વહિત અને પરહિતની સાધના કરે, તે સાધુ કહેવાય. જ્યારે કેઈ આત્મા વૈરાગ્યથી વાસિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાનો ત્યાગ કરે

Page #199

૭૮
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
છે અને સ સાવદ્યયેાગના પ્રત્યાખ્યાન રૂપ યાવજ્જીવ સામા યિકને અગીકાર કરી પંચમહાવ્રત ધારણ કરવાપૂર્વક સમ્યગ્ દન, સમ્યગ્ જ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્રરૂપી રત્નત્રયીની આરાધના કરવામાં ઊજમાળ અને છે, ત્યારે તેને સાધુપદ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે ‘નમો જો સવ્વસાહૂળ”—એ પદના વિશેષાથ એમ સમજવા ઘટે કે · સમસ્ત મનુષ્યલેાકમાં રહેલા પંચમહાવ્રતના ધારક, રત્નત્રયીના આરાધક તથા શાંત દાંત, વિરાગી, ત્યાગી એવા સાધુ ભગવાને મારા નમસ્કાર .. ’
6
હવે ચૂલિકાના વિશેષાં વિચારીએ. સો પ ંચ-નમુજારો ” આ પંચ-નમસ્કાર શક્તિ કેસામર્થ્ય'માં કેવા છે? તા કહે છે કે ‘ સવ્વપાવપળસળો ’–સવ પાપાનેા સંપૂર્ણ નાશ કરનારા છે.’ આ આત્માએ નજીક તેમજ દૂરના ભૂતકાળમાં વિપરીત શ્રદ્ધા, અસંયમ, પ્રમાદ, કષાય વગેરે કારણેાએ અનેક પ્રકારનાં પાપા કરેલાં છે અને તેનુ જ એ પિરણામ છે કે વત માન ભવમાં તેને અનેક પ્રકારની આધિ, વ્યાધિ તથા ઉપાધિ ભાગવવી પડે છે. આમ છતાં પૂની આદતને લીધે તે હિંસાદિ અનેક પ્રકારનાં પાપા કર્યાં કરે છે અને ભાવિ દુ:ખાને આમત્રણ આપે છે. ખરેખર ! સ્થિતિ ઘણી વિચિત્ર છે, પણ અજ્ઞાનને લીધે તે સમજવામાં આવતી નથી. જો પાપના પરિરિ થાય—સંપૂર્ણ નાશ થાય, તેા જ પવિત્રતા પ્રકટી શકે અને આધ્યાત્મિક ઉન્ન તિનાં મંડાણ થાય, પણ પાપને પરિહાર થાય શી રીતે ?

Page #200

૭૯
નમસ્કારમંત્રનો અર્થ બેધ
કેટલાક કહે છે કે તે માટે અમુક પ્રકારનાં અનુષ્ઠાને કરે, પાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કરે કે આકરો દંડ ભે, પણ પ્રમાદીભીરુ આત્માની તે માટે તૈયારી નથી. આ સંયોગમાં પંચનમસ્કાર એ જ એક એવું સાધન છે કે જે તેના પાપને પૂરો પરિહાર કરે છે અને તેને પવિત્ર બનાવી તેની આધ્યાત્મિક પ્રગતિનાં દ્વાર ખુલ્લાં કરી આપે છે. આ કિંઈ જેવું તેવું ફળ ન કહેવાય.
પંચનમસ્કોર બીજું પણ વિશિષ્ટ ફળ આપે છે. તેને નિર્દેશ જાનં ૨ સર્ણ, પઢમં રુવ સંરું”એ શબ્દો દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. પંચપરમેષ્ઠીને ભાવથી નમસ્કાર કરીએ, એટલે સર્વ મંગલેમાં ઉત્કૃષ્ટ એવું મંગલ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના લીધે સર્વ અભિલષિત પદાર્થની પ્રાપ્તિ ઉપરાંત ધર્મને ઉજજવલ પ્રકાશ પણ સાંપડે છે.
મંગલ શબ્દની વ્યાખ્યા અનેક પ્રકારે થાય છે. તેમાં એક વ્યાખ્યા એવી છે કે “તિ હિતાર્થ ઈતિતિ મહેમૂજે સવે પ્રાણીઓના હિતને માટે પ્રવર્તે, તે મંગલ.” અને બીજી વ્યાખ્યા એવી છે કે “
મતિ દુમનામદ્ તિ મામૂ–જેના વડે કે જેનાથી દુર્ભાગ્ય દૂર ચાલ્યું જાય, તે મંગલ” આ બંને વ્યાખ્યાઓ સર્વ અભિલષિત પદાર્થની પ્રાપ્તિનું સમર્થન કરે છે.
શ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે વિશેષાવશ્યકભાષ્ય' માં કહ્યું છે કે

Page #201

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
मंगिज्जएऽधिगम्मइ जेण हिअं तेण मंगलं होइ । अहवा मंगो धम्मो, तं लाइ तयं समादत्ते ॥
જેના વડે હિત સધાય, તે મંગલ કહેવાય છે. અથવા જે મંગ એટલે ધર્મને લાવે, ધર્મની આરાધનામાં પ્રગતિ કરાવે, તે મંગલ કહેવાય છે.”
આ વ્યાખ્યા અનુસાર ધર્મને ઉજ્જવલ પ્રકાશ સાંપડવાનું વિધાન યથાર્થ છે.
નમસ્કારમંત્રના આ વિશેષાર્થમાં ઘણું સમજવા વિચારવા જેવું છે, માટે તેના પર વિચાર કરો. આપણને સમર્થ મન મળ્યું છે, સત્અ સને વિવેક કરનારી બુદ્ધિ સાંપડી છે, તે તેને ઉપયેાગ આ પ્રકારના વિચારમાં કરે; તેથી હિત સમજાશે અને અહિતને ત્યાગ કરવાની. વૃત્તિ ઉદ્ભવશે.

Page #202

[૧૦] નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય
જે સૂત્ર વારંવાર મનન-ચિંતન કરવા યોગ્ય હોય, તે મંત્ર કહેવાય, એ સ્પષ્ટતા પ્રસ્તુત ગ્રંથના બીજા પ્રકરણમાં કરવામાં આવી છે. તે પરથી પ્રશ્ન થ સહજ છે કે “નમસ્કાર-મંત્રને ચિતનીય વિષય શો છે?” પરંતુ તેને ઉતર શોધવા માટે બહુ દૂર જવું પડે તેમ નથી. નમસ્કારના પાઠ વડે જે પંચપરમેષ્ઠીને નમસ્કાર કરવામાં આવે છે, તે જ એને ચિંતનીય વિષય છે.
આને અર્થ એમ સમજવાને કે નમસ્કારમંત્રની અર્થભાવના કરતી વખતે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સાધુ એ પાંચ પરમેષ્ઠીના ગુણે સંબંધી વિચાર કર જોઈએ.
અહીં તત્ત્વદષ્ટિ એમ કહે છે કે “પંચપરમેષ્ઠીના ગુણે ગણ્યા ગણાય તેમ નથી. તે તમે એને વિચાર શીરીતે કરશે? વળી તમારી શક્તિ મર્યાદિત છે અને આયુષ્ય ભરતક્ષેત્રના હિસાબે સે કે સવાસો વર્ષથી અધિક નથી.

Page #203

૮૨
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
પરંતુ અહીં વ્યવહારદષ્ટિ આપણી મદદે આવીને જણાવે છે કે ૮ પંચપરમેષ્ઠીના અધા ગુણેાને વિચાર ભલે ન થઈ શકે, પણ તેમના મુખ્ય મુખ્ય ગુણાના વિચાર કરવા જોઇએ.’ અહીં સંપ્રદાય પંચપરમેષ્ઠીના ૧૦૮ ગુણે! વિચારવાના છે. આ સ્થળે એટલા ખુલાસા કરવા ઉચિત છે કે મત્રવિશારદોએ મંત્રારાધનની મામતમાં સપ્રદાયને ખાસ મહત્ત્વ આપ્યું છે; કારણ કે આ જગતમાં મંત્રારાધનની અનેક રીતિએ કે પદ્ધતિએ ચાલી રહી છે. તે બધી પર દૃષ્ટિ દોડાવીએ તે મનમાં એક પ્રકારના ઝંઝાવાત ઊભા થાય અને બધું કામ હેાળાઈ જાય, તેથી પેાતાને જે સંપ્રદાય પ્રાપ્ત થયા હાય, તેમાં નિષ્ઠા રાખીને તેને અનુસરવું જ હિતાવહ છે.
૧૦૮ની સંખ્યામાં શું રહસ્ય છે ? તે કહેવુ મુશ્કેલ છે, પણ મંત્રશાસ્ત્રમાં તેને ખૂબ મહત્ત્વ અપાયેલું છે. મંત્રદેવતાની સ્તુતિ ૧૦૮ નામેા વડે થાય છે, મંત્રદેવતાની મહાપૂજા ૧૦૮ ઉપચારો વડે થાય છે* અને જપ, હામ વગેરેમાં પણ ૧૦૮નું પ્રાધાન્ય હાય છે. એ રીતે અહી પંચપરમેષ્ઠીના ગુણેા પણ ૧૦૮ માનવામાં આવ્યા છે.
અમને ગણિતમાં રસ છે અને સખ્યાની કેટલીક ખૂષીએ જાણીએ છીએ. + એ દૃષ્ટિએ કહેવાનું મન થાય
+ અમે ગણિત–ચમત્કાર, ગણિત રહસ્ય અને ગણિત-સિદ્ધિ નામના ત્રણ ગ્રંથા લખેલા છે અને તે ખૂબ લેાકપ્રિય થયેલા છે. તેમાં • વિવિધ સ ંખ્યામાં રહેલી ખૂબીઓના કેટલાક ખ્યાલ આપવામાં આવ્યેા છે. જિજ્ઞાસુઓએ આ પુસ્તકો અવશ્ય જોવાં.

Page #204

૮૩
નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય છે કે આ સંખ્યાના બધા આંકડાઓને સરવાળો કરીએ તે નમસ્કારમંત્રની પદસંખ્યા બરાબર થાય છે. જેમ કે૧ + ૦ + ૮ = ૯ હવે એ પૂર્ણ સંખ્યા છે, એટલે આ પૂર્ણ સંખ્યાને જ વિસ્તાર છે. વળી જેનાં અવય લાક્ષણિક હોય તે સુંદર કહેવાય છે, એ રીતે આ સંખ્યાના જે અવયવ થાય છે, તે લાક્ષણિક છે અને તેથી તેની ગણના સુંદરમાં થાય છે.
૯ ને ૧ વાર ૧૨ થી ગુણએ તે ૧૦૮ આવે છે. ૯ ને ૨ વાર ૬ થી ગુણએ તે ૧૦૮ આવે છે. ૯ ને ૩ વાર ૪ થી ગુણીએ તો ૧૦૮ આવે છે, ૯ ને ૪ વાર ૩ થી ગુણીએ તો ૧૦૮ આવે છે. ૯ ને ૬ વાર ૨ થી ગુણીએ તે ૧૦૮ આવે છે.
વળી આ સંખ્યા સમ એટલે બેકી છે, તે પણ એની સુંદરતામાં ઉમેરો કરે છે. તેમજ આ સંખ્યામાંથી ની સંખ્યા બાદ કરતાં જઈએ તો વધેલા આંક ૯ને સરવાળે. બતાવ્યા કરે છે. જેમ કે૧૦૮ – ૯ = ૯ = ૯ + ૬ = ૧૮ = ૧ + ૮ = ૯ ૯૯ – ૯= ૯૦ = ૯ + ૦ = ૯ ૯૦ – ૮ = ૮૧ = ૮ + ૧ = ૯ વગેરે.
હવે પરમેÖી ૫ છે અને ગુણે ૧૦૮ છે, એટલે કયા પરમેષ્ઠીને કેટલા ગુણે ગણવા? તે વિચારણીય છે. આમાં કંઈ સરેરાશ તે મંડાય નહિ; કારણ કે એ રીતે તો દરેક પરમેષ્ઠીના ભાગમાં ૧૮+૫ = ૨૧ ૩/પ ગુણ આવે; એટલે અહીં પણ નજર સંપ્રદાય તરફ જ માંડવાની રહી. તે અંગે

Page #205

૮૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ નિગ્રંથ મહષિઓની કહેલી એક ગાથા નીચે પ્રમાણે જોવામાં આવે છે : बारस गुण अरिहंता, सिद्धा अटूठेव सूरि छत्तीसं । उवज्झाया पणवीस, साहू सगवीस अट्ठसयं ॥
“અરિહંતે બાર ગુણવાળા, સિદ્ધાં આઠ ગુણવાળા, આચાર્યો છત્રીશ ગુણવાળા, ઉપાધ્યાય પચીશ ગુણવાળા તથા સાધુઓ સત્તાવીશ ગુણવાળા, એમ પરમેષ્ઠિપંચક એક આઠ ગુણવાળું હોય છે.”
ગુણોને આ વિભાગ યાદ રાખવા માટે નીચેનું ચૈત્ય વંદન ઊપયોગી છે :
બાર ગુણ અરિહંત દેવ, પ્રણમીજે ભાવે, સિદ્ધ આઠ ગુણ સમરતાં, દુઃખ–દેહગ જાવે. ૧ આચારજ ગુણ છત્રીશ, પચવીશ ઉવજઝાય; સત્તાવીશ ગુણ સાધુના, જપતાં શિવસુખ થાય. ૪ અષ્ટોત્તર શત ગુણ મળી, એમ સમરે નવકાર; ધીરવિમલ પંડિત તણે, નય પ્રણમે નિત સાર. ૩
અરિહંત ભગવંતના બાર ગુણે
અરિહંત દેવના બાર ગુણેમાં “અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય” અને “ચાર મૂલ અતિશય”ની ગણના થાય છે. પ્રાતિહાર્યા એટલે પ્રતિહારીની માફક સાથે ચાલનારી વસ્તુઆવી વસ્તુઓ આઠ છે અને તે સ્વરૂપમાં મહાન છે, તેથી અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્ય કહેવાય છે. તે સમીપમાં રહેતા દેવતાઓએ

Page #206

૮૫
નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય વિકેલી હોય છે. અતિશય એટલે શ્રેષ્ઠ પ્રભાવસૂચક લક્ષણ, તે અરિહંતના અનેરા આત્મવિકાસમાંથી પ્રકટે છે. આમ તે અરિહંતદેવના અતિશય ૩૪ છે, પણ અહીં તેને સંક્ષેપ “ચાર મૂલ અતિશય” તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. - અરિહંત કે તીર્થંકર પરમાત્મા જ્યાં વિચરતા હોય, ત્યાં તેમના શરીરથી બારગુણા ઊંચા અશોકવૃક્ષની રચના થવી, તે “અશોકવૃક્ષ” નામને પ્રથમ પ્રતિહાર્યગુણ. દેવતાઈ પુષ્પોની વૃષ્ટિ થવી, તે “સુરપુષ્પવૃષ્ટિ” નામને બીજો પ્રાતિહાર્યગુણ. આકાશમાં દિવ્ય વનિ થવે, તે “દિવ્યધ્વનિ” નામને ત્રીજો પ્રાતિહાર્યગુણ વેત સુંદર ચામરે વીંઝાવા તે “ચામર” નામને એથે પ્રાતિહાર્યગુણ. પાદપીઠ સહિત સુંદર સિંહાસનનું ચાવું, તે “આસન” નામને પાંચમ પ્રાતિહાર્યગુણ. તેમને સંક્રમ કરવા માટે મસ્તકની પાછળ ભામંડલનું રચાવું, તે “ભામંડલ” નામને છ પ્રાતિહાર્ય ગુણ. આકાશમાં દેવદુંદુભિનું વાગવું, તે દુંદુભિ' નામને સાતમે પ્રાતિહાર્યગુણ અને માથે ત્રણ અનુપમ છત્ર ધરાવાં, તે આતપત્ર” નામનો આઠમે પ્રાતિહાર્ય ગુણ ' નીચેના શ્લોકમાં આ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યનાં નામો ક્રમશઃ જણાવેલાં છે. જેમકે –
શોલર મુરપુષ્પવૃષ્ટિ– दिव्यध्वनिश्चामरमासनं च। भामण्डलं दुन्दुभिरातपत्रं, सत्पातहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥

Page #207

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
હવે ચાર મૂલાતિશયને પરિચય કરીએ. કાલોકના સર્વ ભાવ-પદાર્થોને જાણનાર કેવલજ્ઞાનનું હોવું તે “જ્ઞાનાતિશય” નામને પ્રથમ મૂલ અતિશય. રાગદ્વેષાદિ અંતરના અપાયકારક શત્રુઓને રમપગમથો તથા ઇતિ–ઉપદ્રોને નાશ થે, તે “અપાયાપગમાતિશય” નામને બીજે મૂલ અતિશય, (અપાય + અપરમ + અતિશય = અપાયા પગમાતિશય).X સુર, અસુર અને મનુષ્યના સમૂહ વડે પૂજા થવી, તે “પૂજાતિશય” નામને ત્રીજો મૂલ અતિશય અને પાંત્રીશ ગુણવાળી વાણી વડે સત્ય ધર્મને ઉપદેશ કરે, તે વચનાતિશય” નામને એથે મૂલ અતિશય
આ બાર ગુણે વડે અરિહંત ભગવંતનો વિચાર કરવો જોઈએ. અરિહંત ભગવંતનું સ્વરૂપ આપણું મનમાં સ્થિર કરવા માટે આ ગુણો ઘણા ઉપયોગી છે. ખાસ કરીને ધ્યાન વખતે તેમનું અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યવાળું સ્વરૂપ ચિંતવવાથી તેમના ઐશ્વર્ય આદિને આપણા મન પર ખૂબ પ્રભાવ પડે છે. તેના અમને અનુભવ થયેલા છે.
અહીં જિજ્ઞાસુઓ તથા સંશોધકોને રસ પડે એવી એક વાત કહેવા ઈચ્છીએ છીએ. આજથી વિશ વર્ષ પહેલાં નમસ્કારમંત્ર અંગે કન્નડ ભાષામાં લખાયેલા સાહિત્યની શોધ કરવા માટે દક્ષિણમાં જવાનું થયું, ત્યારે બેંગલેરમાં ભુવલય ગ્રંથના રક્ષક દિગમ્બર જૈન વિદ્વાન
* જ્યાં અરિહંત પરમાત્મા વિચરે તેની ચારેય દિશામાં ર૫૨૫ યોજન અને ઊર્ધ્વ અધોદિશામાં ૧૨ ૧/૨ ૧૨ ૧/ર જન એમ ૧૨૫ યોજનમાં ઈતિ–ઉપદ્રવાદિનો અભાવ હોય છે.

Page #208

નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય
૮૭ એલપા શાસ્ત્રી જોડે વાર્તાલાપ કરવાનો પ્રસંગ આવે અને તેમાં અષ્ટપ્રાતિહાર્ય અંગે વાત નીકળી. તે વખતે અમે અમારી સ્વાભાવિક કુતૂહલવૃત્તિથી પૂછયું કે “શાસ્ત્રીજી! તમને આમાં કંઈ રહસ્ય જણાય છે કે ?” ત્યારે તેમણે કહ્યું કે “જરૂર. આ અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યને વિષય જ રહસ્યમય છે. મેં તેના પર વર્ષો સુધી વિચાર કરે છે અને આ ભુવલય ગ્રંથમાંથી તે અંગે કેટલીક મહત્વની માહિતી મળી છે.”
આ સમાચાર ભૂખ્યાને ભેજન જેવા હતા એટલે અમને તેમાં ખૂબ રસ પડ્યો અને વાર્તાલાપ આગળ લંબાવ્યું. તેમાં તેમણે કહ્યું કે “અશોકવૃક્ષ નામના મહાપ્રાતિહાર્યમાં પુષ્પ–આયુર્વેદની ઘણીખરી બાબતે દર્શાવવામાં આવી છે અને વિવિધ રૂપોના રસજનથી થતી. સુવર્ણસિદ્ધિ વગેરેનું વર્ણન છે.
અમે કહ્યું : “પુષ્પ-આયુર્વેદનું નામ અમારા માટે નવું છે. એ વળી શી વસ્તુ છે?” તેમણે કહ્યું : “એ આયુર્વેદને જ એક વિભાગ છે અને તેમાં વિવિધ પ્રકારનાં પુપોના રસ વડે રેગ કેમ મટાડવા? તેને વિધિ દર્શાવે છે.”
અમે કહ્યું : “વારુ, આ ચામર મહાપ્રાતિહાર્યમાં શું રહસ્ય છે ?” તેમણે કહ્યું : “એમાં લિપિને લગતાં અનેક રહસ્ય છે.”
આ રીતે તેમણે તેમના મંતવ્યો કહ્યાં. તે પરથી એટલો ખ્યાલ તે આ જ કે આ વસ્તુમાં ઊંડા ઉતરવા. જેવું છે અને કેઈ આચાર્ય મહાપ્રાતિહારોને વિચાર આ.

Page #209

૨૮
નમસ્કાર ત્રસિદ્ધિ
દૃષ્ટિએ કરેલા હાય તે તે સાહિત્ય કોઈ પણ ભેાગે મેળવી લેવુ જોઇએ. પરંતુ આવું સાહિત્ય હજી સુધી અમને મળ્યું નથી. કોઈ સુજ્ઞના જોવા-જાણવામાં આવે તેા અમને તેનાથી જરૂર પરિચિત કરે. અષ્ટમહાપ્રાતિહા ના ધ્યાનના કેટલેાક અનુભવ અમે લીધેા છે અને તે ચમત્કારિક જણાયા છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાયે વીતરાગસ્તાત્ર’માં આ મહા પ્રાતિહાર્યાંનું સુંદર વર્ણીન કરેલ છે અને વમાન કાલે સ્વ. આચાય` શ્રીમદ્ વિજયધમ ધુરન્ધસૂરિજી મહારાજે તેના પર સુંદર કાવ્યરચનાએ કરેલી છે.
ઉપર મૂલ અતિશયના વનપ્રસ ંગે અરિહંત દેવના ૩૪ અતિશયાના ઉલ્લેખ થયેલા છે. તેનુ સ્વરૂપ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય · અભિયાનનચિંતામણિ–કોષ ’માં વણુ વેલુ છે. તેના સાર એ છે કે—
(૧) અરિહંત ભગવંતાના દેહ અદ્ભુત રૂપ અને-સુંગધ
6
વાળા હાય છે, તેમાં કોઈ પ્રકારના રોગ હાતા નથી. વળી તે પરસેવા અને મેલથી રહિત હૈાય છે. (૨) તેમને શ્વાસેાશ્ર્વાસ કમળના જેવેા સુગ ધી હાય છે, (૩) તેમના શરીરમાં રહેલા રુધિર અને માંસ દૂધ જેવા શ્વેત તથા દુર્ગંધ વિનાના હેાય છે,
(૪) તેમની આહાર અને નિહાર (મળત્યાગ)ની ક્રિયા ચમ ચક્ષુઓ વડે જોઈ શકાતી નથી. એટલે કે આપણા જેવા સામાન્ય મનુષ્યા તેને જોઈ શક્તા નથી. આ ચાર અતિશા જન્મથી હાય છે.

Page #210

ભર સંભારણુમવી તથ, વિતાઓને
નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય (૧) જનપ્રમાણ ક્ષેત્રવાળી ભૂમિમાં મનુષ્ય, દેવતા અને
તિર્યાની કેડીકેડ સંખ્યામાં અવિસ્થિતિ હેવી. (૨) તેમની વાણી મનુષ્ય, તિર્યંચ અને દેવતાઓને
પિતપોતાની ભાષામાં પરિણમવી તથા એક એજન પર્યત બરાબર સંભળાવી. મસ્તકના પાછલા ભાગમાં સૂર્યના બિંબની શોભાને
પણ તિરસ્કાર કરાવનારૂં ભામંડલ હોવું. (૪–૧૧) સવાસે જન પર્યત રોગ-જવરાદિ,૪ પરસ્પર
વર-વિધિપ ધાન્યાદિને ઉપદ્રવ કરનાર પુષ્કળ ઉંદર વગેરેની ઉત્પત્તિજ, મરકી, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, દુષ્કાળ°, તથા સ્વરાષ્ટ્ર અને પરરાષ્ટ્રના ભયને અભાવ.
આ અગિયાર અતિશયે કર્મક્ષયના પરિણામે ઉત્પન્ન થાય છે. (૧-૬) આકાશમાં ધર્મચક, કવેત સુંદર ચામર પાદ
પીઠ સહિત સ્વચ્છ સ્ફટિકમય ઉજજવલ સિંહાસન, ત્રણ છત્રોજ, રત્નમયધ્વજ, તથા પાદન્યાસ માટે સુવર્ણ કમલેનું સાથે ચાલવું, આ બધી સામગ્રી અરિહંત
દેવ વિહાર કરતા હોય ત્યારે આકાશમાં સાથે ચાલે છે. (–૧૪) સમવસરણમાં રત્ન, સુવર્ણ અને રૂપાના ત્રણ
મનહર કિલાઓની રચના થવી, ચાર દિશાએ ચાર મુખ દેખાવાં, અશોકવૃક્ષની રચના થવી, રસ્તામાં કાંટાઓનું અધમુખ થવું, “૦ વૃક્ષની ડાળેનું નમવું,

Page #211

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ આકાશમાં દુંદુભિને ઊંચેથી વનિ થવો, સુખકર અનુકૂળ વાયુ વહે, પક્ષીઓની પ્રદક્ષિણાપૂર્વક
ગતિ થવી.૧૪ (૧૫-૧૮) સુગંધી જલની વૃષ્ટિ થવી,ઉપ પાંચ વર્ણવાળા
પુપનું આકાશમાંથી ખરવું, કેશ, રેમ, દાઢીમૂછ અને હાથ–પગના નખની વૃદ્ધિ ન થવી,૧૭ ભવનપતિ આદિ દેવનું જઘન્યથી પણ એક કોડની
સંખ્યામાં સમીપે રહેવું.૧૮ (૧૯) તથા ઋતુઓ અને ઈન્દ્રિયા એટલે સ્પર્શ, રસ,
ગંધ, રૂપ તથા શબ્દની અનુકૂલતા. આ એગણીશ અતિશય દેવતાકૃત હોય છે.
કેઈ સ્થળે આમાં છેડો તફાવત જણાય છે, તે. મતાંતર સમજે.
અરિહંત દેવે કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા પછી જ વાણીથી ઉપદેશ આપે છે. તેમાં નીચેના પાંત્રીસ ગુણે હેાય છે: (૧) તે વ્યાકરણના નિયમથી યુક્ત હોય છે. (૨) તે ઉચ્ચ સ્વરે બોલાતી હોય છે. (૩) તે અગ્રામ્ય હોય છે. (૪) તે મેઘની જેમ ગંભીર શબ્દવાળી હોય છે. (૫) તે પડઘો પાડનારી હોય છે. (૬) તે સરસ હોય છે. (૭) તે માલકેશ સગથી યુક્ત હોય છે.

Page #212

નમસ્કારમત્રના ચિંતનીય વિષય
(૮) તે મહાન અવાળી હાય છે.
(૯) તે પૂર્વાપર વાકય અને અના વિધ વિનાની હાય છે.
૯૧.
(૧૦) તે ઇષ્ટ સિદ્ધાંતના અને કથન કરનાર તથા વક્તાનીશિષ્ટતાને સૂચવનારી હાય છે.
(૧૧) તે સદેહરહિત હાય છૅ.
(૧૨) તે ખીજાનાં દૂષણેાથી રહિત હાય છે.
(૧૩) તે અંતઃકરણને પ્રસન્ન કરનારી હાય છે. (૧૪) તે પદો અને વાકયેાની પરસ્પર સાપેક્ષતાવાળી હાય છે. (૧૫) તે અવસરેાચિત હેાય છે, એટલે કે દેશ અને કાલને અનુસરનારી હેાય છે.
(૧૬) તે વસ્તુસ્વરૂપને અનુસરનારી હોય છે. (૧૭) તે સુસંબદ્ધ એટલે વિષયાંતરથી રહિત હાય છે. (૧૮) તે સ્વપ્રશસા અને પરનિંદાથી રહિત હાય છે. (૧૯) તે પ્રતિપાદ્ય વિષયની ભૂમિકાને અનુસરનારી હાય છે, (૨૦) તે ઘીની જેમ સ્નિગ્ધ અને ગેાળની જેમ મધુર હોય છે. (૨૧) તે પ્રશંસાને ચાગ્ય હાય છે.
(૨૨) તે બીજાના મ`ને ન ઉઘાડવાના સ્વરૂપવાળી હાય છે. (૨૩) તે કથન કરવા ચેાગ્ય અની ઉદારતાવાળી હાય છે. (૨૪) તે ધર્મ અને અથથી યુક્ત હાય છે. (૨૫) તે કારક, કાલ, વચન, લિ'ગ વગેરેના વિપર્યાંસ વિનાની હાય છે.
(૨૬) તે વિભ્રમ, વિક્ષેપ વગેરે મનના દાષાથી રહિત હાય છે. (૨૭) તે શ્રોતાઓના ચિત્તને અવિચ્છિન્ન આશ્ચય ઉત્પન્ન કરનારી હાય છે. .

Page #213

૯૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ (૨૮) તે અદ્દભુત હોય છે. . (૨૯) તે અત્યંત વિલંબરહિત બોલાતી હોય છે.
(૩૦) તે વસ્તુઓને વિવિધ રીતે વર્ણવનારી હોય છે. . (૩૧) તે બીજાં વચની અપેક્ષાએ વિશેષતા સ્થાપિત
કરનારી હોય છે. (૩૨) તે સર્વપ્રધાન હોય છે. (૩૩) તે વર્ણ, પદ અને વાક્યના વિવેકવાળી હોય છે. (૩૪) તે કહેવાને ઈચ્છેલા વિષયને સારી રીતે સિદ્ધ કરનારી
હોય છે. . (૩૫) તે અનાયાસે ઉત્પન્ન થનારી હોય છે.
ગુણ પાંત્રીશ વાણીએ ગાજે છે આદિ વચનેને. અમે આના પરથી સમજી શકાશે.
સિદ્ધ ભગવંતના આઠ ગુણે * સિદ્ધ પરમાત્માના આઠ ગુણે નીચે પ્રમાણે ચિંતવવા જોઈએ: (૧) અનંતજ્ઞાન -જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સર્વથા ક્ષય થતાં
આ ગુણ પ્રગટ થાય છે. તેનાથી સમસ્ત લોકાલોકના
ભાવે જાણી શકાય છે. (૨) અનંતદર્શન-દર્શનાવરણીય કર્મને સર્વથા ક્ષય
થતાં આ ગુણ પ્રકટ થાય છે. તેનાથી સમસ્ત લોકા
લોકને જોઈ શકાય છે. (૩) અવ્યાબાધ દશા :–વેદનીય કર્મને સર્વથા ક્ષય
થવાથી આ ગુણ પ્રકટ થાય છે. તેનાથી સિદ્ધ ભગવંતેને

Page #214

નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય
૯૩ સર્વ રેગે તથા આપત્તિઓની પીડાઓને અભાવ.
હોય છે. (૪) અનંતચારિત્ર –મોહનીય કર્મને સર્વથા ક્ષય
થવાથી ક્ષાયિક સમ્યકત્વ તથા યથાખ્યાતચારિત્રગુણ પ્રકટ થાય છે. તેના લીધે અનંત સિદ્ધિરૂપ સ્વભાવદશાને
સ્વાદ અનુભવી શકાય છે. (૫) અક્ષયસ્થિતિ -આયુષ્યકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી
આ ગુણ પ્રકટે છે. તેના લીધે જન્મ, જરા અને મૃત્યુને અભાવ થાય છે, અર્થાત્ અજરામર અવસ્થાની
પ્રાપ્તિ થાય છે. (૬) અરૂપિ૮ :–નામકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી આ
ગુણ પ્રકટે છે, તેનાથી રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ તથા શબ્દને સર્વકાલીન વિયેગ થાય છે. તેને જ નિરંજન
નિરાકાર અવસ્થા કહેવામાં આવે છે. (૭) અગુરુલઘુપણું –ગોત્રકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી
આ ગુણ પ્રકટે છે. તેનાથી ઉચ્ચ-નીચ આદિના વ્યવહારથી રહિત અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. અનંતવીર્ય -અંતરાયકર્મને સર્વથા ક્ષય થવાથી આ ગુણ પ્રકટે છે. તેનાથી આત્માની અનંત શક્તિને પ્રકાશ થાય છે તથા અનાદિકાલીન દીનતા ચાલી જતાં સચ્ચિદાનંદ અવસ્થા અનુભવાય છે.*
* કર્મનું વિશેષ સ્વરૂપ જાણવા માટે અમોએ રચેલ “નવતરદીપિકાનું “કમવાદ” નામનું પાંચમું પ્રકરણ વાંચવું, તેમ જ બાકીના ગ્રંથનું પણ અવેલેકન કરવું, તે માટે છે કર્મગ્રંથ પણ ઘણા ઉપયોગી છે.

Page #215

- ૯૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
આચાર્ય ભગવંતના છત્રીશ ગુણે
આચાર્ય ભગવંતના છત્રીશ ગુણોની ગણના જુદાજુદા અનેક પ્રકારે થાય છે. તેને સંગ્રહ “સંબોધપ્રકરણમાં થયેલ છે.
અહીં તે ગુણે નીચે પ્રમાણે ચિંતવવાઃ(૧) સ્પર્શેન્દ્રિયને જય કરે. (૨) રસનેન્દ્રિયને જય કરે. (૩) ઘાણેન્દ્રિયને જય કરે. (૪) ચક્ષુરિન્દ્રિયને જય કરશે. (૫) શ્રોતેન્દ્રિયને જય કરવો.
પાંચ ઈન્દ્રિયોના કુલ ૨૩ વિષયે ગણાય છે. તે ૨૩
વિષય જિતવા. (૬) સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસકના વાસથી રહિત એવા એકાંત
વિશુદ્ધ સ્થાનમાં વાસ કરે. આને બ્રહ્મચર્યની પહેલી વાડ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે તે બ્રહ્મચર્યનું રક્ષણ કરવામાં ઉપયોગી છે. ૭ થી ૧૪ સુધીના ગુણોને પણ
અનુક્રમે બ્રહ્મચર્યની વાડે સમજવી. (૭) સ્ત્રીકથાને પરિહાર કરે. (૮) જે પાટ, પાટલા, શયન, આસન વગેરે પર સ્ત્રી બેઠેલી
હોય, તે બે ઘડી સુધી વાપરવા નહિ. (૯) રાગથી વશ થઈને સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગ જેવા પ્રયત્ન
કર નહિ. (૧) ભીતના આંતરે સ્ત્રી-પુરુષનું યુગલ રહેલું હોય, તેવા
સ્થાનને ત્યાગ કરે.

Page #216

નમસ્કારમત્રના ચિંતનીય વિષય
૯૫
(૧૧) સ્ત્રી સાથે પહેલા કરેલી ક્રીડાનુ સ્મરણ કરવું નહિ. (૧૨) માદક આહારના ત્યાગ કરવા.
(૧૩) પ્રમાણથી અધિક આહાર કરવા નહિ.
(૧૪) શ્ર’ગારલક્ષણવાળી શરીર અને ઉપકરણની શેક્ષાને ત્યાગ કરવા.
(૧૫) ક્રોધ કરવા નહિ.
(૧૬) માન કરવું નહિ.
(૧૭) માયા એટલે કપટ કરવુ નહિ. (૧૮) લેાભ કરવા નહિ. (૧૯)–(૨૩) પાંચ મહાવ્રતાનું પાલન કરવુ. (૨૪) જ્ઞાનાચારનું પાલન કરવુ. (૨૫) દ નાચારનું પાલન કરવું. (૨૬) ચારિત્રાચારનુ પાલન કરવું. (૨૭) તપાચારનું પાલન કરવું. (૨૮) વીર્યાચારનુ પાલન કરવુ. (૨૯) ઇર્ષ્યાસમિતિનું પાલન કરવુ. (૩૦) ભાષાસમિતિનું પાલન કરવુ. (૩૧) એષણાસમિતિનું પાલન કરવુ. (૩૨) આદાનનિક્ષેપસમિતિનું પાલન કરવું. (૩૩) પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિનું પાલન કરવું. (૩૪) મનેાગુપ્તિનું પાલન કરવુ. (૩૫) વચનગુપ્તિનું પાલન કરવુ. (૩૬) કાયાગુપ્તિનું પાલન કરવુ.

Page #217

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
આ ગુણો યાદ રાખવા માટે પંચિંદિય” સૂત્રની નીચેની બે ગાથાઓ ઉપયોગી છે – पंचिंदिअसंवरणो तह नवविहबंभचेरगुतिधरो। चउविहकसायमुक्को, इअ अट्ठारसगुणेहिं संजुत्तो ॥१॥ पंचमहव्वयजुत्तो, पंचविहायारपालणसमत्थो । पंचसमिओ तिगुत्तो, छत्तीसगुणो गुरु मज्झ ॥२॥
“પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષયને જીતનારા, નવા વાડેથી બ્રહ્મ ચર્યનું રક્ષણ કરનારા, ક્રોધાદિ ચાર કષાયથી મુક્ત, આ રીતે અઢાર ગુણવાળા; વળી પાંચ મહાવ્રતને ધારણ કરનારા, પાંચ પ્રકારના આચાર પાળવામાં સમર્થ, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત, આ રીતે કુલ છત્રીશ ગુણવાળા મારા ગુરુ છે
બહતકપભાષ્યમાં “રેરાલુનારૂહી” આદિ ચાર ગાથાથી આચાર્ય પદને 5 કોણ ગણાય? અથવા આચાર્યમાં કેવા ગુણ હોવા જોઈએ? તેનું વર્ણન કરેલું છે.
ઉપાધ્યાય ભગવંતના પચીશ ગુણે
ઉપાધ્યાય ભગવંતના પચીશ ગુણોની ગણના સંક્ષેપમાં આ પ્રમાણે થાય છે –
અગિયાર અંગે ભણે–ભણાવે તે ૧૫ ગુણ બાર ઉપાંગે ભણે–ભણાવે તે
૧૨ ગુણ ચરણસિત્તરી પાળે તે
૧ ગુણ કરણસિત્તરી પાળે તે
૧ ગુણ
કુલ ૨૫ ગુણ + સામાયિકમાં ગુરુની સ્થાપના કરતી વખતે નમસ્કારમંત્ર ઉપરાંત આ પાઠ પણ બોલાય છે. ' ',
;

Page #218

નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય
અગિયાર અંગથી નીચેનાં આગમે સમજવાં (૧) આયાર, (૨) સૂયગડ, (૩) ઠાણ, (૪) સમવાય, (૫) વિવાહપત્તિ અથવા ભગવતી,(૬) નાયાધમ્મકહા (૭)ઉવાસગદા, (૮) અંતગડદસા, (૯) અણુત્તરવહાઈવદસા, (૧૦) પહાવાગરણ અને (૧૧) વિવાગસુય
બાર ઉપાંગથી નીચેનાં આગમે સમજવાં (૧) એવવાઈય, (૨) રાયપસેણિય, (૩) વાભિગમ, (૪) પર્ણવણા, (૫) સૂરપણત્તિ, (૬) જબુદ્ધીવપણુત્તિ. (૭) ચંદન પત્તિ , (૮) નિરયાવલિયા, (૯) કપવડંસિયા, (૧૦) પુષ્ક્રિયા, (૧૧) પુફચૂલિયા અને (૧૨) વહિદસા.
ચરણસિત્તરી એટલે ૭૦ બોલવાળે ચારિત્રનો ગુણ. તેની ગણના નીચે પ્રમાણે થાય છે ? वय-समणधम्म-संजम-वेयावच्च च बंभगुत्तीओ । नाणाइतिअ तव-कोह-निग्गहाई चरणमेअं ॥ વ્રત–મહાવતે.
૫ પ્રકારના શ્રમણધર્મ
૧૦ પ્રકારનો સંયમ
૧૭ પ્રકારને..
૧૦ પ્રકારનું. બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિઓ (વાડ)
૯ પ્રકારની જ્ઞાનાદિત્રિક (જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્ર) તપ
૧૨ પ્રકારનું નિગ્રહ (ક્રોધાદ્ધિ)
૪ પ્રકારને. કુલ ૭૦
વિયાવૃત્ય

Page #219

નમસકારમંત્રસિદ્ધિ કરણસિત્તરી એટલે ૭૦ બેલવાળો કિયાને ગુણ, તેની ગણના નીચે પ્રમાણે થાય છે ?
पिडविसोहि समिई, भावण-पडिमा य इंदिय-निरोहो। पडिलेहण-गुत्तीओ, अभिग्गहा चेव करणं तु ॥ પિંડવિશુદ્ધિ
આ પ્રકારની. સમિતિ
૫ પ્રકારની ભાવનાઓ
૧૨ પ્રકારની. પ્રતિમાઓ
૧૨ પ્રકારની. ઇંદ્રિયનિષેધ
૫ પ્રકારને. પ્રતિલેખના
૨૫ પ્રકારની. ગુપ્તિઓ
૩ પ્રકારની. અભિગ્રહ
૪ પ્રકારના કુલ ૭૦
આ બધા ગુણેનું જ્ઞાન તે શાસ્ત્ર સ્વાધ્યાય સારા પ્રમાણમાં થાય, ત્યારે મળી શકે એવું છે. આમ છતાં પ્રાથમિક ખ્યાલ માટે આટલે નિર્દેશ કરે છે.
આ પચીશ ગુણો વડે ઉપાધ્યાય ભગવંતનું ચિંતવન કરવું જોઈએ.
સાધુ ભગવંતના સત્તાવીશ ગુણે

Page #220

નમસ્કારમંત્રને ચિંતનીય વિષય
પાંચ મહાવ્રત ધારણુ કરે તે રાત્રિભાજનના ત્યાગ કરે તે છ કાયના જીવાની રક્ષા કરે તે પાંચ ઈન્દ્રિયા પર સથમ રાખે તે ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરે તે
લાભ રાખે નહિ તે
ક્ષમા ધારણ કરે તે ચિત્તને નિર્દેળ રાખે તે વજ્ર વગેરેની શુદ્ધિ પડિલેહણા કરે તે સયમમાં રહે એટલે અવિવેકના
પરીષહે! સહન કરે તે ઉપગેમાં સહન કરે તે
૯૯
ત્યાગ કરે તે
૫ ગુણ
૧ ગુણ
૬ ગુણ
૫ ગુણ
૩ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
૧ ગુણ
કુલ ૨૭ ગુણા
આ સત્તાવીશ ગુણે! વડે સાધુ ભગવંતાનું ચિંતન કરવુ જોઈ એ.
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુમાં કેટલાક ગુણે! સમાન દેખાય છે, છતાં અધિકારભેદથી તે જુદા સમજવા.
આ ૧૦૮ ગુણે! વડે પંચપરમેષ્ઠિનું ચિંતન કરવાથી દેવ-ગુરુની સાચી ઓળખાણ થાય છે તથા તેમના પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ-પ્રીતિ જાગે છે, જે સમ્યક્ત્વનું મુખ્ય લક્ષણ છે.

Page #221

[૧૧] નમસ્કારમંત્રનો નવ વિશેષતાઓ
નમસ્કારમંત્રના અદ્ભુત મહિમા જાણ્યા, તેના અચિંત્ય પ્રભાવથી પરિચિત થયા, તેના અક્ષરસ્વરૂપ તથા અથના બાધ કર્યાં, તેમજ તેના ચિંતનીય વિષય તરીકે પંચપરમેષ્ઠીના ૧૦૮ ગુણેાની પ્રમાણભૂત માહિતી મેળવી. હવે તેની વિશેષતાથી વાકેફ થઈ એ, એટલે આપણે આર સેલી. જ્ઞાનયાત્રા આગળ વધશે.
"
‘પઢમ”. નાળ તો બ–પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી ક્રિયા એ ધારણે અહીં જ્ઞાનયાત્રા પહેલી રાખી છે. આ યાત્રા સ¥લ થતાં જ ક્રિયાની સાચી સમજ આવશે અને તે અ ંગે આપણા ઉત્સાહ વૃદ્ધિ પામશે. વાસ્તવમાં કેઈ પણ વસ્તુનું જરૂરી જ્ઞાન મેળવ્યા વિના તે અ ંગે સાધક–બાધક કોઈ પ્રવૃત્તિ યથાથ સ્વરૂપે થઈ શકતી નથી, એટલે પહેલી ષ્ટિ જ્ઞાન ભણી જ દોડાવવી પડે છે, પહેલું સ્થાન જ્ઞાનયાત્રાને જ આપવુ' પડે છે.
એક વસ્તુ બીજી વસ્તુથી જે ગુણને લીધે જુદી પડે

Page #222

નમસ્કારમત્રની નવ વિશેષતાએ
૧૦૧
છે, તેને વિશેષતા કહેવામાં આવે છે. આંબા અને લીમડામાં વૃક્ષત્વ સમાન હાવા છતાં તે દરેકને પેાતાની વિશેષતા છે અને તેના લીધે જ એક આંખે!, તેા ખીજો લીમડા તરીકે ઓળખાય છે. અન્ય મત્રો અને નમસ્કારમત્રમાં મત્વ સમાન છે, પણ નમસ્કારમંત્ર પેાતાની અનેકવિધ વિશેષતાઆને કારણે એ બધા મંત્રોમાં જુદો તરી આવે છે.
નમસ્કાર લેાકેાત્તર મંત્ર છે, એ એની પહેલી વિશેષતા છે. જે મંત્રોના ઉપયોગ સામાન્ય રીતે આકર્ષણ, વશીકરણ, ઉચ્ચાટન, વિદ્વેષણ, સ્તંભન, મેાહન, મારણ, રાગનિવારણ કે ધનપ્રાપ્તિ આદિ લૌકિક કાર્યાં માટે થાય, તે લૌકિક કહેવાય અને જેને ઉપયાગ આત્મશુદ્ધિ કે મેાક્ષપ્રાપ્તિ જેવા લેાકેાન્તર કર્ચા માટે થાય, તે લેાકેાત્તર કહેવાય.
અહી' કદાચ પ્રશ્ન થશે કે, ‘ નમસ્કારમ ંત્રના ઉપયાગ પણ આકષ ણાદિ કા માટે થાય છે, તે તેને લૌકિક કેમ ન કહેવાય ?” તેના ઉત્તર એ છે કે, નમસ્કારમત્રનું મુખ્ય ૪ પ્રયાજન આત્મશુદ્ધિ કે મેાક્ષપ્રાપ્તિ છે, તેથી તે લેાકેાત્તર જ ગણાય. આકષ ણાદિ કાર્યાં તેના વડે સિદ્ધ થાય છે ખરાં, પણ તે એનું મુખ્ય પ્રયેાજન નથી.’
વચ્ચે એક કાળ એવા આવી ગયા કે લાકે મંત્રના આવાં કાર્યો માટે ખૂબ ઉપયાગ કરવા લાગ્યા અને એમ કરતાં ધર્મીના ધારી નિયમે પણ ભૂલી ગયા. શાક્ત, બૌદ્ધ વગેરે મત્રવાદીઓ દ્વારા પ્રવર્તાયેલા મત્સ્ય, માંસ, મદ્વિા, મુદ્રા તથા મૈથુન એ પાંચ મકારે તા હાહાકાર મચાવી દીધા

Page #223

૧૦૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
અને મંત્ર-તંત્રશાસ્ત્રનું નામ વાયડું કરી નાખ્યું. તેની અસર ઓછા-વત્તા અંશે આજ સુધી પહોંચે છે. કેટલાક શિક્ષિત લોકેની મંત્ર-યંત્ર-તંત્ર પર મુદ્દલ શ્રદ્ધા બેસતી નથી, તેનું કારણ એ છે કે તેની મથરાવટી ખૂબ મેલી પડી ગઈ છે અને તેનાં નામે એવાં એવાં કાર્યો થયાં છે કે જે આપણને નિતાંત ધૃણા ઉપજાવે. અહીં સંતોષ લેવા જેટલી વાત એ છે કે નમસ્કારમંત્રના ક વગેરેમાં આકર્ષણાદિ કાનું વિધાન ભલે કરેલું હોય. પણ એવાં કાર્યો માટે તેને ખાસ ઉપયોગ થયે નથી, અથવા તે અતિ અલ્પ પ્રમાણમાં જ થયો છે અને તેણે તેનું લોકોત્તરપણું મહ૬ અંશે ટકાવી રાખ્યું છે. તેનું જ એ પરિણામ છે કે આજે પણ લોકોને તેના માટે પરમ શ્રદ્ધા અને આદરની લાગણી છે.
નમસ્કારમંત્રને લત્તર કહેવાનું એક કારણ એ પણ છે કે તે અરિહંત જેવાં લકત્તર મહાપુરુષ વડે કહે વાયેલે છે અને ગણધર જેવા લોકેત્તર મહાપુરુષ વડે શબ્દ સંક્લના પામેલ છે. મંત્રશક્તિમાં જયેની શક્તિનો અંશ ઊતરે છે, એ વાત લક્ષ્યમાં લેતાં નમસ્કારમંત્રની લકેત્તરતા વિષે કઈપણ જાતની શંકા રહેતી નથી.
શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામી આવશ્યક નિર્યુક્તિ” માં પંચનમસ્કાર કરવાનો હેતુ સમજાવતાં કહે છે કે : मग्गो अविप्पणासो, आयारो विणयया सहायत्तं । पंचविह नमोक्कारं, करेमि एएहिं हेऊहिं ॥ .
“માર્ગ, અવિપ્રણાશ, આચાર, વિનય અને મોક્ષ

Page #224

નમસ્કારમંત્રની નવ વિશેષતાઓ
૧૦૩ પ્રાપ્તિમાં સહાયકતા આ પાંચ હેતુઓથી હું પાંચ પ્રકારને નમસ્કાર કરું છું.' - અહીં “માર્ગ થી મોક્ષમાર્ગનું સૂચન છે કે જેનું પ્રવર્તન અરિહંત દેવે વડે થાય છે. અરિહંત દેવેએ સમ્યગુ. દર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યક્યારિત્રને મોક્ષનો માર્ગ કહ્યો અને તેને પ્રાપ્ત કરવાને ઉપદેશ આપે, તેથી તેઓ પરમ પૂજ્ય અને પરોપકારી બન્યા અને તે જ કારણે તેમને પ્રથમ નમસ્કાર કરવામાં આવે છે.
અહીં “અવિપ્રણુશ” શબ્દથી “અવિનાશિતા” અભિપ્રેત છે કે જેને ખ્યાલ સિદ્ધ ભગવંતો આપી રહ્યા છે. દેવેન્દ્ર, ચક્રવતીઓ વગેરેનાં પદોને તથા સુખને અંત આવે છે, પણ સિદ્ધ ભગવંતના અનુપમ સુખને કદી અંત આવતો નથી. તેમનું સુખ સાદિ-અનંત છે, એટલે કે તેને પ્રારંભ થયે છે, પણ કદી છેડે આવનાર નથી. તેઓ આપણને આ પદે પહોંચવાની પ્રેરણા કરી રહ્યા છે, તેથી જ તેમને બીજે નમસ્કાર કરવામાં આવે છે.
આ રીતે આચાર્ય ભગવતેથી આચારની પ્રાપ્તિ થાય છે, ઉપાધ્યાય ભગવંતેથી વિનયન-જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સાધુ ભગવંતેથી મેક્ષપ્રાપ્તિમાં વિવિધ પ્રકારની સહાય મળે છે, તેથી જ તેમને અનુક્રમે ત્રીજે, ચોથે અને પાંચમે નમસ્કાર કરવામાં આવે છે.
આ પરથી જોઈ શકાશે કે નમસ્કારમંત્ર આત્મશુદ્ધિ

Page #225

૧૦૪
નમસ્કારમ્ ત્રસિદ્ધિ
કે મેાક્ષપ્રાપ્તિ માટે જ ચેાાયેલા છે, તેથી તે લેત્તર મંત્રની પૂરી યાગ્યતા ધરાવે છે.
આજ સુધીમાં અનંત આત્માએ નમસ્કારમત્રને આશ્રય લીધેા છે, તે એની લેાકત્તરતાના કારણે જ લીધા છે, એ ભૂલવાનું નથી.
“ પચનમુક્કારલઘુત્ત'' માં કહ્યું છે કેपत्ता पाविस्सती पार्वति य परम पयपुरं जे ते । पंचनमुकारमहारहस्स सामत्थजोगेणं ॥
પરમપદપુર એટલે મેાક્ષનગરી કે સિદ્ધશિલા. તેને જેએ પામ્યા છે, પામશે અને પામે છે, તે સવ પચ નમસ્કારરૂપી મહાથના સામથ્યાગે જ જાણવું.'
'
આ શબ્દો વાંચ્યા-સાંભળ્યા પછી કાઈ ને નમસ્કાર મંત્રની લેાકેાત્તરતા માટે રજ પણ શંકા રહેવી જોઈ એ નહિ
અન્ય મત્રોમાં જેમની સાધના કે આરાધના કરવાની છે, તે દેવ-દેવીએ વિશિષ્ટ શક્તિથી વિભૂષિત હાવા છતાં આખરે તે સંસારી આત્માઓ જ છે, એટલે રાગ, દ્વેષ, પૃહા આદિથી યુક્ત હાય છે, જ્યારે નમસ્કારમંત્ર વડે જેમની આરાધના થાય છે, એ પંચપરમેષ્ઠી વીતરાગી અને નિઃસ્પૃહી છે. તેમની અચિંત્ય શક્તિ આગળ દેવ-દેવીઓની શક્તિ કઇ વિસાતમાં નથી. આને આપણે નમસ્કારમત્રની આજી વિશેષતા કહી શકીએ.
અહી' કોઈ એમ માનતું હાય કે દેવ-દેવીઓ કરતાં

Page #226

નમસ્કારમંત્રની નવ વિશેષતાઓ
૧૦૫ અધિક શક્તિ પહેલા બે પરમેષ્ઠીઓમાં સંભવી શકે, પણ આચાર્ય, ઉપાધ્યાય તથા સાધુઓમાં સંભવી શકે નહિ, તે એ માન્યતા સુધારવા જેવી છે. “શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રના પ્રારંભમાં કહ્યું છે કે
धम्मो मंगलमुकिट्ठं, अहिंसा संजमो तवो । देवा वि तं नमसंति, जस्स धम्मे सया मणो ॥
( અહીં સાધુધર્મને અધિકાર છે, એટલે તેને સંબંધ સાધુ સાથે જોડવાનો છે.) જે સાધુઓ અહિંસા, સંયમ અને તપરૂપી ધર્મને ઉત્કૃષ્ટ મંગલ રૂ૫ માને છે અને તે ધર્મમાં જ–તે ધર્મના પાલનમાં જ સદા પિતાનું મન જોડાયેલું રાખે છે, તેમને દેવે પણ નમે છે?
અહીં વિચારવાનું એ છે કે જે ધર્મનિષ્ઠ સાધુઓ શક્તિ અને સામર્થ્યમાં ચડિયાતા હોય તે જ દેવે એમને નમે કે એમને એમ નમે?
જે અહીં એમ કહેવામાં આવે કે તેમની પૂજ્યતા પ્રકટ કરવા માટે દેવે આ પ્રમાણે નમે, તે પૂજ્યતા એમને એમ પ્રાપ્ત થતી નથી. જ્યારે આત્માની શક્તિને પરમ પ્રકાશ લાધે છે, ત્યારે જ પૂજ્યતા પ્રકટે છે, એટલે દેવે તેમને પરમ શક્તિમાન કે સામર્થ્યવાન માનીને જ તેમને નમે છે.
અહીં એ પણ સ્પષ્ટ થવાની જરૂર છે કે અહિંસાશક્તિ, સંયમશકિત તથા તપશક્તિ એ કેઈ નાની શક્તિએ.

Page #227

૧૦૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ નથી. એ અખિલ બ્રહ્માંડને ડેલાવી શકે છે અને દેવદેવીઓને પણ કાન પકડાવી શકે છે. તાત્પર્ય કે આચાર્યાદિ અન્ય ત્રણ પરમેષ્ઠીમાં પણ દેવ-દેવીઓ કરતાં અધિક શક્તિ સંભવે છે.
હજી પણ એક વસ્તુ પાઠકના ધ્યાનમાં લાવવાની રહી. એલા અરિહંત, એકલા સિદ્ધ, એકલા આચાર્ય, એકલા ઉપાધ્યાય કે એકલા સાધુની શક્તિ જ્યારે આ પ્રમાણે દેવદેવીઓ કરતાં અધિક છે, ત્યારે એ પાંચેનો સમવાય થતાં એ શક્તિનું પ્રમાણ કેટલું વધી જાય? આ વિશ્વમાં કઈ મંત્ર એ નથી કે જેમાં આ રીતે પાંચ મહાન શક્તિઓ એકી સાથે કામ કરતી હોય. એટલે નમસ્કારમંત્રની આ વિશેષતાને સ્વીકાર કરવો જ રહ્યો.
અન્ય મંત્રો કામના કરવાથી એટલે કે વિશિષ્ટ સંકલ્પ આદિ કરવાથી ઘણા પ્રયત્ન ફલદાયી થાય છે, જ્યારે નમસ્કાર મંત્ર નિષ્કામ ભાવે જપવા છતાં અલ્પ પ્રયાસે ફલદાયી થાય. છે અને તે સાધકની સર્વ કામનાઓ પૂરી કરે છે. આ તેની ત્રીજી વિશેષતા સમજવી. કહ્યું છે કે
इक्को वि नमुक्कारो, परमेट्ठीणं पगिट्ट भावाओ । सयलं किलेसजालं, जलं व पवणो पणुव्वेइ ॥
પ્રકૃષ્ટ ભાવથી પરમેષ્ઠીઓને કરેલો એક પણ નમસ્કાર, પવન જેમ જલને શેષવી નાખે, તેમ સકલ કલેશજાલને છેદી નાખે છે.”

Page #228

નમસ્કારમંત્રની નવ વિશેષતાઓ
૧૦૭ અહીં કલેશ જાલથી આત્માને કલેશ ઉપજાવે તેવાં સર્વ પ્રકારનાં કષ્ટો, તેવી સર્વ પ્રકારની ચિંતાઓ તથા તેને કારણભૂત એ કર્મસમૂહ સમજવાને છે.
અન્ય મંત્રોમાં કઈને કઈ દેવ તેને અધિષ્ઠાયક હોય છે અને તે વશ થાય કે પ્રસન્ન થાય, તે જ એ મંત્ર સિદ્ધ થયે ગણાય છે. તાત્પર્ય કે ત્યાર પછી જ તે પિતાનું ફૂલ આપે છે. પરંતુ એ દેને વશ કરવાનું કે પ્રસન્ન કરવાનું કામ સહેલું હેતું નથી. અનેક પ્રકારના અટપટા ઉપાયો કામે લગાડયા પછી કે કઠિન અનુષ્ઠાને કર્યા પછી જ તેમાં સફલતા મળે છે. તેમાં ભયસ્થાને પણ ઘણાં રહેલાં છે. કંઈ ફેર થયે કે આડું પડ્યું તે સાધક પિતાને પ્રાણ ગુમાવે છે, અથવા અન્ય કષ્ટ ભેગવે છે, અથવા ચિત્તભ્રમ આદિને ભોગ બનીને ખૂવાર થાય છે, પરંતુ નમસ્કારમંત્રને કઈ એક અધિષ્ઠાયક દેવ નથી. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે તેને અધિષ્ઠાયક દેવ થઈ શકે એમ નથી. સમ્યક્ત્વધારી અનેક દેવે તેના સેવક થઈને રહેલા છે અને તે અનન્ય ભાવે આરાધના કરનારના સર્વ મનેરથે પૂરા કરે છે. આને નમકારમંત્રની ચોથી વિશેષતા સમજવી જોઈએ. - કેત્તર વસ્તુઓનું આકર્ષણ કરવું, એ નમસ્કારમંત્રની પાંચમી વિશેષતા છે. તે અંગે કહ્યું છે કેગાઈ શુષ્પાં વિપતિ પુ િસ્થતાमुच्चाट विपदां चतुर्गति भुवां विद्वेषमात्मैनसाम् ।

Page #229

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
स्तम्भ दुर्गमनं प्रति प्रयततां मोहस्स संमोहनं, पायात् पञ्चनमस्क्रियाऽक्षरमयी साऽऽराधना देवता ।।
૧૦૮
· તે પંચપરમેષ્ટિ નમન્ક્રિયારૂપ અક્ષરમયી આરાધના • દેવતા તમારું રક્ષણ કરે કે જે સુરસંપદાઓનું આકષ ણ કરે છે, મુક્તિરૂપી લક્ષ્મીને વશ કરે છે, ચાર ગતિમાં થનારી વિપત્તિઓનુ ઉચ્ચાટન કરે છે,આત્માનાં પાપા પ્રત્યે વિદ્વેષણ કરે છે, દુગતિ પ્રત્યે ગમન કરવાને પ્રયત્ન કરતા જીવાનુ સ્તંભન કરે છે, એટલે કે તેમને અટકાવે છે અને જે મેહનું પણ સ ંમેાહન કરે છે, એટલે કે તેને મુઅવે છે.’ અન્ય મંત્રો ઉચ્ચારણમાં કિલષ્ટ કે કઠિન હોય છે, તેમજ અત્યંત ગૂઢા વાળા હાય છે, ત્યા૨ે નમસ્કારમત્ર ઉચ્ચારણમાં સરલ છે અને તેના અથ પણ અતિ સ્પષ્ટ છે, તેથી બાળકથી માંડીને વૃદ્ધ પર્યંત સહુ કોઇ તેને સરલતાથી એલી શકે છે તથા તેને અથ સમજી શકે છે. આ તેની છઠ્ઠી વિશેષતા છે.
નમસ્કારમંત્રની સાતમી વિશેષતા એ છે કે પ્રણવ (ૐકાર), હ્રી કાર, અહુ વગેરે શક્તિશાળી ખીજો તેમાં છૂપાયેલાં છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથના ખીજા પ્રકરણમાં પળવરિયાથી શરૂ થતી ગાથા તેના પ્રમાણરૂપ છે. અથવા તે। નમસ્કારમંત્ર સવ` મત્રોનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે, એ જ એની સાતમી વિશેષતા છે. પ્રવચનસારાદ્દારવૃત્તિ’ માં ‘સમન્ત્રહ્તાનામુ· સત્યાચ' એ શબ્દ વડે આ વસ્તુ સૂચિત કરવામાં આવી છે.

Page #230

નમસ્કારમત્રની નવ વિશેષતાઓ
૧૦૯
અન્ય મત્રોમાં નમો કે નમઃ પદ્મ આગળ કે પાછળ એક અથવા બે વાર આવેલું હાય છે, પણ નમસ્કારમંત્રમાં નો પદ પાંચ વાર આવેલું છે, એ તેની આઠમી વિશેષતા છે. આ નમઃ પદ ધર્મશાસ્ત્ર, માંત્રશાસ્ત્ર તથા તંત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ ઘણુ મહત્ત્વનું છે. ધ શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ એ વિનયનું પ્રતીક છે, મત્રશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ એ શેાધનખીજ છે, એટલે શરીર, મન અને આત્માની શુદ્ધિ કરનારું છે તથા તંત્રદૃષ્ટિએ એ શાંતિકપૌષ્ટિક ક્રિયાના સંકેત કરનારું છે, એટલે તેનાથી સવ ઉપદ્રવાની શાંતિ થાય છે અને ધન-ધાન્યાદિની વૃદ્ધિ થાય છે.
નમસ્કારમંત્રની નવમી વિશેષતા એ છે કે તેનું ઉચ્ચારણ કરતાં અડસઠ તીની યાત્રા થઇ જાય છે. તેના એક અક્ષર એક તીથ ખરાખર છે, એ રીતે અડસઠ અક્ષરે અડસઠ તીથ બરાબર ખરા કે નહિ ?
નમસ્કારમંત્રની આ વિશેષતાઓ પર સાધકે અવશ્ય મનન કરવું જોઇએ.
x

Page #231

[ ૧૨ ] નમસ્કારમત્રના મહા ઉપકાર
પૃથ્વી આપણા પર ઉપકાર કરે છે; તે આધાર ન આપે તા આપણે આ જગતનાં રહી શકીએ નહિ. જલ આપણા પર ઉપકાર કરે છે; તેના વિના આપણુ જીવન ટકી શકે નહિ. વાયુ આપણા પર ઉપકાર કરે છે; તેના વિના શ્વાસેાવાસની ક્રિયા સંભવી શકે નહિ. અગ્નિ એટલે ઉષ્મા કે ગરમી આપણા જીવન પર ઉપકાર કરે છે; તેની સહાય ન હાય તે. ખાધેલું પચે નહિ કે શરીર સારી અવસ્થામાં રહી શકે નહિ. આ રીતે બીજી પણ કેટલીક વસ્તુએ આપણા પર ઉપકાર કરે છે અને તેથી જ આપણું જીવન શકય મને છે. પણ આ બધા સામાન્ય કોટિના ઉપકારો છે. સામાન્ય કોટિના એટલા માટે કે નમસ્કારમત્ર આપણા પર જે ઉપકાર કરે છે, તેની તુલનામાં એ ઊભા રહી શકે તેમ નથી, અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે આપણા પર નમસ્કારમંત્રનેા ઉપકાર સહુથી માટેા છે, મહાન છે, તેથી જ તેને મહા ઉપકારી ગણવામાં આવે છે.

Page #232

નમસ્કારમંત્રને મહા ઉપકાર
૧૧૧ અહીં કોઈ એમ કહેતું હોય કે “નમસ્કારમંત્ર તે જડ અક્ષરની રચના છે, તે આપણા પર ઉપકાર શી રીતે કરી શકે? તે એમ કહેવું ઉચિત નથી. જડ વસ્તુ પણ આપણું પર ઉપકાર કરી શકે છે. દાખલા તરીકે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાય એ ચારે દ્ર જડ છે, છતાં આપણા જીવન પર કેટલે ઉપકાર કરે છે?
ધર્માસ્તિકાય ન હોય તે આપણે કેઈ જાતની ગતિ કે હલન-ચલન કરી શકીએ નહિ, અરે! હાથ ઊંચે કરે હોય તો પણ કરી શકીએ નહિ. તે કાકાશમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છે, તેથી જ આપણે તેના આધારે હાથને ઊંચેન કરી શકીએ છીએ.
અધર્માસ્તિકાય ન હોય તો આપણે એક સ્થળે સ્થિર બેસી શકીએ નહિ. એક સ્થળે સ્થિર રહેવામાં અધમસ્તિકાયને ઉપકાર છે. એ જ રીતે આકાશાસ્તિકાય ન હોય તે આપણને રહેવાને અવકાશ કેણ આપે? આપણને રહેવા માટે જગા જોઈએ, સ્થાન જોઈએ, અવકાશ (Space) જોઈએ. તે આકાશ પૂરા પાડે છે, તેથી જ આપણે તેની અંદર રહી શકીએ છીએ. એ જ રીતે પુદ્ગલથી આપણું શરીર, ઈન્દ્રિયો તથા મન વગેરેની રચના થાય છે અને તેના લીધે આપણે જીવનવ્યવહાર શક્ય બને છે. વળી આપણે જે ઘરમાં રહીએ છીએ કે જે ફનચર વગેરેનો ઉપયોગ કરીએ છીએ કે મોટર વગેરે વાહનમાં ફરીએ છીએ, તે બધાં જડ હેવા છતાં આપણું જીવન નિભાવવામાં પસાર કરવામાં ઉપયોગી

Page #233

૧૧૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.
થાય છે, ઉપકાર કરે છે, એટલે જડ વસ્તુ આપણુ પર ઉપકાર ન કરી શકે એમ માનવું–મનાવવું ભૂલભરેલું છે.
જે મંત્રને જડ અક્ષરની રચના માની તેના ઉપકારીપણાનો નિષેધ કરીએ તે શાસ્ત્ર પણ જડ અક્ષરની રચના છે, તેને ઉપકારી શી રીતે માની શકીએ? પણ દરેક સુજ્ઞ મનુષ્ય શાસ્ત્રને ઉપકારી કે મહા ઉપકારી માને છે, કારણ તે તેના વડે સમ્યજ્ઞાન કે સબોધની પ્રાપ્તિ થાય છે. નમસ્કારમંત્રનું પણ તેમજ છે. તે અહિંસા, સંયમ, તપ તથા ગસાધનાને ઊંચામાં ઊંચે આધ્યાત્મિક આદર્શ આપણી સામે રજુ કરે છે અને એ રીતે આપણા જીવનને ઉત્કર્ષ સાધવામાં ઘણી સહાય કરે છે. આ તેને જેવો. તે ઉપકાર નથી.
અહીં પ્રસંગોપાત્ત મંત્રવિશારદની એ માન્યતા પણ રજૂ કરી દઈએ કે
गुरौ मनुष्यबुद्धिं च, मन्त्रो चाक्षरवाचिताम् । प्रतिमासु शिलाबुद्धि, कुर्वाणो नरकं व्रजेत् ॥
ગુરુને સામાન્ય માનનારે, મંત્રમાં અક્ષરબુદ્ધિ ધારણ કરનાર તથા દેવપ્રતિમામાં પથ્થરની બુદ્ધિ કરનારે નરકમાં જાય છે.”
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગુરુને સામાન્ય કેટિના ન બનતાં દેવસ્વરૂપ માનવા જોઈએ અને તેમના પ્રત્યે એ જ વ્યવહાર રાખવો જોઈએ. જે ગુરુને સામાન્ય માની

Page #234

નમસ્કારમંત્રને મહા ઉપકાર
૧૧૩ તેમની સાથે એ પ્રકારનું વર્તન કર્યું, તે મંત્રસાધના નિષ્ફળ જવાની, એટલું જ નહિ પણ ભવિષ્યમાં દુર્ગતિની પ્રાપ્તિ થવાની. - જે મનુષ્ય મંત્રને દિવ્ય શક્તિથી વિભૂષિત એક પવિત્ર વસ્તુ માનવાને બદલે માત્ર જડ અક્ષરેને સમૂહ માને છે અને એ રીતે તેના અચિંત્ય પ્રભાવ વગેરેની ઉપેક્ષા કરે છે, તેમની અવસ્થા પણ આવી જ થવાની.
તે જ રીતે જેઓ દેવપ્રતિમાને દેવત્વને સાક્ષાત્કાર કરાવનારી એક મંગલમય પ્રશસ્ત વસ્તુ માનવાને બદલે પથ્થરનું પૂતળું માની તેને ઉપહાસ કરે છે કે તેના પ્રત્યે આદર ધરાવતું નથી, તેમને માટે નરક સિવાય અન્ય કોઈ ગતિ નથી.
તાત્પર્ય કે નમસકારમંત્ર સાક્ષાત દેવતારૂપ છે, એમ માનીને તેના ઉપકાર--મહાઉપકારને વિચાર કરવો જોઈએ.
નમસ્કારમંત્રને બીજે મહા ઉપકાર એ છે કે તે આપણુ ગતિ સુધારે છે, એટલે કે તે આપણને નરક અથવા તિર્યંચગતિમાં જવા દેતા નથી. “નવલાખ જપંતાં નરક નિવારે” વગેરે શબ્દ તેના પ્રમાણરૂપ છે.
? દુર્ગતિમાં કેટલું દુઃખ છે ? તે સુજ્ઞ પાઠકે એ સ્વયં વિચારી લેવું. અમે તે અહીં સંક્ષેપમાં એટલું જ કહીશું, કે નરક એ અકથ્ય દુખેને ભંડાર છે અને તિર્યંચાવસ્થા પણ વિવિધ પ્રકારનાં દુખેથી ભરેલી છે તેનું નિવારણ કરવું, એ કંઈ જે તે ઉપકાર નથી. એક માણસને બાર
કે

Page #235

૧૧૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
વર્ષની સખ્ત કેદની સજા થઈ હોય અને કેઈ તેમાં બે વર્ષનો ઘટાડો કરી આપે તે તેને ઉપકાર માનવામાં આવે છે, ત્યારે આ તે લાખથી પણ અધિક વર્ષ પ્રમાણુ નરક ગતિનાં દુઃખે તથા સેંકડો-હજારો વર્ષ પ્રમાણ તિર્યંચ ગતિનાં દુખે નિવારવાની–ઘટાડી આપવાની વાત છે. તેને ઉપકાર તો આપણે કેઈ શબ્દોમાં માની જ ન શકીએ.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવા ઈચ્છીએ છીએ કે નવલાખને જપ કરતાં નરકગતિનું નિવારણ થાય છે, એમાં તે કઈ શંકા જ નથી, પણ પ્રાણીઓના અંત સમયે જે આ મંત્રના અક્ષરે થેડી વાર પણ કાન પર પડે છે, તો તેમની ગતિ સુધરી જાય છે. સમળી, ઘોડા, બળદ, સાપ વગેરેને છેલ્લી ઘડીએ નમસ્કારમંત્ર સંભળાવવાથી તેમની ગતિ સુધરી ગઈ, એવા અનેક દાખલાઓ જૈન શાસ્ત્રોમાં સેંધાયેલા છે.
આપણે મનુષ્યભવ પામ્યા, તેમાં પણું આ નમસ્કારમંત્રને જ મહા ઉપકાર કેમ ન હોય ! સંભવ છે કે દુર્ગતિમાં રખડી રહેલા એવા આપણું આત્માએ તેનું અમુક વાર
સ્મરણ કર્યું હોય કે છેલ્લી ઘડીએ તેના અક્ષરે સાંભળી તેમાં ચિત્ત પરેવ્યું હોય.
- હજી નમસ્કારને એક મોટો ઉપકાર વર્ણવવાને છે, તે એની મિથ્યાત્વનાશક શક્તિને. જૈન શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે

Page #236

નમસ્કારમંત્રને મહા ઉપકાર
૧૧૫ किं च धन्नाण मणोभवणे सद्धाबहुमाणवट्टिनेहिल्लो । मिच्छत्ततिमिरहरणो वियरइ नवकार वरदीवो ॥
જેમાં શ્રદ્ધારૂપી દિવેટ છે, બહુમાનરૂપી તેલ છે અને જે મિથ્થારૂપી તિમિરને હરનારો છે, એ આ નવકારરૂપી શ્રેષ્ઠ દીપક ધન્ય પુરુષોના મનરૂપી ભવનને વિષે શેભે છે.”
તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્ર મિથ્યાત્વને નાશ કરનાર છે અને સમ્યકત્વની સ્પર્શના કરાવનાર છે. આત્મવિકાસની દ્રષ્ટિએ આ બે ક્રિયાઓ એટલી મહત્વની છે કે તેને અપૂર્વ કે અજોડ જ કહી શકાય.
ઉવસગ્ગહરસ્તોત્ર” માં કહ્યું છે કેतुह समत्ते लद्धे, चिंतामणिकप्पपायवब्भहिए । पावंति अविग्घेण जीवा अयरामरं ठाण ॥
હે ભગવન ! તમારું સમ્યકત્વ ચિંતામણિરત્ન તથા ક૯૫વૃક્ષથી પણ અધિક પ્રભાવશાળી છે કે જેને પ્રાપ્ત કરવાથી જીવે કંઈ પણ વિન વિના અજરામર સ્થાને પહોંચી જાય છે. અહીં અજરામર સ્થાનથી મેક્ષ, મુક્તિ કે સિદ્ધોના નિવાસસ્થાનરૂપ સિદ્ધશિલા સમજવી.
સદમાળો વીવો વરૃ કચરામરં ટા”એ વચને પણ સમ્યકત્વથી અજરામર સ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે, એમ દર્શાવનારાં છે.

Page #237

૧૧૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
અહીં વિચારવાનું એ છે કે જે વસ્તુ મહાશત્રુ સમાન મિથ્યાત્વને નાશ કરે, અતુલ ગુણના નિધાન સમાન સમ્યક્ત્વરત્નની પ્રાપ્તિ કરાવે અને અજરામર સ્થાનમાં લઈ જાય, તેને કે અને કેટલો ઉપકાર માને ? તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્ર આપણા પર મહાન ઉપકાર કરનારે છે, તેથી તેના પ્રત્યે સદા આદર રાખો અને તેનું ભક્તિભાવથી સ્મરણ કરવું, એ પરમ હિતાવહ છે.

Page #238

ન મસ્કાર મંત્રસિદ્ધિ
બીજે–સાધનાખંડ

Page #239


Page #240

[ ૧૩ ]. સાધનાની આવશ્યક્તા
સાધ્યખંડ પૂરો થયો. હવે સાધનાખંડ શરૂ થાય છે. આ ખંડમાં નમસ્કારમંત્રની સાધના, આરાધના કે ઉપાસના અંગે કેટલીક મહત્ત્વની વિચારણાઓ રજૂ કરવામાં આવી છે તથા સાધનાનાં મુખ્ય અંગે–જેવાં કે સ્મરણ, જપ, ધ્યાન, પૂજન, યંત્ર વગેરેનાં સ્વરૂપ તથા વિધિ અંગે વિસ્તૃત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. તેનું શાંત-સ્વસ્થ ચિત્ત વાંચનમનન કરવું, એ પાઠકેનું પરમ કર્તવ્ય છે.
સાધ્યની સિદ્ધિ કરવા માટે જે ખાસ ક્રિયા કે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે છે, તેને “સાધના” કહેવાય છે. એક વિદ્યાથીને એમ. એ. એટલે “માસ્ટર ઓફ આર્ટસ્ થવું હેય તે એ શાળાએ જાય છે, અમુક વિષયે શીખે છે, તે માટે જાયેલી પરીક્ષાઓમાં ઉત્તીર્ણ થાય છે અને ક્રમશઃ ઊંચાં ધરણે પ્રાપ્ત કરતો જાય છે. આ રીતે અમુક થર્ષ સુધી એકધારી પ્રવૃત્તિ કરતાં છેવટે એ “માસ્ટર ઓફ

Page #241

૧૨૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ આર્ટસૂ” થાય છે. ઉક્ત વિદ્યાર્થીએ પિતાનું ધ્યેય કે સાધ્ય સિદ્ધ કરવા માટે આ રીતે જે પ્રવૃત્તિઓ કરી, પુરુષાર્થ સે, તે એક પ્રકારની સાધના છે.
અહીં વિચારવાનું એ છે કે “જે એ વિદ્યાર્થીએ આ પ્રકારની સાધના કરી ન હોય તે શું એ “માસ્ટર ઓફ આર્ટસ” થઈ શકત ખરે? એક વિદ્યાથી આજે એવી ઈચ્છા કરે કે મારે “માસ્ટર ઓફ આર્ટસૂ” થવું છે, તે આવતી કાલે જ તે “માસ્ટર ઓફ આર્ટસૂ” બની જાય એ શક્ય નથી, સંભવિત નથી. તે માટે પિતાની ભૂમિકા અનુસાર કેટલાક સમય સુધી વિશિષ્ટ સાધના કરવી જ પડે છે.
મહાન વૈજ્ઞાનિક એડીસનને એવો ખ્યાલ આવ્યો કે ragquoct ( Eleetricity ) g' 45121 ( Light ) Hi રૂપાંતર થઈ શકે ખરું, એટલે તેણે પ્રયત્ન આરંભ્યા. આ પ્રયને વર્ષો સુધી ખંતપૂર્વક ચાલુ રાખ્યા અને પ્રયોગની સંખ્યા પાંચ આંકડા વટાવી ગઈ ત્યારે તેમાં સિદ્ધિ સાંપડી. આ પ્રયોગ દરમિયાન વાળ જેવા બારીક તારની જરૂર જણાતાં અને તે વાંસમાંથી બની શકશે એ ખ્યાલ આવતાં તેણે પિતાના માણસને દુનિયાના જુદા જુદા ભાગોમાં મેકલી આપ્યા. તેમણે વાંસની ૩૦૦ જેટલી જાતે એકઠી કરી. તેમાંથી કયે વાંસ અધિક કામ આપશે? તેને નિર્ણય કરવામાં આવ્યું અને ત્યારબાદ કામ આગળ ધપાવવામાં આવ્યું. આ પરથી સમજી શકાશે કે સાધ્યની સિદ્ધિ કરવા માટે મનુષ્યને કેવી અને કેટલી સાધના કરવી પડે છે.

Page #242

સાધનાની આવશ્યકતા
૧૨૧
વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આજે જે ભવ્ય સિદ્ધિઓનાં દન થાય છે, તે અનેક વૈજ્ઞાનિકાની જહેમતભરી સાધનાનુ પરિણામ છે. તેની એક એક સિદ્ધિના ઇતિહાસ વાંચીએ તે આપણા મુખમાંથી સહસા ઉદ્ગાર નીકળી પડશે કે ‘આ તે કેવી ભવ્ય સાધના !” વધારે દૂર જવું ન હેાય તે હાલ આકાશના રહસ્યા શેાધવા માટે વૈજ્ઞાનિક તરફથી જે પ્રવૃત્તિઓ ચાલી રહી છે, જે સાધના થઈ રહી છે, તે પર નજર નાખેા.
આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં ચંદ્ર પર પહોંચવાની વાતને લાક શેખચલ્લીનેા ત કહેતા, બુદ્ધિમાન લાક તેના ઉપહાસ કરતા. પરંતુ વૈજ્ઞાનિકોએ પેાતાની સાધનાના ખળે શેખચલ્લીના એ તર્કને શકયતાની ભૂમિ પર મૂકી દીધા અને આજે તે એ સિદ્ધિને વરી ચૂક્યા છે. તેનું શુ પરિણામ આવશે ? એ વાત ખાજુએ રાખા, પણ તેએ સાધ્યની સિદ્ધિ માટે કેવા પુરુષાર્થ કરે છે અને તે માટે કેટલા ભાગ આપે છે? તેના વિચાર કરો.
ચિત્રકાર, સ્થપતિ, સંગીતજ્ઞ વગેરેની વિશિષ્ટ સિદ્ધિએ જોઇને આપણે ઘણી વાર આશ્ચય ચકિત થઈ એ છીએ, પણ આ સિદ્ધિએ એકાએક કે અકસ્માત પ્રાપ્ત થયેલી હાતી નથી. તેની પાછળ ઘણી મેાટી સાધના હાય છે, વર્ષાને અખંડ પુરુષાર્થ હાય છે.
ધાર્મિક તથા આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં પણ આ જ પરિસ્થિતિ છે. તેમાં જે કંઈ પ્રગતિ થાય છે, વિકાસ સધાય છે અથવા

Page #243

૧૨૨
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
તે સિદ્ધિનાં દર્શન થાય છે, તે વિશિષ્ટ પ્રકારની સાધનાને આભારી છે. સાધના ન હોય તે પ્રગતિ થાય નહિ, વિકાસ સધાય નહિ કે સિદ્ધિનાં દર્શન થાય નહિ. સિદ્ધિ એ. સાધનાનુ` જ પરિણામ છે, તેથી સાધના વિના સિદ્ધિની કલ્પના કરવી અત્યંત મુશ્કેલ છે. જો શરીર વિના મનુષ્ય, હાથી કે સિ ંહની કલ્પના થઈ શકે, તેા જ સાધના વિના. સિદ્ધિની કલ્પના થઇ શકે.
સુજ્ઞ પાઠકે એટલુ યાદ રાખે કે સિદ્ધિ વડે ચમત્કાર સ` શકાય છે, પણ ચમત્કાર વડે સિદ્ધિ સર્જી શકાતી નથી. તે માટે તે એક યા બીજા પ્રકારની સાધનાને આશ્રય. લેવા જ પડે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવલજ્ઞાનની સિદ્ધિ કરવી હતી તે તેમણે કેવી સાધના કરી, તે જુઓ ! સાડા બાર વર્ષ અને એક પક્ષની તેમની સાધનાના વૃત્તાંત સાંભળતાં આપણા રામાંચ ખડા થઈ જાય છે.
6
એક વાર કાઈ ગાવાળ તેમને રાશ એટલે સૂતરના જાડા દોરડાથી મારવા તૈયાર થયા, ત્યારે ઇંદ્રે પ્રકટ થઇને કહ્યું કે હું ભગવન્ ! આપને સાધનાકાલ દરમિયાન ઘણા ઉપસગેર્યાં થવાના છે, માટે અનુજ્ઞા આપે। તે હું આપની સાથે રહુ' અને એ ઉપસર્ગાનું નિવારણ કરું.' ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું : હું ઈંદ્રે ! તીથંકરા કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરે છે, તે પેાતાના પુરુષાથથી જ કરે છે, કોઈ દેવની સહાયથી નહિ. માટે તું તારા રસ્તે સીધાવ અને મને મારી સાધના કરવા દે.' આ શબ્દો શું સૂચવે છે?

Page #244

સાધનાની આવશ્યકતા
૧૨૩ .
જે ચમત્કાર વડે સિદ્ધિ સજી શકાતી હોય, તે ભગવાન સાડા બાર વર્ષ અને એક પક્ષ સુધી અતિ કઠિન સાધના શા માટે કરત?
ગુરુની કૃપા થાય તે તેઓ જ્ઞાન આપે, સાચે માર્ગ દેખાડે, પણ માર્ગ પર ચાલવાનો પ્રયત્ન કે પુરુષાર્થ તે. આપણે જ કરવું પડે. જે આવો પુરુષાર્થ કરીએ નહિ, તે માગ મળે એ ન મળ્યા બરાબર છે. જે જ્ઞાનને સકિય અમલ નથી, તે અજાગલસ્તનવત્ નિરર્થક છે. ' જે ફરે તે ચરે, એ ન્યાયે સાધના કરનારને સિદ્ધિ સાંપડે, અન્યને નહિ. લાડૂ એક મનુષ્ય ખાય અને તેને સ્વાદ બીજાને આવે, એમ કદી બને ખરું? ખરી હકીકત એ છે કે જેને લાડૂનો સ્વાદ ચાખવું હોય, તેણે લાડૂ મેળવી જોઈએ અને પોતાના મુખમાં મૂક જોઈએ.
અહીં પ્રસંગવશાત્ એ પણ જણાવી દઈએ કે આપણને માનવને દેહ મળે, સંપત્તિ મળી, સુખનાં સાધને મળ્યાં, એ બધું પૂર્વ ભવની સાધના કે આરાધનાનું જ પરિણામ છે, એટલે તેનું મહત્ત્વ જરાયે ઓછું આંકવા જેવું નથી. અહીં તે અંગે એક નાનકડી ઘટના યાદ આવે છે.
સૌરાષ્ટ્રના લોકપ્રિય રાજવી આલા ખાચર સભા ભરીને બેઠા હતા. જન્મદિવસને પ્રસંગ હઈ બધા ખુશખુશાલ હતા. ભાટચારણે નવનવાં સુંદર કાવ્યો રચીને તેમને અંજલિ
+ અજા–બકરી, ગલ–ગળું, સ્તન–આંચળ. બકરીના ગળે જે આંચળ ઊગે છે, તે કશું દૂધ આપતા નથી, એટલે કે તે માત્ર દેખાવનાં હોય છે અને તેથી નિરર્થક ગણાય છે.

Page #245

• ૧૨૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
આપી રહ્યા હતા. એવામાં એક નવજુવાન ચારણ ઊભું થયે. અને તેણે નીચેનું જોડકણું સંભળાવ્યું:
તું કરતે તે તપ, તે દિ હું ભરતે તો ભાલિયા; દેવું હોય તે દે, નહિ તે રહેવા દે આલિયા.
સહુ તેના તરફ એકીટશે તાકી રહ્યા અને હમણાં કંઈ નવા-જૂની થશે, એમ માનીને તેની પ્રતીક્ષા કરવા લાગ્યા. પણ આલો ખાચર બહુ સમજુ હતે. તે આ જોડકણાને - ભાવાર્થ બરાબર સમજી ગયો અને તેને શાબાશીપૂર્વક બધા કરતાં મેટું ઈનામ આપ્યું.
તેના કહેવાને ભાવાર્થ એ હતો કે “હે આલાખાચર! તને આ રાજ્ય મળ્યું છે, તે એમને એમ મળ્યું નથી, પણ તે પૂર્વ ભવમાં ઘણી તપશ્ચર્યા કરેલી, સાધના કરેલી, તેથી મળ્યું છે. હવે તું પૂર્વભવમાં આ રીતે સાધના કરતા હતા, - ત્યારે હું તારે ઉત્તરસાધક હતું, એટલે પાણીના ભાલિયા અર્થાત્ ઘડા ભરતો અને બીજી પણ સેવા કરતા. આમ તું અને હું પૂર્વભવના મિત્ર છીએ અને તેને રાજ્ય મળ્યું તેમાં મારે પણ હિસ્સો છે. આ વાતને વિચાર કરીને હે મારા મિત્ર આલિયા! તારે કંઈ પણ આપવું હોય તે આપીને - તારું કર્તવ્ય બજાવ, અન્યથા મારે કાંઈ કહેવું નથી.”
તાત્પર્ય કે આપણને મનુષ્યભવ મળે, સંપત્તિ મળી, સુખનાં સાધને મળ્યાં, એ પૂર્વભવની સાધનાનો પ્રતાપ છે.”
પૂર્વભવની એ સાધનામાં નમસ્કારમંત્રની સાધના પણ કેટલાક પ્રમાણમાં થઈ હશે, કારણ કે નરભવના સુખનું

Page #246

સાધનાની આવશ્યકતા
૧૨૫.
કારણ પણ નમસ્કારમત્ર જ છે, એમ શાસ્ત્રકારોનુ કથન છે. હવે એ સાધના આગળ વધારવી કે નહિ ? એ આપણે વિચારવાનું છે.
અક્ષય
જો સાધના વિના સિદ્ધિ મળતી હોત તે સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી સિદ્ધ બની ગયા હૈાત અને અવિચલ સુખ ભાગવતા હેાત; પછી સંસારમાં નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવ એ નામની ચાર ગતિ પણ ન રહેત અને ભવભ્રમણ જેવી કોઈ ક્રિયા પણ ન રહેત; પરંતુ આપણે જાણીએ છીએ કે આજે ચારે ગતિએ વિદ્યમાન છે અને આપણુ તેમજ બીજા અનંત જીવાનુ ભવભ્રમણ ચાલુ છે, એટલે સાધના કરે, તેને જ સિદ્ધિ મળે, એ કુદરતના કાનૂન અટલપણે અમલમાં છે.
સહુ
કાઈ
નમસ્કારમંત્ર શ્રેષ્ઠ છે, પવિત્ર છે, મહાન છે, અદ્ભુત છે, અલૌકિક છે, ત્રિકાલ મહિમાવ ંત છે, અચિંત્ય પ્રભાવશાલી છે, જિનશાસનનેા સાર છે તથા અનેક પ્રકારની વિશેષતાઓ ધરાવે છે, એવું પ્રતિપાદન કરવાના મુખ્ય આશય તે એ જ છે કે જ્યારે આવા એક ઉત્તમ મત્ર આપણને અનાયાસે પ્રાપ્ત થઇ ગયા છે, ત્યારે તેની સાધના–આરાધના—ઉપાસના અવશ્ય કરવી જોઇએ અને તેનાથી આપણા જીવનને ધન્ય . બનાવવુ જોઇએ.
એક વસ્તુ અત્યંત લાભકારી છે, એમ જાણ્યા પછી તેના આપણા જીવન સાથે કોઈ સંબંધ ન જોડીએ તા.

Page #247

- ૧૨૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ આપણા જેવા મૂર્ખ કોણ? ડાહ્યો અથવા પંડિત તે તે જ - ગણાય કે જે ક્રિયાશીલ છે, જાણેલું અમલમાં મૂકે છે. તે - અંગે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓનાં વચને સાંભળવા જેવાં છેઃ
अधीत्य शास्त्राणि भवन्ति मूर्खा,
यस्तु क्रियावान् पुरुषः स विद्वान् । संचिन्त्यतामौषधमातुरं हि
न ज्ञानमात्रेण करोत्यरोगम् ॥
મનુષ્ય વિવિધ શાસ્ત્રો ભણવા છતાં મૂર્ખ રહે છે, કારણ કે તેઓ જાણેલું અમલમાં મૂકતા નથી. જે પુરુષ કિયાવાન-ક્રિયાશીલ હોય, તેને જ વિદ્વાન કહેવાય. ઔષધનું સારી રીતે ચિંતન કરનાર રેગીને ઔષધના જ્ઞાનમાત્રથી આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થતી નથી.” તાત્પર્ય કે તેને તેવું ઔષધ પ્રાપ્ત કરવું પડે છે તથા તેનું યથાવિધિ સેવન કરવું પડે છે, તો જ તેને આરોગ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જૈન ધર્મે માત્ર જ્ઞાનથી કે માત્ર કિયાથી મોક્ષ માન્યો નથી, પરંતુ ઉભયના ચોગથી મોક્ષ માને છે. તેથી અભ્યદયની ઈચ્છા રાખનાર સ્ત્રી–પુરુષોએ જ્ઞાનસંપાદન પછી " ક્રિયાકુશલતા તરફ દષ્ટિ દોડાવવી જોઈએ અને તેમાં જ્યારે સફલતા મળે, ત્યારે જ સંતોષ માનવે જોઈએ.
ટૂંકમાં “સાધના વિના સિદ્ધિ નહિં એ એક સિદ્ધ - હકીકત છે, તેથી નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ કરવા માટે તેની - સાધના અવશ્ય કરવી જોઈએ.

Page #248

[૧૪]
સાધના કર્યાં કરવી ?
મંત્રસાધનામાં સ્થાન પણ એક મહત્ત્વની વસ્તુ છે. જો સ્થાન અનુકુળ હાય તા સાધનામાં સહાય મળે છેઅને સિદ્ધિ સત્વર થાય છે; અન્યથા સાધનામાં વિક્ષેપ પડે છે અને સિદ્ધિ દૂર ઠેલાય છે. તેથી મત્રસાધના કચાં કરવી?તે ખરાખર જાણી લેવુ' જોઇએ,
મંત્રવિશારદાના અભિપ્રાયથી જ્યાં તીથંકર ભગવાનના ચ્યવન, જન્મ, દીક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને નિર્વાણુ, એ પાંચ કલ્યાણકામાંથી એક કે વધુ કલ્યાણક થયાં હેાય અથવા જ્યાં તેમણે વધારે સ્થિરતા કરેલી હાય કે જ્યાં તેમના જીવનની કોઈ મોટી ઘટના ખનેલી હાય, તે સ્થાન ખાસ પસંદૅ કરવા ચેાગ્ય છે, કારણ કે ત્યાંના વાતાવરણ પર એ પરમ પુરુષાના વિશિષ્ટ પ્રભાવ પડેલા હેાય છે અને તેમની સ્મૃતિ મંત્રસાધના માટે પ્રેરણાને અવિરત સ્રોત બની રહે છે.
આજે તી કરાની કલ્યાણકભૂમિએમાં મેટા ભાગે મંદિર તથા ધમ શાળા બંધાયેલા છેતથા ત્યાં પ્રાયઃ બેજનશાળાની વ્યવસ્થા પણ છે, એટલે ત્યાં મંત્રસાધના માટે ૪૫ થી ૯૦ દિવસ કે આવશ્યકતા અનુસાર થાડા વધારે દિવસે
સુધી રહેવુ હાય તા રહી શકાય છે. સાથે પેાતાના ખાસ માણસા કે ઉત્તરસાધક હાય તા ભેાજનાદ્મિની સ્વતંત્ર વ્યવસ્થા પણ કરી શકાય છે. પાઠકાની જાણ માટે ચાવીશ જિનની કલ્યાણકભૂમિઆના કોઠા અહીં આપવામાં આવ્યે છે.

Page #249

વીશી જિનની કલ્યાણકભૂમિને કેઠે
ર્વાણ ફલ | નગરીમાં કુલ કેટલાક
પ્રાચીન તીર્થો | કેટલામાં જિનેશ્વર ભગવંતનાં નગરીઓનાં નામ તીર્થંકર નામ
| જન્મ
13
13
કલ્યાણ
વિનીતા અથવા
અયોધ્યા
- જે દ ૪ -
૧ ૧
૧ ૧
ઋષભદેવ અજિતનાથ અભિનંદન સુમતિનાથ અનંતનાથ ઋષભદેવ ઋષભદેવ સંભવનાથ પદ્મપ્રભુસ્વામી
می می ا امی می امی می می می می امر می
| | | | | |
૧
છ
૧
| |
૨
»
*
*
૨ પ્રયાગ અથવા અલ્હાબાદ ૩ | અષ્ટાપદ પર્વત ૪ | શ્રાવસ્તી નગરી | કૌશાંબી બનારસ અથવા વારાણસીમાં જ ભદૈનીમાં આ ભલુપુરમાં ૬ ચંદ્રપુરીમાં
શું સિંહપુરીમાં ૭ | કાકંદી ૮ ) ભદ્દીલપુર
8- *
૭ : સુપાર્શ્વનાથ
પાર્શ્વનાથ ચંદ્રપ્રભસ્વામી શ્રેયાંસનાથ સુવિધિનાથ શીતલનાથ
- ૧ ૧ ૧ ૧.
૧ ૧ ૧ ૧ ૧ ૧.
૦ ૦ ૦ ૦.
-૦ ૦ ૦ ૦ ૦
૦ ૦ ૦ ૦ ૦ ૦.
| | | | | |
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
می می می
-
8

Page #250

૯ | ચંપાપુરી ૧૦ | કપિલપુરી ૧૧ | રત્નપુરી ૧૨ | હસ્તિનાપુરી
મિથિલા
૧૪
રાજગૃહી ૧૫ | શૌરીપુર ૧૬ | ક્ષત્રિયકુંડ ૧૭ | ઋજીવાલિકા નદીના
કિનારે
૧૩
૧૮ | પાવાપુરી ૧૯ | 'ગિરનાર
૨૦
સમેતશિખર
૧૨
૧૩
૧૫
૧૬
૧૭
શાંતિનાથ કુંથુનાથ અરનાથ મહિનાથ
૧૮
૧૯
૨૧
૨૦
રર
નમિનાથ મુનિસુવ્રત સ્વામી નેમિનાથ ૨૪ મહાવીર સ્વામી મહાવીર સ્વામી
228
૨૪
વાસુપૂજ્ય સ્વામી વિમલનાથ
ધમનાથ
[ #*
મહાવીર સ્વામી નેમિનાથ શ્રી ઋષભદેવ, શ્રી વાસુપૂજ્ય સ્વામી શ્રી નેમિનાથ તથા શ્રી મહાવીર સ્વામી સિવાયના ૨૦ જિતા
بی بی بی بی بی بی سی
بی بی
بی بی بی بی بی بی بی بی
--
کی بی بی بی بی بی بی بی بی
૧ ૧ ૧
نی نی نی
لی بی بی بی بی بی
-
'
૧ (૩ ૦ × જ × ૨ જ્ જ સ્ × 2
»
××ટ
૧૨
८
४
૨.
૩
(0 0
૨૦
૧૨૦
સાધના ક્યાં કરવી ?
૧૨૯

Page #251

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
જ્યાં કોઈ સિદ્ધ પુરુષે અમુક સમય સ્થિરતા કરીને મંત્રસિદ્ધિ કરેલી હોય, તે સ્થાન પણ પસંદ કરવા ચેાગ્ય છે, તથા તીથની ખ્યાતિ પામેલાં સ્થાને કે ત્યાંનું વાતાવરણ પવિત્ર અને પ્રેરણાત્મક હોય છે, તે પણ પસ ંદ કરવા ચેાગ્ય છે.
૧૩૦
તીર્થાંને આપણે વંદનીય માન્યાં છે અને તેથી જ ચૈત્યવદન–પ્રસંગે કહીએ છીએ કે
ન ઋિષિ નામ તિસ્થં, સને પાયાહિ માનુસે હોય । जाई जिणबिंबाई, ताई सव्वा वंदामि ||
'
સ્વર્ગ, પાતાલ અને હાય અને જે જે જિનિ બે
6
•
કરુ છુ.’
મનુષ્યલાકમાં જે કેાઈ તીર્થાં હાય, તે સ`ને હું વંદન
વળી સલાહ તસ્તાત્રના પાઠસમયે મેલાતી નિમ્ન ગાથા પણ આપણી તી વિષયક ભાવનાના સુંદર પડઘા પાડે છે ઃ
'
ख्यातोऽष्टापद पर्वतो गजपदः सम्मेतशैलाभिधः, श्रीमान् रैवतकः प्रसिद्धमहिमा शत्रुञ्जयोमण्डपः । वैभारः कनकाचलोऽर्बुद गिरिः श्रीचित्रकूटादयः, तत्र श्री ऋषभादयो जिनवराः कुर्वन्तु वो मङ्गलम् || પ્રસિદ્ધ એવા અષ્ટાપદ્મ પર્વત, ગજાગ્રપદ અથવા
"
દશા કૂટ પર્વત, સમેતશિખર, શાભાવાળા ગિરનાર પર્વત, પ્રસિદ્ધ મહિમાવાળા શત્રુ જયગિરિ, માંડવગઢ, વૈભારગિરિ,

Page #252

૧૩૧
સાધના કયાં કરવી ? કનકાચલ (સુવર્ણગિરિ), શ્રી ચિત્રકૂટ આદિ તીર્થો છે ત્યાં રહેલા શ્રી રાષભ વગેરે જિનેશ્વરે તમારું કલ્યાણ કરે.”
પ્રાતઃકાલીન પ્રતિકમણ વખતે સકલતીર્થને વંદના કરવામાં આવે છે, તે વખતે નીચેનાં પડ્યો બેલવામાં આવે છે? સમેતશિખર વંદુ જિન વીશ, અષ્ટાપદ વંદું વીશ; વિમલાચલ ને ગઢ ગિરનાર, આબુ ઉપર જિનવર જુહાર. શંખેશ્વર કેસરિયે સાર, તારંગે શ્રી અજિત જુહાર; અંતરિક વકાણે પાસ, જીરાવલે ને થંભણ પાસ. ગામ નગર પુર પાટણ જેહ, જિનવર ચૈત્ય નમું ગુણગેહ, વિહરમાણ વંદુ જિન વીશ, સિદ્ધ અનંત નમું નિશદિશ.
અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે કાલબળે કેટલાંક તીર્થો નષ્ટ થયાં છે, તો કેટલાંક નવાં તીર્થો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે, પણ તીર્થોની પરંપરા બરાબર જળવાઈ રહી છે. આ તીર્થો નિર્માણ કરવામાં તથા તેનું સંરક્ષણ કરવામાં જૈન સંઘે અબજો રૂપિયા ખર્ચા છે અને બીજો ભાગ પણ ઘણે આપે છે. જેણે પિતાના જીવનમાં આ પવિત્ર તીર્થોની એક વાર પણ યાત્રા કરી નથી, તેનું જીવન સફળ શી રીતે કહેવાય ? પૂજ્યપૂજા, દયા, દાન, વગેરેની જેમ તીર્થયાત્રા પણ માનવજીવનનું એક મધુર ફળ છે, એ ભૂલવાનું નથી.
અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે તીર્થસ્થાને એ સહેલ કરવાનું કે મેજમજાહ કરવાનું સ્થાન નથી, પણ વ્રતનિયમે ઉચ્ચરવાનું, તપશ્ચર્યા કરવાનું તથા મંત્રસાધના કે

Page #253

૧૩૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ યોગસાધના કરવાનું સ્થાન છે. એ દૃષ્ટિએ તેની પવિત્રતા. બરાબર જળવાઈ રહેવી જોઈએ.
આધુનિક કાલે પ્રસિદ્ધ જૈન તીર્થોની ગણના નીચે મુજબ થાય છે ?
સૌરાષ્ટ્રમાં –શનું જ્ય, ગિરનાર, તાલધ્વજ (તળાજા), કદંબગિરિ, અજાહરા પાર્શ્વનાથ (ઊના-દેલવાડા) વગેરે.
કચ્છમાં –ભદ્રેશ્વર તથા અબડાસાની પંચતીથી કે જેમાં સુથરી, કઠારા, જખૌ, નળિયા અને તેને સમાવેશ થાય છે. * ગુજરાતમાં -શંખેશ્વર, સેરીસા, પાનસર, ભોયણી, મહેસાણા, તારંગા, ઈડર, કાવી, ગાંધાર, ઝગડિયાજી વગેરે.
બહદુ રાજસ્થાન -એટલે-મારવાડ–મેવાડમાં–આબૂ, કુંભારિયા, બામણવાડા, રાણકપુર-પંચતીથ, જીરાવલાપાશ્વ નાથ, ફલેધિ, કેસાિજી, સાર,નાકેડા,જેસલમેર વગેરે.
મધ્ય ભારતમાં –એટલે માલવા અને બુંદેલખંડમાં– માંડવગઢ, અંતરીક્ષજી, મક્ષીજી, ઉજજૈન, પાવર વગેરે.
ઉત્તર પ્રદેશમાં હસ્તિનાપુર, મથુરા, પ્રયાગઅલ્હાબાદ, વારાણસી (કાશી), અધ્યા, સેટમેટકા કિલ્લા (શ્રાવસ્તી) વગેરે.
બિહાર પ્રાંતમાં -રાજગૃહ અને તેના પાંચ પહાડો, પાવાપુરી, ક્ષત્રિયકુંડ, કાકંદી, ચંપાપુરી વગેરે. - આંધ્ર પ્રદેશમાં –કુપાકજી વગેરે.
મહારાષ્ટ્રમાં –અંતરીક્ષજી, ભાંડકજી (શ્રી ભદ્રાવતી પાર્શ્વનાથ) કુંભેજ વગેરે.

Page #254

સાધના ક્યાં કરવી ?
૧૩૩
આ સિવાય બીજા પણ ઘણું તીર્થો છે. તેમાંનું કઈ પણ તીર્થ મંત્રસાધના માટે પસંદ કરી શકાય. - જિનમંદિર, વનપ્રદેશ,નદીને કિનારે અને પદ્યસવરની પાળ વગેરે પણ મંત્રસાધના માટે ઉત્તમ મનાયેલ છે. જિનમંદિર સામાન્ય રીતે અતિ સ્વચ્છ અને પવિત્ર છે, પરંતુ જે જિનમંદિર વિશાળ હોય અને જેના એક ભાગમાં બેઠક જમાવી શકાય તેમ હોય, તેની પસંદગી કરવા ચગ્ય છે. વળી તે એકાંતમાં આવેલું હોય તો વધારે પસંદ કરવા યોગ્ય છે, કારણ કે ત્યાં શાંતિ સારા પ્રમાણમાં જળવાઈ રહે છે.
વનપ્રદેશ તેની સ્વાભાવિક રમણીયતા તથા શાંત વાતાવરણને લીધે પસંદ કરવા એગ્ય છે. “વનમાં જતાં ધ્યાનસ્થ મુનિ જેવામાં આવ્યા” વગેરે શાસ્ત્રીય ઉલ્લેખે એમ બતાવે છે કે પૂર્વકાલે મંત્રસાધના માટે વનપ્રદેશને ખાસ પસંદગી અપાતી. આ મંત્રસાધના માટે કઈ વનપ્રદેશ પસંદ કરે હોય તો ત્યાં નાનકડો આશ્રમ, પર્ણકુટિ કે સાદું એવું ઘર હોવું જોઈએ તથા નજીકમાં જલાશયની વ્યવસ્થા જોઈએ, તે જ સાધના સારી રીતે કરી શકાય. રહેવાના સ્થાનના અભાવે વનપ્રદેશમાં લાંબો વખત રહી શકાય નહિ. આજે હરદ્વાર નજીક આવેલા રાષિકેશ વગેરે સ્થાનોમાં આ પ્રકારની વ્યવસ્થા છે, તેથી જ અનેક રોગસાધકો તથા મંત્રારાધકે એ ત્યાં સ્થિરતા કરેલી છે. | નદીને કિનારે એટલા માટે પસંદ કરવા એગ્ય છે કે ત્યાં મોટા ભાગે વૃક્ષકે જો કે હરિયાળાં ખેતરે હોય છે,

Page #255

૧૩૪
નમસ્કારમ`ત્રસિદ્ધિ
જે ચિત્તને શાંત, વચ્છ તથા પ્રસન્ન રાખવા માટે ઘણા
ઉપયેગી છે.
જે સરાવરમાં કમળા ખીલેલાં હાય, તેને પદ્મસરેવર કહેવામાં આવે છે. તેનું પ્રાકૃતિક સૌંદય અદ્ભુત હાય છે. વળી તેની પાળ પરથી જે પવન આવતા હેાય છે, તે શીતળ અને સુગંધી હાવાથી ત્યાં બેસી રહેવાનું મન થાય છે. આવી પાળના એક ભાગ જ્યાં અવરજવર ઓછી હાય, ત્યાં મત્રસાધના માટે સ્થાન જમાવી શકાય છે.
પુષ્પવાટિકા, અગીચા કે ઉપત્રન પણ મ ંત્રસાધના માટે પસ કરવા ચાગ્ય છે, કારણ કે ત્યાંનું વાતાવરણ ખુશનુમા હાય છે અને શાંતિ પણ સારા પ્રમાણમાં પ્રસરેલી હાય છે.
સુંદર વૃક્ષઘટા પણ પસંદ કરવા યાગ્ય છે, કારણ કે તે ચિત્તને પ્રસન્ન કરનાર છે અને હવામાન ઠંડુ રાખે છે. વળી અમુક મંત્રાની સાધના તે અમુક વૃક્ષની સમીપે કરવામાં આવે તે જ તેમાં સિદ્ધિ મળે છે. દાખલા તરીકે ગધવ રાજ મત્રની સાધના કરવી હાય તે! તે કદલીવનમાં જ કરવી જોઈ એ, એટલે કેળા ખૂબ ઉગેલી હોય તેવા સ્થાનને જ પસંદ્ગુગી આપવી જોઇએ. તેજ રીતે લક્ષ્મીમ ત્રની સાધના કરવી હેાય તેા ખિલીના વૃક્ષની સમીપે બેસીને કરવી જોઈ એ. નમસ્કારમત્ર માટે આવા કોઈ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ જોવામાં આવ્યો નથી, પણ તે અશાકવૃક્ષની સમીપે બેસીને થાય તા સત્વર સિદ્ધિને આપનારા થાય, એમ અમારું માનવુ છે; કારણ કે અશેકવૃક્ષ એ શ્રી જિનેશ્વર દેવના અષ્ટ

Page #256

સાધના કયાં કરવી ?
૧૩૫
મહાપ્રાતિહાર્યમાં મહત્વનું સ્થાન ધરાવે છે. શાલવૃક્ષ પણ તે માટે ઉપયોગી થાય ખરૂં. બિહાર–બંગાલની સરહદ પર અમે શાલવૃક્ષનાં વને જોયાં છે અને તે સાધના માટે અનુકૂળ જણાયાં છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવલજ્ઞાનની સિદ્ધિ શાલવૃક્ષ નીચે થઈ હતી, એ વસ્તુની પાઠકોને યાદ આપીએ છીએ.
પર્વતને શિખરપ્રદેશ, પર્વતની ગુફાઓ તથા તળેટીને અમુક ભાગ કે જ્યાં ઝાડી-ઝરણાં આવેલાં હોય, તે પણ મંત્રસાધના માટે અનુકૂળ ગણાય છે.
ગુરુ જે રથાને બિરાજતા હોય ત્યાં રહીને પણ મંત્રસાધના કરી શકાય છે, એટલે કે ઉપાશ્રય, પિષધશાળા વગેરે પણ મંત્રસાધના માટે ઉપયોગી છે.
જે અન્ય સ્થળે જવાની અનુકૂળતા ન હોય તે પિતાના નિવાસસ્થાનનો જ અમુક ભાગ પસંદ કરી તેને સાધનાને અનુકૂળ બનાવી શકાય છે. ત્યાં હંમેશાં સ્વચ્છતા–પવિત્રતા. બરાબર રાખવી જોઈએ તથા ધૂપ-દીપ આદિકરવા જોઈએ.
ટૂંકમાં જે સ્થાન પવિત્ર અને શાંત હોય તથા જ્યાં વિક્ષેપ થવાનો સંભવ અતિ અલ્પ હોય, ત્યાં રહીને મંત્રસાધના કરવી જોઈએ. જેથી સાધના સારી રીતે આગળ વધી શકે અને તેનું પરિણામ સુંદર આવે.

Page #257

[ ૧પ ] સાધના કેમ કરવી ?
સાધના કરવાની તત્પરતા હોય અને સાધના કરવા માટે અનુકૂળ સ્થાન પણ પસંદ કર્યું હોય, પરંતુ સાધના કેમ કરવી? તેનું જ્ઞાન ન હોય તે એ સાધનાથી સિદ્ધિ મળતી નથી. આવું જ્ઞાન ગુરુ દ્વારા જ મળી શકે, તેથી જ તેમની સેવાભક્તિ કરી કૃપા મેળવવાનો ઉપદેશ છે. પરંતુ અહીં અમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે “સાધના કેમ કરવી ? ” તને લગતા જે પાંચ સિદ્ધાંતોની પ્રરૂપણા કરી છે, તેનાથી પાઠકને પરિચિત કરવા ઈચ્છીએ છીએ. •
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા ઉચિત ગણાશે કે શ્રમણ ભગ વાન મહાવીરે આ પાંચ સિદ્ધાંતોની પ્રરૂપણ વડે “ઈશ્વર કૃપાવાદ” તથા “ભવિતવ્યતાવાદ'નું નિરસન કરીને લોકોને પુરુષાર્થની અજબ ચેતના રેડી હતી; તેથી સંયમસાધના, રોગસાધના કે મંત્રસાધના માટે લોકમાં ઘણું જ ઉત્સાહ પ્રકટયો હતો અને તેના પરિણામે ઘણાં સુંદર આવ્યાં હતાં.
તીર્થકરનું વચન, જિનેશ્વર ભગવંતને બેલ એ આપણું સહુને માટે છેવટને બેલ છે. તેમના સેવક તરીકે

Page #258

સાધના કેમ કરવી ?
૧૩૭ આપણે અંતરથી એમ જ માનવું જોઈએ કે તનેર જં નિર્મ્સ = લિળખું ફિચં–તે જ સાચું છે અને તેજ નિશંક છે કે જે શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે કહેલું છે. આવી શ્રદ્ધા-આવો વિશ્વાસ પ્રકટયા વિના તેમણે પ્રરૂપેલા સિદ્ધાંતનું યથાર્થ અનુસરણ શી રીતે થઈ શકે?
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ જગતના એક અજોડ અદ્વિતીય સાધક હતા અને અતિ કઠિન સાધનામાંથી પાર ઉતર્યા હતા. એ દ્રષ્ટિએ પણ તેમણે પ્રરૂપેલા આ પાંચ સિદ્ધાંતે પરમ શ્રદ્ધેય ગણાવા જોઈએ. - આ પાંચ સિદ્ધાંતને અતિ સંક્ષેપમાં નિર્દેશ કરે હોય તે (૧) ઉત્થાન, (૨) કર્મ, (૩) બલ, (૪) વીર્ય અને (૫) પરાક્રમ તરીકે કરી શકાય, પણ તેથી આપણે હેતુ સરશે નહિ, એટલે તે અંગે અહીં કેટલુંક વિવેચન કરીએ છીએ.
(૧) ઉત્થાન–એટલે આળસ મરડીને ઊભા થવું, જડતા ખંખેરીને જાગ્રત થવું, નિરાશાને ત્યાગ કરે અથવા તે પ્રમાદને પરિહાર કરીને કર્તવ્ય બજાવવા તત્પર થવું.
જેઓ આળસુ છે, એદી છે, છાતી પર પડેલું બેર બીજી કોઈ વ્યકિત પિતાના મુખમાં મૂકે એમ ઈચ્છનાર છે, તેઓ આ જગતમાં મંત્રસાધના શી રીતે કરી શકવાના?
આવી અનિચ્છનીય સ્થિતિ જડસુઓની છે. તેમનું મગજ જડતાથી એટલું ભરાઈ ગયેલું હોય છે કે કોઈ સાચી

Page #259

૧૩૮
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
યા સારી વાત તેમને સૂઝતી નથી, પછી નમસ્કારમંત્રની સાધના જેવુ પવિત્ર કાય તા તેમને કાંથી સૂઝે ?
કેટલાક માણસેા વાતવાતમાં નિરાશ કે નાસીપાસ થાય. છે. તેમને કોઇ વાત આશાસ્પદ લાગતી નથી અને તેથી. તેમાં શ્રદ્ધા જામતી નથી. તેએ નમસ્કારમંત્રની સાધના કરવા માટે શી રીતે તત્પર થાય ?
પેાતાનુ’ ધ્યેય ભૂલનારા, સાધ્ય ચૂકી જનારો પ્રમાદી ગણાય છે. તે પ્રમાદરૂપી ખાએાચિયામાં પડચો રહે છે અને તેમાં જ આન માને છે. ભાદરવા માસમાં કોઇ ભેંસ ખાખેાચિયામાં પડી હાય, ત્યારે કેવા આનંદ માણે છે, તે તમે જાણતા જ હશેા. પ્રમાદીને વળી સાધના કેવી ?
તાત્પર્ય કે આળસ ઉડાડી દઈ એ, જડતાને ખંખેરી નાખીએ, નિરાશા કે નાસીપાસીને દૂર કરીએ અને પ્રમાદને પરિહાર કરીએ તે જ મત્રસાધના માટે તત્પર અનાય અને એ રીતે સફલતા માટેનુ પહેલુ પગલું માંડી શકાય.
(૨) ક’—એટલે નિશ્ચયપૂર્વક કામે લાગી જવું, ઉદ્યમ કરવા મચી પડવુ` કે કર્તવ્યને સ્વીકાર કરવા.
ઉઠીને ઊભા તે। થયા, પણ નિશ્ર્ચયપૂર્વક કામે નલાગ્યા કે ઉદ્યમ કરવા મચી ન પડયા કે વિહિત કત જ્યના સ્વીકાર ન કર્યાં, તેા સફલતા શી રીતે મળવાની? કેટલાક રખડૂ કે બેદરકાર વિદ્યાથી ઓને માતાપિતા નિશાળે ધકેલે છે, એટલે તેઓ નિશાળે જાય છે ખરા, પણ ત્યાં કરતા નથી કે મારે સારી રીતે ભણવુ
વિદ્યાનના ઉદ્યમ જોઇએ’એ વાતને

Page #260

૧૩૯.
સાધના કેમ કરવી ? સ્વીકાર કરીને ચાલતા નથી, તેનું શું પરિણામ આવે છે? વર્ગની સહુથી છેલ્લી પાટલીએ તેમને માટે અનામત રહે છે અને ત્રણ-ત્રણ કે ચાર ચાર વર્ષ સુધી તેઓ એ પાટલીએને છેડતા નથી. નિતિકાએ તે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું
निद्रालस्यसमेतानां क्लीबानां क्व विभूतयः । અસરોઘસારા, શિયા !સાં પ પ
નિદ્રા અને આલસથી યુક્ત બાયેલાઓને (ધન, સંપત્તિ, અધિકાર, ગ્યતા, વિકાસ આદિ) વિભૂતિઓ કયાંથી મળે ? એ તો જે પુરુષ ઉદ્યમી અને પરાક્રમી છે, તેમને માટે જ સર્જાયેલી છે. તેઓ ડગલે ડગલે (જ્ઞાનલકમી, યશલક્ષમી, ધર્મલદ્દમી વગેરે) લક્ષમી પામે છે.”
તાત્પર્ય કે મંત્રસાધના માટે તત્પર થયા પછી તે સાધનાને લગતા કામમાં લાગી જવું જોઈએ અને તે માટે જે કંઈ સાધન-સામગ્રી જોઈએ, સગવડ જોઈએ, તે મેળવી લેવી જોઈએ, “ધર્મના કામમાં ઢીલ નહિ” એનો અર્થ જ એ છે કે કઈ પણ સગોમાં તેને “આવતી કાલ પર મુલતવી રાખવું ન જોઈએ. જેઓ “ઘડપણમાં ગોવિંદગુણ ગાઈશું” એમ માનીને ધર્મની આરાધના કરવાનું કામ મુલતવી રાખે છે, તેમના શા હાલ થાય છે, તે જાણે છે ને? તેમને એ આરાધના કરવાને વખત જ આવતો નથી. કાલરૂપી બાજ ગમે ત્યારે તૂટી પડે છે અને તેમના મનની

Page #261

૧૪૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
સઘળી મુરાદો મનમાં જ રહી જાય છે, માટે જ તરત કામે લાગી જવાને–ક્રિયાશીલ થવાને ઉપદેશ છે. એમાં વયનું કઈ બંધન નથી. મનુષ્ય પોતાનું કર્તવ્ય સમજતો થયો કે તેણે એ કર્તવ્યનો સ્વીકાર કરીને ચાલવું જોઈએ. આઠઆઠ કે દશ-દશ વર્ષની ઉંમરનાં બાળકોએ પણ નમસ્કાર મંત્રની સુંદર સાધના-આરાધના કર્યાના અનેક દાખલાઓ જૈન શાસ્ત્રમાં નોંધાયેલા છે અને વર્તમાન કાલે પણ જોવામાં આવે છે.
(૩) બલ–એટલે સ્વકૃત કાર્યમાં કાયા, વાણું તથા મનના બળને રેડવું, તેમાં પ્રાણ પૂર.
ઉઠીને ઊભા થયા, તેમ જ કામે લાગ્યા, પણ હાથ– પગ જોઈએ તેવા હલાવીએ નહિ કે તે માટે કેઈને બે વચને કહેવા જેવા હોય તે કહીએ નહિ કે તેની પ્રગતિ માટે કશે વિચાર કરીએ નહિ, તે એ કામમાં શી બરક્ત આવે? આધુનિક યુગની એક મોટી બદી બેઠી હડતાળ” ના નામની છે. તેમાં માણસે કામે જાય છે ખરા, પણ હાથ –પગ હલાવતા નથી કે કોઈ પણ પ્રકારનું કાર્ય કરતા નથી. ત્યાં બધે વખત બેસી રહે છે, ટોળ–ટપ્પા મારે છે અને કેઈ ન માણસ આવીને પોતાનું કામ ન કરી જાય, તેની તકેદારી રાખે છે ! આ વૃત્તિ-પ્રવૃત્તિ વ્યક્તિના વિકાસને તે સંધે જ છે, પણ તે સાથે સમાજ અને રાષ્ટ્રના વિકાસને પણ ધે છે, તેમજ ધાર્મિક તથા આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રને દુષિત કરે છે.

Page #262

સાધના કેમ કરવી ?
૧૪૧.
સજ્જન માણસનુ તેા એ જ લક્ષણ છે કે એક વખત કાર્યની જવાબદારીના સ્વીકાર કર્યાં કે તેમાં જરા પણ બેદર કારી કે લાપરવાહી કરવી નહિ. પેાતાની સમગ્ર શક્તિથી. એ કામ પાર પાડવું.
તાત્પ કે નમસ્કારમંત્રની સાધનાના સ્વીકાર કર્યા પછી સાધકે તેમાં તન-મનથી ઝુકી જવું જોઈએ અને એ સાધનાને અને તેટલી ઉજ્જવલ બનાવવી જોઈએ.
(૪) વીય એટલે સ્વીકૃત કા”ને પાર પાડવામાં આનંદ માનવા, ઉત્સાહ રાખવા કે ઉમગ ધરાવવે,
ઉઠીને ઊભા થયા. કામે લાગ્યા અને હાથ-પગ હલાવવા લાગ્યા, પણ મનમાં કેાઈ જાતના ઉલ્લાસ કે આનંદ ન હોય તે એ કામ વેઠ જેવું થઇ પડે અને તેથી લાંબે સમય ચાલે નહિ. આજની સંસ્થાઓમાં પરાણે પ્રમુખ થનાર કે શરમાશરમીથી મંત્રીપદનુ ધાંસરૂં ગળે ભરાવનારાઓની આખરે શી હાલત થાય છે, એ આપણા કોઈથી અજાણી નથી. અંતરના ઉલ્લાસ એ એક જુદી જ વસ્તુ છે. તેમાં પરિશ્રમને શ્રમ જણાતા નથી કે સાધન–સયાગાની કાઈ ફરિયાદ કરવાની હાતી નથી. સાધન ગમે તેવાં ટાંચાં હાય કે સચેાગે! ગમે તેટલા પ્રતિકૂળ હાય, પણ અંતરના ઉચ્છ્વાસ એ બધાને પહાંચી વળે છે, તેથી જ સફ્લતાના એક સનાતન સિદ્ધાંત તરીકે તેનુ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે.
તાત્પર્ય કે સાધકે નમસ્કારમંત્રની સાધના પૂરા ઉલ્લાસ અને આનંદથી કરવાની છે. તે માટે કદી ખેદ કે કટાળા

Page #263

૧૪૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
લાવવાને નથી. “સાધનાને આ અપૂર્વ અવસર કયાંથી મળે?” “મારા ધન્ય ભાગ્ય કે મને આ સાધનાને વિચાર સૂઝયે.” “પુણ્યશાળી આત્માઓને જ આવી સુંદર સાધનાને યેગ મળે છે.” વગેરે વિચારેનું સેવન કરવાથી ઉત્સાહ કે ઉલ્લાસની વૃદ્ધિ થાય છે અને તે સફલતા ભણી ઝડપથી લઈ જાય છે.
(૫) પરાક્રમ–એટલે અંતરા, મુશ્કેલીઓ, પરીષહે કે વિને સામે બૈર્યપૂર્વક ઊભા રહેવું અને તેમને ઓળંગી જવાની વીરતા બતાવવી.
આપણે કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ શરૂ કરીએ, એટલે તેમાં એક યા બીજા પ્રકારનું વિદન તે આવે જ છે. વળી “સારાં કામમાં સો વિઘન” એ ઉક્તિ અનુસાર સારાં કાર્યોમાં વધારે વિદને આવે છે. મંત્રવિશારદોના અભિપ્રાય મુજબ સાધનાના પ્રથમ ત્રણ વર્ષોમાં વિદની બહુલતા રહે છે અને સાધકે તેને વૈર્યપૂર્વક ઓળંગવાની હોય છે. જે આ પ્રકારની તૈયારી ન હોય તે સિદ્ધિની વાત રહી જ કયાં?
તાત્પર્ય કે નમસ્કારમંત્રના સાધકે સાધના દરમિયાન નાનાં મોટાં ગમે તેટલાં વિદને આવે, તેને દીર્યથી ઓળંગી જવા જોઈએ. એમ થતાં સિદ્ધિ હસતાં મુખડે સામે આવવાની અને વિજયની વરમાળ કંઠમાં પડવાની.
આ પ્રકરણના ઉપસંહારરૂપે એટલું જણાવીશું કે આ આ જગતમાં જે મહાપુરુષે કૃતકૃત્ય થયા, નિષ્કિતાર્થ થયા,

Page #264

સાધના કેમ કરવી?
૧૪૩ સિદ્ધ-બુદ્ધ-પારંગત થયા, તે સઘળાએ પુરુષાર્થનું જ આલંબન લીધું હતું અને પુરુષાર્થને જ પિતાનો જીવનમંત્ર બનાવ્યા હતા, એટલે એ વાત નિશ્ચિત છે કે પુરુષાર્થ એ જ અક્ષય-અનંત-અપરિમિત સુખનું સાચું સાધન છે.
ચડવું યા પડવું, એ મનુષ્યના પિતાના હાથની વાત છે. જે મનુષ્ય ગમાર બનીને ગફલતમાં રહે છે, તેઓ અધ૫તનના અંધારા કૂવામાં ગબડી પડે છે અને જેઓ શાણપણ બતાવીને નિરંતર પુરુષાર્થને અનુસરે છે, તેઓ મુક્તિસુખના મિનારા પર ચડી જાય છે. આ પરિસ્થિતિને ખ્યાલ કરીને સાધકે આ પાંચેય સિદ્ધાંતોને બરાબર અનુસરવાનું છે અને એ રીતે સિદ્ધિ તરફ આગળ વધવાનું છે.*
* અમે સંકલ્પસિદ્ધિ ગ્રંથમાં લખેલાં “ઈચ્છા અને પ્રયત્ન” તથા પુરુષાર્થની બલિહારી” એ બે પ્રકરણે જિજ્ઞાસુઓએ જરૂર વાં.

Page #265

[ ૧૬ ]
સાધકે યાગ્યતા કેળવવી ઘટે
ચેાગ્યતા અર્થાત્ લાયકાત મેળવ્યા વિના શરૂ કરાયેલુ કાય ઘણા ભાગે વિડંબનાને નાતરે છે અને અપયશ આપે છે, તેથી હિતાવહ એ છે કે નમસ્કારમંત્રના સાધક થવા માટે તે અ ંગેની ચેાગ્યતા અવશ્ય કેળવી લેવી.
આ પ્રકારની ચેાગ્યતા કેળવવા માટે મત્રસાધકે સહુથી પ્રથમ કાય એ કરવાનું છે કે જો આજ સુધી કોઈ પણ કારણવશાત્ ગુરુની ધારણા કરી શકાઈ ન હોય તેા કરી લેવી, એટલે કે ગુરુ ધારણ કરવા, કારણ કે સાધ્યમંત્ર તેમની પાસેથી ગ્રહણ કરવા પડે છે અને સાધના દરમિયાન અનેક વખત તેમનુ` મા દન મેળવવુ પડે છે. મ ંત્રવિશારદે તે માંદાતા ગુરુને સાક્ષાત્ મત્રદેવતા માની તેમની સાથે એ પ્રકારના વ્યવહાર રાખવાનુ ફરમાવે છે, જેને માર્ચ ગુરુ નથી, તે નગુરા કહેવાય છે અને નગુરાને કઢી પણ મંત્રસિદ્ધિ થતી નથી. તેમજ જે ગુરુ કર્યાં પછી તેમને છેાડી દે છે, તે સાધનાથી ભ્રષ્ટ થાય છે અને નરક જેવી મહા નીચ ગતિ પામે છે.
સદૃગુરુને શેાધવાનું કામ અઘરું તેા છે જ, પણ હાર્દિક ભાવના મળવાન હૈાય તે એ કામ અવશ્ય પાર પડે છે. અમારા તથા બીજા કેટલાકના અનુભવ આ પ્રકારના છે. આ કાર્યોંમાં બુદ્ધિ કરતાં શ્રદ્ધા વિશેષ કામ આપે છે.

Page #266

સાધકે ચાગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૪૫
કબીરજીએ સદ્ગુરુ કેવી રીતે મેળવ્યા ? તેની હકીકત અમે ‘સત્રચિંતામણિ’ પૃ.૧૬૮ પર આપી છે, તે જિજ્ઞાસુઆએ અવશ્ય જોવી. તે પરથી ખાતરી થશે કે જો સાધકને સંકલ્પ દૃઢ હેાય તે સદ્ગુરુની પ્રાપ્તિ થયા વિના રહેતી નથી.
અહી એટલુ સ્પષ્ટ કરવાની જરૂર છે કે આજે પૂ કાલના ધ્યાનનિષ્ઠ, મંત્ર-યંત્ર—ત ત્રવિશારદ અને નિગ્રહઅનુગ્રહ કરવામાં સમર્થ ગુરુ એ રહ્યા નથી, તેથી મ ત્રસાધનામાં જેવું અને જેટલું મા દ ન મળવું જોઇએ, તેવુ અને તેટલુ મા દશ ન મળવાના સભવ આછે છે, પણ જ્યારે જેવા સચેાગે! હાય, ત્યારે તે પ્રમાણે વવું, એ નીતિસૂત્ર પ્રમાણે આપણે શાંત, દાંત, શુદ્ધ આચારવાળા. પવિત્ર અને દક્ષ ગુરુથી સંતેાષ માનવાના છે. તેમના શુભ આશીર્વાદ આપણા મા મોંગલમય બનાવે છે, એમાં કેઇ શંકા નથી.
આજે નમસ્કારમંત્ર પ્રત્યે આપણી ભક્તિ ઘણી છે, પણ તેનુ વિજ્ઞાન ગુમાવી બેઠા છીએ, એટલે તેની સાધના યથાર્થ રીતે થતી નથી; અને તે જ કારણ છે કે તેને જે પ્રભાવ દૃષ્ટિગાચર થવા જોઈ એ, અનુભવમાં આવવા જોઈએ, તે આવતા નથી. જેમને આપણે ધર્મ સ્ત ંભ કહીએ, સમાજના આગેવાન ગણીએ, તેઓ પણ આ જાતની ફરિયાદ કરી રહ્યા છે, ત્યાં ખીજાની વાત શી કરવી ? જે મંત્ર ત્રિકાલમહિમાવંત છે, અચિંત્ય પ્રભાવશાળી છે, તેના માટે આ ફરિયાદ ! પણ તેમાં મંત્રને ફાઈ દેષ નથી, દોષ આપણા છે. આપણે તેની યથાવિધિ સાધના, આરાધના કે ઉપાસના કરતા નથી.
૧૦

Page #267

૧૪૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ * નમસ્કારમંત્રની સાધના કરનારમાં કેવા ગુણો હોવા જોઈએ ? તેનું સુંદર વર્ણન શ્રાવકવર્ય શ્રી નમિદાસે પંચપરમેષ્ટિધ્યાનમાલામાં કરેલું છે. તેઓ કહે છે ?
શાંત દાંત ગુણવંત, સંતનસેવાકારી; વારિત-વિષય-કષાય, જ્ઞાન-દર્શન–સુવિચારી. સ્યાદ્વાદરસ-રંગ, હંસપરિશમરસ ઝીલે, શુભ પરિણામ નિમિત્ત, અશુભ સવિકમને
છીલે. તાદશ નર પરમેષ્ઠિપદ-સાધનનાં કારણ લહે; શાહ શામજી સુતરત્ન, નામદાસ ઈણ પરે કહે.
(૧) શાંત એટલે શાંત સ્વભાવવાળો, સ્વસ્થ મનવાળે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે જેના અંતરમાં કોધ, ષ કે ગુસ્સાની લાગણી ન હોય તે. વાત–વાતમાં ચીડાઈ જનાર કે ગુસ્સો કરનાર કોઈ પણ મંત્રસાધના ન્યથાર્થ રીતે કરી શક્તો નથી. ક્ષણમાં સુખ અને ક્ષણમાં તુષ્ટ એ સ્વભાવ વ્યવહારમાં પણ નિંદાયેલે છે, તે મંત્રસાધના જેવા એક વિશિષ્ટ કાર્યમાં શી રીતે ચાલી શકે ? સંતકબીર કહે છે કે
દયા ગરીબી બંદગી, સમતા શીલ સ્વભાવ; એતાં લક્ષાણ સાધકે, કહે કબીર સદ્દભાવ.
“કબીર સદૂભાવથી કહે છે કે સાચા સાધકમાં દયા, નમ્રતા, પ્રાર્થના, સમતા અને શાંત સ્વભાવ, એટલાં લક્ષણે અવશ્ય હોવાં જોઈએ.'
(૨) દાંત એટલે ઈન્દ્રિયોને જિતના, ઈદ્રિના

Page #268

સાધકે ચાગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૪૭
તેવીશ પ્રકારના વિષયેા +પર કાબુ રાખનારો. કદાચ પ્રારભમાં આવી સ્થિતિ ન હેાય તે પણ સાધકે આ આદર્શોને પેાતાની સામે રાખવા જોઈ એ અને બનતા પ્રયત્ને, અનતી ત્વરાએ તેની પરાધીનતામાંથી નીકળી જવું જોઇ એ. નહિ વશ કરાયેલી ઇન્દ્રિયા તાકાની ઘેાડાઓ જેવી છે. તે સાધકને કયારે પટકી નાખે, તે કહી શકાય નહિં. જ્યારે સુંવાળા સ્પર્ધાની લાલસા જાગે નહિ, જ્યારે સ્વાદિષ્ટ ભેાજન કરવાની ઇચ્છા પ્રગટે નહિ, જ્યારે સુગંધ માણવાની વૃત્તિ થાય નહિ, જ્યારે રૂપ-કુરૂપ સરખાં ભાસે અને મધુર કે કઠોર શબ્દોમાં કઈ તફાવત લાગે નહિ, ત્યારે સમજવુ` કે ઈન્દ્રિયો પર કાબૂ આન્યા છે, ઇન્દ્રિયાને! જય થયા છે. વાસ્તવમાં આ કામ
+ સ્પર્શ તેન્દ્રિય વડે આઠ બાબતે જાણી શકાય છેઃ (૧) હલકું, (૨) ભારે, (૩) કેમળ, (૪) ખરબચડું, (૫) ઠંડું, (૬) ગરમ, (૭) ચીકણું, અને (૮) લૂખું, તે સ્પર્શ તેન્દ્રિયના ૮ વિષયે. રસનેન્દ્રિય વડે પાંચ ખાખતા જાણી શકાય છે : (૧) મીકે! રસ, (૨) ખાટા રસ, (૩) ખારા રસ, (૪) કડવા રસ અને (૫) તીખા રસ, તે રસતેન્દ્રિયના પાંચ વિષયેા. કેટલાક તૂરા રસને સ્વતંત્ર ગણે છે, એ રીતે રસની સખ્યા છની તે છે, પરંતુ તૂરા રસ ખારા અને મીઠા રસનું પરિણામ છે. ધ્રાણેન્દ્રિય વડે એ બાબતો જાણી શકાય છેઃ (૧) સારી વાસ અને (૨) ખરાબ વાસ, તે ઘ્રાણેન્દ્રિના એ વિષયેા. ચક્ષુરિન્દ્રિય વડે પાંચ બાબતે જાણી શકાય છે: (૧) ધોળા રંગ, (૨) કાળેા રંગ, (૩) લીલો રંગ, (૪) પીળે! રંગ અને (૫) રાતા રંગ, તે ચક્ષુરિન્દ્રિયના પાંચ વિષયેા. અને શ્રેતેન્દ્રિય વડે ત્રણ બાબતે જાણી શકાય છે : (૧) સચિત્ત શબ્દ, (૨) અચિત્ત શબ્દ અને (૩) મિશ્રશબ્દ. આ રીતે ૮+૫+ર +૫+૩ મળી ઈન્દ્રિયાના કુલ વિષયા તેવીશ ગણાય છે.

Page #269

૧૪૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અઘરું છે, પણ તે કાર્ય વિના અધ્યાત્મમાર્ગમાં આગળ વધવાનો કે રસ્તે નથી. નમસ્કારમંત્રની સાધના એ અધ્યાત્મક માર્ગની સાધના છે, એક પ્રકારની યોગસાધના છે, અથવા તે એક પ્રકારનું ધાર્મિક અનુષ્ઠાન છે, એ સાધકે ભૂલવાનું નથી.
(૩) ગુણવંત એટલે દયા, દાન, પરોપકાર આદિ ગુણોવાળે. જે આ પ્રકારના ગુણે ખીલે તે જ નમસ્કાર મંત્રની સાધના આગળ વધે અને તેમાં પ્રગતિ થાય અન્યથા. રળિયા ગઢવી જેવી સ્થિતિ થાય, એટલે ઠેર ના ઠેર રહેવું પડે અને આગળ વધી શકાય નહિ. દયા, દાન, પરોપકાર, એ બધા ધાર્મિક જીવનને પાયો નાખનારા મૂળભુત ગુણે છે, એટલે નમસ્કારમંત્રની સાધના કરનારે તેને અવશ્ય ખીલવવા જોઈએ.
(૪) સંતસેવાકારી એટલે સંતપુરુષોની સેવા કરનારે. સંતપુરુષોને જોતાં જ આનંદ આવે, તેમનાં ચરણ પકડવાનું મન થાય અને તેમની દરેક પ્રકારે ભક્તિ કરવાનો ઉલ્લાસ પ્રકટે તે સમજવું કે સંતસેવાને ગુણ, પ્રકટે છે. સંતોની સેવા કરવાથી ધર્મભાવના વધે છે, પાપ કરવાની વૃત્તિને નાશ થાય છે અને મંત્રસાધના માટે ઉત્સાહ જોર પકડે છે. સંત તુલસીદાસજીએ કહ્યું છે કે–
એક ઘડી આધી ઘડી, આધિમ્ પુનિ આધ; તુલસી સંગત સાધુકી, કટે કટિ અપરાધ. તાત્પર્ય કે સાધુની સંગત આપણા ભવભવનાં પાપ

Page #270

સાધકે ગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૪૯ દૂર કરે છે અને આપણને એક પવિત્ર કે સુયોગ્ય માનવી બનાવે છે.
કબીરજી કહે છે કે – શરણે રાખે સાંઈયાં, પૂરે મનકી આશ; ઓર ન મેરે ચાહિયે, સંત મિલનકી પ્યાસ.
“હે સાહેબ! (પ્રભુ! ) મને તમારું શરણ આપે અને મારા મનની આશા પૂરી કરે. મારે બીજું કંઈ જ જોઈતું નથી, માત્ર સંતપુરુષોને મળવાની ઝંખના છે.”
આ પરથી સંત પુરૂષના સમાગમનું અને તેમની સેવા કરવાનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે.
અહીં એ વસ્તુ પણ સ્પષ્ટ કરી દઈએ કે નમસ્કાર મંત્રનું ત્રીજું, ચોથું અને પાંચમું પદ એ વાસ્તવમાં સાધુમહાત્માઓનું જ પદ એટલે તેમના પ્રત્યેની ભક્તિ વધે, તેમની સેવાને રંગ લાગે અને તેમના ચરણ સેવવાનું મન થાય એ નિતાંત ઈચ્છવા ગ્ય છે. આવો મનુષ્ય નમસ્કારમંત્રની સાધના ઝડપથી કરી શકે એમાં કોઈ આશ્ચર્ય કે સંદેહ નથી.
(૫) વારિત-વિષય-કષાય એટલે જેણે વિષય અને કષાયને વાયાં છે એ. અહીં વિષયથી સંસારના વિવિધ પ્રકારનાં સુખો ભેગવવાની વૃત્તિ અને કષાયથી કોધ, માન, માયા તથા લેભ એ ચાર પ્રકારની દુષિત મને વૃત્તિઓ સમજવાની છે. ભગવૃત્તિને દૂર કર્યા વિના અધ્યાત્મ, ગ

Page #271

૧૫૦
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
કે ધર્મમાગ માં રસ જામતા નથી કે તેમાં કશી પ્રગતિ સાધી શકાતી નથી, એટલે વિષયને વારવાની જરૂર છે. તે જ રીતે કષાયેા મનુષ્યના મનની પવિત્રતાને ભંગ કરનારા છે તથા જ્ઞાનદ ન—ચારિત્ર-તપની આરાધનામાં આડે આવનારાં છે, તેથી તેનું વારણ પણ એટલુ જ જરૂરી છે. જેણે આ મને ગુણા કેળવ્યા છે, એટલે કે જેને આ અને ગુણેા કેળવવા માટેના નિષ્ઠાભર્યાં પ્રયાસ છે, તે નમસ્કારમત્રની સાધના સારી રીતે કરી શકે છે.
(૬) જ્ઞાન-દન-સુવિચારી એટલે જે જ્ઞાન અને દનને આરાધક છે, તેમજ દરેક કાર્યો સારી રીતે વિચારીને કરનારા છે. જે શ્રુત એટલે શાસ્ત્ર યથાકાલે ભણે, વિનયપૂર્ણાંક ભણે, બહુમાનપૂર્વક ભણે, ઉપધાનપૂર્વક ભણે તથા ગુરુ પ્રત્યે અનિહનવપણું દાખવે, એટલે કે તેના અપલાપ ન કરે, તેમજ સૂત્ર, અ` અને તદ્રુભયની ખરાખર શુદ્ધિ જાળવે, તે જ્ઞાનારાધક કહેવાય છે, અને જે જિનવચનમાં શંકા કરે નહિ, અન્ય-દર્શનની આકાંક્ષા કરે નહિ, તપ વગેરેનાં ફલ વિષે સ ંદેહ રાખે નહિ, અમૂષ્ટિ રાખે, સાધમિ કની ઉપમૃ ણા કરે, સાધમિ કનું વાત્સલ્ય કરે તથા શાસનની વિવિધ રીતે પ્રભાવના કરે, તે દર્શનારાક કહેવાય છે.
જે જ્ઞાન—દનને આ પ્રકારના આરાધક હાય તથા દરેક કામ વિચારીને કરનારા હોય, તેને નમસ્કારમત્રની સાધનામાં રસ પડયા વિના કેમ રહે ? કોઈ પણ કામમાં

Page #272

સાધકે યેગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૫ રસ પડશે કે તેમાં એકાગ્રતા જામે છે અને તે કામ બહુ સારી રીતે થાય છે. એટલે આ પ્રકારની ચેગ્યતાવાળે. સાધક નમસ્કારમંત્રની સાધના સારી રીતે કરી શકે છે.
સ્યાદ્વાદ-રસ-રંગ એટલે જેને સ્યાદ્વાદરૂપી રસને રંગ લાગે છે. સ્યાદ્વાદ એ જૈન ધર્મને એક વિશિષ્ટ વાદ છે કે જેને અપેક્ષાવાદ કે અનેકાન્તવાદ પણ કહેવામાં આવે છે. તેનું મંતવ્ય એવું છે કે આ જગતની દરેક વસ્તુ અનંતધર્માત્મક છે અને તે જુદી જુદી દૃષ્ટિએ જુદા જુદા પ્રકારની લાગે છે, તેથી આ વસ્તુ આવી જ છે, એમ કહી શકાય નહિ. સંભવ છે કે તે બીજા પ્રકારની પણ હોય. આ સંભવિતતા દર્શાવવા માટે ચા પદને પ્રાગ થાય છે અને તેનું સાત પદ વડે નીચે પ્રમાણે નિરૂપણ કરવામાં આવે છે –
(૧) થાત્ બરિત–આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ છે. (૨) સ્થાત્ નાસ્તિ–આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ નથી. (૩) ચાકૂ હિતનાસ્તિ–આ વસ્તુ અમુક અપેક્ષાએ છે.
અને અમુક અપેક્ષાએ નથી. (૪) ચાર્ વકતવ્ય–આ વસ્તુ બે વિરૂદ્ધ અપેક્ષાથી.
કહી શકાય એવી નથી, માટે અવક્તવ્ય છે. (૫) ચાર્ વક્તવ્ય–આ વસ્તુ અવક્તવ્ય.
હોવા છતાં અમુક અપેક્ષાએ છે. (૬) ચાર્ નારિત નવતચ–આ વસ્તુ અવકતવ્ય
હોવા છતાં અમુક અપેક્ષાઓ નથી.

Page #273

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
અત્તિનાસ્તિ અવક્તવ્ય-આ વસ્તુ અવક્તવ્ય હાવા છતાં અમુક અપેક્ષાએ છે અને અમુક અપેક્ષાએ નથી.
૧૫૨
(૭) ચાર્
આ સાત પદ્માને સપ્તપદી કહેવામાં આવે છે. તે ભલભલા વાદીઓને ચક્કરમાં નાખી દે છે અને તેની વાદ શક્તિનું ગુમાન ઉતારી નાખે છે. સ્યાદ્વાદનુ નિરૂપણ કરવા માટે જૈન ધર્મીમાં અનેક ગ્રંથા લખાયેલા છે. તેનુ વાંચનમનન કરવાથી, તેમજ સદ્ગુરુના સ ંપર્ક સાધવાથી તેનુ સાચું રહસ્ય સમજી શકાશે.
6
રયાદ્વાદને સ ંદેશ એ છે કે મિથ્યા માન્યતા અને તેના આગ્રહમાંથી દુરાગ્રહ પેદા થાય છે, દુરાગ્રહમાંથ કલેશ અને કંકાસનાં મીજ વવાય છે. અને કલેશ અને કંકાસનાં ખીજમાંથી મોટા ઝઘડા કે લડાઈ એ ફાટી નીકળે છે કે જે પેાતાને તથા આસપાસના સઘળાને ખુવાર કરે છે, તેથી સત્યના પ્રેમીએ દુરાગ્રહને છોડી દેવા અને મધ્યસ્થતા ધારણ કરવી, જેથી દરેક વસ્તુના વિચાર નિષ્પક્ષપાતપણે કરી શકાય અને તેમાં સાચું શું છે અને ખેાટુ શુ છે ? તે યથાર્થ રીતે જાણી શકાય.’
તાત્પય" કે જેને સ્યાદ્વાદરૂપી રસનો રંગ લાગ્યા છે, તે અનેકાંતદૃષ્ટિવાળા બની જાય છે અને તેથી કાઈ પણ વસ્તુના એકાંત પ્રતિપાદનમાં આગ્રહવાળા બનતા નથી; અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તે મધ્યસ્થ દૃષ્ટિવાળા બની જાય છે અને તેથી વ્યથ વાદવિવાદોમાંથી મુક્ત રહે છે. આ ગુણ નમસ્કારમંત્રની સાધનામાં ઘણા ઉપકારક બને છે.

Page #274

સાધકે ગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૫૩ (૮) હંસ પરિશમરસ ઝીલે. શમરસ એટલે શાંતિને રસ, સમતાનો રસ. તેમાં હંસની માફક ઝીલવું એટલે તરવું કે નિમગ્ન થવું.
જ્યારે અંતરમાં ચાલી રહેલા મેહનું મહાતાંડવ બંધ થાય છે અને આત્માને સ્વાભાવિક પ્રકાશ પ્રકટવા લાગે છે, ત્યારે આ શમરસ પેદા થાય છે. વીતરાગ અવસ્થામાં આ શમરસ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે, તેથી જ “રામરના ” આદિ સ્તુતિવાચક શબ્દો ઉચ્ચારાયેલા છે.
તાત્પર્ય કે જેના આત્મામાં કંઈક પણ શમરસ પરિ ણ હોય, તે નમસ્કારમંત્રની સાધનામાં ઝડપથી આગળ વધી શકે છે.
(૯) શુભ પરિણામ નિમિત્ત, અશુભ સવિકમને છીલે. એટલે જે શુભ પરિણામનું નિમિત્ત મેળવીને સર્વે અશુભ કમેને છોલી નાખે છે.
આ આત્મામાં શુભ અને અશુભ એમ બંને પ્રકારના પરિણામે જાગે છે, તેમાં શુભ પરિણામના નિમિત્તથી કર્મોને ખેરવી શકાય છે અને અશુભ પરિણામના નિમિત્તથી કર્મોનું બંધન વધે છે. આ સંબંધમાં રાજષિ પ્રસન્નચંદ્રની કથા જાણવા જેવી છે.
રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રની કથા એક વખત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિશાલ સાધુસમુદાય સાથે રાજગૃહી નગરીની બહાર આવેલા એક

Page #275

૧૫૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
રમણીય ઉદ્યાનમાં સમવસયાં. તેમાં ત્યાગ અને વૈરાગ્યથી. વિભૂષિત પ્રસન્નચંદ્ર નામે એક રાજષિ પણ હતા. તેઓ.
ધ્યાનનિષ્ઠ હેઈને ઉદ્યાનના એક છેડે ધ્યાન લગાવીને ઊભા રહ્યા. આ ધ્યાન ખરેખર ઉગ્ર હતું, કારણ કે તેઓ એક પગે ઊભા રહ્યા હતા. તેમણે બે હાથેને ઊંચા રાખ્યા હતા અને દષ્ટિ સૂર્યની સામે સ્થાપના કરી હતી. આજે તે આવું ધ્યાન, ધરનારા મહાત્મા ભાગ્યે જ જોવા મળે.
હવે ઉદ્યાનપાલકે મહારાજા શ્રેણિકને ભગવાનના આગમનની વધામણી આપી, એટલે તેઓ સવારી કાઢીને તેમનાં દર્શન કરવાને ચાલ્યા. તે વખતે સવારીના મેખરે ચાલી રહેલા બે સિપાઈઓએ રાજષિ પ્રસન્નચંદ્રને ધ્યાન ધરતા નિહાળ્યા, એટલે તેમાંના એકે કહ્યું કે ધન્ય છે આ મુનિવરને ! એમના જેવું ઉગ્ર તપ કેણ કરી શકે ? ”
તે સાંભળી બીજાએ કહ્યું : “રહેવા દે એ વાત ! આમાં તેમણે શું મોટું કામ કર્યું છે ? બિચારા બાળકને ગાદીએ. બેસાડીને પિતે તપ કરવા ચાલી નીકળ્યા અને રાજ્યને બધા કારભાર મંત્રીઓને સેં. હવે તે મંત્રીઓ એ બાળકનું કાસળ કાઢવા તૈયાર થયા છે. તેઓ એ બાળકને મારી પિતનપુરનું રાજ્ય પિતાનું કરશે. આ રીતે પિતાના બાળકનું હિત ન વિચારનાર એવા આ રાજષિને હું અંતરથી ધિકારું છું. ને કેઈને પણ આ પિતા ન મળશે, એમ. ચાહું છું.”
જ એ સિપાઈઓ ત્યાંથી પસાર થયા પછી મહારાજા શ્રેણિક પણ ત્યાંથી પસાર થયા અને તેમણે રાજાષિ પ્રસન્ન

Page #276

સાધકે ગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૫૫ ચંદ્રને આ રીતે તપ કરતાં જોઈને ભક્તિભાવથી નમસ્કાર કર્યા પછી તેઓ ભગવાનની પાસે ગયા અને ભાવથી . વંદન કરીને ઉપદેશ સાંભળવા લાગ્યા. અવસર જોઈને તેમણે પ્રશ્ન કર્યો કે “હે ભગવન્! જ્યારે હું રાજર્ષિ પ્રસન્નચંદ્રને પગે લાગ્યું, ત્યારે તેમણે કોલ કર્યો હત, તે તેઓ કઈ ગતિમાં જાત ?”
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું : “સાતમી નરકે. આ ઉત્તરથી આશ્ચર્ય પામેલા મગધપતિએ ફરી પ્રશ્ન કર્યો કે હે ભગવનજે તેઓ અત્યારે કાલ કરે તો કઈ ગતિમાં જાય?”
ભગવાને કહ્યું: “વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય.”
આ જવાબથી વધારે આશ્ચર્ય પામેલા મગધપતિએ ભગવાનને પૂછયું : પ્રલે ! આમ કેમ?”
એવામાં દંદુભિ વાગવા લાગી અને જયનાદો થવા લાગ્યા, તે સાંભળીને મગધપતિએ પુનઃ પ્રશ્ન કર્યો: પ્રજો! આ દુંદુભિ શેની વાગી? અને આ જ્યનાદો શેના થાય છે?
ભગવાને કહ્યું : “હે રાજન ! રાજષિ પ્રસન્નચંદ્રને કેવલજ્ઞાન થયું, તેથી દેવતાઓ દુંદુભિ વગાડે છે અને જય નાદ કરે છે.”
આ સાંભળી મગધપતિના મનમાં ગૂંચવાડો વધી ગયે. તેમણે કહ્યું : “ભગવાન ! આ બધી ઘટના અતિ આશ્ચર્યજનક લાગે છે, તે સમજાવવાની કૃપા કરે.”

Page #277

- ૧૫૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ . તે વખતે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ એવા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું : “હે રાજન ! તું અહીં વંદન કરવાને આવતા હતા, ત્યારે તારા સિપાઈઓએ અરસ-પરસ વાત કરી, તે એમના કાને પડી, તેથી તેઓ પિતાનું ધ્યાન ચૂકી ગયા અને વિચારવા લાગ્યા કે “અરે ! જેના પર મેં અતિ વિશ્વાસ મૂકે, તે જ બેવફા નીવડ્યા અને મારા દૂધપીતા બાળકનું કાસળ કાઢવાને તૈયાર થયા! જે અત્યારે હું ત્યાં હેત તે એ દુષ્ટોની બરાબર ખબર લઈ નાખત! આ રીતે તેમના મનમાં કોધનો ઉદય થયે અને તે પ્રતિક્ષણે વધતો જ ગયે. એમ કરતાં તેઓ પિતાનું સામાયિક વ્રત ભૂલી ગયા અને જાણે એ મંત્રીઓ પોતાની પાસે આવીને ખડા થયા હોય અને લડાઈ કરવા તત્પર હોય એ ખ્યાલ પેદા થયો. તેથી તેઓ મનથી જ તેમની સાથે લડાઈમાં ઉતર્યા અને એક પછી એક શસ્ત્ર વાપરવા લાગ્યા. એમ કરતાં તેમનાં . બધાં શસ્ત્રો ખૂટી ગયાં, ત્યારે તેમણે વિચાર કર્યો કે “મારા મસ્તક પર લેહને ટેપ ધારણ કરેલ છે, તે ફેકીને તેમને પૂરા કરી નાખું.” આમ વિચારીને તેઓ અત્યંત ક્રધાતુર થયા. તે જ વખતે હે રાજન ! તેં એમને પ્રણામ કર્યા હતા. તેથી જ તારા પ્રશ્નના જવાબમાં મેં એમ કહ્યું કેસાતમી નરકે.”
પછી તેમણે મસ્તક પર જે હાથ મૂકે કે મૂડેલું મસ્તક યાદ આવ્યું અને તેમને ક્રોધ ઉતરી ગયે. તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે મેં તે જીવનભરનું સામાયિક અંગીકાર
થશે. તેમાં અને લડીએ છે. સામાજિક વધ

Page #278

સાધકે ચેાગ્યતા કેળવવી ઘટે
૧૫૭
કર્યુ છે અને કોઈ પણ પ્રાણીની મન, વચન તથા કાયાથી હિંસા કરવાના ત્યાગ કર્યાં છે, મેં આ શું કર્યું`` ? ખરેખર ! હું ધર્મ ધ્યાન ચૂકી ગયા અને રૌદ્ર ધ્યાનના સપાટામાં આવી ગયા! જ્યાં સવાઁ જીવા પ્રત્યે મત્રી રાખવાની છે, ત્યાં પુત્ર પ્રત્યે રાગ કેવા અને મંત્રીએ પ્રત્યે દ્વેષ કેવા ? હા ! હા! મેં ઘણું જ ખાટું કર્યુ મારા એ દુષ્કૃતને ધિક્કાર હેા ! હું એની નિંદા કરું છું, એની ગાઁ કરું છું અને હુ એ દુષ્ટ પિરણામેામાંથી મારા આત્માને પાળે ખેંચી લ છુ.' હે રાજન ! તેએ જ્યારે આ પ્રકારના પરિણામવાળા હતા, ત્યારે જ તે મને પ્રશ્ન કર્યાં હતા, તેથી મેં કહ્યું કે ‘સર્વાર્થ સિદ્ધવિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય.’
પછી એમના પિરણામાની શુદ્ધિ ચાલુ જ રહી અને તે ઉત્તરોત્તર આગળ વધતાં ચરમ સીમાએ પહેાંચી, તેથી તેમના જ્ઞાનાવરણીય આદિ ચારેય ઘાતીકમના છેદ્ર થયે અને તેમને લેાકાલેાકના સર્વ પદાર્થાના સવ` ભાવાના પ્રકાશ કરનારું એવું કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. હે રાજન્ ! આ એમ બતાવે છે કે અશુભ પરિણામના નિમિત્તથી આત્મા ઘણા જ કર્મ બંધ કરે છે અને તે નીચ ગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યારે શુભ પરિણામનું નિમિત્ત પામીને અશુભ કર્માંનાં સવ મધનાને તાડે છે અને કેવલજ્ઞાન પામીને મુક્તિશ્રીના અધિકારી થાય છે.”
શાહે શામજીના સુતરત્ન શ્રી નમિઠ્ઠાસજી એમ કહે છે કે તાદશ નર' એટલે તેવા મનુષ્ય પરમેષ્ટિપદસાધન

Page #279

૧૫૮
નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
નાં એટલે શ્રી નમસ્કારમંત્રનાં કારણુ લહે, એટલે મૂળ હેતુને પહેાંચી શકે.'
પરમેષ્ટિપદસાધનના મૂળ હેતુ સંસારમાંથી ત્રાણુ મેળવવાના એટલે ભવભ્રમણની ભીતિમાંથી રક્ષણ મેળવવાના છે અને તે રક્ષણ ત્યારે જ મળે છે કે જ્યારે જન્મ-મરણની શ્રૃંખલાના સદાને માટે અંત આવી જાય છે,
નમસ્કારમંત્રની સાધના માટે આથી વધારે ચેાગ્યતાની ભાગ્યે જ અપેક્ષા રાખી શકાય, છતાં પ્રાસંગિક સૂચન તરીકે એટલુ કહીએ તેા ચેાગ્ય લેખાશે કે તેણે ભેાજન સાત્ત્વિક અને પરિમિત કરવુ જોઇએ, નિદ્રાનું પ્રમાણ ઘટાડવુ જોઇએ, ધરૂપી અમૃતનુ' પાન કરવામાં તત્પર રહેવુ જોઇએ, ગ્રહણ કરેલા વ્રતમાં દૃઢતા દાખવવી જોઇએ, ચતુર બનવુ જોઇએ, એટલે કે પરિસ્થિતિને આળખી તે પ્રમાણે ઉપાય ચેાજવામાં તત્પર રહેવુ' જોઇએ તથા મંત્રપદાની ગુરુ પાસેથી યથાવિધિ ધારણા કરવી જોઇએ.

Page #280

[૧૬]. નમસ્કારમંત્ર–ગ્રહણવિધિ
જેમ સામાયિક કરવાની વિધિ છે, ચૈત્યવંદન કરવાનો વિધિ છે, પ્રતિક્રમણ કરવાને વિધિ છે, તેમ નિમરકારમંત્રની સાધના કરવાનો વિધિ છે. એ વિધિ સાધકે બરાબર જાણું લેવો જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ તેના પાલન માટે ખૂબ કાળજી રાખવી જોઈએ. જે વિધિનું યથાર્થ પાલન થાય તે જ સિદ્ધિ સમીપ આવે છે, અન્યથા દૂર રહે છે.
| કોઈ મનુષ્યને રસેઈ બનાવવી હોય અથવા કપડાં સીવવાં હોય, અથવા સાયકલ કે મેટર ફેરવવી હોય તે શું એ વિધિનું પાલન કર્યા સિવાય બની શકે ખરૂં ? જયારે આવી સામાન્ય ક્રિયાઓ પણ વિધિનું પાલન કર્યા વિના સિદ્ધ થતી નથી, ત્યારે મંત્રસાધના જેવી એક મોટી કિયા વિધિનું પાલન કર્યા સિવાય શી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે ? અનુભવીએ તો એમ જ કહે કે અવિધિએ થયેલું કાર્ય નષ્ટ જ સમજવું એટલે કે તેની સિદ્ધિ કદી પણ થતી નથી."

Page #281

નમસ્કારમ`ત્રસિદ્ધિ
વિધિ પર સિદ્ધ નાગાર્જુનની કથા મહામંત્રવાદી શ્રીપાદલિપ્તાચાય પગનાં તળિયે વિશિષ્ટ પ્રકારના લેપ કરવાથી આકાશમાં ઉડી શકતા હતા અને હજારા ગાઉના પ્રવાસ કરી શકતા હતા. આ રીતે તેઓ રાજ શત્રુંજ્ય આદિ મહાતીર્થેŕની યાત્રા કરતા હતા.
સિદ્ધ નાગાર્જુને આ વસ્તુ સાક્ષાત્ જોઈ, એટલે તેને પણ આકાશમાં ઊડવાનું મન થયું અને તેણે પેલા લેપના વિધિ શેાધી કાઢવા નિણ ય કર્યાં. પછી તે શ્રી પાદલિપ્તાચાય ના શિષ્ય થઈ ને રહ્યો અને જ્યારે તેએ આકાશગમનમાંથી પાછા ફરે, ત્યારે પગ ધાવાનું પાણી તથા પાત્ર લઈને ઊભા રહેવા લાગ્યા. આ રીતે તેમના પગનુ જે ધાવણ તૈયાર થતુ, તે પરવવા માટે એકાંતમાં જતા અને ત્યાં એ પાણી સૂંઘીને તથા ચાખીને તેમાં વપરાયેલાં દ્રવ્યેાના નિ ય કરતા. આ રીતે તેણે એ લેપમાં વપરાયેલાં ૧૦૭ દ્રવ્યો શોધી કાઢયાં અને તે મેળવીને પ્રયાગ કર્યાં. આથી તે આકાશમાં ઊડવાને શક્તિમાન તે થયા, પણ થાડુ' ઊડયા કેચક્કર ચક્કર ફરતા નીચે આવ્યા અને જમીન પર પટકાયે.. આથી તેના શરીર પર ઉઝરડા થયા અને ઘેાડી ચાટ પણ લાગી, પર`તુ તે સ્વભાવે પુરુષાથી હતા, આશાવાદી હતા, એટલે તેણે એ વાત છેડી નહિ, આ પ્રયાગ બે-ત્રણ વાર કર્યાં, પણ દરેક વખતે આવુ' જ પરિણામ આવ્યું.
•
શ્રી પાદલિપ્તાચાર્ય આ વાત જાણી, એટલે તે હસીને ઓલ્યા : પાઠ્ઠલેપ સિદ્ધ થઇ ગયા કે શું?' આથી નાગા
૧૬૦

Page #282

૧૬૧
નમસ્કારમંત્ર–ગ્રહણવિધિ જુને નીચું જોયું. પણ શ્રીપાદલિપ્તાચાયે કહ્યું કે હું તારી વિરલ શક્તિથી પ્રસન્ન થયો છું. તે પગ ધોવાનું પાણી સૂંઘીને તથા ચાખીને ૧૦૭ દ્રવ્યોનાં નામ શોધી કાઢયાં. આ જેવી તેવી વાત નથી. પરંતુ તેમાં એક જ દ્રવ્ય ખૂટે છે. એટલે આકાશગમનની જોઈએ તેવી સિદ્ધિ થઈ નહિ.”
નાગાર્જુને કહ્યું : “કૃપા કરીને એ ખૂટતાં દ્રવ્યનું નામ આપે તે હું આપને ઉપકાર જીવનભર ભૂલીશ નહિ.”
શ્રી પાદલિપ્તાચાયે કહ્યું : “તેમાં માત્ર ચેખાનું ણ ખૂટે છે. તે ઉમેરવાથી પાદલેપ સિદ્ધ થશે.'
નાગાર્જુને તેમ કર્યું તે પાદલેપ સિદ્ધ થશે અને તેના આધારે તે આકાશમાં દૂર સુધી ગમન કરવા લાગે. તેણે ગુરુને આભાર માન્ય અને તેમની યાદગીરીમાં શ્રી શત્રુજ્યગિરિરાજની તળેટીમાં પાદલિપ્તપુર નામનું શહેર વસાવ્યું, જે આજે પાલીતાણા નામથી વિખ્યાત છે.
તાત્પર્ય કે વિધિનું પાલન બરાબર થવું જોઈએ. તેમાં કંઈ પણ કસર રાખીએ કે શિથિલતા દાખવીએ તે ઈષ્ટસિદ્ધિ થાય નહિ.
વિધિતત્પરતા એ મંત્રસાધકનું મોટું લક્ષણ મનાયું છે, એટલે તેણે મંત્રસાધનાન વિધિ જાણવા માટે, તેમજ તેનું પાલન કષવા માટે તત્પર રહેવું જોઈએ.
“અમે પરિશ્રમ-પુરુષાર્થ તે ઘણે કર્યો, પણ કંઇ ફલા દેખાયું નહિ. આવી ફરિયાદ કરનારે સહુથી પહેલાં એ તપાસ ૧૧

Page #283

૧૬૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ કરવાની જરૂર છે કે તેમણે જે પરિશ્રમ કે પુરુષાર્થ કર્યો તેમાં વિધિનું પાલન બરાબર થયું હતું કે કેમ? વિધિનું પાલન બરાબર થયું હોય તે સાધના સફળ થવી જ જોઈએ અને તેનું વિશિષ્ટ ફલ દેખાવું જ જોઈએ.
અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત છે કે કાલદોષને લીધે ઘણુ મંત્રે અને ઘણી વિદ્યાઓના વિધિનો લેપ થઈ ગયો છે. અને “બાન્નારદ વજુહુર્રમઃ” કહેવાને વખત આવે. છે. છતાં જે કંઈ વિધિઓ સચવાઈ રહ્યા છે, તે ઘણા મહત્વના છે, તેથી તેને સમજવાને તથા તેનું ચીવટાઈથી પાલન કરવાનો પ્રયત્ન અવશ્ય કરવું જોઈએ.
નમસ્કારમંત્રની સાધના પર પ્રથમવિધિ મંત્રગ્રહણને છે, તે યથાર્થ રીતે થાય તે જ સાધના આગળ વધી શકે અને તેનું ધાર્યું પરિણામ આવી શકે.
આપણે માતા-પિતા કે વડીલો પાસેથી નમસ્કારમંત્ર સાંભળે, તે કંઠસ્થ કરી લીધું અને તેની ગણના કરવા લાગ્યા. આ કામ તે ઘણું જ સારું થયું, કેમ કે શ્રાવકના કુલને એ મુખ્ય આચાર છે, પરંતુ એક મંત્ર તરીકે તેની સિદ્ધિ કરવી હોય તો તેને સદ્દગુરુ પાસેથી વિધિપૂર્વક ગ્રહણ કરવો જોઈએ અને પછી જ તેની સાધનામાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈ એ. મંત્રવિશારદોનું મંતવ્ય છે કે એવે વીર્થ વતી વિઘા, કુરમુર્યસમુહૂમવા-ગુરુના મુખમાંથી નીકળેલી વિદ્યા વીર્યવતી હોય છે.” તાત્પર્ય કે તેનું સામર્થ્ય ઘણું જ હોય

Page #284

નમસ્કારમંત્ર–ગ્રહણવિધિ
૧૬૩ છે અને તે વિશિષ્ટ ફલ આપે છે. મંત્રની બાબતમાં પણ આમ જ સમજવું.
- શ્રીમહાનિશીથસૂત્રમાં પંચમંગલ મહાશ્રુતસ્કંધરૂપ નમસ્કાર–મંત્રના વિનયપધાનનું સવિસ્તર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે પરથી નમસ્કારમંત્રગ્રહણને વિધિ આ પ્રમાણે સમજાય છે ?
(૧) નમસ્કારમંત્ર ગ્રહણ કરવા માટે સહુથી પ્રથમ એ દિવસ પસંદ કરવું જોઈએ કે જ્યારે તિથિ, કરણ, મુહૂર્ત, ચિગ અને લગ્ન પ્રશસ્ત હાય તથા ચંદ્રબલ અનુકૂળ હેય. શુભ મુહૂર્ત કરેલું કાર્ય આનંદ-મંગલકારી થાય છે અને તેમાં પ્રાયઃ સફલતા જ મળે છે. ટૂંકમાં અન્ય ધાર્મિક અનુષ્ઠાનની જેમ આમાં પણ શુભ મુહૂર્ત અપેક્ષિત છે, તેથી તેને નિર્ણય પ્રથમ કરી લે.
(૨) નમસ્કારમંત્રગ્રહણ એ એક પ્રકારની દીક્ષા છે, તેથી તેનો વિધિ પ્રશસ્ત સ્થાનમાં થવો જોઈએ. અહીં પ્રશસ્ત સ્થાનથી જિનમંદિર, ઉપાશ્રય, જ્ઞાનમંદિર અથવા શેરડીનું વન, ડાંગર પાકતી હોય તેવું ખેતર, જ્યાં કમળ ખીલતાં હોય એ બગીચે, જ્યાં પડઘે પડતે હેય એવું સ્થલ અથવા જ્યાં પાણી પ્રદક્ષિણ દેતું હોય તેવા જલાશયની પાસેને પ્રદેશ સમજે કે જ્યાં ભાગવતી દીક્ષા આદિ શુભ કા થાય છે.
(૩) મંત્રગ્રહણ કરવાનાં સ્થાને નંદિની સ્થાપના કરવી

Page #285

૧૬૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ. જોઈએ, અથવા તે તીર્થકર ભગવંતની સુંદર છબી ઊંચા સિંહાસન પર પધરાવવી જોઈએ અને ત્યાં ઘીને દીપક કરી ધૂપ વગેરે વડે સુગંધ પ્રકટાવવી જોઈએ. તેમજ એ સ્થાનને આસોપાલવના તોરણ વગેરેથી શણગારવું જોઈએ.
(૪) મંત્રગ્રહણના દિવસે સાધકે ઈષ્ટદેવતાપૂજન આદિ પિતાનું નિત્યકર્મ કરીને તથા માતા-પિતા, વડીલ વગેરેને પ્રણામ કરીને ગ્ય વેશભૂષા ધારણ કરવાપૂર્વક મંત્રગ્રહણના સ્થાને અતિ ઉલ્લસિત હૃદયે જવું જોઈએ. જેને પિતાના ધર્મ પર પ્રેમ નથી કે કુલાચાર માટે માન નથી, તેને કઈ પણ મંત્ર સિદ્ધ થતું નથી, એમ મંત્રવિશારદોનું માનવું છે, તેથી નમસ્કારમંત્રની સત્વર સિદ્ધિની આશા રાખનારે જૈન ધર્મ પ્રત્યે ખૂબ પ્રેમ કેળવવો જોઈએ. તથા સામાયિક, પ્રભુપૂજા આદિ નિત્યકર્મ પણ અવશ્ય કરવા જોઈએ.
(૫) મંત્રગ્રહણના સ્થાને પહોંચ્યા પછી ત્યાં વિરાજી રહેલ સમયજ્ઞ, દઢ ચારિત્ર ગુણવાળા અને શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાન કરાવવામાં બદ્ધલક્ષ્ય એવા ગુરુને ત્રણ વાર પંચાંગ પ્રણિપાત કરીને ક્રિયા કરવા તત્પર થવું જોઈએ.
(૬) આ વખતે જાતિમદ આદિ આઠ પ્રકારના મદોને ત્યાગ કર જોઈએ, આશંકારહિત બનવું જોઈએ તથા શ્રદ્ધા, સંવેગ અને શુભ વિચારથી આત્માને અતિ ઉલ્લસિત બનાવવું જોઈએ.
કરા યિા કરવી
અતિમાનવું કહાસિક

Page #286

નમસ્કારમંત્ર–ગ્રહણવિધિ
૧૬૫ (૭) નમસ્કારમંત્ર આ લોક અને પરલેકના પગલિક સુખ મેળવવાની ઈચ્છાથી નહિ, પણ આત્મકલ્યાણ માટે જ ગ્રહણ કરવાની ભાવના રાખવી જોઈએ. કઈ પણ ધાર્મિક ક્રિયા સાંસારિક સુખના હેતુથી કરતાં નિયાણું બંધાય છે અને તેનું ફલ એ સુખ પૂરતું જ મર્યાદિત બની જાય છે, તેથી નિયાણાને મિથ્યાત્વ અને માયાના જેવું જ એક પ્રકારનું શલ્ય ગણવામાં આવ્યું છે અને તેને હેયકેટિમાં મૂકેલું છે.
(૮) આ દિવસે ભાવમંગલ તરીકે ઉપવાસની તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ, કદાચ તે પ્રકારની શક્તિ ન હોય તે એકાસણું કે આયંબિલની તપશ્ચર્યા તે અવશ્ય કરવી જોઈએ. | (૯) ત્યાં નંદિની સ્થાપના હોય તે ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા દેવાપૂર્વક ચૈત્યવંદન કરવું જોઈએ અને છબી પધરાવેલી હોય તે માત્ર ચૈત્યવંદન કરવું જોઈએ. ત્યારબાદ મૂર્તિ કે છબી પર દષ્ટિ તથા મન સ્થાપી અરિહંત પરમાત્માને મહા ઉપકાર ચિંતવ જોઈએ, કારણ કે આ મંત્રનું તેમના દ્વારા પ્રવર્તન થાય છે.
(૧૦) ત્યારબાદ ગુરુને પંચાંગ પ્રણિપાત કરી બે હાથની અંજલિ બનાવી વિનયાવનત મસ્તકે નીચે પ્રમાણે વિનંતિ કરવી જોઈએ“હે ભગવન્! આપને હું ત્રિકરણશુદ્ધ પ્રણામ કરું છું અને આપની કૃપા ચાહું છું. આપ મને સંસાર સમુદ્ર તરવા માટે નૌકા સમાન, સકલાગમ-રહસ્યભૂત, ત્રિકાલ મહિમાવંત, અચિંત્ય પ્રભાવશાલી એવા શ્રીનમસ્કાર મહામંત્રનું દાન કરે.'

Page #287

૧૬૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
(૧૧) ત્યાર પછી ગુરુની સમીપે જવું જોઈએ અને ગુરુ તેના જમણા કાનમાં અડસઠ અક્ષરથી યુક્ત, નવપદાત્મક, આઠ સંપદાઓથી સુશોભિત એ નમસ્કારમંત્ર સંભળાવે, તે સાધકે શુદ્ધ, નિર્મલ તથા સ્થિર મનવાળા થઈને સાંભળવા જોઈએ અને તે વખતે પ્રકૃષ્ટ પ્રમોદ ભાવના. ધારણ કરવી જોઈએ.
(૧૨) આ રીતે નમસ્કારમંત્ર ગ્રહણ કર્યા પછી સાધકે બે હાથ જોડીને ગુરુને વિનયપૂર્વક કહેવું જોઈએ : “હે. ભગવદ્ ! આપે ચિંતામણિ રત્નથી પણ અધિક એવો નમસ્કાર મહામંત્ર આપીને મને ઘણો ઉપકત કર્યો છે. મારે આજને દિવસ સફળ થયે છે. મારું જીવન ધન્ય બન્યું છે. હવે આપ અનુજ્ઞા આપે, એટલે હું આવતી કાલથી નમસ્કારમંત્રની આરાધના અંગે નિયમિત પ્રવૃત્તિ કરું.”
(૧૩) ગુરુ તેની અનુજ્ઞા આપે ત્યારે સાધકે “તહત્તિ કહી મસ્તકે અંજલી કરવી જોઈએ. તે એમ દર્શાવવાને કે આપની આજ્ઞા શિરોધાર્ય છે.
(૧૪) તે પછી નમસ્કારમંત્રની ભક્તિ અંગે સ્તુતિ, સ્તોત્ર, છંદ કે ગીત આદિ કંઈ પણ બેલિવું જોઈએ, જેથી પ્રશસ્ત ભાવની વૃદ્ધિ થાય.
(૧૫) ત્યારબાદ ગુરુ સર્વમંગલને પાઠ સંભળાવે, એટલે નમસ્કારમંત્રગ્રહણને વિધિ પૂરે થાય.
(૧૬) તે પછી આ પ્રસંગનિમિત્તે જે વસ્તુ એકત્ર કરી હેય, તેને યથાસ્થાને પહોંચાડી સાધકે પિતાના નિવાસસ્થાને જઈ ત્યાં ધર્મસ્થાનાદિ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ.

Page #288

નમસ્કારમત્ર-ગ્રહણવિધિ
"
‘ પંચનમસ્કૃતિદીપક'માં કહ્યું છે કેतद्विधाने पूर्वदिने गत्वा तु जिनमन्दिरे । प्रतिमाश्रुतभ्यर्च्य कृत्वाऽनुगुरुपूजनम् । गुरोराज्ञां समादाय, गुरुहस्तं समुद्धरेत् । मस्तके न्यस्य सद्भाग्यं मत्वा गत्वान्तरे गृहे । तत्र मन्त्र जपेत् यावत् कार्यसिद्धिर्न संभवेत् । तावत् तंत्र नियन्तावा, याथातथ्येन योजयेत् ॥ *મત્રસાધના શરૂ કરવાના પૂ` દિવસે જિનમ દિરમાં જઈ જિનપ્રતિમા અને શ્રુતજ્ઞાનને પૂજીને પછી ગુરુની પૂજા કરવી. પછી ગુરુની આજ્ઞા લઇને ગુરુના હાથ લઈ પેાતાના મસ્તક ઉપર મૂકવા, તે વખતે પેાતે ભાગ્યશાળી છે, એમ માનીને ગૃહના એકાંત ભાગમાં જઈ ત્યાં કાર્ટીની સિદ્ધિ ન
૧૬૭
દિગમ્બર સંપ્રદાયના ભટ્ટારક શ્રીસિંહન દિએ રચેલી આ અતિ મનનીય કૃતિમાં (૧) સાધન–અધિકાર, (૨) ધ્યાન–અધિકાર, (૩) ક –અધિકાર, (૪) સ્તવ–અધિકાર અને (૫) ફલ-અધિકાર એવા પાંચ અધિકારો અને તેમાં નમસ્કારમંત્રને લગતી ઘણી ઉપયાગી હકીકતે! અપાયેલી છે. આની મૂલ પ્રતિ અમારા કલકત્તાના ખાસ પ્રવાસ દરમિયાન રોયલ એશિયાટિક સાસાયટીનાં પુસ્તકોનું નિરીક્ષણ કરતાં એક ભળતાં જ નામવાળી પોથીમાંથી અચાનક મળી આવી હતી. તેનું નિરીક્ષણ કરતાં અમને અતિ આનંદ થયા હતા. ત્યાર બાદ અમારા મિત્ર શ્રી ભંવરલાલજી નાહટા મારફત તેને! ફેટાસ્ટેટ નકલ કરાવી જૈન સાહિત્ય વિકાસમંડલના પુસ્તકાલયમાં રાખી હતી. તે નમસ્કાર-સ્વાધ્યાયના બીજા ભાગમાં પૃષ્ઠ ૧૮૯ પર પ્રકટ થયેલી છે.

Page #289

૧૬૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
થાય ત્યાં સુધી મંત્રનો જપ કરે. તે સમયે ત્યાં યથાર્થ રીતિએ તંત્રનિયંતા એટલે ઉત્તરસાધકની ચેજના કરવી.
આ વસ્તુ ઉપરના વિધિનું સમર્થન કરનારી છે. ટૂંકમાં આ કે આવા પ્રકારનો મંત્રગ્રહણવિધિ કરવાથી સાધકના મન પર તેને ઊંડો પ્રભાવ પડે છે અને તેને સાધના માટે અનેરું બળ પ્રાપ્ત થાય છે. વળી ગુણિયલ ગુરુના આશીર્વાદ મળતાં નમસ્કારમંત્રની સાધના નિવિને પૂરી થવાની આશા બંધાય છે, એ પણ મહાન લાભ છે. તેથી આ વિધિ કરીને જ મંત્રસાધના શરૂ કરવાનો આગ્રહભર્યો અનુરોધ છે.

Page #290

[ ૧૮ ] • સ્મરણનું મહત્વ
જેમ ભક્તિમાર્ગમાં ભગવન્નામસમરણને મહિમા ઘણે છે, તેમ મંત્રસાધનામાં મંત્રપદમરણને મહિમા ઘણે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો મંત્રસાધનાની શરૂઆત જ મરણથી થાય છે અને તે સિદ્ધિ માટેની મજબૂત ભૂમિકા પૂરી પાડે છે, એટલે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં તે સંબંધી કેટલીક વિચારણા કરવામાં આવી છે.
સ્મરણ શબ્દ સ્મૃતિને ભાવ સૂચવે છે. વધારે સ્પષ્ટ કહેતાં જે વસ્તુને ઇન્દ્રિયે તથા મન વડે એક વાર ગ્રહણ કરી હોય અને મતિજ્ઞાનના બળે અવધારી લીધી હોય, તેને મનરૂપી પડદા પર તાજી કરવી, તેને સમરણ કહેવામાં આવે છે. આ રીતે આપણે ગ્રહિત-અવધાસ્તિ અસંખ્ય વસ્તુઓનું
સ્મરણ કરી શકીએ છીએ અને તે મનુષ્ય તરીકેની આપણી વિશેષતા છે.

Page #291

૧૭૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અહીં મરણ શબ્દથી નમસ્કારમંત્રને યાદ કરે, એટલે કે તેને પાઠ બોલી જવ, ભણી જ કે ગણી જ. એમ સમજવાનું છે. આ ક્રિયા માત્ર મનથી પણ થઈ શકે. તેમાં પ્રથમ પ્રકારનું એટલે માનસિક ક્રિયાનું મહત્ત્વ વધારે છે..
“નમસ્કારનું મરણ શા માટે કરવું જોઈએ?” તેને ઉત્તર આપતાં જૈન મહર્ષિઓએ જે ટંકશાળી વચને ઉચાર્યા છે, તે પ્રથમ સાંભળી લઈએ, એટલે આપણું કામ, ઘણું સરલ બની જશે.
उढ्ढमहोतिरयम्मि य जिणनवकारो पहाणओ नवरं । नरसुरसिवसुक्खाणं कारण इत्थ भुवणम्मि ॥ तेणं इमो निच्चं चिय पढिज्ज सुत्तट्ठिएहि अणवस्यं । होइ चिय दुहदलणो सुहजणणो भविय लोयस्स ॥
“ઊર્વક એટલે સ્વર્ગ, અલેક એટલે પાતાલ અને તિર્યંગ લેક એટલે મનુષ્ય લેક. આ ત્રણેય લોકમાં જિનનમસ્કાર એટલે પરમેષ્ઠિનમસ્કારમંત્ર તેના અચિંત્ય પ્રભાવ અને ત્રિકાલ મહિમાને લીધે શ્રેષ્ઠ છે અને તે આ ભુવનમાં એટલે આ જગતમાં, નરસુખ એટલે મનુષ્યભવ વડે પ્રાપ્ત થતાં સુખ, સુરસુખ એટલે દેવતાના ભવ વડે પ્રાપ્ત થતાં સુખ અને શિવસુખ એટલે મોક્ષ-પ્રાપ્તિને લીધે પ્રાપ્ત થતાં સુખનું પરમ કારણ છે. તેથી આ નમસ્કાર મંત્રને સૂતાં એટલે નિદ્રાધીન થતાં પહેલાં અને ઊઠતાં એટલે નિદ્રાને ત્યાગ કરીને જાગ્રત થતાં અનવરત એટલે

Page #292

મરણનું મહત્ત્વ
૧૭૧. સતત ભણવું જોઈએ. આ નમસ્કારમંત્ર નિશ્ચયે લોકોનાં દુઃખોનું દલન કરનાર તથા સુખને ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે.” जाए वि जो पढिज्जइ जेण य जायस्स होइ बहुरिद्धिं । अवसाणे बि पढिज्जइ जेण मओ सुग्गइ जाइ ॥
[ કેટલાક મંત્રો માત્ર જન્મવખતે ભણવા જેવા હોય છે, તો કેટલાક મંત્રો માત્ર મરણ વખતે ભણવા જેવા હોય છે; પણ નમસકારમંત્રની ખૂબી એ છે કે તે બંને પ્રસંગે ભણવા ગ્ય છે. જે તે જન્મતી વખતે ભણવામાં આવે તે જન્મ પામ્યા બાદ બહુ ઋદ્ધિને આપનારે થાય છે અને મરણ વખતે ભણવામાં આવે તો મરણબાદ સુગતિને આપનારો થાય છે.” आवई हिं पि पढिज्जइ जेण य लंघेइ आवइसयाई । रिद्धिहि पढिज्जइ जेण य सा जाइ वित्थारं ॥
“[ આ જ રીતે કેટલાક મંત્ર આપત્તિવેળાએ ભણવા જેવા હોય છે અને કેટલાક મંત્રો ત્રાદ્ધિ એટલે સંપત્તિના સમયમાં ભણવા જેવા હોય છે. પરંતુ નમસ્કાર–મંત્ર તો આ બન્ને વખતે ભણવા જેવું છે.] જે તે આપત્તિઓના વખતે ભણવામાં આવે તે સેંકડો આપત્તિઓને ઓળંગી જાય છે અને અદ્ધિ કે સંપત્તિના વખતે ભણવામાં આવે તે ઋદ્ધિ કે સંપત્તિને વિસ્તાર થાય છે.'
जह अहिणा दट्ठाण गारूडम तो विसपणासेड़ । तह नवकारो मंतो पाव विसौं नासेइ असेस ।

Page #293

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
૮ જેમ ગારુડમ ત્ર સાપથી કરડાયેલાએના વિષનેા નાશ કરે છે, તેમ નમસ્કારમત્ર પાપવિષના સવથા નાશ કરે છે.’ વિશેષ શું?
૧૭૨
6
इय एसो नवकारो भणिओ सुरसिद्धखयरपमुहेहिं । जो पढड़ भत्तिजुत्तो सो पावड़ परमनिव्वाणं || આ નમસ્કારમંત્ર માત્ર મનુષ્યા વડે જ ભણાય છે, એવું નથી. તે સુર એટલે દેવતાએ, સિદ્ધ એટલે ચાગસિદ્ધ મહાત્માએ અને ચર એટલે વિદ્યાખળે આકાશમાં વિચરતા વિદ્યાધરા વગેરે વડે પણ ભણાય છે. જે કાઈ ભક્તિયુક્ત અનીને તેને ભણે છે, તે પરનિર્વાણ એટલે મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.’
અન્યત્ર જૈન મહિષ એ કહ્યું છે કે
जाण मणभवणनिगु जे रमड़ नमुक्कार - केसरिकिसोरो । ताणं अणिट्ठदोघट्टघडणा न નિયઢેક
?
જેમના મનભવનરૂપી વનિનકુંજમાં નમસ્કારમ ત્રરૂપી કેસરીસિંહનું બચ્ચુ રમે છે, અર્થાત્ જેના મનમાં આ નમસ્કારમંત્રનું સદા રટણ છે, તેને અનિષ્ટરૂપી હાથીએનાં ટાળાંઓના સંચાગ થતા નથી, એટલે કે કઈ પણ અનિષ્ટકારી ઘટનાના ભાગ થવું પડતું નથી,’
વિશેષમાં–
मत तरपारद्धाई जाई कज्जाई ताई सव्बाई विसमाई । ताणं चिय नियसुमरण पुज्जारज्झाण सिद्धिकरो ||

Page #294

મરણનું મહત્ત્વ
૧૭૩ . વળી અન્ય મંત્રોથી પ્રારંભેલાં જે કાર્યો વિષમ એટલે મુશ્કેલ બન્યાં હોય, તે સર્વ પણ નમસ્કારના સ્મરણ પૂર્વક પ્રારંભેલા હોય, તે શીધ્ર સિદ્ધ થાય છે.”
અને– तह सयलाओ सिद्धीओ मंगलाइच अहिलस तेणं । सव्वत्थ सया सम्म चिंतेयव्यो नमुक्कारो ॥
તેથી સકલ સિદ્ધિઓ અને મંગલની અભિલાષા કરનાર આત્માએ સર્વત્ર એટલે સર્વ સ્થલે, સદા એટલે બધો વખત, સમ્યક્ પ્રકારે એટલે સારી રીતે, વિધિપૂર્વક નમસ્કારમંત્રને ચિંતવ જોઈએ, અર્થાત્ તેનું સ્મરણ કરવું જોઈએ.”
અમે માનીએ છીએ કે આ વચન સાંભળ્યા પછી, નમસ્કારમંત્રની મરણીયતા વિષે કઈ પણ પાઠક કે જિજ્ઞાસુને કંઈ પણ પૂછવા જેવું રહેશે નહિ
ઉપર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે નમસ્કારમંત્રને બધે વખત સ્મર જોઈએ, તેના અનુસંધાનમાં ઉપદેશ - તરંગિણી કરે એટલી સ્પષ્ટતા કરી છે કેभोजणसमये सयणे,
વિવાદ પર મg a | पंचनमुक्कारं खलु,
સરિના સવારું પિ જન સમયે, શયન સમયે, જાગવાના સમયે, પ્રવેશ

Page #295

૧૭૪
નમસકારમંત્રસિદ્ધિ સમયે, ભયસમયે, કષ્ટસમયે અને વળી સર્વસમયે ખરેખર! પંચનમસ્કારને સમરે જોઈએ.”
તાત્પર્ય કે જમતાં પહેલાં, સૂતાં પહેલાં, સવારમાં ઊઠતી વખતે, કઈ પણ ગામ-નગરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે, કોઈ ભયનું કારણ ઉપસ્થિત થયું હોય ત્યારે, કંઈ દુઃખ આવી પડ્યું હોય ત્યારે, તેમજ બીજા સમયે પણ આ નમસ્કારમંત્રને અવશ્ય સ્મરવા જેવું છે.
ધર્મસંસ્કારી વર્ગમાં આજે પણ આ ઉપદેશને અમલ સારા પ્રમાણમાં થઈ રહેલો છે, પરંતુ સુધરેલે વર્ગ કે જેના ધર્મસંસ્કારમાં મેટાં ગાબડાં પડ્યાં છે, તેની સ્થિતિ ઘણુ વિચારણીય છે.
થોડાં વર્ષ પહેલાં અમે એક જૈન શ્રીમંત આગેવાનના અઢાર વર્ષના પુત્રને નમસ્કારમંત્રને પાઠ બેલવા કહ્યું કે જે કેલેજને પ્રથમ વર્ષને અભ્યાસ કરતા હતા અને સંગીતદિ પ્રવૃત્તિમાં સારે રસ લેતે હતા, પરંતુ તે નમસ્કારમંત્રને પૂરે પાઠ બોલી શક્યો નહિ. પૂર્વના સંસ્કારને લીધે તેનાં ત્રણ પદો બેલી ગે, પણ ત્યાંથી ગાડી અટકી. રેજ ગણના થતી હોય, મરણ થતું હોય, તે આ પરિસ્થિતિ ન હોય, પણ એ આચારનું ચીટવાઈથી પાલન થાય છે ક્યાં?
જડવાદની જોરદાર હવાએ ઘણાનાં મન ભ્રમિત કરી નાખ્યાં છે. તેમને અર્થપ્રાપ્તિની આંધળી દોટ સિવાય કંઈ સૂઝતું નથી. પેસે, વધારે પૈસો, અઢળક પૈસે, એ જ જાણે

Page #296

સ્મરણનું મહત્ત્વ
૧૭૫
તેમનું જીવનસૂત્ર બની ગયું છે અને તેને માટે તેઓ રાત્રિદિવસ દેડધામ કરી રહ્યા છે.
જેની બાજુ સુકાન હોય તેની બાજુ હેડી ચાલે, એટલે મુખ્ય પ્રશ્ન સુકાનને છે. આજે જીવનરૂપી હેડીનું સુકાન ભૌતિકવાદ તરફ છે, અધ્યાત્મવાદ તરફ નહિ. શાણા અને સમજુ ગણાતા માણસે પણ વધારે અર્થોત્પાદનની વાત કરી રહ્યા છે, જ્યારે અધ્યાત્મવાદ તરફ નજર નાખવાની પણ ફુરસદ નથી ! આ સ્થિતિ કેઈપણ ભેગે સુધારવી જ જોઈએ. અર્થાત્ અધ્યાત્મવાદની પુનઃ પ્રતિષ્ઠા કરવી જોઈએ. નમરકારમંત્રની સાધના તેમાં અગત્યને ભાગ ભજવશે, એવી અમારી આંતરિક શ્રદ્ધા છે અને તેથી સમાજના સર્વ સુજ્ઞ નરનારીઓને નમસ્કારમંત્રની સાધનામાં જોડાઈ જવાને આગ્રહભર્યો અનુરોધ છે.
સ્મરણનો મહિમા અન્ય સંતોએ પણ સારી રીતે ગાવે છે. સંત કબીર કહે છે કે –
सुमिरन मारग सहज का, सतगुरु दिया बताय । श्वास श्वास सुमिरन करूं, एक दिन मिलसी आय ॥
સદ્ગુરુએ અમને એમ બતાવી દીધું છે કે સહજ' સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાને માર્ગ પ્રભુસ્મરણ છે, તેથી જ હું શ્વાસેપ્શવાસમાં તેનું સ્મરણ કરું છું. મને પૂરે વિશ્વાસ છે કે તે એક દિન આવીને મળશે, એટલે કે તેના દ્વારા સહજ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ જશે.”

Page #297

૧૭૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
- મુfમન સે મુવિ દૈત હૈ, સુમિરન સે સુરવ ગાય ! कहे कबीर सुमिरन किये, सांइ मांहि समाय ॥
કબીર કહે છે કે સાહેબનું–પ્રભુનું સ્મરણ કરવાથી સુખ એટલે નિજસ્વરૂપાનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે અને દુખ એટલે જન્મ, જરા અને મરણને નાશ થાય છે તથા છેવટે સાંઈ એટલે પ્રભુમાં ભળી જવાય છે.”
સ્મરણને આ મહિમા જાણ્યા પછી નમસ્કારમંત્રનું પ્રતિદિન સમરણ કરવાની ભાવના કેને નહિ થાય?

Page #298

[૧૯] સ્મરણવિધિ
ઉઠવાને સમય:
નમસ્કારમંત્રના સાધકે સવારમાં વહેલાં ઉઠવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. વહેલાં એટલે ચાર કે સાડા ચાર વાગતાં. કદાચ તેમ ન બની શકે તે પાંચ વાગ્યે તે ઉઠી જવું જ જોઈએ. પ્રાચીન પરિભાષા પ્રમાણે કહીએ તે રાત્રિ ચાર ઘડી બાકી હોય ત્યારે નિદ્રાને ત્યાગ કરે જોઈએ. “શ્રાવક તુ ઉઠે પરભાત, ચાર ઘડી લે પાછલી રાત.” ૧ ઘડીની ૨૪ મીનીટ, એ રીતે જ ઘડીની ૯૬ મીનીટ થાય. ૯૬ મીનીટ એટલે ૧ કલાક ને ૬ મીનીટ. સૂર્યોદય સમય સરેરાશ ૬-૩૬ મીનીટનો ગણુએ તે આ સમય લગભગ પાંચ વાગ્યાનો આવે.
ટેવ પાડી પડે છે. એ રીતે પ્રથમથી જ વહેલાં ઉઠ– વાની ટેવ પાડી હેાય તે પાંચ વાગ્યે ઉઠવાનું જરાયે અઘરું નથી. પ્રારંભમાં કદાચ બગાસાં આવે કે ઉઠવાનું મન ન થાય, પણ મન મજબૂત કર્યું કે શરીરમાં સકુંતિ આવી ૧૨

Page #299

૧૭૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જાય છે. કેઈમિત્ર સવારની વહેલી ગાડીમાં આવવાનો હોય અને સ્ટેશને સામું જવાનું હોય તે વગર એલાર્મ મૂક્યું પણ ઊઠી જવાય છે અને ઝટપટ તૈયાર થઈ સ્ટેશને પહોંચી જવાય છે, કારણ કે એ બાબતને મનમાં ખટકો છે ઉત્સાહ છે. આમાં પણ એમ જ સમજવું. જે મનમાં ખટકે હાય, પૂરતા પ્રમાણમાં ઉત્સાહ હોય તે નિદ્રા એની મેળે ચાલી જાય છે અને આપણે સમયસર ઉઠી શકીએ છીએ.
જેઓ વહેલા ઉઠી શક્તા ન હોય. તેમણે રાત્રે વહેલા સૂવાની ટેવ પાડવી જોઈએ. પછી વહેલા ઉઠવામાં ખાસ હરકત આવશે નહિ. જે સંકલ્પબેલ બરાબર કેળવાયું હોય તે નિદ્રા ધારેલા સમયે લઈ શકાય છે અને ધારેલા સમયે છોડી શકાય છે. ઉઠીને પહેલું શું કરવું?
નવવરેજ વિવો વગેરે વચનોથી એમ સમજવું કે ઉઠીને તરત જ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરવું જોઈએ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો દિવસનો પ્રથમ સુવિચાર પંચપરમેષ્ઠીના સ્મરણને હે જોઈએ. આ મરણ મનમાં જ કરવાનું છે. તે અંગે શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે
परमेट्ठिचिंतणं माणसम्मि सिज्जागएण कायव्व। सुत्ताऽविणयपवित्ती निवारिआ होइ एवं नु ॥
શય્યામાં રહ્યા રહ્યા પરમેષ્ઠીમંત્રનું ચિંતન મનમાં કરવું, કારણ કે એમ કરવાથી સૂત્ર અંગેની અવિનયપ્રવૃત્તિનું નિવારણ થાય છે.”

Page #300

સ્મરણવિધિ
૧૭૯
તાત્પર્ય કે જે શય્યામાં આપણે સૂતા હોઈએ, તે પવિત્ર હોતી નથી. આવી શય્યામાં બેસીને નમસ્કારમંત્રને પ્રકટ ઉચ્ચાર કરવાથી સૂત્ર એટલે નમસ્કારમંત્રને અવિનય થાય, આશાતના થાય, એ અવિનય–આશાતનામાંથી બચવા માટે તેનું સ્મરણ મનથી કરવું જોઈએ. પ્રકટ ઉચ્ચાર કરતાં બીજાની નિદ્રામાં વિક્ષેપ પડે અથવા તે આજુબાજુ ધંધાદારી લોકો વસતા હોય છે તે જાગી ઉઠે અને કામે લાગે, તેના દેષના આપણે ભાગી થઈએ, તેથી એ સ્મરણ મનથી કરવું જ ઉચિત છે. સ્મરણ ક્યાં કરવું ?
શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિજી મહારાજે “શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય માં એમ કહ્યું છે કે – सिज्जाठाणं पभुतूणं चिट्ठिज्जा धरणीयले । भावबन्धु जगन्नाथं नमुक्कारं तओ पढे ।
શય્યા, પલંગ વગેરેમાંથી નીચે ઉતરીને પૃથ્વી ઉપર ઊભાં ઊભાં નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરવું, કારણ કે તે આલોક અને પરલોકમાં સર્વત્ર સહાય કરનાર હોવાથી ભાવબંધુ છે અને પ્રાપ્ત થયેલા ગુણેનું રક્ષણ કરનાર તથા અપ્રાપ્ય ગુણોની પ્રાપ્તિ કરાવનાર હોવાથી જગતના નાથરૂપ છે.”
આ પરથી એમ સમજવાનું કે નિદ્રાને ત્યાગ થતાં જ જે સ્મરણ કરવાનું છે, તે શયામાં રહીને કરવાનું છે અને ત્યારપછી જે વિશેષ સ્મરણ કરવાનું છે, તે જમીન

Page #301

૧૮૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ પર ઊભા ઊભા કરવાનું છે. શસ્યામાં રહીને ત્રણ નમસ્કાર, ગણવામાં આવે તે ઈષ્ટ છે.
અન્ય ગ્રંથમાં તે બેસીને પણ સ્મરણ કરવાનું જણાવ્યું છે અને તે વખતે પદ્માસન કે સુખાસને બેસવું જોઈએ એવો નિર્દેશ કરે છે. વળી એ વખતે મેટું પૂર્વ કે ઉત્તર દિશા તરફ રાખવું જોઈએ, એવું પણ સૂચન છે. આ બંને દિશાએ આધ્યાત્મિક ક્રિયા કે શાંતિ–તુષ્ટિ માટે ઉત્તમ મનાયેલી છે. કેટલાક તેનો ખુલાસે એમ કરે છે કે આ વિશ્વમાં અનેક પ્રકારનાં સૂફમ આંદોલને થઈ રહ્યાં છે અને તેના પ્રવાહ અમુક દિશામાંથી અમુક દિશા તરફ વહી રહેલા છે. તેમાં પૂર્વ તથા ઉત્તર ભણું મુખ રાખવાથી એ આંદોલને આધ્યાત્મિક સાધનામાં ઉપકારી બને છે, પરંતુ આપણે ત્યાં પૂર્વ અને ઉત્તર દિશા સન્મુખ મંત્ર ગણવાનું મુખ્ય કારણ પૂર્વમાં મહા-વિદેહ અને ઉત્તરમાં મેરુ પર્વત છે.
પ્રાતઃકાલનું આ સ્મરણ ઊભા ઊભા કરીએ કે બેસીને કરીએ, પણ તે જગા પવિત્ર હોવી જોઈએ, એટલે કે ત્યાં કંઈ પણ અશુચિ ન હોય, તેનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ.
વળી પદ્માસન કે સુખાસનનો સ્વીકાર કર્યા પછી ચિત્તને બરાબર એકાગ્ર કરવું જોઈએ અને ત્યાર પછી કમલબંધથી નમસ્કારમંત્રનું સાત કે આઠ વાર સ્મરણ કરવું જોઈએ. કમલબંધ સ્મરણ કરવાની રીત :
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય “ગશાસ્ત્રના આઠમાં પ્રકાશમાં કમલબંધની રીતિ આ પ્રમાણે જણાવેલી છે?

Page #302

મરણવિધિ
૧૮૧
अष्टपत्रे सिताम्भोजे, कर्णिकायां कृतस्थितिम् । आद्यं सप्ताक्षरं मन्त्रं पवित्रं चिन्तयेत्ततः ॥ सिद्धादिकचतुष्कं च, दिक्पत्रे यथाक्रमम् । चूलापादचतुष्कं च विदिक्पत्रेषु चिन्तयेत् ॥
આઠ પાંખડીવાળા શ્વેત કમલની હૃદયમાં કલ્પના કરીને તેની કણિકા એટલે તેના મધ્ય ભાગમાં નમો તિાળ’ એ પવિત્ર સાત અક્ષરાવાળા પહેલાં પદની સ્થાપના કરીને તેનું ચિ ંતન કરે,
•
અને ‘નમો સિદ્ધાળ” આદિ ચાર પદાની અનુક્રમે દિશાઓની પાંખડીએમાં તથા ચૂલાના ચાર પદોની અનુક્રમે વિદિશાની પાંખડીએમાં સ્થાપના કરીને તેનું ચિંતન કરે,’
અહી' પાડાની જાણ માટે આ દિશા અને વિદિશાઓનાં પ્રાચીન નામેાના ઉલ્લેખ કરવા ઉચિત સમજીએ છીએ.
પ્રસિદ્ધ નામ
પૂ
દક્ષિણ
પશ્ચિમ
ઉત્તર
અગ્નિ
નૈઋત્ય
વાયવ્ય
ઈશાન
પ્રાચીન નામ
અન્દ્રી
યામ્યા
વારુણી
સૌમ્યા
આગ્નેયી
ચૈત્ર તી
વાયન્ય
અશાની
કારણ ઇન્દ્રદ્વારા રક્ષિત
યમદ્વારા રક્ષિત
વરુણુદ્વારા રક્ષિત સામઢારા રક્ષિત
અગ્નિદ્વારા રક્ષિત નૈઋ તદ્વારા રક્ષિત
વાયુદ્વારા રક્ષિત ઈશાનદ્વારા રક્ષિત

Page #303

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
આ રીતે અમલદલમાં નમસ્કારમત્રનાં નવ પદ્માની સ્થાપના નીચેના ચિત્રમાં જણાવ્યા મુજબ થાય છે :
૧૮૨
-
gue velde
舉
પઢમહવઇ મંગલ
નમો સિદ્ધાણ
peec!atc
每
નમો ઉવવઝાયાણ
એસોપંચ
નમુ
"તમાં પરિયાણ
\m bh-me
ૐ
આ એક પ્રકારની માનસિક ક્રિયા છે અને તે મનના વિકાસ સાથે ઘણા સંબંધ ધરાવે છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે જે મનુષ્યેાના મનને અને ખાસ કરીને પ્રતિભા કે કલ્પનાશક્તિને ઠીક ઠીક વિકાસ થયે। હાય, તે આ પ્રમાણે આઠપાંખડીવાળું કમલ બરાબર કલ્પી શકે છે અને તેમાં

Page #304

સ્મરણવિધિ
૧૮૩
જણાવ્યા મુજબ પદોની સ્થાપના કરીને તેનું ચિંતન કરી શકે છે. પરંતુ જેમને માનસિક વિકાસ ખાસ કરીને પ્રતિભા કે કલ્પનાનો વિકાસ બહુ ઓછો થયે છે, તેમને આ કામ અઘરું જણાય છે.
અમે કેટલાંક વર્ષો પહેલાં મુંબઈમાં ધ્યાનના વર્ગો ચલાવ્યા હતા, તે વખતના અનુભવની એક—બે વાતો અહીં કહેવા જેવી છે. અમે વિદ્યાર્થીઓને આંખ બંધ કરી આઠ પાંખડીવાળા કમલની કલ્પના કરવાનું કહેતા, ત્યારે કેટલાક તે પ્રમાણે બરાબર કરી શકતા અને કેટલાક જણાવતા કે અમારા મનોગત ચક્ષુમાં માત્ર કાળાં ધાબાં જણાય છે, પણ કમલની આકૃતિ દેખાતી નથી. અમે તેમને એક ઉપાય બતાવ્યું કે પ્રથમ આઠ પાંખડીવાળા કમલનું ચિત્ર જુઓ અને પછી એ પ્રમાણે ચિંતન કરે. આમ વારંવાર કરવાથી તમારા મનમાં આઠ પાંખડીવાળું કમલ બરાબર ઉઠશે.
કેટલાકે એવી ફરિયાદ પણ કરી કે અમારા મનઃપ્રદેશમાં આઠ પાંખડીવાળું કમલ તો ઉઠે છે, પણ તેની પાંખડીઓ
ડી જ વારમાં ભૂંસાઈ જાય છે કે લાંબી ટૂંકી થઈ જાય છે અને તેને રંગ પણ બદલાઈ જાય છે. અમે તેના ખુલાસામાં જણાવેલું કે મનની હાલત અતિ વિક્ષેપવાળી હોવાથી આમ બને છે. પરંતુ ધ્યાનને થોડો અભ્યાસ વધશે અને ચિત્ત વધારે શાંત તથા સ્વસ્થ થશે, ત્યારે આ કમલ બરાબર સ્થિર રહેશે અને તેનો રંગ બદલાઈ જશે નહિ. અનુભવે આ વાત સાચી પુરવાર થઈ હતી.

Page #305

૧૮૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જેઓ કમલબંધથી સ્મરણ ન કરી શકે તેમણે કરમાલાથી સમરણ કરવું, એવો શાસ્ત્રકારને આદેશ છે. કરમાલા એટલે કરની આંગળીઓના વેઢા. તેનો ઉપયોગ કરીને નમસ્કારમંત્રનું મરણ કરવું. તે અંગે વિશેષ સૂચના એવી છે કે
करआवचे जो पंचमंगलं साहुपडिमसंखाए । जयवारा आवत्तई, छलन्ति तं नो पिसायाई ॥
કરના આવર્તાથી જે નમસ્કાર મંત્રને સાધુપ્રતિમાની સંખ્યાએ એટલે બારથી નવ વાર ગણે છે, તાત્પર્ય કે ૧૦૮ વાર ગણે છે, તેને પિશાચ વગેરે દુષ્ટો ઉપદ્રવ કરી શકતા નથી.”
કર એટલે હાથ, તેની આંગળીઓમાં જે વેઢા હોય છે, તેને અમુક રીતે અનુસરવા તેને આવર્ત કહેવામાં આવે છે. આ આવર્તે નંદ્યાવત, શંખાવર્ત, કારાવર્ત, હકારાવર્ત, શ્રી કારાવત, સિદ્ધયાવત, નવપદાવર્ત વગેરે અનેક પ્રકારના છે. તેમાંથી જમણે હાથે બંઘાવના ધરણે બાર વાર સ્મરણ કરવું અને ડાબા હાથથી શંખાવર્તના ધોરણે તેની ૯ વાર ગણના કરવી, એ સંપ્રદાય છે. આ રીતે કુલ ૧૦૮ વારની ગણના થઈ શકે છે.
આવર્તમાં ચાર આંગળીના ૧૨ વેઢાનો ઉપયોગ થાય છે. આ રીતે ડાબા હાથે શંખાવર્ત અને જમણા હાથે નંદ્યાવર્તની ગણના નીચે પ્રમાણે થાય છે?

Page #306

મરણવિધિ
૧૮૫
| ડાબા હાથે શખાવ
| જમણે હાથે બંઘાવતી
-
તo મ0
અ૦ કo
ક૭ અo મo તo
ડાબા હાથને આપણી સન્મુખ રાખીએ તે અંગૂઠા પછીની આંગળીને તર્જની, તેની પછીની આંગળીને મધ્યમાં, તેની પછીની આંગળીને અનામિકા અને છેવટની નાની આંગળીને કનિષ્ઠા કે કનિષ્ઠિકા કહેવામાં આવે છે. તેનો ટૂંકમાં તમ૦૦ અને કરુ તરીકે અહીં સંકેત કરેલ છે. જમણા હાથમાં તે ક્રમ ઉલટો હોય છે, એટલે કે પ્રથમ કનિષ્ઠિકા, પછી અનામિકા, પછી મધ્યમાં અને પછી તર્જની આવે છે. તેને અહીં ટૂંકમાં ક અ મ અને તત્ર તરીકે સંકેત કરેલ છે.
અહીં ૧ થી શરૂ કરીને અનુક્રમે ચડિઆતા અંકે પર અંગૂઠો ફેરવતા જવાનો છે. એ રીતે બધી આંગળીઓ પર અંગૂઠો ફરી જાય, ત્યારે એક આવર્ત થયે ગણાય.
આ રીતે નંદ્યાવર્તમાં ૧૨ની ગણના થાય ત્યારે ડાબા હાથને અંગૂઠો ૧ પર મૂકાય, બીજી વારની ગણના થાય ત્યારે તે અંગૂઠે ૨ પર મૂકાય. આ રીતે શંખાવત પદ્ધતિથી

Page #307

૧૮૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ, ૯ના આંક પર પહોંચતાં સ્મરણની સંખ્યા ૧૦૮ થાય છે.
આ ગણના અક્ષરશુદ્ધિ, કિયાશુદ્ધિ,તથા ભાવશુદ્ધિ પૂર્વક કરવી જોઈએ અને મનને તેના અર્થમાં જોડાયેલું રાખવું જોઈએ. વળી આ ગણના કરતી વખતે બે હાથ જોડેલા અને મસ્તક કંઈક નમેલું રાખવું જોઈએ. તે વખતે અન્ય કોઈ વિચાર મનમાં દાખલ થવું ન જોઈએ. આ રીતે ઓછામાં ઓછું છુ કે ૮ વાર સમરણ કરવું જોઈએ.
પછી રાત્રે શયન કરતાં સુધીમાં જ્યારે પણ સમય મળે અને સ્મરણ કરવું હોય ત્યારે આ પ્રમાણે જ કરવાને ખ્યાલ રાખવે.
ધર્મજગરિકનું સ્વરૂપ :
પ્રાતઃકાલમાં નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ પૂરું થાય કે તરત ધર્મ જાગરિકા કરવી જોઈએ. ધર્મજાગરિકા એટલે ધર્મસંબંધી વિચારની જાગૃતિ. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે સમજવું:
किं मे कई किश्चमकिच्च सेसं ? कि सकणिज्जं न समायरम्मि ? किं मे परो पासइ ? किं च अप्पा,
किं वाहं खलियं न विवज्जयामि ।। ૦ નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય ભાગ પહેલે. પૃ. ૫ર૪ પરનાં ચિત્રોમાં આ પ્રકારે ગણના બતાવેલી છે.

Page #308

સ્મરણવિધિ
૧૮૭
..
‘મે... શું શું કર્યુ ? કરવા ચેાગ્ય શુ ખાકી છે ? મારાથી શકય અને કરવા યાગ્ય છતાં હું શું નથી કરતા ? મારી કઈ ભૂલા ખીજાને જણાય છે? આત્મા શી વસ્તુ છે ? અથવા તે હું મારા કયા દોષાને તજતેા નથી ? વગેરે વિચારવુ .’
આ રીતે ધમ જાગરિકા કરવાથી કે
બ્યનું ભાન થાય છે અને આત્મા વધારે જાગ્રત થાય છે. શ્રી આનંદ, શ્રી કામદેવ વગેરે શ્રાવકોએ આ પ્રમાણે ધ જાગરિકા કરી ઘણે! આત્મવિકાસ સાધ્યેા હતેા. આપણે પણ તેને આશ્રય લઇએ તે ઘણે। આત્મવિકાસ સાધી શકીએ.
0

Page #309

[ ૨૦ ] જપનુ મહત્ત્વ
મંત્રારાની વાર વાર આવૃત્તિ કરવી, એટલે કે રટણ કરવું, તેને જપ કહેવામાં આવે છે. આ રીતે જપ એ સ્મરણનુ જ એક વિસ્તૃત કે વિશિષ્ટ સ્વરૂપ છે, પરંતુ તે પેાતાની વિશેષતા ધરાવે છે. મંત્રવિદોએ તેનું નિરૂક્ત આ પ્રમાણે કયુ' છે :
जकारो जन्मविच्छेदः, पकारो पापनाशकः । तस्माज्जप इति प्रोक्तों, जन्मपापविनाशकः ।
જકાર જ-મના વિચ્છેદ કરનાર છે અને પકાર પાપનાશક છે, તેથી જ તેને જન્મ અને પાપના વિનાશક એવા જપ કહેલા છે.’
જો જપ યથાવિધિ થાય અને યથાપ્રમાણમાં થાય તેા સિદ્ધિ માટે કાઈ શકા રહેતી નથી. મ‘વિશારદોએ મક્કમતાથી કહ્યું છે કે ‘નપાત્ સિદ્ધિ પાત્ સિદ્ધિનું પાત્ સિદ્ધિન સંરાયઃ-જપથી સિદ્ધિ થાય છે, જપથી સિદ્ધિ થાય છે, જપથી સિદ્ધિ થાય છે, તેમાં કઈ સશય રાખવા નહિ.’

Page #310

જપનુ મહત્વ
૧૮૯
,
પત જલિ મુનિએ ચેાગદશનમાં પ્રણવમત્રની સિદ્ધિ માટે ‘ તનપત માવનમ્ ' સૂત્ર વડે તેને જપ કરવાનું તથા તેની અ ભાવના કરવાનું સ્પષ્ટ વિધાન કરેલુ છે.
બ્રાહ્મણપર પરા કે જે યજ્ઞયાગમાં અનત્ય શ્રદ્ધા ધરાવે છે, તેણે પણ ‘નવચજ્ઞાત પો ચજ્ઞો, નાવરોડńીદ અન’ વગેરે શબ્દો વડે જપની પ્રસ ંશા કરી છે અને તેને એક પ્રકારના શ્રેષ્ઠ યજ્ઞ માન્યા છે. વળી ‘ નથ્થો નિશ્રેષ્ઠો ઈશ્વજયાજી મન ’ એ વચનાથી નિયમિત મંત્રજાપ કરનાર બ્રાહ્મણને દ્વિજશ્રેષ્ઠ કહ્યો છે તથા તેનું ફૂલ અખિલ યજ્ઞ જેટલુ મતાવ્યું છે. ભગવદ્ગીતામાં પણ ‘ ચજ્ઞાનાંનપયજ્ઞો ઽસ્મ' આદિ શબ્દે જપનુ મહત્ત્વ દર્શાવનારા છે.
.
જૈન મહિષ એએ પણ જપને ખૂબ મહત્વ આપ્યુ છે અને તેને ધાર્મિક ક્રિયાના એક મહત્ત્વના ભાગ માન્યા છે. ‘અનુયોગદ્વારચણિ’માં સામાયિક કરનાર શ્રમણે પાસકનાં ચાર પ્રકારનાં ઉપકરણાના નિર્દેશ કરતાં ‘નવમાહિત્તિ’ એ શબ્દો વડે જપમાલિકાના નિર્દેશ કરવામાં આવ્યે છે.જપ વિના જપમાલિકાસંભવે નહિ, વળી તેનું અપરનામ નવકારવાળી છે, એટલે કે તેનાથી મુખ્યત્વે નમસ્કારમત્રને જ જપ કરવાને છે. આથી જપ એ ધાર્મિક ક્રિયાને એક મહત્ત્વને ભાગ છે, એમ માનવુ' સમુચિત છે.
શ્રી હરિભદ્રસૂરિએ ચેાગબિ દુ’માં જપને અધ્યાત્મ તરીકે ઓળખાવ્યેા છે અને તેને ધામિક પુરુષાનુ' એક પ્રધાન

Page #311

૧૯૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ - લક્ષણ કર્યું છે. વળી જપ કયાં કરે અને કેમ કરે? એ પણ ત્યાં દર્શાવ્યું છે. જો જપ એ મહત્વની વસ્તુ ન હોય તે તેઓ આ પ્રકારનું વિધાન તથા વિવેચન શા માટે કરે ?
“જપ” શબ્દ માત્ર બે અક્ષરનો જ બનેલું છે, પણ તેમ અચિંત્ય શક્તિ ભરેલી છે. પંચનમુક્કારíમાં
કહ્યું છે કે –
जो गणइ लक्खमेगं, पूएइ विहीए जिणनमुक्कारो । तित्थयरनामगुत्तं, सो बंधइ नत्थि संदेहो ॥
જે એક લાખ નમસ્કારમંત્ર ગણે છે, એટલે કે તેને જપ કરે છે અને શ્રી જિનેશ્વરદેવને વિધિપૂર્વક પૂજે છે, તે તીર્થંકરનામત્રને બાંધે, એમાં કોઈ સંદેહ નથી.”
ઉપદેશતંગિણી'માં આ વસ્તુની વધારે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે. જેમકે –
यो लक्षं जिनबद्धलक्ष्यसुमनाः सुव्यक्तवर्णक्रम, श्रद्धावान् विजितेन्द्रियो भवहरं मन्त्रं जपेच्छ्रावकः । पुष्पैः श्वेतसुगन्धिभिश्च विधिना लक्षप्रमाणैजिनं, यः संपूजयते जिनः स विश्वमहितः श्रीतीर्थराजो भवेत् ।।
શ્રદ્ધાવાન અને ઈન્દ્રિયોને સારી રીતે જિતનારો એવો જે શ્રાવક શ્રી જિનેશ્વરદેવમાં લક્ષ્ય બાંધવાપૂર્વક સારા મનવાળે થઈને સ્પષ્ટાક્ષરે એક લાખ નમસ્કારમંત્ર જપે છે તથા કત અને સુગંધિવાળા એક લાખ પુખેથી શ્રી જિનેશ્વર દેવનું પૂજન કરે છે, તે વિશ્વપૂજ્ય એ તીર્થકર થાય છે.'

Page #312

- જપનું મહત્વ
૧૯૧ તાત્પર્ય કે જપ એ કઈ સામાન્ય વસ્તુ નથી, પણ અચિંત્ય શક્તિ ધરાવનારી એક અતિ મહત્વની વસ્તુ છે.
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે પંચપરમેષ્ટિગીતા”માં “એહ જપે તે ધન્ય” એ શબ્દો વડે નમસ્કારમંત્રના જપનું મહત્ત્વ સૂચવ્યું છે તથા ઉપાધ્યાય શ્રી કુશલ લાભજીએ “નમસ્કારમંત્રના છંદ”માં નિમ્ન શબ્દો વડે મંત્રજપને મહિમા પ્રકટ કર્યો છે?
વાંછિત પૂરે વિધ પરે, શ્રી જિનશાસન સાર; નિ શ્રી નવકાર નિત્ય, જપતાં જયજયકાર.
- સકલ મંત્ર શિર મુકુટમણિ, સદ્ગુરુભાષિત સાર; સો ભવિયાં મન શુદ્ધશું, નિત્ય જપીયે નવકાર.
નિત્ય જપતા નરક નિવારે, પામે ભવને પાર; સે ભવિયાં ભર ચેખે ચિ, નિત્ય જપીયે નવકાર.
નિત્ય જપીયે નવકાર, સાર સંપત્તિ સુખદાયક; સિદ્ધમંત્ર એ શાશ્વતે, એમ જપે શ્રી જગનાયક.
અહીં એ સ્પષ્ટતા કરવી ઉચિત છે કે જૈનધર્મો જપને એક પ્રકારની ધાર્મિક ક્રિયા તે માની જ છે, પણ તેને સમાવેશ અત્યંતર તપશ્ચર્યામાં કર્યો છે. “ છત્ત વિનો વેચાવ તવ સન્નિશો”—આદિ વચને અત્યંતર તપના

Page #313

૧૯૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પ્રકારે બતાવે છે. તેમાં “સંબો ' શબ્દથી સ્વાધ્યાય સમજવાને છે. આ સ્વાધ્યાય મોક્ષશાસ્ત્રનું પ્રતિપાદન કરનારા શાસ્ત્રના પઠન-પાઠન રૂપ પણ છે અને નમસ્કારમંત્રાદિના જપરૂપ પણ છે. ક્રિયાકાંડમાં સ્વાધ્યાય શબ્દનો પ્રયોગ પ્રાયઃ આ અર્થમાં થાય છે. ૨૦૦૦ સ્વાધ્યાય કરે, એટલે બે હજાર વાર મંત્રની ગણના કરવી.
જપ અને તપ શબ્દ ઘણુ વાર જોડકારૂપે બેલાય છે, તે પણ જપ અને તપની આધ્યાત્મિક સાધનરૂપે સમાનતા સૂચવે છે.
જેમ દોરડું પત્થર પર વારંવાર ઘસાય તો પત્થર પર કાપા પડે છે, અથવા લોખંડના પતરા પર છીણીના ઘા વારંવાર થાય, તે તેમાં કાણું પડે છે, તેમ મંત્રનો જપ વારંવાર થાય તો તેને આત્મા–પ્રાણુ–મન પર ઊંડો સંસ્કાર પડે છે અને તેનાં ચક્કસ પરિણામ આવે છે.
માનસશાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ જપ એક પ્રકારનું સૂચન (Suggestion) છે. તેને વારંવાર પ્રયોગ કરવાથી આંતરમન (Subconsious mind) પર અસર થાય છે અને તેથી આંતરિક સૃષ્ટિમાં વિલક્ષણ ફેરફાર થાય છે. સૂચન આપીને રેગ મટાડવાની પદ્ધતિ આજે અમલમાં છે અને સેંકડો ડોકટરે કે પ્રોફેસરે એ રીતે રોગીઓના રોગો મટાડે છે. વળી હિપ્નોટીઝમની તંદ્રા દરમિયાન વિધાયકે કરેલાં સૂચનોની વિધેયના મન પર અજબ અસર થાય છે. દાખલા તરીકે વિધાયકના હાથમાં એક ઠંડે ચમચો હોય, પણ તે

Page #314

જ૫નું મહત્ત્વ
૧૯૩ વિધેયને એવું સૂચન કરે કે, “આ ચમચો અતિ ગરમ છે અને તેને અડતાં જ તારો હાથ દાઝી જશે” તે એ ચમચો તેના હાથને અડકતાં જ અતિ ગરમ લાગે છે અને તે એને તરત જ ફેકી દે છે.
ફેંચ પ્રોફેસર પલ ગેલદી (Poul Goldin) છઠ્ઠી ઇંદ્રિય (The six sense)ના જાહેર પ્રયોગ દરમિયાન આ બાબતના આઠથી દશ પ્રયોગ કરી બતાવે છે. તે જોતાં માનવમન પર સૂચનની કેટલી જમ્બર અસર થાય છે, તે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકપ્ય છે. સને ૧૯૬૬માં મુંબઈ મહાનગરીમાં તેના પ્રયોગે બે વાર જોવાની તક અમને મળી હતી અને તેથી અમે અત્યંત પ્રભાવિત થયા હતા
- ત્યાર બાદ સને ૧૯૬૮માં યુરેપને સુપ્રસિદ્ધ હિનેટિસ્ટ પ્રો. મેકસ કેલી મુંબઈ આવ્યા. તેણે આ જાતના પ્રાગે મોટા પાયે ઘણા દિવસ સુધી કરી બતાવ્યા હતા અને તેથી સહુ કોઈ પ્રભાવિત થયા હતા. અમે તેની સાથે આ વિષય પર બે વાર વાર્તાલાપ કર્યો હતો.
ત્યાર પછી બીજા પણ પ્રાફેસરના આ પ્રકારના પ્રયોગ જોવા મળ્યા છે. વળી સૂચન દ્વારા મનુષ્યની માન્યતામાં પણ ફેરફાર કરી શકાય છે. દાખલા તરીકે એક માણસને વારંવાર એમ કહેવામાં આવે કે તું નીરોગી નથી, પણ
૪ આ પ્રોફેસરે મુંબઈના બ્લીઝ નામે અંગ્રેજી સાપ્તાહિકમાં “The Road to Success and Power' નામની એક મોટી લેખમાળા લખી હતી અને માનસિક સૃષ્ટિ કેવી અજબ છે? તેને ખ્યાલ આપ્યું હતું. ૧૩

Page #315

૧૯૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ રિગી છે, તે છેવટે તે પિતાને રેગી માનવા લાગે છે અને તે રેગનાં ચિહ્નો પણ તેના શરીરમાં દેખાય છે.
એક વાર ચાર ડોકટરેએ આ વસ્તુની પરીક્ષા કરવા નિર્ણય કર્યો. પછી એક તંદુરસ્ત માણસને પસંદ કરી પ્રથમ ડોકટરે કહ્યું: “આમ તે તમારું શરીર ઠીક છે, પણ અંદર તાવ હોય એમ લાગે છે.” આ શબ્દો સાંભળતાં જ પેલ. માણસ ચમકે ને કહેવા લાગે કે “ના, સાહેબ! એવું બને નહિ. મને તાવની કઈ જાતની અસર લાગતી નથી.” ડોકટરે કહ્યું : “મને જે દેખાય છે, તે કહ્યું. તેની ડી વારમાં ખબર પડશે.” આથી પેલા માણસને શંકા પેદા થઈ કે “ખે ! એમ પણ હેય.”
ત્યાર પછી થોડા વખતે બીજા ડોકટરે તેને તપાસ્ય અને કહ્યું કે “ભલા માણસ ! શરીરમાં આટલે તાવ છે, છતાં તમે બહાર કેમ હરોફરે છે?” આ શબ્દો સાંભળી પિલા માણસને કંઈક ધ્રુજારી છૂટી અને તેણે કહ્યું: “સાહેબ! કેઈક કઈક વખત તાવ આવી જાય છે, પણ તેની ખાસ અસર લાગેલી નહિ, એટલે હફરું છું.” ડોકટરે કહ્યું : હું તમારા ફાયદા માટે કહું છું કે બે કલાક આરામ કરો અને તબિયત પર ધ્યાન આપો.” આ શબ્દો સાંભળી પેલો. ખાટલામાં પડ્યો અને ખિન્ન મને વિચાર કરવા લાગ્યું કે,
મને તાવ ક્યાંથી આવે? હું તે ખૂબ જ નિયમિત રહું છું, પણ શરીરને ભરોસે નહિ. કોઈ અગમ્ય કારણથી આમ બન્યું હશે.”

Page #316

જપનું મહત્ત્વ
૧૫ ડી વાર પછી ત્રીજે ડોકટર તેના ખાટલા પાસે આવ્યું, ત્યારે તેના શરીરમાં તાવ ચડી ચૂક્યું હતું, એટલે ડોકટરે થર્મોમીટર કાઢયું અને તાવ મા તે ૧૦૨ ડીગ્રી જણ. તેને તે હજી સૂચનની અસર જ જેવી હતી, એટલે તેણે કહ્યું : “તમે તબિયત વિષે બેદરકાર રહ્યા છે. આ તાવ હજી વધી જશે અને તમને હેરાન કરશે. હું ડી વાર પછી આવું છું તથા તે માટે ઉપચાર કરું છું.'
અને પેલા માણસને તાવ ખરેખર વધવા લાગે. થોડી વારમાં તે એ ૧૦૪ ડીગ્રી પર પહોંચી ગયું અને તે તાવથી હચમચવા લાગ્યો. આ વખતે ચોથો ડોકટર આવી પહોંચે અને તેણે તબિયત જોઈને કહ્યું: “ખાસ વાંધો નથી. કેઈ વાર તબિયત બગડી પણ જાય, પરંતુ તાવ ઉતરવા લાગે છે અને તે થોડી વારમાં જરૂર ઉતરી જશે.”
પિલા માણસે કહ્યું: “તે માટે જે કંઈ દવા આપવી હોય તે આપ.” પરંતુ ડોકટરે કહ્યું : “તમે થોડી જ વારમાં જરૂર સાજા થઈ જવાના છે, પછી દવાની જરૂર શી ?” એ સાંભળી પેલો માણસ આનંદમાં આવી ગયો અને પિતાને તાવની બિમારી લાગુ પડી હતી, એ વાત પણ ભૂલી ગયે.
થોડી વારે એ જ ડેકટરે પાછા આવીને તેને તપાસ્ય તે તાવ ૧૦૦ ડીગ્રી નીચે ગયે હતે અને શરીરે પરસેવો વળી રહ્યો હતો, એટલે તેણે કહ્યું: “તમે બહુ નશીબદાર છે ! તાવ કેટલે ઝડપથી ઉતરી ગયા ! હવે તે નામ માત્રનો છે અને દશ જ મીનીટમાં તમે તાવથી સદંતર મુક્ત થશો.”

Page #317

નમસ્કાર ત્રસિદ્ધિ
પેલા માણસે કહ્યું : તમારી મેાટી મહેરબાની,’ અને દશ મીનીટ પછી ખરેખર તેને તાવ ઉતરી ગયા.
૧૯૬
તાપ કે સૂચનની સારી અને ખાટી અસરે મનુષ્યના અંતરમન પર થાય છે અને તેનાં જેવા જ પરિણામે આવે છે. આ દૃષ્ટિએ જપ એક અતિ મહત્ત્વની વસ્તુ પુરવાર થાય છે અને તે સારી તથા ખાટી એમ અને પ્રકારની અસરે! ઉત્પન્ન કરવામાં સમર્થ છે, એમ જાણી શકાય છે. જો મંત્રજપ શુભ આંદોલનેાવાળા હાય તેા તેની અસર સારી થાય છે અને અશુભ આંદોલનેાવાળા હાય તા તેની અસર ખરામ થાય છે.
એક વાર ભારતના કાઇ રાજાએ પેાતાના એક સરદારને કેટલાક સૈનિકો સાથે ચીનમાં માકલ્યા. ત્યાં એ સરદારે પેાતાના રાજા તરફથી કેટલીક કિંમતી ભેટો ચીનના બાદશાહને આપી અને સાથે એક પત્ર પણ આપ્યા. એ પત્રમાં એવા ગૂઢા હતા કે આ સરદારને હાલ તમારે ત્યાં જ રોકી રાખવા, પણ ભારત પાછા ફરવા દેવા નહિ. ચીનનેા પાદશાહ એ વસ્તુ સમજી ગયા અને તેણે સરદાર તથા સૈનિકોને રહેવા તથા ખાવાપીવાની સુંદર સગવડ કરી આપી.
હવે કેટલાક દિવસ બાદ સરદારે પેાતાના દેશમાં પાછા ફરવાની રજા માગી, ત્યારે પાદશાહે કહ્યુ કે આટલા દિવસમાં તમે શુ રહ્યા અને શું માજ માણી ? મારા દેશ ઘણા મોટા છે. તેમાં હરીફો અને આનંદ કરે.' આથી સરદાર થડા દિવસ વધુ રોકાયા અને આસપાસનાં સ્થાને જોઈ આન્યા. ત્યાર બાદ ફરી રજા માગી તેા પાદશાહે કહ્યુ' :

Page #318

જપનું મહત્ત્વ
૧૯૭ ‘તમે મારાથી છૂટા પડે એ મને ગમતું નથી. પરંતુ તમને એટલું જણાવું છું કે તમારા ઉતારાની સામે એક મોટો વડ છે, તેનાં બધાં પાંદડાં સૂકાઈ જાય, ત્યારે તમને અહીંથી જવાની રજા આપીશ.' - આ જવાબ સાંભળતાં જ સરદાર તથા સૈનિકોને મોટો આઘાત લાગે, કારણ કે તેઓ જેમ બને તેમ વહેલાં સ્વદેશ ભણી ઉપડી જવા ઈચ્છતા હતા. તેમને હવે અહીં ગમતું ન હતું, પરંતુ પાદશાહના હુકમનું ઉલ્લંઘન થઈ શકે નહિ, એટલે તેઓ અત્યંત ખેદ પામીને એમ વિચારવા લાગ્યા કે “આ વડનાં બધાં પાંદડાં તરત સૂકાઈ જાઓ.”
એમ કરતાં તે એમને મંત્રજપ બની ગયેા અને તેની અસર વડ પર થવા લાગી. એક મહિનામાં તે તેના બધાં પાંદડાં સાવ સૂકાઈ ગયાં અને તે તદ્દન વર બની ગયે. આ જોઈ પાદશાહને ભારે આશ્ચર્ય થયું, કારણ કે તેણે એમ ધારેલું કે આ કંઈ બનવાનું નથી અને તેઓ અહીંથી જઈ શકે એમ નથી. પરંતુ તે વચનથી બંધાયેલું હતું, એટલે સરદાર તથા તેના સૈનિકોને સ્વદેશ ભણું જવાની રજા આપી.
તાત્પર્ય કે શુભ અથવા અશુભ વિચારના આંદોલને જડ-ચેતન વસ્તુ પર પિતાને પ્રભાવ પાડે છે અને તેનું ચોક્કસ પરિણામ આવે છે.આ પરથી જપનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે. તે મંત્રસાધનારૂપી માલાનો મેરુ છે, એ વાત પાઠકે એ ભૂલવાની નથી.
+ આ વિષયમાં વધારે જાણવા ઈચ્છનારે અમારા લખેલા “સંક૯પસિદ્ધિ ગ્રંથનું “શુભસંકલ્પની આવશ્યકતા' નામનું પ્રકરણ જેવું; તેમજ અમારે લખેલે “જપ–ધ્યાન-રહસ્ય નામને ગ્રંથ અવશ્ય અવલેક.

Page #319

[ ૨૧ ] જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણા
નમસ્કારમંત્રની સાધના કરનારે રોજ અમુક જપ કરવાનું હોય છે, તેની સંખ્યા પ૮૦ થી તે ઓછી હતી જ નથી. વિશેષ જપ શક્તિ મુજબ થાય છે. આટલા જપની ગણના કરમાલાથી કરવાનું કામ કઠિન છે અને તેમાં ભૂલ પડવાનો સંભવ છે, તેથી તેમાં પારા કે મણકાની બનેલી માલાને ઉપગ કરવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે તેને માલા” જ કહેવામાં આવે છે, પણ અલંકારરૂપી માલાથી તેની જુદાઈ બતાવવા માટે શાસ્ત્રકારોએ તેને સંકેત “જપમાલિકો” કે “જપમાલા તરીકે કરેલ છે. તે અંગે કેટલીક વિચારણા કરવી, એ પ્રસ્તુત પ્રકરણને હેતુ છે.
| ભારતના લગભગ બધા જ ધર્મસંપ્રદાયોએ પ્રભુસ્મરણ તથા મંત્રજપ કરવા માટે માલાનો સ્વીકાર કરે છે. ઈસ્લામ તથા ખ્રીસ્તી ધર્મમાં પણ આવા જ હેતુસર અમુક પ્રકારની માલાઓ રાખવામાં આવે છે. આ પરથી એટલું તે નક્કી છે કે ઈષ્ટસ્મરણ તથા મંત્રજપ કરવા માટે જપમાલા એક અતિ ઉપયોગી સાધન છે.

Page #320

૧૯૯
જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણા
કેઈ એમ કહેતું હોય કે અમે વર્ષો સુધી માલા ફેરવી, પણ કંઈ પરિણામ આવ્યું નહિ, તો એમાં માલાને કંઈ દેષ નથી; દોષ આપણા મનને છે. જે મનને પવિત્ર તથા સ્વસ્થ કરી વિધિપૂર્વક માલાનો ઉપયોગ કરીએ તે તેનું પરિણામ જરૂર આવે અને તે ધાર્યા કરતાં પણ ઘણું વધારે સારું આવે. સાધનમાં તો એટલું જ જોવાનું છે કે તે સારું હોવું જોઈએ, એગ્ય હોવું જોઈએ; બાકી તેને ઉપગ કેમ કરે? તે વાપરનારના હાથની વાત છે. જે તેને કુશળતાપૂર્વક ઉપયોગ કરે તો તેનાથી ધાર્યું પરિણામ મેળવી શકે અને આવડતની ખામી હોય તે સારું સાધન પણ નકામું જાય. આજકાલ ઘણા યુવાને ફરવા જાય છે, ત્યારે ખભે કેમેરા લટકાવે છે અને તે કેમેરા ખરેખર ઊંચી જાતના હોય છે, પણ તેઓ છબીઓ લે છે, તે ઢંગધડા વિનાની હોય છે. કેટલીક “અંડર” તે કેટલીક “ઓવર. વળી કેટલીક વાંકીચૂંકી ને ત્રાંસી પણ હોય છે, કારણ કે છબીઓ કેમ પાડવી? તેની તેમને આવડત હોતી નથી.
જપમાલાઓ ૨૭ મણકાની બને છે, ૩૬ મણકાની બને છે, તેથી ઓછાવત્તા મણકાની પણ બને છે અને ૧૦૮ મણકાની પણ બને છે. તેમાં ૧૦૮ મણકાની માલા સર્વ કાર્ય સિદ્ધ કરનારી મનાયેલી છે અને જૈન ધર્મે તેને જ પસંદગી આપી છે. વિશેષમાં ૧૦૮ મણકા પંચપરમેષ્ઠીના ૧૦૮ ગુણેનું સ્મરણ કરાવે છે, તે પણ તેની પસંદગીનું એક કારણ છે.

Page #321

૨૦૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જપમાલાના બે છેડા બાંધતી વખતે ત્યાં ત્રણ મણકા બીજા મૂકવામાં આવે છે, અથવા એક જુદી જાતનો માટે મણકે મૂકવામાં આવે છે, તેને મેરુ કહેવાય છે. જપ કરતી વખતે આ મેરુનું ઉલ્લંઘન કરવું નહિ, એવો શાસ્ત્રકારે આદેશ છે, એટલે ત્યાં મંત્રજપ કરવામાં આવતો નથી, પણ ત્યાંથી માળાને ફેરવી લેવામાં આવે છે અને જપનું કામ આગળ ચાલે છે.
જપમાલા અનેક વસ્તુઓની બને છે. તેમાં તાંત્રિક ષટ્કર્મ કે અષ્ટકમ પરત્વે સ્ફટિક, પ્રવાલ, કમલબીજ, સ્વર્ણ, પુત્રજીવક તથા મુક્તામણિ એટલે મોતી તથા મણિની માતાને વિશેષ ઉપયોગ થાય છે. શ્રી સાગરચંદ્રસૂરિપ્રણીત અતિ પ્રાચીન “શ્રીમંત્રાધિરાજ-ચિંતામણિબૃહત-કપમાં
दृषत् प्रवालाम्बुजहेमपत्र-जीवस्त्रजोंऽगुष्ठमुखाङ्गुलीभिः । मोक्षाभिचारे शमने वशे च, आकर्षणे कर्मणि चालयेद्धि ।
દષતું એટલે સ્ફટિક, પ્રવાલ, અબુજ એટલે કમલકમલબીજ, સ્વર્ણ અને પુત્રજીવની માલાઓ અનુક્રમે મેક્ષ, અભિચાર (ઉચ્ચાટન-મારણ વગેરે), શાંતિ, વશીકરણ અને આકર્ષણકાર્યમાં અંગૂઠા આદિ આંગળીએથી ફેરવવી.”
મંત્રવ્યાકરણના છેડે દીપનાદિપ્રકારયંત્ર આપેલ છે, તેમાં અષ્ટકર્મ પરત્વે નીચે મુજબ માલાને પ્રયોગ કરવાનું સૂચન છે ?

Page #322

જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણા
૧ વશીકરણ પ્રવાલ ૨ સ્તંભન —સુવર્ણ
૩ આકષ ણુ—પ્રવાલ
૪ શાંતિક —સ્ફટિક
૨૦૧
૫ પૌષ્ટિક મુક્તામણિ
૬ મારણ
-પુત્રજીવક
૭ વિદ્વેષણ
૮ ઉચ્ચાટન
-
29
""
અહીં કયા ક`માં કઈ માલા ફેરવવી ? તેમાં સંપ્રદાયભેદ છે, પણ માલાએ તેા લગભગ એ જ વસ્તુની મતાવેલી છે. પ્રથમમાં મુક્તામણિને ઉલ્લેખ નથી, જ્યારે ખીજા સંપ્રદાયમાં કમલબીજના ઉલ્લેખ નથી. શાંતિકકમ સ્ફટિકની માલાથી કરવું એ ખાખતમાં અનેને મત સમાન છે. હવે નમસ્કારમંત્રની સાધના એ એક પ્રકારનું શાંતિક કમ છે, તેથી તેમાં સ્ફટિકની માલાના ઉપયાગ કરવા જોઇએ, એમ આ ઉલ્લેખા પરથી સમજાય છે.
શ્રી લબ્ધિમુનિકૃત નાકારવાલીગીત ’માં બીજી પણ કેટલીક માલાઓના ઉલ્લેખ થયેલેા છે. જેમકેસખપ્રવાલા સ્ફટિક મણિ, પત્તાજીવ રતાંજણી સાર; રુપ સેાવન્ન રયણ તણી, ચન્દ્વનાગર નૈ ઘનસાર. સુંદર ફલ રુદ્રાક્ષની, જપમાલિકા રે રેશમની અપાર; પંચવણ સમસૂત્રની વલી, વિશેષ સૂત્રતણી ઉદાર.
થેાડા વિવેચનથી આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરીશું.
શ`ખ—શખ-શંખલા. નાના નાના શખલાએ જે શ્વેત વર્ણ ના હાય છે, તેને વિધીને બનાવેલી માલા શંખની

Page #323

૨૦૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ,
માલા કહેવાય છે. જેમાં શ્વેત રંગની માલા ફેરવવાની કહી હાય, તેમાં આ માલાને ઉપયોગ કરી શકાય.
પ્રવાલા–પ્રવાલ. પ્રવાલ દરિયાઈ બેટોમાં થાય છે. તે લાલરંગનાં હોય છે અને ઔષધિ પ્રયોગ માટે, વીટીઓમાં નંગ તરીકે જડવા માટે તથા માલા બનાવવા માટે કામ આવે છે. તેને હિંદીમાં “મૂંગા –ફારસીમાં “મિરજાની અને અંગ્રેજીમાં રેડ કેરલ–Red coral ” કહે છે. જીવવિચારપ્રકાશિકા પૃ. ૧૦૭ પર તેનું વધારે વિવેચન જોઈ શકાશે. તેની માતાને વશીકરણ આદિમાં ઉપયોગ થાય છે, અથવા આસન, વસ્ત્ર વગેરે બધી વસ્તુઓ લાલ વાપરવાની કહી હોય ત્યાં આ માલા ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે.
ફટિક–રત્નની એક જાતિ છે તથા આ નામને પારદર્શક પત્થર પણ આવે છે. તેનો ઉપગ મૂતિ, આસન તથા માલા બનાવવામાં થાય છે. કેઈ વસ્તુને અતિ નિર્મલ કહેવી હોય તે સ્ફટિકની ઉપમા અપાય છે. અંગ્રેજીમાં તેની ગણના “Crystal and Quartz વર્ગમાં થાય છે તે આમ શ્વેત લાગે છે, પણ આજુબાજુ જેવા રંગની વસ્તુઓ હોય, તે રંગની તેના પર છાયા પડે છે. આ માલા શાંતિકર્મ માટે ઉત્તમ છે.
મણિ—મણિને સામાન્ય અર્થ રત્ન થાય છે, પણ વ્યવહારમાં તેની ગણના જુદી થાય છે. એ રીતે અહીં મણિ શબ્દથી ચંદ્રકાન્ત, સૂર્યકાન્ત વગેરે સમુદ્રોત્પન્ન રત્નો સમજવાં. આ માલા પૌષ્ટિક કર્મમાં ઉપયોગી છે.

Page #324

જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણા
૨૦૩ : પત્તાજીવ-સંસ્કૃતમાં જેને પુત્રજીવક, પુત્રજીવ કે પત્રજીવ કહેવામાં આવે છે, હિંદીમાં જેને જીયાપતા, પુતજીઆ કે પતજીવ કહેવામાં આવે છે અને ગુજરાતીમાં જે પ્રાયઃ “જીયાત” તરીકે ઓળખાય છે, તેને ઉલ્લેખ અહીં પત્તાજીવ તરીકે કરવામાં આવ્યું છે. આ ઝાડ મોટું વધે છે અને તે કોંકણ તથા ઘાટના પર્વતે વગેરે સ્થળે વિશેષ થાય છે. તેનાં બીયાંની માતા બને છે, તે પુત્રજીવની માલા કહેવાય છે. સ્ત્રીઓ પુત્રની પ્રાપ્તિ માટે તથા તે જીવતા . રહે તે માટે તેનો ઉપયોગ કરે છે. આ માલા વિદ્વિષણ, ઉચ્ચાટન આદિમાં ઉપગી છે.
રતાંજણી–રતાંજલી. તે ચંદનને જ પ્રકાર છે. હિંદીમાં તેને લાલચંદન કહેવામાં આવે છે. તેના લાકડામાંથી રમકડાં બને છે અને મણકા પાડી માલા પણ બનાવી શકાય છે. મંત્રાનુષ્ઠાનમાં દિકુમારિકાઓ તથા પોતાના કપાલે તિલક કરવામાં તેના ઘસારાને ઉપયોગ થાય છે. જ્યાં રાતા રંગની માલા કહેલી હોય, ત્યાં આ માલા કામમાં લઈ શકાય છે.
પ્ય-રૂપું. તેના પિતા મણકા બનાવીને અથવા લાકડાના પારા પર રૂપે મઢીને માલા બનાવવામાં આવે છે. આ માલા નમસ્કારમંત્રના જપ માટે ઉપયોગી છે, પરંતુ ચાંદીના પિલા મણકામાં જે મીણ કે લાખ જેવી અશુદ્ધ વસ્તુ ભરેલ હોય, તે ઉપગમાં લેવા ગ્ય ગણાય નહિ.
સેવન–સુવર્ણ—સોનું. સોનાના મણકા બનાવીને.

Page #325

૨૦૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અથવા લાકડાના પારા પર સેનું મઢીને અથવા માત્ર પોલા મણકા બનાવીને તેની માલા બનાવી શકાય છે. તેને ઉપગ ઉપર કહ્યું તેમ, વશીકરણ કે સ્તંભનમાં થાય છે.
રયણ-રત્ન-પ્રાચીન શાસ્ત્રકારોએ તેના ચૌદ પ્રકારો માન્યા છે : (૧) ગમેદક, (૨) રુચક, (૩) અંક, (૪) સ્ફટિક અને લેહિતાક્ષ, (૫) મરકત અને મસારગલ, (૬) ભુજમેચક, (૭) ઈન્દ્રનીલ, (૮) ચંદન, ગરિક અને હંસગર્ભ, (૯) પુલક, (૧૦) સૌગન્ધિક, (૧૧) ચન્દ્રપ્રભ, (૧૨) વૈડૂર્ય, (૧૩) જલકાંત અને (૧૪) સૂર્યકાંત.
આજે રત્ન શબ્દથી મુખ્યત્વે માણેક, પિોખરાજ, નીલમ, પન્ના, ગોમેદ (લસણિયું), શનિ વગેરે સમજાય છે. કઈ શ્રીમંત, રાજા કે મહારાજા તેની માલા બનાવી મંત્રજપને લાભ લઈ શકે, પરંતુ તેના કરતાં ઈદ્રાક્ષ વગેરેની માલાથી વધારે લાભ થાય છે. તે અંગે અગ્નિપુરાણમાં કહ્યું છે કે :
हिरण्यरत्नमणिभिर्जप्त्वा शतगुणं भवेत् । सहस्त्रगुणमिन्द्राक्षः पद्माक्षरयुतं भवेत् ॥ नियुतं वापि रुद्राक्ष द्राक्षैस्तु न संशयः । पुत्रजीवकजापस्य परिसंख्या न विद्यते ॥
સુવર્ણ, રત્ન અને મણિની માલા વડે જપ કરવાથી સો ગણો લાભ થાય છે, ઈન્દ્રાક્ષની માલા વડે જપ કરવાથી હજાર ગણો લાભ થાય છે, કમલબીજની માલા વડે જપ કરવાથી દશ હજાર ગણે લાભ થાય છે, રુદ્રાક્ષની માલા વડે

Page #326

જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણા
૨૦૫
જપ કરવાથી લાખ ગણા તથા ભદ્રાક્ષની માલા વડે જપ કરવાથી દશ લાખ ગણેા લાભ થાય છે. અને પુત્રજીવકની માલા વડે જપ કરવાનું ફલ સંખ્યાથી કહી શકાય તેવુ નથી.’ તાત્પર્ય કે વ્યવહારમાં સુવર્ણ, રત્ન અને મણિનુ મૂલ્ય ઘણું હોવા છતાં મંત્રસાધનામાં ગુણ પરત્વે ઈન્દ્રાક્ષ વગેરેની માલાનું મહત્ત્વ વધારે છે.
ચંદન—સુખડ, તેની અનેક વસ્તુ બને છે, તેમ માલા પણ અને છે, તેના રંગ ગેüરાડુ (સહેજ પીળેા ) હેાય છે, પણ શાંતિકમાં તેના ઉપયાગ થઈ શકે છે.
અગર—અગરુચંદન, આ વૃક્ષ ખાસ કરીને ધૂપ માટે અતિ ઉપયાગી છે. તે અગરબત્તી બનાવવાના કામમાં આવે છે અને તેના ધૂપથી મનને ઘણેા આનદ થાય છે. તેના કૃષ્ણાગુરુ, દાહાગુરુ વગેરે ઘણા પ્રકાર છે, પરંતુ તેનુ લાકડુ વહેલુ સડી જાય છે અને એ રીતે સડે છે, ત્યારે જ સુગંધ આવે છે, એટલે કોઈ વિશિષ્ટ પ્રયાજને જ તેના ઉપયાગ થતા હશે. અન્ય તત્ર થામાં તેની માલાના ઉલ્લેખ જોવામાં આવ્યે નથી.
ઘનસાર—ઘનસારનેા પ્રસિદ્ધ અર્થ કપૂર છે, પણ માલા બનાવવામાં તેના ઉપયાગ થતા નથી. આ શબ્દ ઘણીસરી વૃક્ષના અર્થમાં વપરાયેા હાય તે તેના લખીજ કે લાકડામાંથી માલા અને છે કે કેમ તે જાણી શકાયું નથી. કદાચ ધવસાર એવેા પાઠ હેાય તે ધવનાં વૃક્ષેા મેટાં થાય છે અને તેનું લાકડું ઇમારતી કામમાં આવે છે. એટલે તેની

Page #327

૨૦૬
નમસ્કારમ્ ત્રસિદ્ધિ
માલા, જરૂર મની શકે પણ તેને ઉલ્લેખ અન્યત્ર જોવામાં આન્યા નથી. આ પાઠ સશેાધન માગે છે.
રુદ્રાક્ષ—રુદ્રાક્ષના મેટાં વૃક્ષેા થાય છે. તેના ફલમાં જે ખીજ થાય છે, તેને પણ રુદ્રાક્ષ જ કહેવામાં આવે છે. તેમાં સાર પાડી તેની માલા બનાવી શકાય છે. અહી રુદ્રાક્ષની માલાને સુંદર ફલ આપનારી કહી છે, તેનુ એક કારણ એ છે કે તે ભૂતમાષા તથા ગ્રહુબાધાનેા નાશ કરનારી છે. કેટલાક લાકે રુદ્રાક્ષને ચાંદી કે સેાનામાં ગંઠાવી તેની માલા ગળામાં પહેરે છે. તેનાથી હૃદયરોગ દૂર થવાની માન્યતા પ્રચલિત છે. રુદ્રાક્ષની ઉત્પત્તિ મુખ્યત્વે નેપાળ તથા ઇન્ડોનેશિયામાં થાય છે.
રેશમની માલા—ઘણી જાતની થાય છે, તેથી અહી અપાર શબ્દના પ્રયાગ કરેલા છે.
પચવણી' સમસૂત્રની માલા—પાંચ રંગના સૂતરના દારાને વણીને તેના આધારે બનાવેલી માલાને પચવણી સમસૂત્રની માલા કહેવામાં આવે છે,
સૂત્રની માલા—સૂતરના દોરા ગૂંથીને મણકા બના વવામાં આવે છે અને તેનાથી માલા બનાવાય છે. આ માલા પણ નમસ્કારમંત્રના જપમાં ઉપયોગમાં લઈ શકાય, પરંતુ કેટલાક જૂના કપડાં ઉપર દોરા ગુંથી મણુકા મનાવે છે, તેની માલા ઉપયેાગમાં લેવી ચેાગ્ય નથી.
આજે પ્લાસ્ટીક અને રેડિયમની માળાએ બનવા લાગી છે અને ઘણા લોકો તેના ઉપયોગ કરે છે, પણ તે કામમાં લેવા જેવી નથી, એવા વિદ્વાન મુનિરાજોના અભિપ્રાય છે.

Page #328

જપમાલા અને કેટલીક વિચારણા
૨૦૭ તાત્પર્ય કે આ માલાઓમાંથી સ્ફટિકની, રૂપાની તથા સૂતરની માળા નમસ્કારમંત્રના જપ માટે કામમાં લઈ શકાય.
માલા બધા મણકાઓ સરખા હોય, ત્યાં તેની આકૃતિ અંગે વિચાર કરવાનું રહેતું નથી, પણ બધાં ફલબીજો સરખા કદનાં હેતાં નથી. તેમાં ચડઉતરાણું અવશ્ય હોય છે. તેમાં ઉપર મેટું બીજ, પછી નાનું, પછી નાનું એમ કમશઃ નાનાં બીજા મણકા તરીકે પરેવવામાં આવે છે, ત્યારે ગાપુચ્છ એટલે ગાયના પૂંછડા જેવી આકૃતિ થાય છે અને વચ્ચે મેટાં બીજ અને આજુબાજુ અનુક્રમે નાનાં બીજ મણકા -તરીકે પરેવવામાં આવે છે, ત્યારે સર્પાકૃતિ એટલે સાપના જેવી આકૃતિ થાય છે. આ આકૃતિ પરત્વે તેનું વિશેષ મહત્ત્વ નથી, પણ પાઠકને ખ્યાલમાં રહે, તે માટે જણાવેલું છે.
માલા બનાવવા માટે રેશમ તથા સૂતર એ બંનેના દોરા વાપરી શકાય છે. તેમાં શાંતિકર્મ માટે ધોળા દોરાનો, વશીકરણ માટે રાતા દેરાનો તથા અભિચાર એટલે ઉચ્ચાટન -મારણ વગેરે માટે કાળા દોરાને ઉપયોગ થાય છે. નમસ્કાર મંત્રને જપ તે શાંતિકર્મ માટે જ છે, તેથી તેમાં ધોળા દેરાને ઉપયોગ કરે જોઈએ.
આગળના જમાનામાં મંત્રસાધકે મંત્રજપ માટેની માલા જાતે જ બનાવતા કે જાતદેખરેખ નીચે બનાવતા અને તે વખતે જે વસ્તુની માલા બનાવવી હોય, તે વસ્તુને સાફસ્વચ્છ–પવિત્ર બનાવીને જ તેને કામમાં લેતા. તેઓ એ માલા

Page #329

૨૦૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ બનાવતી વખતે સતત ને ઉચ્ચાર કરતા અથવા-વર્ણમાતૃકાના દરેક અક્ષરને અનુસ્વાર લગાડી તેને મંત્રાક્ષર તરીકે પ્રવેગ કરતા અથવા તો જૈ બીજનું ઉચ્ચારણ ચાલુ રાખતા. આ રીતે તેને પ્રથમથી જ પવિત્ર મંત્રોના સંસ્કાર આપવામાં આવતા અને જ્યારે તે માલા તૈયાર થાય, ત્યારે તેની પ્રતિષ્ઠાને વિધિ કરવામાં આવતે તથા ત્યાર બાદ ગુરુના હસ્તે તેને ગ્રહણ કરતા અને પછી તેને જપમાં ઉપયોગ કરતા.
આપણે ત્યાં આચારદિનકરગ્રંથમાં માલાપ્રતિષ્ઠાને વિધિ બતાવે છે, પણ તે આજે પ્રચારમાં નથી. આપણા પૂજ્ય આચાર્યોને કદી એમ લાગ્યું હોય કે નમસ્કારમંત્રની સાધના બને તેટલી સાદી રાખવી, એટલે કે તેના વિધિ-વિધાનોને વધારે જટિલ ન બનાવવા, તેથી પણ આમ બન્યું હોય. પરંતુ અમને અનુભવથી એટલું તે લાગે જ છે કે જે સૂતરની કેકડીઓ ઘર પર લાવીને તેને તથા ગુંથવાના સયાઓને નમસ્કારમંત્રથી અભિમંત્રિત કરીને તેની માલા ગુંથી હોય અને તે વખતે બીજને જપ ચાલુ રાખે હોય તે તે માલા વિશિષ્ટ કેટિની બને અને તેને ધૂપ વગેરેથી વાસિત કર્યા પછી ગુરુના હાથે ગ્રહણ કરવામાં આવે તે સાધકની ભાવનામૃષ્ટિમાં ઘણું પરિવર્તન થઈ જાય અને તેથી સાધના ઉજ્જવલ કેટિની બને.
અહીં એટલું સ્પષ્ટ કરવું ઉચિત ગણાશે કે આ પ્રકારે જે માલા તૈયાર થાય, તેને ઉપયોગ માત્ર નમસ્કારમંત્રની

Page #330

જપમાલા અંગે કેટલીક વિચારણું
२०६ સાધના માટે કર જોઈએ. તેને ઉપગ અન્ય કઈ જપ કે મંત્રસાધનામાં કરી શકાય નહિ. આ માળાને ચાંદી કે સુખડની ડબ્બીમાં મૂકી રાખવી જોઈએ અને જ્યારે જપ કરવો હોય ત્યારે જ ઉપયોગમાં લેવી જોઈએ. તેને બીજાને સ્પર્શ થાય, એ ઇચ્છવાયોગ્ય નથી.
S

Page #331

[૨૨]
સકલીકરણ
મંત્રસાધનામાં જપનું મહત્ત્વ શું છે ? તથા જપ માટે કેવી માલાના ઉપયાગ કરવા જોઇએ ? તે સંબંધી વિસ્તૃત વિચારણા થઈ ગઈ. હવે જપ શરૂ કરતાં પહેલાં જે અગત્યની ક્રિયા કરવાની છે, તેનાથી પાકાને પરિચિત કરીશુ.. આ ક્રિયાનું નામ છે ‘સલીકરણ', કેટલાક પાઠકે આ શબ્દ પ્રથમ વાર જ સાંભળતા હશે, પણ આપણા મંત્રવિદોએ તેના છૂટથી ઉપયાગ કરેલા છે. અન્ય માંત્રિકા તેને ન્યાસ તથા ભૂતશુદ્ધિની ક્રિયા કહે છે.
જે અસકલ છે, અધૂરું' છે, અપૂર્ણ છે, તેને સકલ, પૂરું' કે પૂર્ણ કરનારી ક્રિયા તે સકલીકરણ. અત્યાર સુધી સાધકનુ શરીર મંત્રખીજોની ધારણા વિના અસકલ હતું, તેને હવે મ`ત્રખીજોની સ્થાપના વડે સકલ કરવામાં આવે છે, તેથી સલીકરણ એવા સ’કેત સાČક છે. અહી સકલ એટલે મંત્રકલા સહિત એવા અથ કરીએ તે પણ સંગત છે, કારણ કે આ ક્રિયા સાધકના શરીરદ્વારા આત્માની અંદર

Page #332

સકલીકરણ
૨૧૧
મ`ત્રકલા કે મ`ત્રચૈતન્ય પ્રકટાવનારી છે. વળી આ ક્રિયા વડે સાધકની આત્મરક્ષા થાય છે, તેથી તેને આત્મરક્ષાવિધાન પણ કહેવામાં આવે છે. શ્રી ભૈરવપદ્માવતી૫ ના વિવરણકાર શ્રી ધુષેણે સિિાં ત્ ' ના અથ
6
• બામરક્ષાવિધાનં કુર્યાત' એવા કરેલા છે.
સકલીકરણમાં સહુથી પ્રથમ કરન્યાસ કરવા જોઇએ. કરન્યાસ એટલે આંગળીઓનાટેરવા પર તો
V
એ પાંચ શૂન્યખીજની સ્થાપના. તેમાં ડાબા હાથની તર્જની આંગળી વડે જમણા હાથના અંગૂઠે ઠ્ઠાં, તર્જની પર હોય, મધ્યમા પર હૈં, અનામિકા પર હૈં અને કનિષ્ઠા પર हः એ પ્રમાણે મંત્રીજો સ્થાપવાં જોઈએ.
â
પછી એ હાથના ઉપયાગ અ‘ગન્યાસ માટે કરવા જોઇએ. તે આ પ્રમાણે ઃ
સહુથી પ્રથમ મસ્તક પર હાથ મૂકીને કહેવુ. કે– ॐ नमो अरिहंताणं हाँ शीर्ष रक्ष रक्ष स्वाहा ।
પછી મુખ પર હાથ લાવીને કહેવું કેॐ नमो सिद्धाणं ह्रीँ वदनं रक्ष रक्ष स्वाहा ।
પછી હૃદય પર હાથ મૂકીને કહેવું કે ॐ नमो आयरियाणं हँ हृदयं रक्ष रक्ष स्वाहा ।
પછી નાભિ પર હાથ મૂકીને કહેવુ. કે

Page #333

૨૧૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
ॐ नमो उवज्झायाणं हौ नाभिं रक्ष रक्ष स्वाहा ।
પછી બંને ઢીંચણ પર હાથ મૂકીને કહેવું કેॐ नमो लोए सव्वसाहूणं हः पादौ रक्ष रक्ष स्वाहा ।
આ મંત્રો બરાબર કંઠસ્થ કરી લેવા જોઈએ. તે જ અંગન્યાસની ક્રિયા બરાબર થઈ શકે.
ત્યાર પછી “ક્ષિા » સવા' મંત્રથી ભૂતશુદ્ધિ કરવી, તે આ પ્રમાણે
પગમાં પીતવર્ણને લક્ષ છે, એ સંકલ્પ કર. નાભિમાં વેતવર્ણન 1 છે, એ સંક૯પ કરે. હૃદયમાં રક્તવર્ણનો જ છે, એવો સંકલ્પ કરો. મુખમાં નીલવણને વા છે, એવો સંકલ્પ કરે.
અને લલાટે કસ્તૂરી જેવા શ્યામવર્ણને હૃા છે, એ સંક૯પ કર.
તે પછી ઉલટા કમે-- લલાટે શ્યામવર્ણનો ફ્રુ છે, એ સંકલ્પ કરવો. મુખમાં નીલવર્ણન વા છે, એ સંકલ્પ કરવો. હૃદયમાં રક્તવર્ણને છ છે, એવો સંકલ્પ કરવો. નાભિમાં વેતવર્ણને છે, એવો સંકલ્પ કરે. અને પગમાં પતવર્ણને ક્ષિ છે, એવો સંકલ્પ કરે.
આમાં ક્ષિ એ પૃથ્વીબીજ છે, ૫ એ જલબીજ છે, છે એ તેબીજ છે, વા એ વાયુબીજ છે, અને એ આકાશબીજ છે. આ રીતે શરીરની રચના કરનાર પૃથ્વી,

Page #334

સ કલીકરણ
૨૧૩
જલ, તેજ, વાયુ અને આકાશ એ પાંચેય ભૂતાના ખીજની વિશિષ્ટ ર‘ગપૂર્વક ધારણા કરતાં ભૃતશુદ્ધિ થાય છે અને તે જપ માટેની સુંદર ભૂમિકા તૈયાર કરે છે.
અહી' જે રંગના જે અક્ષર કહ્યો છે, તે ખરાખર ચિંતવી શકાય છે. અથવા તા જપ સિવાયના ફાજલ સમયમાં આના થાડા થાડા અભ્યાસ કરતા રહેવું, તેથી સકલીકરણ વખતે આ ક્રિયા શુદ્ધિપૂર્વક થઇ શકશે; વધારે સારૂં તા એ છે કે આ વસ્તુ સદ્ગુરૂ પાસેથી ખરાખર
શીખી લેવી.
ત્યાર પછી વપ’જરરૂપ આત્મરક્ષા-નમસ્કારસ્તાત્રને પાઠ એલવા :
આત્મરક્ષા-નમસ્કારસ્તા
ॐ परमेष्ठिनमस्कारं, सारं नवपदात्मकम् । आत्मरक्षाकरं वज्रपञ्जराभं स्मराम्यहम् ॥ १॥ ‘ૐ નમો દિંતાળ', શિશ્ન ચિત્તિ સ્થિતમ્ । ‘ૐ નમો સવ્વસિદ્ધાળ” મુલે મુઘટ વમ્ રા ‘ૐ નમો ગાયાળ’ બારક્ષાતિરાચિની । ‘ૐ નમો ઉવાચાળ’, આયુષં દયોર્દઢમ્ રૂ। ‘ૐ નમો હોત્ સવ્વસાદો' મોસ પાઢ્યો: સુમે । ‘સો પંચ-નમુવારો', શિકા વસ્ત્રમથી તને ॥૪॥

Page #335

૨૧૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ 'सव्वपावप्पणासणो', वप्रो वजमयो बहिः। 'मंगलाणं' च सव्वेसिं' खादिरगारखातिका ॥५।। 'स्वाहान्तं च पदं ज्ञेयं, 'पढमं हवइ मंगलं' । वप्रोपरि वजमयं, पिधानं देहरक्षणे ॥६॥ महाप्रभावा रक्षेया क्षुद्रोपद्रवनाशिनी । परमेष्ठिपदोद्भूता, कथिता पूर्वसरिभिः ॥७॥ यश्चैवंकुरुते रक्षा, परमेष्ठिपदैः सदा । तस्य न स्याद्भयं, व्याधिराधिश्चापि कदाचन ॥८॥
| ભાવાર્થ
સારભૂત, નવપદમય, વજીના પાંજરાની જેમ આત્મરક્ષા કરનાર એવા પરમેષ્ઠિનમસ્કારનું ષ્કારપૂર્વક સ્મરણ
“3 નમો વિતા” એ પદ મસ્તક પર રહેલ શિરસ્ત્રાણ છે, એમ સમજવું (અહીં મસ્તકે હાથ રાખ) અને “ૐ નમો (સળે) સિદ્ધાળ’ એ પદ મુખ પર શ્રેષ્ઠ મુખપટ છે, એમ જાણવું. (આ પદ બોલતાં હાથ વડે મુખને સ્પર્શ કરો.) ૨.
નમો બારિયાળ એ પદ અતિશયવાળી અંગરક્ષા એટલે ઉત્તમ કોટિનું બખ્તર છે, એમ જાણવું (આ પદ બેલતાં શરીરને હાથથી સ્પર્શવું) અને “નમો ઉવજ્ઞાવાળ” એ પદ બંને હાથમાં રહેલ મજબૂત હથિયાર છે, એમ જાણવું. (અહીં હાથમાં શસ્ત્ર પકડ્યા હોય, એવી ચેષ્ટા કરવી.) ૩.

Page #336

સકલીકરણ
૨૧૫
“3 નમો છો સર્વસાહૂ’ એ પદ બંને પગમાં રહેલી મંગલકારી મોજડીઓ જાણવી (અહીં બે પગ નીચે હાથથી સ્પર્શ કરવો) અને “ો પં–મુવાર’ એ પદ તળિયામાં રહેલી વજામય શિલા છે, એમ સમજવું. (આ પદ બેલતાં જે આસન પર બેઠા હોઈએ, તેને હાથથી સ્પર્શ કરવો અને એમ વિચારવું કે હું વાશિલા ઉપર બેઠેલો છું તેથી જમીન કે પાતાળમાંથી મને કઈ વિદન નડી શકશે નહિ.) ૪.
“દવપાવપૂજાળ એ પદ બહારને વમય કિલ્લો છે, એમ જાણવું (અહીં બે હાથથી ચારે બાજુ કેટની કલ્પના કરતી આંગળીઓ ફેરવવી) અને “iાદાળ જ સદલિ” એ પદને ખેરના અંગારાવાળી ખાઈ છે, એમ જાણવું. ૫.
“પઢમં દુરૂ iારું સ્વાદાં’ એ પદ શરીરની રક્ષા માટે કિલા ઉપર રહેલું વજમય ઢાંકણ છે, એમ જાણવું. ૬.
પરમેષ્ઠિ પદોથી પ્રકટ થયેલી આ રક્ષા પૂર્વાચાર્યોએ કહેલી છે. તે મહાપ્રભાવશાળી તથા ઉપદ્રને નાશ કરનારી છે. ૭.
જે સાધક) પરમેષ્ઠિ પદો વડે આ પ્રમાણે સદા રક્ષા કરે છે, તેને ક્યારેય ભય, રોગ અને માનસિક ચિંતાઓ થતી નથી. ૮
અહીં જે મુદ્રાઓ કરવાની છે, તેને સામાન્ય ખ્યાલ આપ્યું છે, પણ તે સદગુરુ પાસેથી કે કઈ અનુભવી પાસેથી બરાબર શીખી લેવી જોઈએ.
આ પાડ થઈ રહ્યા પછી પાઠકે વિધિપૂર્વક જપ કરવાને તત્પર થવું. જપવિધિ હવે પછીના પ્રકરણમાં દર્શાવેલ છે.

Page #337

[૨૩]
જપવિધિ
જાવિધિ એ મંત્રસાધનાને અતિ મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે એ સાધનારૂપી શરીરનું હૃદય છે, તેથી પાઠકેએ તેના પર ખાસ ધ્યાન આપવાનું છે. જપનું સ્થાન :
મંત્રસાધના ક્યાં કરવી? એ પ્રકરણમાં કેટલીક વિચારણા કર્યા બાદ છેવટે જણાવ્યું છે કે જે સ્થાન પવિત્ર અને શાંત હોય તથા જ્યાં વિક્ષેપ એટલે ગરબડ થવાને સંભવ અતિ અલ્પ હોય, ત્યાં રહીને મંત્રસાધના કરવી. તે પરથી એમ સમજવાનું કે નમસ્કારમંત્રને જપ પવિત્ર, શાંત અને વિક્ષેપરહિત સ્થાનમાં બેસીને કર જોઈએ. - મંત્રજપ માટે એક સ્થાન નિયત થયા પછી તેની વારંવાર બદલી કરવી નહિ. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તે અસાધારણ સંગે સિવાય એ સ્થાન બદલવું નહિ, કારણ કે

Page #338

જાવિધિ
૨૧૭ સ્થાન પરત્વે પણ કેટલુંક વાતાવરણ તૈયાર થાય છે અને તેને આપણું મન સાથે અવશ્ય સંબંધ રહે છે.
અમે વર્ષોથી અમારા ઓરડામાં એક નિયત સ્થાને બેસી નાનકડા મેજ પર લખીએ છીએ ત્યાં જે વિચારધારાને પ્રવાહ વહે છે, તે સ્થાન બદલતાં વહેતું નથી, એવો અનુભવ અમે અનેક વાર કરેલો છે. વળી મંત્રજપ માટે પણ અમે જે સ્થાન નક્કી કરેલું છે, તે અસાધારણ સંયોગ વિના બદલતા નથી. આથી મંત્રજપ ઘણી સારી રીતે થાય છે. આ વસ્તુ કેટલાકને પ્રારંભમાં નહિ સમજાય, પણ અનુભવે જરૂર સમજાશે. તાત્પર્ય કે મંત્રજપ માટે સ્થાન નિયત કર્યા પછી બને ત્યાં સુધી તેની બદલી કરવી નહિ.
જે સ્થાનમાં બેસીને મંત્રજપ કરવો હોય, ત્યાં તીર્થકર ભગવંતોનાં, તીર્થોનાં તથા નમસ્કારમંત્રનાં ચિત્રો લટકાવેલાં હોય તે ઈચ્છવાયોગ્ય છે. ત્યાં મંત્રદાતા ગુરુનું ચિત્ર પણ મૂકી શકાય. વળી એ સ્થાનને રોજ બે કે ત્રણ વાર વાળીને સાફ કરવું જોઈએ, તથા ત્યાં સવારસાંજ ધૂપ-દીપ આદિ કરવાં જોઈએ, જેથી મન પર ઘણી સુંદર અસર થશે અને મંત્રજપ બહુ સારી રીતે થઈ શકશે. જપને સમય:
નમસ્કારમંત્રનો જપ કરવા માટે ત્રણ સંધ્યાનો સમય ઉત્તમ મનાય છે. સંધ્યા એટલે સૂર્યોદય પહેલાંની તથા પછીની એક ઘડી, મધ્યાન્હ પહેલાંની તથા પછીની એક ઘડી

Page #339

૨૧૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ, અને સૂર્યાસ્ત પહેલાની તથા પછીની એક ઘડી. જે આ સમયે. મંત્રજપ ન થઈ શકે તે પછીના અનુકૂળ સમયે કરી શકાય છે. તેમાં બ્રાહ્મમુહૂર્ત એટલે પઢિયાને સમય તથા સવારના ૮ થી ૧૦ ને સમય વધારે પસંદ કરવા યોગ્ય છે. ચિત્તની સ્વસ્થતા :
પરંતુ અહીં એક સૂચના આપવી આવશ્યક છે કે મંત્રજપ માટે એવો સમય પસંદ કરે કે જ્યારે કલાકથી દોઢ કલાક કે બે કલાક સ્વસ્થ ચિત્ત બેસી શકાય. જે ચિત્ત સ્વસ્થ નહિ હોય તે આંતરિક વિક્ષેપ આવ્યા જ કરશે અને તે મંત્રજપને ડહોળી નાખશે. અહીં પ્રાસંગિક એ પણ કહી દઈએ કે જેનું ચિત્ત અવસ્થિત નથી, એટલે કે અનવસ્થિત છે, તે મંત્રજપ કરવાને ગ્ય નથી. તે અંગે શાસ્ત્રકારોએ ગમતી ડોશીનું દષ્ટાંત કહ્યું છે, તે ખાસ લક્ષ્યમાં રાખવા જેવું છે.
ગમતી ડેશીનું દષ્ટાંત. શ્રીપુર નગરમાં વસુ નામે એક શેઠ હતું. તેને ગોમતી નામે સ્ત્રી હતી અને ધનપાલ નામે પુત્ર હતું. હવે વખત જતાં વસુ શેઠ મરણ પામ્યો અને વડીલ તરીકેને સર્વ ભાર ગમતી ડોશી પર આવ્યા. એ વખતે તેણે ધીરજ અને કુનેહથી કામ લેવાને બદલે ખૂબજ કડવી વાણીને ઉપયોગ કરવા માંડ્યો અને તેથી ઘરમાં જ કંકાસ થવા લાગ્યો. આથી એક વાર ધનપાલે કહ્યું કે “માજી! હવે તમારે ધર્મ કરવાના દિવસે છે, માટે બધી ફિકર-ચિંતા છોડીને ધર્મ

Page #340

જપવિધિ
૨૧૯
કથા શ્રવણ કરો. આવતી કાલથી આપણે ત્યાં એક વિદ્વાન શાસ્ત્રી દ્વારા ધર્મકથા વંચાય, તે હું પ્રબંધ કરીશ.” અને ધનપાલે તે મુજબ પ્રબંધ કર્યો.
બીજા દિવસે શાસ્ત્રીજી એક પિોથી લઈને તેમના ઘરે આવ્યા અને એક ઊંચા આસન પર બેઠક જમાવીને વાંચવાની શરૂઆત કરી. તેમાં તેમણે પહેલું વાક્ય વાંચ્યું કે “મી લવાર’–ભીષ્મ બાલ્યા. તે વખતે કથા સાંભળવા બેઠેલી ડોશીનું ધ્યાન ખડકીમાં ઊભેલા કૂતરા તરફ ગયું. એટલે “હડ-હડ” કરતા ઊભા થયા અને લાકડી વડે તેને ફટકાર્યો. પછી લાકડી ઠેકાણે મૂકીને કથા સાંભળવા બેઠા.
શાસ્ત્રીજીએ ફરી વાંચ્યું કે “મને વાર” પરંતુ તેમનું આ વાક્ય પૂરું થયું, ત્યાં ડોશીની નજર રડા તરફ પડી. ત્યાં એક બીલાડી ધીમા પગલે દૂધની તપેલી ભણી જઈ રહી હતી, એટલે ડોશી “છી–છી” કરતી ઉભી થઈ અને રસેડામાં બધું આવું–પાછું કરીને કથા સાંભળવા બેઠી.
હવે શાસ્ત્રીજીએ ફરીને શરૂઆત કરી કે “મીન વાર ” એટલામાં ડોશીનું ધ્યાન પાસેની ગમાણ પર પડયું. ત્યાં વાછડે છૂટી ગયે હતો, તેથી “છુ-છુ” કરતા ઊભા થયા અને વાછડાને ઠેકાણે બાં. ત્યાંથી આવીને ફરી કથા સાંભળવા બેઠા. એટલે શાસ્ત્રીજીએ કહ્યું કે “મીમ રવા પણ ડોશીને કંઈ ચેન ન હતું, તેનું મન અહીં–તહીં ભમ્યા જ કરતું હતું. આ વખતે તેની નજર છાપરા ભણું ગઈ.

Page #341

૨૨૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
ત્યાં એક કાગડે કા-કા કરી રહ્યો હતો, એટલે ડેશી ઊભા થયા અને હાથમાં લાકડી લઈને તેને ઉડાડે.
પાછા ડેશી પોતાના ઠેકાણે આવીને કથા સાંભળવા બેઠા અને શાસ્ત્રીએ “મામ વાવ’એ વાક્યથી શરૂઆત કરી, પરંતુ તેજ વખતે કોઈ ભિખારી ત્યાં ચડી આવતાં ડિશીનું ધ્યાન તે તરફ ગયું અને તેઓ તેને તગડી મૂકવાને ઊઠયા.
આ રીતે લગભગ એક પ્રહર વ્યતીત થઈ ગયે, પણ શાસ્ત્રીજી “ભીમ ૩૦થી આગળ વધી શક્યા નહિ. આથી કંટાળી તેઓ બીજા દિવસે આવ્યા જ નહિ. તા-પર્ય કે જેનું ચિત્ત જરાયે સ્થિર નથી, એટલે કે ભમતું જ રહે છે અને અન્યોન્ય વસ્તુઓ તરફ દોડતું જ રહે છે, તે મંત્રજપ કરવાને ચગ્ય નથી.
આજે આપણે જીવનની જંજાળ વધારી મૂકી છે, એટલે ચિત્તને વિક્ષેપ ઘણો વધી ગયો છે અને આપણી હાલત કેટલાક અંશે આ ગમતી ડોશી જેવી જ બની ગઈ છે, એટલે ચિત્તમાં જેવી અને જેટલી સ્વસ્થતા જોઈ એ, તે હેતી નથી. તેથી આવશ્યક એ છે કે જીવનની જંજાળ બને તેટલી ઘટાડવી અને વ્યવહાર–વ્યાપાર વગેરેનો ભાર પણ હળવો કરવો. અન્યથા ચિત્ત અંતમુ ખ થઈ શકશે નહિ અને સ્વસ્થતાને અનુભવ કરી શકાશે નહિ.
સંસારને ત્યાગ કરીને સાધુ અવસ્થા સ્વીકારવાનું કારણ પણ એ જ છે કે જે આત્મા અત્યાર સુધી બહિર્ભાવમાં પડ્યો છે, તે અંતર્મુખ બને અને કેમે ક્રમે વિકાસ સાધી

Page #342

જવિધિ
૨૨૧.
પરમાત્મપદને પ્રાપ્ત કરે. હવે આત્માથી સાધુએ આત્મનિ ય કરવા જોઈએ કે
નિરીક્ષણ કરીને પાતે જ એ ‘હું અ’તર્મુખ કેટલા બન્યા ? ’
આસનમહેતા :
અનુભવીઓનુ' એમ કહેવુ છે કે શરીરનું હલનચલન બંધ કર્યા સિવાય ચિત્ત જોઇએ તેવુ' એકાગ્ર તથા સ્વસ્થ ખની શકતું નથી, તેથી ચિત્તની એકાગ્રતા તથા સ્વસ્થતા ઇચ્છનારે પેાતાના શરીરને કાઈ પણ આસનમાં સ્થિર કરવુ જોઈએ અને તે જ કારણે યાગસાધનામાં આસન બદ્ધતાને આસનને ખાસ સ્થાન અપાયેલું છે.
અહી' કાઇ એમ સમજતું હૈાય કે આ તા હયેાગ કે અષ્ટાંગયેાગને લગતી વાત છે, તે એ સમજણુ ખરાબર નથી. નિગ્રંથ મુનિએ કાયાત્સર્ગાવસ્થાના સ્વીકાર કરીને જે ધ્યાન ધરે છે, તેમાં પ્રથમ સ્થાન આસનબદ્ધતા કે આસનની સ્થિરતાને અપાયેલું છે. ‘ ટાળેળ મોળેળ જ્ઞાબેન ’ એ પાઠ તા ઘણાખરા ખેાલતા જ હશે, પણ તેનેા અ કેટલાયે વિચાર્યા છે ? કાયાત્સ`માં કાયા, વાણી અને મનને સ્થિર કરવાનાં હાય છે, તે અંગે આ ત્રણ પદો ચાજાયેલાં છે. તેના અથ એ છે કે કાયાને ઢાળ એટલે આસનથી સ્થિર કરવી, વાણીને મોળ એટલે મૌનથી સ્થિર કરવી અને મનને જ્ઞાન એટલે ધ્યાનથી સ્થિર કરવું. આ રીતે કાચા, વાણી અને મનને સ્થિર કરવાથી કાયાત્સર્ગાવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે અને તેમાં ઉત્તમ કેાટિનું ધ્યાન ધરી શકાય છે.

Page #343

૨૨૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
મંત્રજપમાં પણ ચિત્તની એકાગ્રતા તથા સ્વસ્થતા જરૂરી છે, તેથી તેમાં પણ આસન બાંધવું જોઈએ.
થિરકુવાનન' એ સૂત્ર વડે યોગનિચ્છાએ એમ જણાવ્યું છે કે જેનાથી લાંબા સમય સુધી સુખપૂર્વક બેસી શકાય તેનું નામ આસન. વળી તેમણે આસન અંગે વિશદ ચર્ચા કર્યા પછી એ અભિપ્રાય ઉચ્ચાર્યો છે કે
'जायते येन येनेह, विहितेन स्थिरं मनः । तत्तदेव विधातव्यमासनं ध्यानसाधनम् ॥
ધ્યાનમાં સાધન તરીકે તે તે આસન જોઈએ કે જે જે કરવાથી મન સ્થિર થાય.”
પંચનમસ્કૃતિદીપકમાં કહ્યું છે કે – पूर्वा ककुप् पुष्पमाला, शुक्ला पद्मासनं वरम् । बोधमुद्रा मोक्षमुद्रा, कालः प्रभात ईष्यते ॥
“નમસ્કારમંત્રની સાધના કરતી વખતે નીચેની વસ્તુઓ ઈચ્છવા યોગ્ય છે.
દિશા=પૂર્વ. પુષ્પમાલા-ત. આસન-પદ્માસન. મુદ્રા-ધમુદ્રા કે મેક્ષમુદ્રા. કાલ-પ્રભાત.
આ પરથી પદ્માસનને પસંદગી આપવી ચગ્ય છે, પરંતુ દોઢ કલાકથી બે કલાક સુધી પદ્માસને બેસવાનું શક્ય ન હોય તે સુખાસને એટલે પલાંઠી વાળીને પણ બેસી શકાય.
અહીં એ પણ જણાવી દઈએ કે મંત્રજપ ભૂમિ પર

Page #344

જપવિધિ
૨૨૩
બેસીને કરવો નહિ, પણ આસન બિછાવીને કરો. આ આસન ઊનનું હોય તે ઈષ્ટ છે. આજે આપણે ત્યાં જે કટાસણું વપરાય છે, તે આ પ્રકારનું જ હોય છે એટલે તેનો ઉપગ કરી શકાય. પણ એ કટાસણું વેત રંગનું પસંદ કરવું. દિશા ?
| નમસ્કારમંત્રનો જપ કરતી વખતે મેટું પૂર્વાભિમુખ રાખવું અને તેમ ન બને તે ઉત્તરાભિમુખ રાખવું. શાંતિ -તુષ્ટિ–પુષ્ટિ માટે આ દિશાએ હિતાવહ છે. એક વાર દિશા નક્કી કર્યા પછી તેમાં ફેરફાર કરે નહિ. જપમાલિકાનો ઉપગ :
જમણા હાથે જપમાલા કે માળા ફેરવવી અને ડાબા હાથે તેની ગણના કરવી, એ એક સામાન્ય વિધિ છે. આ રીતે જપ કરતી વખતે હાથ હૃદય સન્મુખ રાખવો જોઈએ, માલા તર્જની આંગળીના વચલા વેઢા પર રાખવી જોઈએ અને તેને નખ કે વસ્ત્રને સ્પર્શ ન થાય તે રીતે અંગૂઠાથી ફેરવવી જોઈએ. વળી મંત્ર બોલાય અને મણકે ફરે, એ બાબતને ખાસ ઉપગ રાખો જોઈએ. જે એ ધોરણ સચવાય નહિ તે મંત્રજપની ગણના યથાર્થ રીતે થઈ શકે નહિ અને બધું કામ ગરબડમાં પડી જાય. પરંતુ આજે સ્થિતિ એ છે કે
माला तो करमें फिरे, जीभ फिरे मुखमांहि । मनवा तो चिहुदिस फिरे, वो तो सुमरिन नांहि ॥

Page #345

૨૨૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
માળા હાથમાં ફરતી હોય છે, જીભ મુખમાં ફરતી હોય છે અને મન ચારે દિશામાં ફરતું હોય છે.” આ દુહો કહેનાર કબીરજી કહે છે કે “આ કંઈ સ્મરણ અર્થાત્ જપ કહેવાય નહિ.” મંત્રજપ કેવી રીતે કરી?
મંત્રજપ કેવી રીતે કરવો ?’ એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં મંત્રવિદોએ જણાવ્યું છે કે “મનને અન્ય સર્વ વિષયમાંથી ખેંચી લઈને મંત્રાર્થમાં જોડવાપૂર્વક અતિ ઉતાવળે પણ નહિ અને અતિ ધીમે પણ નહિ, એવી રીતે મોતીની માલા માફક એટલે કે નિરંતર જપ કરો.”
આને અર્થ એ છે કે મંત્રજપ કરવા ઈચ્છનારે સહુથી પ્રથમ તે પોતાના મનને અન્ય સર્વ બાબતેમાંથી પાછું ખેંચી લેવું અને મંત્રના અર્થમાં જોડી દેવું. ત્યાર પછી અતિ શીધ્ર પણ નહિ અને અતિ મંદ પણ નહિ, એટલે કે મધ્યમ ગતિએ મંત્રજપ કરે અને જેમ મોતીની માલામાં એક પછી એક મેતી આવતા જાય છે, તેમ આ મંત્રપદો એક પછી એક ઉચ્ચારતા જવું.
આમાં પહેલી ક્રિયા સફલતાથી થાય તે બીજી ક્રિયાએમાં ખાસ વધે આવતું નથી, પણ પહેલી ક્રિયામાં સફળ થવાનું કામ જ અઘરું છે. કેઈ કે ઠીક જ કહ્યું છે કે
xमनः संहृत्य विषयान्मन्त्रार्थगतमानसः । न द्रुतं विलम्बं ब जपेन्मौक्तिकहारवत् ॥

Page #346

જવિધિ
सुकरं मलधारित्वं, सुकरं दुस्तपं तपः । मुकरोऽक्षनिरोधव, दुष्करं चित्तरोधनम् || ‘શરીરવિભૂષાના ત્યાગ કરીને મેલા રહેવું, તે સહેલુ છે; અન્નજલના ત્યાગરૂપ તપ કરવું, એ સહેલું છે; અને ઇન્દ્રિયાના નિગ્રહ કરવા, એ પણ સહેલા છે; પણ મનની વૃત્તિઓને જ્યાં ત્યાં રખડતી રાકવી, એ કામ ઘણું દુષ્કર છે.’
શ્રી હેમચ'દ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્ર' માં, મનની સરખામણી નિરંકુશપણે ભટકતા રાક્ષસ સાથે કરી છે અને તે જગતના જીવાને સંસારરૂપી મેાટા ખાડામાં ધકેલી દે છે, એમ જણાવ્યું છે. મહાત્મા આનંદઘનજીએ પણ કુંથુનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં મનને દુરારાધ્ય કહ્યું છે અને તેની વિચિત્રતાનું અસરકારક શબ્દોમાં વર્ણન કર્યું" છે. પર`તુ
આ ૫૨થી કાઈ એમ સમજી લે કે ‘મનને જિતી શકાય એવુ નથી, અર્થાત્ તેનું અન્યાન્ય વિષયામાં જે પરિભ્રમણ થઇ રહ્યું છે, તે અટકાવી શકાય તેવું નથી અને પરિસ્થિતિ આવી હાવાથી મંત્રજપ પણ યથાર્થ થઇ શકે એમ નથી, માટે મ જપથી સયુ!” તે! આ સમજણ ઘણી ભૂલભરેલી છે.
૨૨૫
..
શાકારાએ મનની દૃ યતાનું જે વર્ણન કર્યું છે,
તે લેાકેાને ભડકાવવા માટે કર્યું... નથી, પણ આ કાર્ય કઠિન હાવાથી તેને માટે વધારે પુરુષાર્થ કરવા જોઇએ, એમ સૂચવવાને કર્યું છે. વળી અન્યત્ર તેમણે એ પણ કહ્યું જ છે કે
૧૫

Page #347

२२६
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
अभ्यासेन स्थिरं चित्तमभ्यासेनानिलच्युतिः । अभ्यासेन परानन्दो, अभ्यासेनात्मदर्शनम् ॥
મન મર્કટ જેવું ચંચળ છે અથવા ધ્વજાના અગ્રભાગ જેવું અસ્થિર છે, છતાં તેને અભ્યાસથી સ્થિર કરી શકાય છે. શરીરમાં રહેલા પાંચ પ્રકારના વાયુને કાબૂમાં લેવાનું કામ અત્યંત અઘરું જણાય છે, છતાં અભ્યાસથી તેને કાબૂમાં લઈ શકાય છે. પરમાનંદની પ્રાપ્તિ સહેલી નથી, છતાં અભ્યાસને આશ્રય લેવામાં આવે તો એ પણ થઈ શકે છે અને આત્મદર્શન કે આત્મસાક્ષાત્કાર જે યોગ-સાધનાનું પ્રધાન લક્ષ્ય છે, તે પણ અભ્યાસથી જ સિદ્ધ થઈ શકે છે, તેથી સિદ્ધિની કામનાવાળાએ અભ્યાસને આશ્રય લેવો.”
આ પણ મહર્ષિઓનું જ વચન છે કે “સર્વેvi – નામસ્યા વાળ પરમ્-સર્વે પદાર્થોનું પરમ કારણ અભ્યાસ છે.”
તાત્પર્ય કે મનને અન્ય સર્વ બાબતેમાંથી પાછું ખેંચી લઈ મંત્રાર્થમાં જોડવાનું કાર્ય અભ્યાસથી સિદ્ધ થઈ શકે છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની પરંપરામાં ઉતરી આવેલા શ્રમણ કેશિકુમાર અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના પટ્ટશિષ્ય શ્રી ગૌતમસ્વામી વચ્ચે એક વાર તાત્વિક સંવાદ થયો હતે. શ્રમણ કેશિકુમારે પ્રશ્ન કર્યો હતો કે “હે ગતમ! આ મહા સાહસિક, ભયંકર અને દુષ્ટ ઘોડો ખૂબ દોડી રહ્યો છે. તેના પર બેઠેલા તમે ઉન્માર્ગે કેમ જતા નથી ?

Page #348

જાવિધિ
૨૨૭
તેના ઉત્તરમાં શ્રી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું: “હે મહામુનિ ! તે ગભર દોડતા ઘેડાને શ્રુત એટલે શાસ્ત્રરૂપ લગામથી હું બરાબર કાબૂમાં રાખું છું, તેથી તે ઉન્માર્ગે જ નથી.”
શ્રમણ કેશિકુમારે પૂછયું : “તે ઘોડે ?”
શ્રી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું: “સંસારમાં આમ તેમ દોડી રહેલું મન જ તે.”
આ પરથી એટલું સમજી શકાય છે કે જે આપણે શાસ્ત્રને સારી રીતે સ્વાધ્યાય કરીએ અથવા તે જ્ઞાની ભગવંતનાં વચનનું વારંવાર ચિંતન-મનન કરીએ તે મનનું પરિભ્રમણ ઘણું ઓછું થઈ જાય છે અને છેવટે અટકી જાય છે તથા જે વિષયમાં તેને જોડવું હોય ત્યાં જોડી શકાય છે.
મહાપુરુષોએ સત્સંગનો ઉપદેશ આપ્યો છે, તે પણ એટલા જ માટે કે તેમને સંગ કરવાથી સંસારની આસક્તિ ઓછી થઈ જાય અને પરિણામે મનનું પરિભ્રમણ ઘણું જ ઘટી જાય.
આનો અર્થ એ થયો કે સત્સંગ અને શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયથી મનને જિતવામાં મોટી મદદ મળે છે, તેથી નમસ્કારમંત્રના સાધકે સાધના દરમિયાન અવશ્ય સત્સંગ કરવો જોઈએ અને શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયમાં પણ દત્તચિત્ત થવું જોઈએ.
અહીં એ પણ સાંભળી લે કે

Page #349

૨૨૮
નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
शमार्थं सर्वशास्त्राणि, विहितानि मनीषिभिः । तस्मात्स सर्वशास्त्रज्ञो, यस्य शान्तं मनः सदा ॥
બુદ્ધિમાન પુરુષાએ સશાસ્ત્રોની રચના શમ એટલે શાંતિ કે સમતાના શિક્ષણ અર્થે કરેલી છે, તેથી જેનું મન સદા શાંત છે, તે સશાસ્ત્રોના જ્ઞાતા છે.'
તાપ કે જે મનુષ્યાએ આગમાના એક પણ શબ્દ સાંભળ્યા નથી, પરંતુ મનને શાંત કર્યું છે, તેને સકલ આગમાનુ’-શાસ્રાનું રહસ્ય મળી ગયુ` છે, તે સકલશાસ્ત્રજ્ઞ છે.
અહી' માનસશાએ માન્ય કરેલી અને અનુભવની એરણ પર ટીપાઈ ને બહાર આવેલી એક વસ્તુ કહેવા ઈચ્છીએ છીએ કે જો આપણને એક વસ્તુમાં અત્યંત રસ (Interest) પડે તે તેમાં મન તરત જ લાગી જાય છે અને તે જયાં ત્યાં રખડતુ' નથી. મ`ત્રસાધકને મ`ત્રસિદ્ધિમાં અત્યંત રસ પેદા થવા જોઇએ. પછી મનને અન્યાન્ય વિષયેામાંથી પાછુ ખે‘ચી લઇ મંત્રામાં જોડવાનું કામ સાવ સરલ બની જશે.
લેખનકાર્ય માં અમને ઘણા રસ છે, તેા એ કાર્ય હાથ ધરતાં જ અમારું મન તેમાં એકાગ્ર થઈ જાય છે અને કલાકે સુધી લખ્યા જ કરીએ છીએ. આજુબાજુ ગમે તેવા અવાજ કે ઘાંઘાટ થતા હાય, તેની પણ અમને કંઈ અસર થતી નથી. વળી તેમાં સમય કે ભેાજનને પણ ખ્યાલ રહેતા નથી. આ વિષયમાં અમારી એકાગ્રતા એટલી જામે છે કે તેને તેાડવા માટે પ્રયત્ન કરવા પડે છે. ‘ભાણુ

Page #350

જપવિધિ
૨૨૯
પીરસ્યું છે, જમવા ચાલો. આવાં વચને ધર્મપત્નીએ ઉચ્ચાર્યા પછી હમણાં આવું છું” એવો જવાબ અમારા તરફથી અપાય છે, પણ લખવાનું છૂટતું નથી. એમાં મન એટલું ઊંડું ઉતરી ગયું હોય છે કે પેલી વાત તરત વિસારે પડી જાય છે અને લખવાનું ચાલુ રહે છે. પરિણામે પીરસાયેલાં ભાણાં સુધી પહોંચતાં કેટલીયે વાર અર્ધો કલાક કે કલાક પણ નીકળી જાય છે.
પાઠકોને કદાચ અતિશયોક્તિ લાગશે, પણ સત્ય ઘટનાને ખ્યાલ આવે તે માટે કહેવું જરૂરી છે કે કેટલીક વાર અમે “ખાધું છે કે નહિ ?' એવો પ્રશ્ન પણ અમારે ધર્મ પત્નીને પૂછવો પડે છે. | મુંબઈ-દાદરમાં વિ. સં. ૨૦૧૩માં પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી કીતિવિજયજી મહારાજ (હાલ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજય કીતિચંદ્રસૂરિજી મહારાજ)ના અવધાન પ્રયોગો મેટી મેદની સમક્ષ થયા, ત્યારે વ્યવસ્થાને દોર અમે સંભાળ્યો હતો. તે દિવસે અમે સવારથી જ કામે લાગ્યા હતા અને તેમાં એટલા તલ્લીન થઈ ગયા હતા કે સાંજના પાંચ ક્યારે વાગ્યા ? તેની ખબર પડી નહિ. અહીં ઘણા કલાક સુધી ઊભું રહેવું પડયું હતું, એટલે શ્રમ લાગે, એ સ્વાભાવિક છે. પણ કંઈક વધારે નબળાઈ લાગતી હતી, આથી વિચાર કરવા લાગ્યા કે આમ કેમ ?” ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે આજે સવારથી અત્યાર સુધી કંઈ પણ ખાધું જ નથી ! તાતપર્ય કે કામમાં એકાગ્રતા જામે તે બહારની બધી વસ્તુઓ ભૂલાઈ જવાય છે અને શરીરની હાજતે પણ વિસરાઈ જવાય છે.

Page #351

નમસ્કારમ`ત્રસિદ્ધિ
અમારી શતાવધાનની સિદ્ધિ માનસિક એકાગ્રતાને આભારી છે, તેમ જ ગણિતસિદ્ધિના અદ્ભુત પ્રયાગા પણ ઊ'ચા પ્રકારની માનસિક એકાગ્રતાને લીધે શકય બન્યા છે. આ પરથી પાઠકેા એકાગ્રતાનું મહત્ત્વ સમજી શકશે અને તે માટે પ્રયત્નશીલ થશે, એવી અમે આશા રાખીએ છીએ. ચિત્ત શાંત અને સ્વસ્થ હાય તે મજપ સમતિએ ચાલે છે, એટલે કે તેમાં નૃત અથવા વિલંબ દોષા આવતા નથી, પરંતુ ચિત્તની સ્વસ્થતા બરાબર ન હાય તા કાઈ વાર તેની ગતિ વધી જાય છે, તેા કેાઈ વાર ઘટી જાય છે, એટલે મુખ્ય વસ્તુ ચિત્તને શાંત અને સ્વસ્થ રાખવાની છે.
૨૩૦
એક મ`ત્રપદ એલ્યા પછી તરત બીજી' મંત્રપદ એલવુ’ જોઈ એ, એટલે કે તેમાં અંતર ન પડે એમ કરવુ જોઈ એ. વચ્ચે અંતર પડે તેા એ જપનુ ફૂલ એછુ થઇ જાય છે. આ વસ્તુ સમજાવવા માટે જ અહીં મેાતીની માલાનું ઉદાહરણ આપ્યું છે. મેાતીની માલામાં એક પછી એક મેાતી આવતા જ જાય છે, તેમ મંત્રપદો પશુ એક પછી એક ઉચ્ચારવા જ જોઈ એ.
મનની ગતિ એ પ્રકારની છે; સમ અને વિષમ. તેમાં સમગતિ પ્રયત્નસાધ્ય છે અને વિષમગતિ સહજ છે. વિષમ
ગતિ પણ બે પ્રકારની છે : એક વ્રત, ખીજી વિલ'ખિત. એટલે
આ બંને પ્રકારની ગતિનું નિયંત્રણ કરવામાં આવે, તેા જ સમગતિ પ્રાપ્ત થાય. મનને સમગતિએ ચલાવવા માટે કેટલાક અભ્યાસ જરૂરી છે, તેમાં નીચેના પ્રયોગ મદદ કરી શકે છે.

Page #352

જવિધિ
૨૩૧
૧ થી ૧૦૦ સુધીની સંખ્યા સમ અતરે ખેાલીને ગણવી. તેમાં મનની ગતિ કયાં વધે છે તથા કયાં ઘટે છે, તેની ખીજા પાસે નાંધ રખાવવી. પેાતાનુ મન એટલવામાં હાઇને એ વસ્તુની પેાતાને ખબર પડી શકે નહિ.
૧
3
= ૪
1
૯
૨
૧૧
—
૧૨
૧૩
——
૧૪ -
૧૫.
અહીં નાની લીટીએ અંતર સૂચવે છે. ઉપરનું ચિહ્ન ઝડપ એટલે દ્રુત ગતિ બતાવે છે અને નીચેનુ ચિહ્ન મંદતા એટલે વિલંબ ગતિ અતાવે છે. જ્યારે ૧૦૦ સુધીની ગણનામાં આવુ... કાઈ ચિહ્ન ઉપર-નીચે લાગે નહિ, ત્યારે મન સમગતિએ ચાલે છે, એમ સમજવુ.
ધ્યાનના વર્ગો ચલાવતી વખતે અમે આ પ્રચાગેા કરાવેલા છે અને તેનું પરિણામ સારું આવેલું છે. હવે ઘેાડા આગળ વધીએ. મંત્રવિશારદાએ જપ સંબંધમાં કહ્યું છે કે-
नोच्चैर्जपश्च संकुर्याद्, रहः कुर्यादतन्द्रितः । समाहितमनास्तूष्णीं मनसा वापि चिन्तयेत् ॥
મત્રજપ માટેથી ખેલીને કરવા નહિ. એકાંતમાં કરવા અને તે અનિદ્રિત થઇને કરવેા. વળી તે સ્વસ્થ મનવાળા થઇને કરવા, મૌનપૂર્વક કરવા, અથવા મનથી જ કરવા.’ ઘેાડા વિવેચનથી આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરીશું, જપ મુખ્યત્વે

Page #353

૨૩૨
નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
ત્રણ પ્રકારના છે: (૧) ભાષ્ય અથવા વાચિક, (૨)ઉપાંશુ અને (૩) માનસ. તેમાં ખીજે સાંભળી શકે એ પ્રમાણે મંત્રના ઉચ્ચાર કરવા, એ ભાષ્ય કે વાચિક જપ કહેવાય છે; બીજો સાંભળી ન શકે એ રીતે મંત્રનું રટણ કરવું, એ ઉપાંશુજપ કહેવાય છે; અને જે માત્ર મનની વૃત્તિથી સ્વસ ́વેદનરૂપે જપાય છે, તે માનસજપ કહેવાય છે. તેમાં ભાષ્ય કરતાં ઉપાશુનું ફૂલ ઘણુ વધારે છે અને ઉપાંશુ કરતાં માનસનું ફૂલ ઘણું વધારે છે.
આ પરથી એમ સમજવાનુ કે મંત્રસિદ્ધિ માટે ભાષ્ય જપ કરવા ઇષ્ટ નથી, બાકીના બે જા કરવા ઇષ્ટ છે.
‘મ`ત્રવ્યાકરણ'માં કહ્યું છે કે ‘મચત્તે ગુપ્તે મધ્યન્તે મન્ત્રવિદ્ધિિિત મન્ત્રઃ-જે મવિદો વડે ગુપ્તપણે બેલાય, તે મંત્રા જાણવા.' વળી મંત્રદાતા ગુરુ શિષ્યને મંત્રદાન ગુપ્તપણે જ કરે છે, તે પરથી મંત્રની ગેાપનીયતા સિદ્ધ છે, એટલે મંત્રજપ મેાટથી મેલીને કરવા ચેાગ્ય નથી.
મંત્રજપ કરતી વખતે નિદ્રાની કોઇ અસર હશે તે ઝાકા ખાવાનુ` શરૂ થશે અને બધું કામ બગડી જશે. જો નિદ્રા બહુ ઓછી લેવાઇ હાય તા નિદ્રા આવે છે, અથવા ભારે ખારાક લેવાયેા હાય તે પણ નિદ્રા આવે છે, અથવા પ્રમાણથી કંઈક વધારે ખવાયુ હોય તે પણ નિદ્રા આવે છે, તેથી આ બાબતમાં સાવધ રહેવુ.

Page #354

જપવિધિ
૨૩૩ ચિત્તની સ્વસ્થતા અંગે ઉપર કહેવાઈ ગયું છે.
જપ કરતી વખતે કોઈની સાથે કંઈ પણ બોલવું ન જોઈએ, અર્થાત મૌન રાખવું જોઈએ. કેટલાક માળા ફેરવતા જાય છે અને વાત કરતા જાય છે, તેમને જપને લાભ શી રીતે મળે ?
મંત્રજપ બને ત્યાં સુધી મનથી જ કર.
હવે મંત્રજપ કરતી વખતે શું શું ન કરાય? તે પણ ધ્યાનમાં રાખી , જેથી મંત્રજપ સારી રીતે થઈ શકશે. (૧) મંત્રજપ કરતી વખતે આળસ મરડવી નહિ. (૨) મંત્રજપ કરતી વખતે બગાસું ખાવું નહિ.
મંત્રજપ કરતી વખતે છીંક ખાવી નહિ. (૪) મંત્રજપ કરતી વખતે ખાંખારો ખાવ નહિ કે
ઘૂંકવું નહિ. (૫) મંત્રજપ કરતી વખતે ભયભીત થવું નહિ. (૬) મંત્રજપ કરતી વખતે કઈ પર કોધ કરવો નહિ. (૭) મંત્રજપ કરતી વખતે નાભિની નીચેનાં અંગોને
સ્પર્શ કરવો નહિ. (૮) મંત્રજપ કરતી વખતે શરીરને ખણવું નહિ.
મંત્રજપ સીવેલાં વસ્ત્રો પહેરીને કરવો નહિ, એટલે કે મંત્રસાધકે ધોતિયું પહેરવું અને એક વસ્ત્રથી શરીરને
ઢાંકવું. સ્ત્રીઓ માટે આ નિયમમાં અપવાદ સમજ. (૧૦) નગ્ન થઈને મંત્રજપ કરવો નહિ.

Page #355

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
(૧૧) વાળ ખુલ્લા રાખીને મંત્રજપ કરવા નહિ. અર્થાત્ વાળ વધારે હોય તા મંત્રજપ કરતાં પહેલાં બાંધી લેવા જોઈએ.
૨૩૪
(૧૨) શરીર કે હાથ અપવિત્ર હાય તા મંત્રજપ કરવા નહિ (૧૩) બહાર જવાની ઉતાવળ હાય તેવા સમયે મંત્રજપ કરવા નહિ.
(૧૪) સૂવાના સમય થઇ ગયા હૈાય તેવા સમયે મ’વ્રજપ કરવો નહિ.
(૧૫) ભ્રમિત ચિત્તે મંત્રજપ કરવો નહિ.
(૧૬) માર્ગોમાં બેસીને મ`ત્રજપ કરવો નહિ
(૧૭) ચામડાંના જોડાં પહેરીને કે ચામડાંની કેાઈ પણ વસ્તુ પાસે રાખીને મત્રજપ કરવા નહિ.
(૧૮) પગ લાંબા કરીને મ`ત્રજપ કરવેા નહિ.
(૧૯) પથ્થર કે માટી પર બેસીને મંત્રજપ કરવા નહિ.
(૨૦) સંકલ્પના ફેરફાર પૂર્વક મંત્રજપ કરવા નહિ. આટલી વસ્તુ લક્ષ્યમાં રાખીને મ`ત્રજપ કરનાર શુદ્ધિ પૂર્ણાંક મંત્રજપ કરી શકશે અને તેનું પરિણામ ઘણુ સુદર આવશે.
密

Page #356

[૨૪]
ધ્યાનનું મહત્વ નમસ્કારમંત્ર સ્મરવા યોગ્ય છે, જપવા યોગ્ય છે, તેમ ચિંતવવા ગ્ય પણ છે. વધારે સ્પષ્ટ કહીએ તો નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરીએ, નમસ્કારમંત્રનો જપ કરીએ, પણ નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ન ધરીએ તે નમસ્કારમંત્રની સાધના અધૂરી કે અપૂર્ણ જ રહે અને એવી અપૂર્ણ સાધન વડે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ શકે નહિ, તેથી જ અમે આ પ્રકરણમાં ધ્યાનનું મહત્ત્વ સમજાવવા ઈચ્છીએ છીએ.
પ્રસ્તુત ગ્રંથના ત્રીજા પ્રકરણમાં નમસ્કારમંત્રનું નિરૂપણ કરતી વખતે એ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે નમસ્કારને પાઠ વારંવાર મનન કરવા યોગ્ય હોવાથી મંત્ર કહેવાય છે. તે પરથી એટલું તે સર્વે પાઠકને સમજાયું જ હશે કે નમસ્કારમંત્રનું મનન કરવું જોઈએ.
આ મનન બે પ્રકારે થઈ શકેઃ એક તે મૂલપાઠ અક્ષરશુદ્ધિ તથા ઉચ્ચારશુદ્ધિપૂર્વક બાલ્યા કરો અને બીજું તેનું ચિંતન કરવું. તેમાં અક્ષરશુદ્ધિ તથા ઉચ્ચાર

Page #357

૨૩૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
શુદ્ધિપૂર્વક પાઠ બેલ્યા કરવા, તે સ્મરણ કે જપ કહેવાય છે અને તેનું ચિંતન કરવું તે ધ્યાન કહેવાય છે. હવે પાઠ કરતાં પણ ચિંતનનું મહત્ત્વ ઘણું વધારે છે, તેથી જાપ કરતાં ધ્યાનની ક્રિયા ઉત્તમ ગણાય છે અને તે સિદ્ધિને સમીપે લાવવામાં અતિ અગત્યનો ભાગ ભજવે છે, તેથી ધ્યાન વિના કોઈ પણ મંત્રસાધના પૂર્ણતાને પામી શકે નહિ, એ દેખીતું છે.
પતંજલિ મુનિએ ગદશન માં “Tyતર્થમાવન સૂત્ર વડે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે મંત્રસિદ્ધિ માટે મંત્રનો જપ કરવો જોઈએ, તેમ જ તેની અર્થભાવના એટલે ચિંતન પણ કરવું જોઈએ.
જૈન મહર્ષિઓ કે જૈન શાસ્ત્રોનો મત આથી ભિન નથી; એટલું જ નહિ પણ તેમણે પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે, પરમતત્વની પ્રાપ્તિ માટે, તેમજ ધ્યાનસિદ્ધિ માટે નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરવાને ખાસ ઉપદેશ આપે છે.
“પંચ નમુક્કારફલમાં કહ્યું છે કેजकिंचि परमतत्तं, परमप्पयकारणं च किंपि । तत्थ इमो नवकारो, झाइज्जइ परमजोगीहि ।
જે કંઈ પરમતત્વ છે અને જે કઈ પરમપદનું કારણ છે, તેમાં પણ પરમ ચેરીઓ વડે આ નમસ્કારમંત્ર જ ચિંતવાય છે, અર્થાત્ તેનું ધ્યાન ધરાય છે.”
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે વેગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે

Page #358

ધ્યાનનું મહત્વ
૨૩૭ *
तथा पुण्यतमं मन्त्रं, जगत्रितयपावनम् । योगी पञ्चपरमेष्ठि-नमस्कारं विचिन्तयेत् ।।
તથા ત્રણ જગતને પાવન કરનાર અને મહાપવિત્ર એવા પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારમંત્રને વેગીએ-ચોગસાધકે વિશેષ પ્રકારે ચિંતવ જોઈએ, અર્થાત્ તેનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ.”
અને તેમણે એ ધ્યાનનો વિધિ પણ બતાવે છે કે જેનો સામાન્ય નિર્દેશ અમે સ્મરણવિધિમાં કરી ગયા છીએ.
શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિએ “નમસ્કાર–માહાસ્ય” માં કહ્યું છે કે
पुण्यानुबन्धि पुण्यो यः, परमेष्ठिनमस्कृतिम् । यथाविधि ध्यायति सः, स्यान्न तिर्यग् न नारकः ॥
પુણ્યાનુબંધી પુણ્યને ધારણ કરનાર જે આત્મા વિધિપૂર્વક પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન કરે છે, તે તિર્યંચ અથવા નારક થતું નથી.”
તાત્પર્ય કે તે મૃત્યુ બાદ મનુષ્ય અથવા દેવગતિને પ્રાપ્ત કરે છે અને તેમાં પ્રાપ્ત થઈ શકતાં સુખોનો ઉપભેગ કરે છે.
આ પરથી સાધકને નમસ્કારમંત્રના ધ્યાનનું મહત્વ સમજાશે.
જપનો સમાવેશ અત્યંતર તપમાં થાય છે, તેમ ધ્યાનનો સમાવેશ પણ અત્યંતર તપમાં જ થાય છે. વળી તેને નિર્દેશ જપ પછી તરત જ કરવામાં આવે છે, તે

Page #359

૨૩૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જપની સાથેનું તેનું સહચારિત્વ સૂચવે છે. આ રહ્યાં તે અંગેનાં શાસ્ત્રકાર મહર્ષિનાં વચનેઃ
पायच्छित्तं विणओ, वेयावच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गोवि अ, अभितरओ तबो होइ ॥
પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વયાવૃત્ય, સ્વાધ્યાય (જ૫), ધ્યાન - અને ઉત્સર્ગ, એ અત્યંતર તપ છે.”
શાસ્ત્રકાર ભગવંતે કહે છે કે જે કર્મો અતિ ચીકણાં હોય અને દીર્ઘ કાલથી સંચિત થયેલાં હોય, તે ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી ક્ષણમાત્રમાં બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. ધ્યાનની આ બલિહારી છે અને તેથી જ તીર્થકર ભગવંતે તથા મહામુનિએ તેને આશ્રય અવશ્ય લે છે.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામી સાધનાકાલમાં એકાંત, મીન અને ઉપવાસને આશ્રય લઈ મોટા ભાગે ધ્યાનમાં જ રહેતા અને એ રીતે પોતાનાં કર્મો ખપાવતા. અન્ય રીતે કહીએ તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જેમ દીર્ઘ તપસ્વી હતા, તેમ દીઘધ્યાની પણ હતા અને તેથી જ તેઓ ટૂંકા સમયમાં ભારે કર્મોની નિર્જરા કરી શક્યા હતા. | ધર્મધ્યાનની ધારાએ ચડ્યા વિના આધ્યાત્મિક પ્રગતિ થતી નથી અને શુકલધ્યાનના બીજા પાસે પહોંચ્યા વિના કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. આમ છતાં આજે દયાનની પ્રવૃત્તિ મંદ પડી ગઈ છે અને તેના પર જોઈએ તે ભાર અપાતે નથી, એ ઘણું જ અફસની વાત છે.

Page #360

ધ્યાનનું મહત્ત્વ
૨૩૯
કાઈ એમ કહેતુ હોય કે આજે મેાક્ષના દરવાજો અ'ધ છે અને શુકલ ધ્યાનના બીજા પાયા સુધી પહેાંચવાની આપણી કાઇની તાકાત નથી, તેથી ધ્યાન માટે વિશેષ પ્રવૃત્તિ શું કરવી ?” તેા એ કથન અજ્ઞાનમૂલક છે. મેાક્ષના દરવાજો આજે ભલે ખંધ હાય અને શુકલ ધ્યાનના બીજા પાયા સુધી ભલે પહેાંચાતું ન હેાય, પણ સાધુ-સાધ્વીએ પેાતાના અધેા વખત ધર્મ ધ્યાનમાં ગાળવાના છે અને શ્રાવક-શ્રાવિકાઓએ તેનુ યથાશક્તિ અનુસરણ કરવાનું છે, તેનુ શું ? જો ધ્યાનની પ્રવૃત્તિ મંદ પડે તે ધર્મ ધ્યાનમાં ધબડકા વળી જાય અને ધર્મધ્યાનમાં ધબડકા વળી જાય, તેા ખાકી શું રહે ? એ જ વિચારવાનું છે.
શ્રી ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર વગેરે પરથી તે એમ જ સમજાય છે કે નિર્વાણયાગના સાધકે મુખ્યતયા સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનની જ પ્રવૃત્તિ કરષાની છે. તેમાં સ્વાધ્યાય માટે આચાર્ય તથા ઉપાધ્યાયને શરણે જવાનુ છે અને ધ્યાન માટે કાયેટ્સના આશ્રય લેવાના છે. આ બંને વસ્તુએ એક-બીજાની પૂરક છે, એટલે તેમાં મુખ્ય-ગૌણ ભાવ કરવા ઈષ્ટ નથી. તાત્પય કે કોઈ સ્વાધ્યાય કરે, પણ ધ્યાન ન ધરે કે ધ્યાન ધરે, પણ સ્વાધ્યાય ન કરે, તે ઇચ્છવા ચેગ્ય નથી. સ્વાધ્યાયથી સાચેા મા સમજાય છે અને ધ્યાનથી તેના અમલ થાય છે.
ધ્યાન એ મસાધનાના એક અતિ અગત્યના ભાગ છે, તેથી જ મ`ત્રવિશારદોએ મંત્રસાધનાનાં મુખ્ય અંગામાં તેની ગણના કરેલી છે. જેમકે

Page #361

૨૪૦
નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
पूजाकोटिसमं स्तोत्रं, स्तोत्रकोटिसमो जपः । जपकोटिसमं ध्यानं, ध्यानकोटिसमो लयः ॥
મત્રસાધનાનુ` પ્રથમ અ`ગ મ`ત્રદેવતાની પૂજા છે, તે વિવિધ ઉપચારો વડે કરવી જોઈએ. મંત્રસાધનાનું બીજુ અગસ્તાત્ર છે, તે પૂજા કરતાં ક્રોડગણુ વધારે ફૂલ આપનારું છે, તેથી સુંદર સ્તેાત્રા વડે મંત્રદેવતાની સ્તુતિ અવશ્ય કરવી જોઇએ. મ`ત્રસાધનાનું ત્રીજું અંગ જપ છે, તે સ્તાત્ર કરતાં ક્રોડગણુ વધારે ફૂલ આપનારુ છે, તેથી મૂળમત્રના જપ નિયત પ્રમાણમાં અવશ્ય કરવા જોઇએ. મત્રસાધનાનું ચેાથું અંગ ધ્યાન છે, તે જપ કરતાં ક્રોડગણુ વધારે ફલ આપનારુ છે, તેથી મંત્રદેવતાનુ ધ્યાન અવશ્ય ધરવુ જોઇએ અને મંત્રસાધનાનું પાંચમુ· અંગ લય છે, તે ધ્યાન કરતાં ક્રોડગણું વધારે ફૂલ આપનારા છે, તેથી મનની તમામ વૃત્તિ આના મત્રદેવતામાં લય કરી નાખવા જોઇએ અને એ રીતે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી જોઇએ.
જેમ વિશારદોએ મ`ત્રસાધનાને પાંચ ભાગમાં વિભક્ત કરેલી છે, તેમણે તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે માનેલું છે
(૧) અભિગમન—મ`ત્રસાધના માટે નક્કી કરેલા સ્થાન પ્રત્યે જવું અને તેની શુદ્ધિ કરવી.
(૨) ઉપાદાન—મત્રસાધના માટે જે જે ઉપકરણા કે સાધના જરૂરી હાય, તે એકત્ર કરવાં.
(૩) જિયા—ભૂતશુદ્ધિ, પ્રાણાયામ તથા ન્યાસપૂર્ણાંક મત્રદેવતાની વિવિધ ઉપચારો વડે પૂજા કરવી.

Page #362

ધ્યાનનું મહત્ત્વ
૨૪૧
(૪) સ્વાધ્યાય—મ`ત્રના વિધિપૂર્વક જપ કરવા. (૫) ચેાગ—મંત્રદેવતાનું–મંત્રનું ધ્યાન ધરવું. અહીં પણ જપ પછી તરત જ ધ્યાનના નિર્દેશ થયેલા છે અને તે છેવટના અંગ તરીકે થયેલા છે, એ વાત સાધકાએ લક્ષ્યમાં રાખવાની છે.
જે મત્રસાધનાને મત્રયેાગ તરીકે આળખે છે અને તેને મુક્તિનું સાધન માને છે, તેમણે તેનાં સાળ અંગેા આ પ્રમાણે માનેલાં છે:
(૧) ભક્તિ, (૨) શુદ્ધિ, (૩) આસન, (૪) પ‘ચાંગસેવન, (૫) આચાર, (૬) ધારણા, (૭) દિવ્યદેશસેવન, (૮) પ્રાણક્રિયા, (૯) મુદ્રા, (૧૦) તર્પણુ, (૧૧) હવન, (૧૨) ખલિ, (૧૩) યાગ, (૧૪) જપ, (૧૫) ધ્યાન અને (૧૬) સમાધિ. અહી` પણ જપ પછી તરત જ ધ્યાનના નિર્દેશ થયેલા છે અને તેની ગણના ઉત્કૃષ્ટ અંગમાં કરેલી છે, તેથી ધ્યાન એ મ`ત્રસાધનાનુ` એક અનિવાર્ય અંગ છે, એમાં કૈાઈ સશય નથી.
અહી કાઈ એમ કહેતું હાય કે ‘જ્યારે જપથી મ`ત્રસિદ્ધિ અવશ્ય થાય છે, ત્યારે ધ્યાન સુધી પહેાંચવાની આવશ્યકતા શી ?” તેના ઉત્તર એ છે કે ‘જપથી મંત્રસિદ્ધિ અવશ્ય થાય છે, પણ તે માટે ચિત્તશુદ્ધિ તથા એકાગ્રતાની જરૂર છે અને તે ધ્યાનથી જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, તેથી ધ્યાન સુધી પહોંચવાની આવશ્યકતા છે.'
૧૬

Page #363

૨૪૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અહીં એ સ્પષ્ટતા પણ કરી દઈએ કે “સિદ્ધિવાત્ દ્વિવત્ સિદ્ધિર્વ સંરાય” એ ઉક્તિ પરથી કોઈ એમ માનતું હોય કે મંત્રસિદ્ધિ માત્ર જપથી થાય છે અને તે માટે અન્ય કેઈ ઉપાયની જરૂર નથી, તે એ મંતવ્ય બરાબર નથી. અહીં સિદ્ધિ માટે જપની અત્યંત આવશ્યકતા બતાવી છે અને તે બરાબર છે, પણ તેથી અન્ય સાધનોને નિષેધ થતું નથી. વાસ્તવમાં સિદ્ધિ સુધી પહોંચવા માટે અન્ય સાધનો આશ્રય લે જ પડે છે.
જિનાગમાં એવું વચન આવે છે કે “માળ નીવો વન્નર કચરામર કા' | શ્રદ્ધા કરી રહેલ જીવ-શ્રદ્ધાવાળા આત્મા અજરામર સ્થાને જાય છે. અહીં શ્રદ્ધાનું પરંપરા ફલ કે અંતિમફલ બતાવવા માટે આ પ્રમાણે વિધાન કરેલું છે અને વાસ્તવમાં તે સાચું છે, પણ તેમાંથી કેઈએ અર્થ તારવે કે શ્રદ્ધાથી જ મેક્ષ મળે છે, તે માટે બીજાં સાઘને કે બીજા ઉપાયાની જરૂર નથી, તો એ અર્થ સાચો નથી, વાસ્તવિક નથી, કારણ કે મેક્ષમાં જવા માટે શ્રદ્ધા ઉપરાંત જ્ઞાન અને ચારિત્રની પણ જરૂર પડે છે, જે “સભ્યપૂનજ્ઞાનવાસ્ત્રિાળ મોક્ષમા –સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર એ મોક્ષનો માર્ગ છે આદિ વચનોથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે.
એક સાદા વ્યાવહારિક દાખલથી પણ આ વસ્તુ સ્પષ્ટ સમજાય એવી છે. કેઈએમ કહે કે “દૂધથી દૂધપાક બને છે તે એ વિધાન સાચું છે, પણ તેમાંથી એવો અર્થ

Page #364

ધ્યાનનું મહત્તવ
૨૪૩ તારવવામાં આવે કે દૂધપાક બનાવવા માટે દૂધ પૂરતું છે. તેમાં બીજી કોઈ વસ્તુની આવશ્યકતા નથી, તે એ અર્થ ખોટો છે, વાસ્તવિકતાને અન્યાય કરનારો છે, કારણ કે દૂધપાક બનાવવામાં દૂધ ઉપરાંત સાકર, બદામ, એલચી, -ચેખા વગેરે બીજી વસ્તુઓની પણ જરૂર પડે જ છે. આજ રીતે મંત્રજપથી સિદ્ધિ અવશ્ય થાય છે, પણ તે માટે અન્ય ઉપાયોની આવશ્યકતા રહે છે, જેમાં ધ્યાનની મુખ્યતા છે.
આ સંબંધમાં હજી ઘણું વિવેચન થઈ શકે એમ છે, પણ ગ્રંથને વિસ્તાર ન થઈ જાય, તે માટે ટૂંકમાં જ જણાવીશું કે નમસ્કારમંત્રને આપણું દેહ-મન-આત્મામાં ઉતારવાનું છે અને જીવનવ્યાપી બનાવવાનું છે તે ધ્યાન ધર્યા સિવાય શી રીતે બની શકે ? જ્ઞાનીઓના અભિપ્રાયથી ધ્યાન જ એક એવો કીમિયો છે કે જે મનુષ્યની આંતરિક સૃષ્ટિમાં અવનવે ફેરફાર કરી શકે છે અને તેને પોતાના જે જ બનાવી દે છે, તેથી જેણે પરમેષ્ઠી બનવું હોય, પરમેષ્ટીના ગુણોથી વિભૂષિત થવું હોય અને એ રીતે કલ્યાણ કે શ્રયસૂની પ્રાપ્તિ કરવી હોય, તેણે નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ.
જે નમસ્કારમંત્રનું નિયમિત ધ્યાન ધરે છે, તે માનવમાંથી મહામાનવ થાય છે, મહામાનવમાંથી દેવ બને છે અને દેવમાંથી દેવાધિદેવનું સ્થાન ઝડપી લે છે. ધ્યાનના મહત્તવ માટે આથી વિશેષ શું કહીએ ?

Page #365

[૨૫]
ધ્યાનવિધિ હવે નમસ્કારમંત્રનો ધ્યાનવિધિ દર્શાવીશું. આ વિધિ. પ્રમાણે નિત્ય-નિયમિત નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરવાથી મંત્રાર્થ અને મંત્રમૈતન્યની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તે સિદ્ધિને સત્વર સમીપે લઈ આવે છે.
આસન, પ્રાણાયામ વગેરેની જેમ ધ્યાન પણ અભ્યાસથી જ સિદ્ધ થાય છે. આનો અર્થ એમ સમજવાનો કે ધ્યાન ધરવાની શરૂઆત કરીએ કે ધ્યાન યથાર્થ પણે થાય. એમ બનતું નથી, પણ ખંતપૂર્વક અભ્યાસ ચાલુ રાખીએ તે ધીમે ધીમે તેમાં સુધારો થાય છે અને છેવટે તે. યથાર્થ પણે થઈ શકે છે.
આપણે નિશાળે બેઠા, ત્યારે એકડે કેવો ઘૂંટાતે. હતે? પણ તેને અભ્યાસ ચાલુ રાખ્યું, એટલે તેમાં મરોડ આવ્યો અને તે સારી રીતે લખવા શક્તિમાન. થયા. ધ્યાનની બાબતમાં પણ આમ જ સમજવું.
ધ્યાનનો સમય નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરવા માટે પ્રાતઃકાલ અને

Page #366

દિધ્યાનવિધિ
૨૪૫
સંધ્યા સમય ઉત્તમ છે. તે અંગે “અરિહાણઈથd * માં કહ્યું છે કે पच्चुस-पओसेसुं, समयं भव्यो जणो सुहज्झाणो। एवं झाएमाणे, मुक्ख पइ साहगो होइ ॥
આ નમસ્કારમંત્રનું શુભ ધ્યાન કરનારો ભવ્ય મનુષ્ય પ્રાતઃકાલ અને સંધ્યા સમયે નિરંતર આવી રીતે ધ્યાન ધરતાં મેક્ષ પ્રતિ સાધક બને છે.”
જે આ સમય અનુકૂળ ન હોય તે જ૫ પછી તરત જ ધ્યાનમાં બેસી શકાય છે, અથવા તે અન્ય કોઈ પણ સમયે બેસી શકાય છે. તેમાં જોવાનું એટલું જ કે તે સમયે મન શાંત અને સ્વસ્થ હોવું જોઈએ. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો એ વખતે મનમાં કઈ પણ પ્રકારની વ્યાકુલતા હિાવી ન જોઈએ. વળી ભરેલા પેટે ધ્યાન ધરવાનું અનુકૂળ હેતું નથી. એટલે ભોજન પછીને એક કલાક ધ્યાન માટે વર્ષે ગણો જોઈએ.”
આસન
નમસ્કારલઘુપંજિકા” માં કહ્યું છે કે નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન પર્યકાસને બેસીને કરવું જોઈએ. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે “ગશાસ્ત્રના ચતુર્થ પ્રકાશમાં પર્યકાસનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે દર્શાવેલું છે? स्याज्जंघयोरधोभागे पादोपरि कृते सति । पथको नाभिगोत्तानदक्षिणोत्तरपाणिकः ।।

Page #367

નમસ્કારમ*ત્રસિદ્ધિ
• બેઉ જ ઘાના નીચલા ભાગેા પગના ઉપર મૂકવાથી અને જમણા તથા ડામેા હાથ અને નાભિ પાસે ઊંચા ઉત્તર-દક્ષિણ રાખવાથી પકાસન થાય છે.'
ર૪૬
શ્રી મહાવીર પ્રભુને નિર્વાણસમયે આ આસન હતું. પતંજલિમુનિએ જાનુ અને હાથને પ્રસારી સૂવું તેને પ‘કાસન કર્યું છે, પણ તે અહી' પ્રસ્તુત નથી. અહીં તા શ્રી હેમચ`દ્રાચાયે કહેલુ* ઉપર મુજબનું આસન કરવુ' યેાગ્ય છે.
અન્યત્ર પદ્માસનની ભલામણ પણ કરવામાં આવી છે, પરંતુ પર્યં “કાસને કે પદ્માસને બેસવાનું અનુકૂળ ન હાય તા સુખાસને બેસીને પણ નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરી શકાય છે.
આ વખતે ભેાંય કે ફરસબંધી ઉપર એમને એમ બેસી ન જતાં ઊનનું આસન બિછાવવું જોઈ એ. દિશા
આ વખતે સાધકે પેાતાનુ મુખ પૂર્વીદેશા ભણી કે ઉત્તરદિશા ભણી રાખવું જોઇએ.
દૃષ્ટિ
આ વખતે દૃષ્ટિ નાસિકાના અગ્ર ભાગ પર સ્થાપવી અથવા તેા આંખા બંધ રાખવી.
પ્રાણાયામ :
ત્યાર પછી પૂરક, કુંભક અને રેચકરૂપ પ્રાણાયામની ક્રિયા કરવી. નાડીત'ત્રને સ્થિર કરવામાં આ ક્રિયા ઉપયાગી

Page #368

ધ્યાનવિધિ
૨૪૭
છે, તેથી જ અન્ય સંપ્રદાયો જપ તથા ધ્યાનપૂર્વે પ્રાયઃ
ડશ પ્રાણાયામ કરે છે. જૈન પરંપરામાં પ્રાણાયામ ઉપર વિશેષ ભાર મૂકાયો નથી, છતાં કેટલીક પ્રક્રિયાઓમાં તેનું વિધાન પણ થયેલું છે. શ્રી સિંહતિલકસૂરિજીએ મંત્રરાજરહસ્યમાં પ્રાણાયામ કરવાપૂર્વક હૃદયમાં અહંક્રબિંબનું ધ્યાન ધરવાનું કહ્યું છે. “નમસ્કારલઘુપંજિકામાં પણ એ જ ઉલ્લેખ આવે છે.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ચગશાસ્ત્રના પાંચમા પ્રકાશમાં પ્રાણાયામનું વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે અને વાયુ તથા મનને જય કરવા માટે તેની આવશ્યકતા દર્શાવેલી છે.
અમારો પોતાનો અનુભવ એવો છે કે નમસ્કારમંત્રનો જપ શરૂ કરતાં પહેલાં, તેમજ નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન ધરતાં પહેલાં આઠ અથવા દશ પ્રાણાયામ કરવાથી મન વધારે સ્વસ્થ બને છે અને તેથી જપ તથા ધ્યાનની ક્રિયા સારી રીતે થઈ શકે છે.
પ્રાણાયામના અનેક પ્રકારો છે. તેમાંના કેટલાક પ્રકારો ગુરુના માર્ગદર્શન નીચે જ કરવા જેવા છે, પણ અહીં અમે જે પ્રાણાયામને નિર્દેશ કરી રહ્યા છીએ, તેની ક્રિયા સાવ સાદી છે અને સહુ કઈ પોતાની મેળે કરી શકે એવી છે. તેમાં કઈ પણ પ્રકારનું ભયસ્થાન નથી.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે આસનબદ્ધ થયા પછી જમણે હાથ નાસિકા સન્મુખ રાખીને અંગૂઠા વડે જમણુ નસકેરાંને દબાવવું અને ટચલી આંગળી વડે ડાબા નસકેરાંને દબાવવું.

Page #369

૨૪૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પછી અંગૂઠે ઊંચે કરીને જમણા નસકોરાં દ્વારા ધીમે ધીમે શ્વાસ લે. આ રીતે વાયુને શરીરમાં પૂરવાની ક્રિયાને પૂરક કહેવામાં આવે છે.
પછી અંગૂઠા ફરી જમણા નસકેરાં પર દબાવી દે અને ગ્રહણ કરેલા શ્વાસને રોકી રાખવે, તેને કુંભક કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે પૂરક કરતાં કુંભકને સમય ચારગણે હોવો જોઈએ, એટલે કે પૂરક કરતાં અધીમીનીટ લાગી હોય તે કુંભક ઓછામાં ઓછા બે મીનીટ રાખવે જોઈએ અને એક મીનીટ લાગી હોય તે ચાર મીનીટ રાખવો જોઈએ.
ત્યાર પછી ટચલી આંગળી ઉઠાવી લઈને ડાબા નસકેરાં વડે શ્વાસ બહાર કાઢ, તેને રેચક કહેવામાં આવે છે. આ ક્રિયામાં પૂરક કરતાં અરધો સમય લાગ જોઈ એ તાત્પર્ય કે ટચલી આંગળી ઉઠાવી લઈને તરત જ બધે શ્વાસ છોડી દેવો નહિ. પરંતુ ધીમે ધીમે છોડ અને શરીરમાંથી જેટલો. વાયુ બહાર કાઢી શકાય તેટલો કાઢવો.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય યોગશાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે “રેચક પ્રાણાયામથી પેટની વ્યાધિ અને કફને નાશ થાય છે. પૂરક પ્રાણાયામથી શરીરને પુષ્ટિ મળે છે તથા વિવિધ પ્રકારના રોગો નાશ પામે છે. તેમજ કુંભક પ્રાણાયામને લીધે હૃદયકમલા તત્કાલ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે તથા વાયુ સ્થિર રહી શકે છે.”

Page #370

ધ્યાનવિધિ
૨૪૯ પ્રારંભમાં પાંચ પ્રાણાયામ કરવા. પછી ધીમે ધીમે પ્રમાણ વધારવું અને સેળ સુધી પહોંચવું. દયાનનો કેમ ?
તે પછી ધ્યાનને પ્રારંભ કરવો. તેમાં પ્રથમ અક્ષરમય ધ્યાન ધરવું, તેને અભ્યાસ સારી રીતે થાય, તે પછી પદમય દયાન ધરવું અને છેવટે રૂપસ્થ ધ્યાન ધરવું. અન્ય મંત્રસંપ્રદાયમાં પણ દયાનને કમ લગભગ આ જ હોય છે. અક્ષરમય થાન :
નમસ્કારમંત્રના અડસઠ અક્ષરો છે, તે દરેકનું એક પછી એક ચિંતન કરવું, તે નમસ્કારમંત્રનું અક્ષરમય ધ્યાન કહેવાય છે.
આ ધ્યાન આકૃતિ (Form) અને વર્ણ (Colour) ના આલંબનથી ધરાય છે, એટલે કે પ્રત્યેક અક્ષરને અમુક આકારને તથા અમુક વર્ણને ચિંતવવો જોઈએ. તેમાં અક્ષરને આકાર પોતાને જે લિપિને પરિચય હોય, તે અનુસાર ચિંતવી શકાય, પણ સામાન્ય રીતે દેવનાગરી લિપિ પસંદ કરવા યોગ્ય છે. અહીં નમસ્કારમંત્રના પ્રથમ સાત અક્ષર દેવનાગરી લિપિના ધોરણે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે, તે અનુસાર અન્ય સર્વ અક્ષરોનું સમજી લેવું.
नमो अरिहंताणं

Page #371

૨૫ ૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.
પીત
વર્ણ માટે નીચેની તાલિકા ખ્યાલમાં રાખવી જરૂરી છે. પદ
અક્ષરસંખ્યા વર્ણ नमो अरिहंताणं । ૭ શ્વેત વર્ણ ધ્યાન ધરવું, નમો સિદ્ધાળ
૫ રક્ત , , , नमो आयरियाणं । નમો ઉવજ્ઞાચા | ૭ નીલ , , नमो लोए सव्वसाहूणं ॥ ८ શ્યામ gો વંનમુવાર, ૮ શ્વેત , , , સવપાવપૂળાતળો . ૮ ,, , , , સંચાઈ જ નર્સિ, ૮ ; ' ' પઢમં દૃવવું પડ્યું તે છે કે છે કે
અહીં વેત વર્ણથી ચંદ્ર કે ગાયના દૂધ જેવો ધોળે રંગ સમજવો, રક્તવર્ણથી પ્રવાલ કે અળતા જે લાલ રંગ સમજો, પીતવર્ણથી સુવર્ણ જેવો પીળો રંગ સમજો, નલ વર્ણથી પ્રિયંગુ જે નીલ (વાદળી છાયાવાળા) રંગ સમજવો અને શ્યામ વર્ણથી અંજન જેવો કાળે રંગ સમજ.
અક્ષરનું ચિંતન કરવા માટે પ્રથમ વિશિષ્ટ વર્ણ યુક્ત અક્ષરને સ્મૃતિપટમાં તાજો કરવા અને તેનું પ્રમાણ ઓછામાં ઓછું બેથી ત્રણ ફુટ જેટલું રાખવું. પછી તેના પર મનેવૃત્તિ સ્થિર કરવી, એટલે કે તેને મનની આંખ વડે એકી ટશે જોયા કરવું. જે મન શાંત અને સ્વસ્થ હશે તે અક્ષર આકાર એ ને એ રહેશે અને રંગ પણ બદલાશે નહિ.

Page #372

ધ્યાનવિધિ
૨૫૧ -
અન્યથા તેમાં પરિવર્તન થતું જણાશે, પરતુ તેથી સાધકે મુંઝાવાનું નથી. તેણે પાતાની સમસ્ત ચર્ચાનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરીને તેમાં જે કઈ ક્ષતિ રહેલી હાય, તે સુધારી લેવાની છે અને મનને શાંત તથા સ્વસ્થ બનાવવાનું છે. આ સ્થિતિ નિર્માણ થઈ કે અક્ષરમય ધ્યાન યથા રીતે થઇ શકશે.
દરેક અક્ષર પર મનની કેટલી સ્થિરતા કરવી ?” તેના ઉત્તર એ છે કે પ્રારભમાં વીશથી ત્રીસ સેકન્ડ જેટલી સ્થિરતા કરવી અને પછી તેમાં ધીમે ધીમે વધારા કરવા.’
અહી' એટલી સૂચના કરવી આવશ્યક છે કે એક અક્ષરનું ધ્યાન પૂરું થયા પછી બીજા અક્ષરને સ્મૃતિપટ પર લાવવા. જો મન પર આ પ્રકારના કાબૂ નહિ હાય તા એકના ધ્યાન વખતે ખીજો અક્ષર ફુટી નીકળશે અને ખીજાના ધ્યાન વખતે ત્રીજો અક્ષર ફુટી નીકળશે, અથવા તેા આખું ને આખું પદ ખડું થઇ જશે. આથી યાજના મુજબ ધ્યાન ધરી શકાશે નહિ અને આગળની ગતિ રુંધાઈ જશે
મંત્રના દરેક અક્ષર પવિત્ર છે, કારણ કે તે મંત્રદેવતાના દેહ નિર્માણ કરનારા છે, એમ સમજી અનન્ય શ્રદ્ધાપૂર્વક દરેક અક્ષરનું ચિંતન કરવુ.... થાડા અભ્યાસ થયા પછી આંખા બંધ કરતાં જ આ દરેક અક્ષર સુંદર મરાડમાં સ્મૃતિપટ પર ઉપસી આવશે અને મનેાવૃતિ તેમાં સ્થિર થવા લાગશે. ત્યારબાદ એવા સમય પણ આવશે કે જ્યારે આ અક્ષરાનું ચિંતન કરતાં જ તેમાંથી પ્રકાશનાં કિરણેા. ફૂટતાં જણાશે અને બધા અક્ષરા યાતિમય બની જશે.

Page #373

૨પર
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
અમે આ ધ્યાન અંગે એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ નિર્માણ કરેલી છે, તે પણ અહીં દર્શાવી દઈએ. આ પદ્ધતિ - અનુસાર કેટલાક સાધકોએ ધ્યાન ધરેલું છે અને તેનું પરિણામ બહુ સુંદર આવેલું છે.
સાધકે પોતાની જાતને એક પર્વતના શૃંગ પર બેઠેલી ક૯પવી. તે વખતે રાત્રિને ચતુર્થ પ્રહર ચાલી રહેલા છે અને સામે નીલ આકાશ વ્યાપી રહેલું છે, એમ ચિંતવવું પછી તેમાંથી વેત રંગને ન ફુટ હોય એમ ચિંતવવું. તેમાં અક્ષર લખવાની જ્યાંથી શરૂઆત થતી હોય, તે કમ પકડ અને આ અક્ષર લખાઈ જાય ત્યાં સુધી એ વળાંક પ્રમાણે જ મનવૃત્તિને દોરવવી. આ અક્ષરને બને તેટલે માટે ચિંતવો, જેથી મનવૃત્તિ તેમાં જલદી સ્થિર થઈ શકે. આ અક્ષર પર મનને સ્થિર કરવું અને જ્યારે વૃત્તિનું ઉત્થાન થાય ત્યારે મો ઉપર આવવું.
તેને પણ આજ રીતે શ્વેત વર્ણન બને તેટલે મેટ ચિંતવા. ત્યાર પછી અનુક્રમે ૧, રિ, હું, તા, અને બં પર આવવું.
ત્યાર પછી અરુણોદય થઈ રહ્યો છે, એવી કલ્પના કરી 7, મો, તિ, , , એ પાંચે ય અક્ષરોને રક્તવણે ચિંતવવા.
ત્યાર પછી સૂર્યોદય થયો છે અને અનુકમે મધ્યાન્હકાલ આવી પહોંચે છે, એવી કલ્પના કરી , નૌ, કા, ચ, રિ, ચા, , એ સાત અક્ષરોને સુવર્ણસમ પીતવણે ચિંતવવા.
ત્યાર પછી સાયંકાલ થયો છે અને અંધકારની છાયા

Page #374

ધ્યાનવિધિ
૨૫૩ :
ઢળવા લાગી છે, એવી કલ્પના કરી 7, મો, ૩, વ, ડા, ચા, બં, એ સાત અક્ષરોને નીલવણે ચિંતવવા.
ત્યાર પછી મધ્યરાત્રિ થઈ છે, એવી કલ્પના કરી, ન, , ઢો, , , , ના, દૂ, , એ નવ અક્ષરોને શ્યામ વણે ચિંતવવા.
આટલું ધ્યાન ધરતાં પાંત્રીસથી ચાલીશ મીનીટ જેટલો સમય અવશ્ય જાય છે. જે આ વખતે સાધકને માનસિક થાક જણાતો હોય તો ધ્યાન આટલેથી પૂરું કરવું અને ચૂલિકાના તેત્રીશ વર્ણોનું ધ્યાન બીજા અવસરે કરવું, અન્યથા આ જ વખતે ધ્યાન આગળ લંબાવી એ તેત્રીશે ય વર્ણોને શ્વેત વણે ચિંતવવા. તેમાં પણ લગભગ એટલો જ સમય લાગવાન. તાત્પર્ય કે આ ધ્યાન માટે સીત્તેરથી એંસી મીનીટ જેટલો સમય અલગ કાઢવો જોઈએ. સમયનો એ સહુથી શ્રેષ્ઠ ઉપગ છે અને તેનું પરિણામ બહુ સુંદર આવે છે. | મુખ્ય વાત એ છે કે નમસ્કારમંત્રનું આપણું આત્મા સાથે–આપણું ચિશક્તિ સાથે અનુસંધાન થવું જોઈએ, તે આ ધ્યાન વડે થવા લાગે છે. માંત્રિક પરિભાષામાં તેને શબ્દાનુસંધાન કહે છે. પદમય ધ્યાન :
અક્ષરમય ધ્યાનને સારી રીતે અભ્યાસ થયા પછી નમસ્કારમંત્રનું પદમય ધ્યાન ધરવું જોઈએ. તે માટે હૃદયમાં

Page #375

: ૨૫૪
નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
આઠ શ્વેત પાંખડીવાળુ' કમલ ચિ'તવવું કે જેના નિર્દેશ ‘સ્મરણવિધિ' નામના પ્રકરણમાં કરી ગયા છીએ. ત્યાં વિહિત ક્રમ પ્રમાણે નમસ્કારનાં પદોનું માત્ર સ્મરણ કરવાનું હતું, જયારે અહીં તે પ્રત્યેક પદ્મના અક્ષરા વિશિષ્ટ વણુ માં ચિ'તવી તેના પર મનાવૃત્તિ સ્થિર કરવાની છે, તેમ જ તેનુ અચિંતન પણ કરવાનુ છે. અહી વિશિષ્ટ વણુથી ધ્યાનનાં જે પદના જે વર્ણ કહ્યો છે, તે ગ્રહણ કરવાના છે.
દાખલા તરીકે નમો અરિહઁતાળ' નું પદ્મમય ધ્યાન ધરવું છે, તેા પ્રથમ એ સાતે ય અક્ષરા શ્વેત વર્ષે સ્મૃતિપટપર તાજા કરવા જોઈએ, તેના પર મનાવૃત્તિ ખરાખર સ્થિર કરવી જોઈએ અને પછી તેનુ અચિંતન કરવુ' જોઈ એ. અહી' એટલી સ્પષ્ટતા કરવી જરૂરી છે કે મનની શુદ્ધિ અને એકાગ્રતા જેમ જેમ વધતી જાય છે, તેમ તેમ અનુ સ્ફુરણ થતું જાય છે અને તે વસ્તુના મૂળ સ્વરૂપ ઉપર ખૂબ જ સુંદર પ્રકાશ પાડે છે. ચિલાતીપુત્રની કથા આ વસ્તુની પ્રતીતિ કરાવશે.
ચિલાતીપુત્રની કથા
ચિલાતી નામની દાસીના પુત્ર રાજગૃહી નગરીનાં ધનસા વાહને ત્યાં નાકરી કરતા હતા અને ઘરનું પરચુરણ કામકાજ કરવા ઉપરાંત તેમનાં બાળકોને પણ રમાડતા હતા. ધનઃસા વાહને ચાર પુત્રા ઉપર એક પુત્રી થઈ હતી, જે

Page #376

ધ્યાનવિધિ
૨૫૫
રૂપ અને લાવણ્યના ભંડાર હતી. તેનું નામ સુષુમા રાખવામાં આવ્યું હતું.
ચિલાતીપુત્ર આ બાલિકાને સારી રીતે રમાડતા હતા અને હરવા ફરવા લઈ જતા હતા. એમ કરતાં તેને એના પર અત્યંત સ્નેહ ઉત્પન્ન થયા હતા અને એનાં દર્શનમાત્રથી અત્યંત આહ્લાદ થતા હતા. એવામાં કાઈ કારણ -સર ધનસા વાહનું મન તેના પર નારાજ થયું અને નોકરીમાંથી છૂટો કર્યાં, એટલે તે સુષુમાને છેલ્લી સલામ ભરી વિદાય થયા. ત્યાર પછી તેનું જીવન એક રખડુ તરીકે પસાર થયું અને તેમાં જુગાર, મદ્યપાન તથા ચારી જેવા ભયંકર વ્યસના લાગુ પડયાં. પરિણામે નગરજનાએ રાજાને ફરિયાદ કરી અને તેને નગરપાર કરવામાં આવ્યા.
આ રીતે સત્ર હડધૂત થયેલા ચિલાતીપુત્ર બીજો કાઈ માર્ગ નહિ જડવાથી ચારપટ્ટીમાં ગયા અને અનુક્રમે પદ્મીપતિના વિશ્વાસ સ'પાદન કરી તેના ઉત્તરાધિકારી થયા.
એક વખત આ પલ્લીપતિ ચિલાતીપુત્રે પેાતાના વિશ્વાસુ અને બહાદુર સાથીએ સાથે રાજગૃહી નગરીમાં આવીને ધનસા વાહના ઘરે ધાડ પાડી અને પુષ્કળ માલમત્તા ઉપરાંત સુષુમાનું પણ હરણ કર્યું. આથી ધનસા વાહ પેાતાના ચારે ય પુત્રા તથા રાજયના કેટલાક સૈનિકે સાથે તેની પછવાડે પડવા અને તેને કોઈ પણ રીતે પકડી લેવાના જીવ સટેાસટ પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. એમ કરતાં તેઓ ચિલાતી

Page #377

૨૫૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પુત્રની નજીકમાં આવી ગયા કે જેણે સુષમાને પોતાની ખાંધ પર ઉચકેલી હતી.
ચિલાતીપુત્ર સમજી ગયા હતા કે ધનસાર્થવાહને પૈસાની કંઈ પડી ન હતી, પરંતુ સુષમાનું હરણ ખૂબ ખટકતું હતું, એટલે જ તેઓ આ જોરદાર પીછો પકડી રહ્યા હતા. આથી તેમના પંજામાંથી છટકવા માટે તેણે સુષમાનું મસ્તક તલવારના એક જ ઝટકે ઉડાવી દીધું અને તે મસ્તક હાથમાં લઈને દોડવા માંડયું.
ધનસાર્થવાહે જોયું કે જેને માટે પોતે આટલે લાંબે પ્રવાસ કર્યો હતો અને આટલી આકરી જહેમત ઉઠાવી હતી, તે પુત્રીને આખરે વધ થયે છે, એટલે તેમના પગ ઢીલા પડી ગયા અને ચિલાતીપુત્રને તેમના પંજામાંથી છટકવાનો લાગ મળી ગયે.
ચિલાતીપુત્ર ભાગતે ભાગતે એક ઘોર જંગલમાં આવી ચડશે, જ્યાં મનુષ્યોની વસ્તી ભાગ્યે જ હતી. એક હાથમાં લેહી-ખરડી તરવાર છે, બીજા હાથમાં સુષમાનું મસ્તક છે, ભુખતરશ ઘણી લાગી છે અને હવેં પગની તાકાત પણ ઓસરવા માંડી છે. એવામાં એક મુનિને તપશ્ચર્યા કરતા જેયા, એટલે ચિલાતી પુત્ર તેમની પાસે ગયા અને કહેવા લાગે કે “હે મુનિ! તમે મને ટુંકમાં ધર્મનું સ્વરૂપ કહો. જે નહિ કહે તે તમારું મસ્તક ઉડાવી દઈશ.” | મુનિએ કહ્યું : “ઉપશમ, વિવેક, સંવર. બસ, આટલું બોલીને તેઓ ચારણલબ્ધિ વડે આકાશમાર્ગે ઊડી ગયા.

Page #378

ધ્યાનવિધિ
૨૫૭
ચિલાતીપુત્ર વિચાર કરવા લાગ્યા કે મુનિએ આ શું કહ્યું ?' આ રીતે જ્યારે તેણે ઘણુ ચિંતન કર્યું' અને તેનુ` મન એકાગ્ર થઈ ગયું, ત્યારે અંતરથી સ્ફુરણા થઈ કે ક્રોધને શમાવવા અને મનને શાંત કરવું, તે ઉપશમ.’ એટલે તેણે ક્રેાધના પ્રતીકરૂપ તલવારને દૂર ફેંકી દીધી. પછી વિશેષ ચિંતન કરતાં ફરી આંતરિક સ્ફુરણા થઈ કે જે ધન અને સ્વજનના માહ છેાડવા, તે વિવેક.’ એટલે તેણે પેાતાના હાથમાં રહેલ સુષુમાનું મસ્તક છેાડી દ્વીધું કે જેના પર તેને સ્વજનના ભાવ હતા.
6
આમ તેના મનમાં શુદ્ધિ અને એકાગ્રતાનું પ્રમાણ વધી રહ્યું હતું, એટલે ત્રીજા પદના અર્થ પણ સ્વયંસ્ફુરિત થયા કે ઇન્દ્રિયા અને મનની અશુભ વૃત્તિઓન રેકવી, તે સવર.’ એટલે તે મુનિની જેમ ધ્યાન ધરીને ઊભા રહ્યો. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે તેણે ભાવથી સ’યમદીક્ષા ગ્રહણ કરી,
આ રીતે ભાવસાધુ થયેલા ચિલાતીપુત્ર ત્યાં ઊભા રહીને ઉપશમ, વિવેક, સ’વર' ઉપશમ, વિવેક, સવર.’ એવા શબ્દો જપવા લાગ્યા અને આ રીતે મનને અન્ય વિષયામાંથી વારીને ધમ ધ્યાનમાં સ્થિર થયા. પર'તુ તેમના દેહ હજી તાજા લાહીથી ખરડાયેલા હતા, એટલે તેના ગધથી આકર્ષાઈને કેટલીક વનકીડીઓ ત્યાં આવી પહોંચી અને સ્વાદનિમિત્તે તેમના શરીરને ચટકા ભરવા લાગી. એ ઉપદ્રવ અતિ ભયકર હતા, છતાં મહાત્મા ચિલાતીપુત્રે તેના કંઈ પણ પ્રતિકાર કર્યા નહિ.
૧૭

Page #379

નમસ્કારમ'ત્રસિદ્ધિ
જયાં ઉપશમ હાય, ત્યાં ક્રોધ કેવા ? જ્યાં વિવેક હાય, ત્યાં વ્યામાહ કેવા ? અને જ્યાં સંવર હાય, ત્યાં પ્રતિકાર કેવા ? એ ભયંકર ઉપદ્રવ અઢી દિવસ સુધી ચાલ્યા અને તેમનું સમસ્ત શરીર ચાળણી જેવું થઈ ગયું, છતાં તેઓ ધર્મધ્યાન ચૂકયા નહિ. પરિણામે તે જીવનની બાજી
જિતી ગયા.
૨૫૮
માનવજીવનમાં કથારે કેવુ' પરિવર્તન થાય છે, તે આ પરથી સમજી શકાશે. જેનાં પરિણામેા અતિ રુદ્ર હતા અને જેણે હજી થાડા વખત પહેલાં જ એક શ્રીમ`તના ઘર પર જખ્ખર ધાડ પાડી હતી તથા તેની પુત્રીનું મસ્તક તલવારના એક ઝાટકે ઉડાવી દીધું હતું, તેનાં પરિણામ એક તપસ્વી મુનિને જોતાં જ પલટાઈ ગયાં. આ મુનિ ચારણલબ્ધિવાળા હતા, એટલે તેમણે ઘણી ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરી હશે એ નિશ્ચિત છે, વળી તેઓ અહીં ધ્યાનમગ્ન અનીને વિશ્વમૈત્રીનાં, તેમજ શુદ્ધ દયામય ધર્મના જખ્ખર આંદોલના ફેલાવતા હશે, તેથી જ ચિલાતીપુત્રના હૃદય પર અસર થઈ અને તેને ધનુ' સ્વરૂપ પૂછવાનું મન થયું.
આ જ વખતે મુનિના મન પર ભાવી ચિત્રનુ પ્રતિબિંબ પડી ગયું હશે, એટલે જ તેમણે ઉપશમ, વિવેક અને સ`વરની ત્રિપદી આપી આકાશગમન કર્યું.
ચિલાતીપુત્રે આ શબ્દો કદી સાંભળ્યા ન હતા, પછી તેના અર્થ જાણવાની વાત જ કયાં રહી? પણ મુનિના

Page #380

ધ્યાનવિધિ
૨૫૯
શબ્દોએ તેના મન પર મંત્ર જેવી અસર કરી અને તેની વૃત્તિઓ અંતર્મુખ થવા લાગી. એ અંતર્મુખ વૃત્તિના પરિણામે તેના જ્ઞાનાવરણય કર્મના કેટલાક પડદા હઠી ગયા અને અંદરથી અર્થરૂપી પ્રકાશ સાંપડ્યો. શબ્દ તે નિમિત્ત છે, તેને અર્થ આત્મામાંથી જ કુરે છે અને તે જ કારણે સર્વજ્ઞતાને પામેલો આત્મા લોકાલેકના સર્વ પદાર્થોના સર્વ ભાવ યથાર્થ પણે જાણી શકે છે.
પ્રિય પાઠકે ! “તમે ચાલવા માંડે અને માર્ગ મળી જશે” એ ઉક્તિનું રહસ્ય હવે તમારા સમજવામાં આવી ગયું હશે. મંત્રસાધનામાં આવું ઘણી વાર બને છે. કઈ મુંઝવણ આવી ઊભી રહી કે તેને ઉકેલ અંતરમાંથી જ મળી જાય છે અને સાધના આગળ વધતી રહે છે.
તાત્પર્ય કે આપણું મન શુદ્ધ અને એકાગ્ર હોય તે આપણું મનમાં મંત્રપદોને અર્થ બરાબર ફુરે છે અને તેમાંથી અનેક નવાં રહસ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
નમો પદનું અર્થચિંતન આ પ્રમાણે કરી શકાય?
ન એ બે અક્ષરનું કેવું સુંદર પદ છે! નમસ્કાર અર્થ તેમાંથી જ પ્રકટે છે. નમવું એટલે નમ્રતા દેખાડવી, ભક્તિ પ્રદર્શિત કરવી, કૃતજ્ઞતા બતાવવી તથા નમસ્કાર્ય પ્રત્યે આદર કે સન્માનની લાગણી પ્રકટ કરવી. ખરેખર ! નમો પદ ભક્તિભરેલા હૃદયનું સમર્પણ સૂચવે છે, એટલે મારે અરિહંત આદિ પંચપરમેષ્ઠી પ્રત્યે પરમભક્તિવંત થઈને સમર્પણ કરવું જોઈએ.

Page #381

२६०
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ | નમો એ વિનયનું બીજ છે, એટલે વિનયી થવાનું સૂચન કરે છે. જે હું વિનયી થઈશ તે મને ગુરુદેવ તરફથી સત્યાર્થીની પ્રાપ્તિ થશે અને તેના દ્વારા મારું કલ્યાણ સાધી શકીશ.
નમો એ શોધનબીજ છે, એટલે તેનું વારંવાર રટણ કરતાં તથા ચિંતન કરતાં મારા શરીર, મન અને. આત્માની શુદ્ધિ કરી શકીશ. આ ત્રિવિધ શુદ્ધિનું પરિણામ અતિ સુંદર આવશે
પદ શાંતિક અને પૌષ્ટિક કર્મને સિદ્ધ કરનારું છે, એટલે તે મારા વિષય અને કષાયને શાંત કરશે તથા ધર્મધ્યાનની તુષ્ટિ કરશે. આથી વિશેષ મારે શું જોઈએ ?
ખરેખર ! નમો પદ અતિ સુંદર છે, અત્યંત ભાવવાહી છે અને તેથી જ મંત્રાધિરાજની આદિમાં મૂકાયેલું છે.”
આ ધ્યાન હૃદયકમલમાં ધરવાનું છે, એટલે જેમ જેમ તેને અભ્યાસ વધતું જાય છે, તેમ તેમ સાધકના હૃદયની અંદર રહેલા કામ, ક્રોધ આદિ શત્રુઓ પલાયન થતા જાય છે અને તેના સ્થાને નમસ્કારમંત્રનાં પદો ગોઠવાતા જાય છે. તાત્પર્ય કે આ ધ્યાનના પરિણામે તે પવિત્ર બની જાય છે અને તેથી સિદ્ધિ સુલભ બને છે. શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ પંચનમસ્કૃતિસ્તુતિમાં કહ્યું છે કે –
कणिकाष्टदलाढ्ये हृत्पुण्डरीके निवेश्य यः। ध्यायेत् पश्चनमस्कार संसारं सन्तरेत्तराम् ॥
કણિકા સહિત આઠ પત્રવાળા હદયકમળમાં પંચનમસ્કારનાં નવપદોને સ્થાપન કરીને જે ધ્યાન ધરે છે. તે સંસારને શીધ્ર તરી જાય છે.”
* :

Page #382

ધ્યાનવિધિ
૨૬૧ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ચોગશાસ્ત્રના આઠમા પ્રકાશમાં પદસ્થ ધ્યાનનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી વર્ણવ્યું છે. તે સાધકેએ એક વાર અવશ્ય જોઈ જવું. રૂપસ્થ દયાન
પદમય દયાનનો સારી રીતે અભ્યાસ થયા પછી નમસ્કારમંત્રનું રૂપસ્થ ધ્યાન ધરવું જોઈએ, એટલે કે અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુનું રૂપ સ્મૃતિ સમક્ષ લાવી તેમનું ધ્યાન ધરવું જોઈએ. અન્યત્ર આ યાનને શકિતમય ધ્યાન કહેવામાં આવ્યું છે, કારણ કે એમાં શક્તિરૂપ મંત્રદેવતાનું ધ્યાન ધરાય છે. અક્ષરમય ધ્યાન વડે શબ્દાનુસંધાન થાય છે, પદમય ધ્યાનવડે અર્થનુસંધાન થાય છે, તેમ રૂપસ્થ ધ્યાન વડે તત્ત્વાનુસંધાન થાય છે, આવી અમારી સમજ છે. એને આપણે ઉત્તરોત્તર પ્રગતિ સમજવી જોઈએ.
શ્રી માનતુંગસૂરિએ “મત્તિમરમરપળ એ શબ્દોથી શરૂ થતા “નવકારસારથવણુમાં કહ્યું છે કે –
महिमंडलमरहंता गयणं सिद्धाणं य सूरिणो जलणो। वरसवरमुवज्झाया पवणो मुणिणो हरंतु दुहं ॥६॥
व्या० पृथ्वीतत्त्वेऽर्हन्तोध्येयाः। आकाशतत्त्वे सिद्धाः० । तेजस्तत्त्वे आचार्याः । प्रधाने च जलतत्त्वे उपाध्यायाः । पवनतत्त्वे मुनयः ध्येयमाना भवीनां दुःखं हरन्तु ।।६।।
તત્ત્વથી સામાન્ય રીતે પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ અને આકાશ, એ પાંચ તો સમજવામાં આવે છે. આ પાંચ

Page #383

૨૬૨
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
તત્ત્વા સાથે આપણું અનુસંધાન થાય, એટલે કે તેના પર આપણા કાબૂ આવે તા ઘણી સિદ્ધિએ પ્રાપ્ત થાય છે. સ્વરાયશાસ્ત્રની રચના આ પાંચ તત્ત્વા પર જ થયેલી છે.
નમસ્કારમ`ત્રની સિદ્ધિ કરનારા અને તેનાથી હજારા અન્ય દ ́નીઓને પ્રભાવિત કરનારા શ્રીમાનતુંગસૂરિ કહે છે કે તમે અરિહ ́તાનુ· બરાબર ધ્યાન ધરા, એટલે પૃથ્વીતત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે, સિદ્ધોનુ ખરાબર ધ્યાન ધરા, એટલે આકાશ તત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે, આચાર્યાનું બરાબર ધ્યાન ધરેા, એટલે અગ્નિતત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે, ઉપાધ્યાયાનું બરાબર ધ્યાન ધરો, એટલે જલતત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે, અને સાધુઓનું બરાબર ધ્યાન ધરેા, એટલે વાયુતત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે. આ રીતે પંચપરમેષ્ઠીના ધ્યાનથી પાંચ તત્ત્વની સિદ્ધિ થાય છે.
જો તત્ત્વના અર્થ પરમ રહસ્યભૂત વસ્તુ કરીએ તેા અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સાધુથી વધારે રહસ્યભૂત વસ્તુ આ વિશ્વમાં અન્ય કાઈ પણ નથી. તાપ કે અરિહંતાદિ પાંચ પરમેષ્ઠીનું ધ્યાન ધરતાં પરમ તત્ત્વ સાથે આપણું અનુસંધાન થાય છે અને તેથી આપણા આધ્યાત્મિક વિકાસમાં અનેરી ઝડપ આવે છે.
અરિહંતાદિ પંચપરમેષ્ઠીનું ધ્યાન કેવા વગે તેની સ્પષ્ટતા શ્રી માનતુ ંગસૂરિએ આ
જ
કરવું ? ' સ્તવનમાં નીચે પ્રમાણે કરી છે :
ससिधवला अरहंता, रत्ता सिद्धा य सूरिणो कणया । मरगयभा उवज्झाया; सामा साहू सुहं दिंतु ॥

Page #384

ધ્યાનવિધિ
२६३
“ચંદ્રમા સમાન ઉજજવલ અરિહંત, રક્તવર્ણના સિદ્ધો, કનક જેવા વર્ણવાળા આચાર્યો, મરકતમણિની પ્રભા જેવા અર્થાત્ નીલ વર્ણવાળા ઉપાધ્યાય અને શ્યામ વર્ણના સાધુઓ અમને સુખ આપો.”
તાત્પર્ય કે અરિહંતોને શ્વેત વણે ચિંતવવા જોઈએ, સિદ્ધોને રક્તવર્ણ ચિંતવવા જોઈએ, આચાર્યોને પીતવણે ચિવવા જોઈએ, ઉપાધ્યાયોને નીલવણે ચિતવવા જોઈએ અને સાધુઓને શ્યામવર્ણ ચિતવવા જોઈએ.
અમે અક્ષરમય તથા પદમય ધ્યાનમાં જે રંગનું વિધાન કરેલું છે, તે આ પરંપરાને આધારે જ કરેલું છે. વળી નવપદજીના યંત્રોમાં પણ પંચપરમેષ્ટીની સ્થાપના આ રંગ અનુસાર જ કરવામાં આવે છે; તેથી શાસ્ત્ર અને પરંપરા બંનેને તેને ટેકે છે, એમ સમજવું જોઈએ.
આજે રંગશાસ્ત્ર અને રંગચિકિત્સાશાસ્ત્ર ખૂબ આગળ વધ્યાં છે, તેનાથી એ વાત પુરવાર થઈ છે કે રંગની અસર મનુષ્યના શરીર–પ્રાણ-મન પર ખૂબ ઊંડી થાય છે, તેથી અમુક પરમેષ્ઠીનું ધ્યાન અમુક રંગે કરવું, એમાં શાસ્ત્રીય સિદ્ધાંત રહેલા છે.
શ્રી સિહતિલકસૂરિએ “મંત્રરાજ-રહસ્યમાં કહ્યું છે કે “વેત વર્ણન અરિહતે રોગની શાંતિ કરે છે, રક્ત વર્ણના સિદ્ધો ત્રિલોકનું વશીકરણ કરે છે; સુવર્ણ રંગના આચાર્યો જલ, અગ્નિ અને શત્રુના મુખનું સ્તંભન કરે છે,

Page #385

૨૬૪
નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
ઉપાધ્યાયના નીલવર્ણ ઐહિક લાભાથે છે અને સાધુઓના શ્યામ વર્ણ પાપીએના ઉચ્ચાટન અને મારણનું કારણ અને છે.' આના અર્થ એમ કરીએ કે પંચપરમેષ્ઠીનુ’ વિશિષ્ટ વર્ણ ધ્યાન ધરતાં મનુષ્યમાં વિવિધ પ્રકારની શક્તિઓ ઉત્પન્ન થાય છે; તેા તે અનુચિત નહિ જ લેખાય. કઈ શક્તિના કયારે કેવા ઉપયાગ કરવા ? તે મનુષ્યની સમજણુશક્તિ ઉપર આધાર રાખે છે. જે મનુષ્યનુ. ધ્યેય મેાક્ષ છે અથવા તેા આધ્યાત્મિક વિકાસ છે, તે તેા પેાતાને પ્રાપ્ત થયેલી ગમે તેવી શક્તિના દુરૂપયાગ કરે જ નહિ.
આ ધ્યાન માટે હૃદયસ્થાનમાં આઠ પાંખડીવાળું એક શ્વેત કમલ ચિતવવું અને તેની કણિકાના ભાગમાં ચેત્રીશ અતિશયવંત પરમપુરુષ પરમશક્તિનિધાન એવા શ્રી અરિહંત દેવને સ્ફટિકના સુંદર સિંહાસન પર બેઠેલા ચિતવવા તેમને વધુ વેત ચિંતવવા તેમની પાછળ અદ્ભુત અશાક વૃક્ષ છે, ઉપરથી પંચરંગી સુંદર પુષ્પાની વૃષ્ટિ થઈ રહી છે, દૂર દૂરથી દિવ્ય ધ્વનિ સભળાય છે, અને બાજુ દેવીદેવતાએ વેત ચામરેા વીઝી રહ્યા છે, તેમનાં મસ્તકની પાછળ ભવ્ય ભામંડલ ગેાલી રહ્યું છે, દેવદુંદુભિ વાગી રહી છે, મસ્તક પર ત્રણ વેત છત્રા શેાલી રહેલા છે તથા તેમની સેવામાં કેટિ દેવતા હાજર છે, એમ ચિતવવું. આ બધી વસ્તુ સ્મૃતિપટમાં જેટલી હૂબહુ તાજી થશે, તેટલી ધ્યાનની મજા જામશે અને તેમાં અપૂર્વ આનંદ આવશે. પછી તા અષ્ટમહાપ્રાતિહા યુક્ત શ્રી અરિહંત ભગવંત

Page #386

ધ્યાનવિધિ
૨૬૫
સાક્ષાત્ વિરાજી રહેલા છે, એમ જ લાગશે અને તે જ ધ્યાનની ખાસ સિદ્ધિ છે.
આ રીતે શ્રી અરિહંત ભગવંતની આકૃતિ મનમાં બરાબર સ્થિર થયા પછી તેમના ચાર મૂલ અતિશયચિંતવવા. જેમકે તેઓ સર્વજ્ઞ તથા સર્વ દશ હેઈ સર્વકાલના સર્વ પદાર્થોનું સ્વરૂપ યથાર્થ પણે જાણે છે. તેઓ પાંત્રીશ ગુણવાળી વિશિષ્ટ વાણીથી સત્ય ધર્મનો ઉપદેશ આપી રહેલ છે અને તે દેવતાઓ, મનુષ્યો તથા તિર્યચે સાંભળી રહ્યા છે. અરિહંત ભગવંતના વિશિષ્ટ અતિશયથી આ ઉપદેશ સહુને પોતપોતાની ભાષામાં સમજાય છે અને તેને મન તથા હૃદય પર ભારે પ્રભાવ પડે છે. વળી તેઓ ત્રિભુવનના સ્વામી છે, એટલે સ્વર્ગ તથા પાતાલના દેવ, ઋષિમહર્ષિએ, રાજા-મહારાજા તથા અન્ય લોકો પણ તેમને ભક્તિભાવથી વંદે છે, પૂજે છે, સત્કારે છે અને સન્માને છે. વિશેષમાં અરિહંત ભગવંતના વિશિષ્ટ અતિશયથી ઈતિ–ભીતિ આદિ સર્વ અપાયોનો અપગમાં થઈ રહ્યો છે અને સર્વત્ર આનંદમંગલ પ્રવતી રહેલ છે.
અહીં એક અનુભવની વાત કહીએ તે ઉચિત જ લેખાશે કે શ્રી અરિહંતદેવના જ્ઞાનાતિશય પર ઊંડું ચિંતન કરતાં આપણું જ્ઞાન વધે છે, વચનાતિશય પર ઊંડું ચિંતન કરતાં આપણે વાણીમાં વિશદતા આવે છે અને તે અનેકનું આકર્ષણ કરે છે. પૂજાતિશય પર ઊંડું ચિંતન કરતાં આપણે સન્માનને પાત્ર થઈએ છીએ અને લોકપ્રિયતામાં વધારે

Page #387

૨૬૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ. થાય છે તથા અપાયાપગમાતિશયનું ઊંડું ચિંતન કરતાં જે કંઈ આપત્તિ આવી હોય કે આવવાના ભણકારા વાગતા હોય, તે દૂર થાય છે.
આપણે મનમાં ધીમેથી “નમો રિફંતા” એવું પદ બેલીએ અને અરિહંતદેવની ઉપર વર્ણવી તેવી મંગલ મૂતિ આપણા મનમાં બરાબર આવી જાય તે સમજવું કે આ ધ્યાનમાં આપણી સારી પ્રગતિ થઈ છે.
આ રીતે અન્ય ચાર પરમેષ્ઠીનું ચિંતન કરવાનું છે અને તે તે પદ બેલીએ કે તેમનું સ્વરૂપ આપણા મન પર બરાબર આવી જાય તેમ કરવાનું છે.
પછી તે તેઓ સાક્ષાત્ અંતરમાં બિરાજી રહ્યા છે, એમ જ લાગશે.
નમસ્કારમંત્રની પાપપ્રભુશન શક્તિનું ધ્યાન કેમ ધરવું ? તેની પણ કેટલીક રીતે શાસ્ત્રમાં જોવામાં આવી છે, તે અનુસાર તેને વિધિ જણાવીએ છીએ.
ત્યાં સાધકે એમ ચિંતવવું કે મારા શરીરમાં રહેલી સર્વ પાપરજ મારા મસ્તકમાં એકત્ર થઈ રહી છે અને તે ધૂમ્રશિખા રૂપે બ્રહ્મરંધ્રમાંથી બહાર નીકળી રહી છે. એ રીતે મારા સર્વ પાપનું પ્રણાશન થઈ રહ્યું છે.
બીજી રીત એવી છે કે પોતે કર્મ રૂપી ઇંધણના ઢગલા પર બેઠેલો છે અને નીચે દીપશિખાના આકારવાળું એવું અગ્નિબીજ છે, એમ ચિંતવવું. પછી તેની નીચે ચં એવું

Page #388

ધ્યાનવિધિ
૨૬૭ વાયુબજ ચિંતવી તેનાથી પ્રજવલિત થયેલ અગ્નિઇધણને તથા પોતાને બાળી રહ્યો છે, એમ ચિંતવવું અને તેમાં પિતાનું આખું શરીર બળી ગયું છે અને માત્ર આત્મા બાકી રહ્યો છે, એમ ચિંતવવું. પછી વે બીજ આકાશમાં અધે મુખ થઈને પોતાના ઉપર મેઘરૂપે અમૃતને વર્ષાવી રહ્યું છે અને પોતે અમૃતના સરોવરમાં તરી રહ્યો છે, એમ ચિંતવવું.
છેવટે અરિહતેની મંગલ શક્તિ. સિદ્ધોની મંગલ શક્તિ તથા સાધુઓની મંગલ શક્તિને મારામાં આવિર્ભાવ થઈ રહ્યો છે અને મારું જીવન મંગલમય બની રહ્યું છે, એમ ચિંતવવું,
શિરશિખા, ભકુટિને મધ્યભાગ, કઠપ્રદેશ તથા નાભિકમળમાં પણ પરમેષ્ઠીઓનું ધ્યાન ધરી શકાય છે.
આ ધ્યાનમાં મનવૃત્તિ સ્થિર થતાં હું ‘ધ્યાતા અને નમસ્કારમંત્ર એ “ધ્યેય એવો ભેદ ભૂલાશે અને હું જ મંત્ર છું એ ભાવ ઉત્પન્ન થતાં મંત્રનું અભેદ ચિંતન થવા લાગશે, જેને માંત્રિક પરિભાષામાં મંત્રાર્થની પ્રાપ્તિ કહેવામાં આવે છે.
મંત્રાર્થ પ્રાપ્ત થયા પછી મંત્રમૈતત્ય થતાં બહુ વાર લાગતી નથી. તાત્પર્ય કે આ ધ્યાનના બળે નમસ્કારમંત્ર અક્ષર, પદ અને શક્તિ સાથે આપણા ચૈતન્યના પ્રવાહમાં ભળી જાય છે અને તે જ મંત્રમૈતન્યની વિરલ ક્રિયા છે. તેથી સાધક મંત્રમય બની જાય છે અને સિદ્ધિની અતિ સમીપે આવી જાય છે.
ધ્યાનને ચમત્કાર યોગશાસ્ત્ર સ્વીકાર્યો છે, તેમ

Page #389

૨૬૮
નવકારમંત્રસિદ્ધિ
આજના મને વિજ્ઞાને પણ સ્વીકાર્યો છે, એટલે ધ્યાનની આ પ્રક્રિયાઓનું પરિણામ સાધકના જીવનમાં અદ્દભુત પરિવર્તન કરે છે અને તેને અચિંત્ય-અભુત શક્તિનો સ્વામી બનાવી દે છે, એમ કહેવામાં હરત નથી.
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજે પરમાત્માપંચવિંશતિકા'માં કહ્યું છે કે –
इलिकाभ्रमरीध्यानात्, भ्रमरीत्वं यथाश्नुते । तथा ध्यायन् परमात्मानं, परमात्मत्वमाप्नुयात् ।।
જેમ ઈયળ ભ્રમરીના ધ્યાનથી ભ્રમરીપણાને પામે છે, તેમ પરમાત્માનું ધ્યાન ધરનારો પરમાત્મપણને પામે છે.” ધ્યાનના શાસ્ત્રીય પ્રકારો અંગે અમે “સામાયિકવિજ્ઞાનમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરેલું છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ જરૂર જોઈ લેવું.

Page #390

મંત્રાનુષ્ઠાન
નમસકારમંત્રની સાધના આગળ વધારવા માટે તેનું ખાસ અનુષ્ઠાન કરવું જરૂરી છે. જે શક્તિ-સામર્થ્ય હોય તો સાધકે તેના નવલાખ મંત્રનું અનુષ્ઠાન કરવું જોઈએ કે જે નરકગતિનું નિવારણ કરે છે, સગતિની ખાતરી આપે છે અને અનેક પ્રકારની સિદ્ધિઓ તથા સંપત્તિ સમપે છે. પરંતુ આ અનુષ્ઠાનમાં રોજના ૫૦૦ જપ કરવામાં આવે તે પણ ૧૮૦૦ દિવસનો સમય લાગે છે અને જઘન્યથી રોજને ૧૦૦૦ જપ કરવામાં આવે તે ૯૦૦ દિવસ અર્થાત્ અઢી વર્ષ પસાર થાય છે.
રોજ એક બાંધી નવકારવાળી નિયમિત ગણનારને ૨૫ વર્ષોમાં નવલાખ નવકાર ગણાઈ જાય છે. આથી અનેક ભવ્યાત્માઓ એવા છે કે જેમણે આ પ્રમાણે નમસ્કારમંત્ર ગણ્યા છે. કટિ નવકારનો જપ કરનારા પણ છે. તેઓ રેજની દશ નવકારવાળી નિયમિત ગણતા હોય છે.
એક લાખ મંત્રનું અનુષ્ઠાન પણ જે વિધિપુરસ્સર

Page #391

૨૭૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
યથાર્થ પણે કરવામાં આવે તે તીર્થંકરનામકર્મ બંધાય છે અને જીવનને સર્વતોમુખી વિકાસ થાય છે.
સામાન્ય રીતે આ અનુષ્ઠાન વિશ દિવસમાં પૂરું કરવામાં આવે છે, તે વખતે તેનો નિત્યક્રમ નીચે મુજબ રહે છેઃ (૧) ત્રણ સંધ્યાએ બાર-બાર નમસ્કારનું સ્મરણ કરવું. (૨) પ્રાતઃકાળમાં શ્રી જિનેશ્વર દેવની સ્નાત્રપૂજા તથા
અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી. (૩) પચાસ બાંધી નવકારવાળી ગણવી. એક નવકાર
વાળીમાં ૧૦૮ મણકા હોય છે, પણ તેને જપની સંખ્યા ૧૦૦ ની જ ગણવામાં આવે છે. આ રીતે એક દિવસની ૧૦૦૮૫૦=૫૦૦૦ જપ થાય છે અને ૨૦ દિવસમાં બધા મળી કુલ એક લાખ
મંત્ર પૂરા થાય છે. (૪) પ્રભુપ્રતિમા સમક્ષ સવાર-સાંજ પંચપરમેષ્ઠી આરા.
ધનાર્થ કરેમિ કાઉસ્સગ્ગ બેલી ૨૪ લોગસ્સને
કાઉસ્સગ્ગ કરો. (૫) દરેક નમસ્કારે જિનપ્રતિમાને એક એક વેત પુષ્પ
ચડાવવું, એટલે કે રોજના ૫૦૦૦ ત પુષ્પથી તેમની પૂજા કરવી. એ રીતે એક લાખ મંત્રની ગણના સાથે એક લાખ વેત પુષ્પની પૂજા પૂરી
થાય છે. (૬) દેવવંદન કરવું. (૭) સવાર-સાંજ પ્રતિક્રમણ કરવું. (૮) ગુરુદેવનું વ્યાખ્યાન શ્રવણ કરવું. (૯) આયંબિલ કે ખીરનું એકાશન કરવું.

Page #392

મંત્રાનુષ્ઠાન
(૧૦) નવકારવાળી વ્રત વર્ણની રાખવી. (૧૧) અનુષ્ઠાન દરમિયાન બ્રહ્મચર્યનું સપૂર્ણ પાલન કરવુ તથા પુરુષાએ સ્રીના તથા સ્રીએએ પુરુષના પરિચય વજ્ર વા.
(૧૨) સંથારા પર સૂવું. (૧૩) બંને ત્યાં સુધી મૌન રાખવુ.. (૧૪) પદ્માસન કે સુખાસન ગ્રહણ કરવું. (૧૫) ચેાગમુદ્રા ધારણ કરવી.
૨૭૧
જે સ્થળે આ સામુદાયિક અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે, ત્યાં નીચેના નિયમેાનું પાલન કરવું જરૂરી છે. (૧) સેા–સેા હાથ સુધી ભૂમિશેાધન કરવુ, એટલે કે ત્યાં કાઈ પ્રકારની અશુચિ જણાય તે તેને તરત
દૂર કરવી.
(૨) ત્યાં પાંચ પરમેષ્ઠીની પાંચ પ્રતિમા સ્થાપન કરવી. (૩) ગાયના ઘીના અખડ દ્વીપક રાખવા.
(૪) સુગંધી ધૂપ કરવા.
(૫) પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમા સ્થાપવી. (૬) પુરુષાનુ' તથા સ્ત્રીએનું સ્થાન જુદું રાખવું. (૭) સ્થાન અને ત્યાં સુધી એકાંતવાળું પસંદ કરવુ. વર્તમાનકાલમાં આ અનુષ્ઠાનના વ્યવસ્થિત પ્રચાર કરવાના યશ પરમ પૂજય પંન્યાસ શ્રી ભદ્ર કરવિજયજી ગણિવયને ફાળે જાય છે. તેમણે આ અનુષ્ઠાન સંબંધી જે મ`ગલ મા દર્શન આપેલુ', તે અતિ ઉપયાગી હોઈ અહી. રજૂ કરવામાં આવે છે.

Page #393

નમસ્કારમ`ત્રસિદ્ધિ
(૧) જપ કરનાર સાધકે પરમેષ્ઠી ભગવંતાનું સ્વરૂપ ગુર્વાદિક પાસેથી સારી રીતે સમજી લેવું અને તેનું વારવાર ચિંતન-મનન કરીને પેાતાના નામની જેમ કે વ્યાકરણના સૂત્રની જેમ તેને આત્મસાત્ કરી લેવુ'. પેાતાનું નામ લેતાંની સાથે જેમ પેાતાનું સમગ્ર સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવે છે, તથા વ્યાકરણનુ' સૂત્ર બેાલતાં જેમ તેના અથ` ઉપસ્થિત થાય છે, તેમ જપ કરતી વખતે મંત્રના અક્ષરાના અથ પેાતાના મનની સમક્ષ આવીને ઊભા રહેવા જોઈએ.
२७२
(૨) પરમેષ્ઠી ભગવંતોના આપણા પરના પરમ ઉપકાર તથા તેમના પ્રત્યે આપણાં ઋણ કેટલાં મેટાં છે, તેના ખ્યાલ જપ કરનારે સતત રાખવા જોઇએ.
(૩) “પરમેષ્ઠી ભગવંતાનું આલબન ન મળવાના કારણે ભૂતકાળમાં અનંત ભવભ્રમણ કરવાં પડવાં, તેના અ'ત આજે તેમના અવલંબનથી આવી રહ્યો છે” તેનેા હ ધારણ કરવા.
(૪) જ૫ના સમય, સ્થાન, વસ્ત્ર અને ખીજા ઉપકરણા એક જ રાખવાં જોઈએ; વારવાર તેને ખીજા કામમાં વાપરવાં નહિ.
(૫) જપ નિયમિતપણે પવિત્ર અને એકાંત સ્થળમાં પૂર્વ અગર ઉત્તર દિશા સન્મુખ મકાનની સૌથી નીચેની ભૂમિકા પર કરવા.
(૬) જપ વખતે કાયા અને વજ્રની શુદ્ધિ સાથે મનનું અને વાણીનું મૌન પૂરેપૂરું જાળવવા પ્રયાસ કરવા.

Page #394

૨૭૩
મંત્રાનુષ્ઠાન
(૭) જપ શરૂ કરતાં પહેલાં “વજીપંજરૌંત્ર વડે આત્મરક્ષા કરવી.
(૮) જપ કરતાં પહેલાં સર્વ જીવો સાથે મિત્રી, પ્રદ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ ભાવના ચિંતવવી અને પછી જપ શરૂ કરો. જપ પૂર્ણ થયા પછી પણ એ ચાર ભાવનાઓ વિચારવી.
(૯) જપને ઉદ્દેશ પહેલાંથી સ્પષ્ટ અને નક્કી કરી લે. “સર્વ જીવરાશિનું હિત થાઓ” “સર્વ જીવોને પરમામશાસનના રસિયા બનાવું” આ ઉદ્દેશ્ય સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે. “ભવ્ય આત્માઓ મુક્તિને પામે, “સકલ સંઘનું કલ્યાણ થાઓ.” “મારો આત્મા કર્મ મુક્ત થાઓ” વિષય અને કષાયની પરવશતામાંથી હું જલદી મુકાઈ..વગેરે ઉદેશમાંથી કઈ પણ પ્રશસ્ત ઉદ્દેશ નક્કી કરો.
(૧૦) સાધકે એ પણ નકકી કરવું કે “મારા આ ઉદ્દેશની સફલતા થવાની હોય તે આ જપના પ્રભાવે જ થવાની છે. બીજા કેઈ પણ સાધનની નહિ. જેમ જેમ સફલતા દેખાતી જાય, તેમ તેમ સમર્પણભાવ અધિક કેળવતાં જવું.
(૧૧) જપનું જધન્ય પ્રમાણ એટલું નક્કી કરી રાખવું કે જીવનના અંત સુધી તેટલી સંખ્યાથી ઓછો જપ કદી પણ થાય નહિ. તેનાથી અધિક થઈ શકે, પણ એછો તે નહિ જ..
(૧૨) જપની સંખ્યા કેટલી થઈ? તેનું ધ્યાન રાખવા ૧૮

Page #395

૨૭૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ સાથે જપમાં ચિત્તની એકાગ્રતા કેટલી થઈ? તેનું પણ સતત ધ્યાન રાખવું. ' (૧૩) હદયરૂપી પુસ્તકના કેરા કાગળ ઉપર ધ્યાનરૂપી કલમ વડે પોતાના નામની જેમ પંચપરમેષ્ઠી નામને લખતાં એકાગ્રતા ન આવે તે પણ શ્રેય તેજ રાખવું, જેથી પ્રતિદિન સ્થિરતા વધતી જશે.
(૧૪) “જપથી અન્ય કાર્ય થાય કે ન થાય, પણ હદયશુદ્ધિ તો થઈ જ રહી છે અને હૃદય શુદ્ધિના પરિણામે બુદ્ધિ નિર્મળ બની રહી છે” એમ સતત વિચારવું. બુદ્ધિ નિર્મળ થવાથી સર્વ પુરુષાર્થોની સિદ્ધ થાય છે.” એવું શાસ્ત્રવાક્ય સદા સ્મરણ–પથમાં રાખવું. બુદ્ધિને નિર્મળ કરવાનું શ્રેય જપ વડે અવશ્ય પાર પડે છે, એવી શ્રદ્ધા રાખવી.
(૧૫) જપ કરનાર સાધકે વિષયને વિષવૃક્ષ જેવા માનવા, સંસારના સમાગમેને સ્વપ્નવત્ જેવા, પિતાની વર્તમાન અવસ્થાને સંસારનાટકને એક પાઠ માનવ, શરીરને કેદખાનું, ઘરને મુસાફરખાનું અને આખા મનુષ્યલોકને અરુચિનું સ્થાન માનવું. આ રીતે અનિત્યાદિ ભાવનાઓથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરો.
(૧૬) શ્રી નમસ્કારમંત્રનો જપ કરવાથી આત્મામાં શુભ કર્મને આશ્રવ થાય છે, અશુભ કર્મને સંવર થાય છે, પૂર્વકની નિર્જરા થાય છે, લોકસ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે,

Page #396

મંત્રાનુષ્ઠાન
૨૭૫
સુલભધિપણું મળે છે અને સર્વજ્ઞકથિત ધર્મની ભવભવ પ્રાપ્તિ કરાવનાર પુણ્યાનુબંધી પુણ્યકર્મ ઉપાર્જન થાય છે. ઈત્યાદિ શુભ ભાવનાએ ચિત્તમાં નિરંતર રમ્યા કરે, તેવા પ્રયત્નો કરવા.”
કેટલીક હસ્તલિખિત પ્રતિઓના આધારે નમસ્કાર સ્વાધ્યાયના બીજા ભાગમાં પૃ. ૨૨૧ પર “હૃક્ષન– રાજુળનવિધિ પ્રકટ થયેલો છે, તેનું ઉપર્યુક્ત વિધિમાં સુંદર પ્રતિબિંબ પડેલું છે તથા કેટલુંક સંસ્કરણ પણ થયેલું છે.
આવાં અનુષ્ઠાને જેટલાં વધારે થાય, તેટલો વધારે લાભ છે, એમ સમજી સાધકે તે માટે તત્પર રહેવું જોઈએ.

Page #397

[૨૭]
સાધનાસયમની વિશિષ્ટ ચર્ચા
નમસ્કારમ`ત્રની સાધનાને ચેાગ્ય થવા માટે કેવા ગુણે કેળવવા જોઈએ ? તેનું વિવેચન પૂર્વે થઈ ગયું છે; તેમજ જપ કરતી વખતે શુ કરવુ' જોઈ એ ? અને શું ન કરવું જોઇ એ ? તે અંગે પણ કેટલુંક માર્ગદર્શન અપાઈ ગયું છે. આમ છતાં નમસ્કારમત્રની સાધના ચાલતી હૈાય ત્યારે સાધકે કેવી રીતે વ વુ' જોઈ એ ? તે અંગે કેટલીક સ્પષ્ટતા કરવાની જરૂર છે, તેથી જ પ્રસ્તુત પ્રકરણનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે.
લાગ્યું તેા તીર નહિ તા થાથુ” એવી વિચારણાને વ્યવહારમાં સ્થાન હાઇ શકે, પણુ નમસ્કારમંત્રની સાધનામાં હરગીઝ નહિ. અહીં તા ‘દાર્થ' સાધયામિ યા તેનું પ્રાયમિ વા——દેહ ભલે પડે, પણ કાર્યસિદ્ધિ અવશ્ય કરીશ.’ આવું દેઢ મનેાબળ રાખવું ઘટે. નબળા કે અસ્થિર મનથી એક સામાન્ય કાર્યો પણ થઇ શકતુ નથી, તેા મ`ત્રસાધના જેવું વિશિષ્ટ કાટિનું કાર્ય શી રીતે સિદ્ધ થઇ શકે ? તાત્પર્યં

Page #398

સાધનાસમયની વિશિષ્ટ ચર્ચા
२७७
કે મનને ઢીલું-પેચુ' ન રાખતાં મક્કમ બનાવીને કામ લેવાની જરૂર છે.
‘આ મંત્રજપ હું યથાવિધ પૂરા કરી શકીશ કે નહિ ?” એવી શકા કરવી નહિ, તેના બદલે આ મંત્રજપ હું અવશ્ય યથાવિધિ કરી શકીશ’ એવી આત્મશ્રદ્ધા રાખવી, દરેક સફલતાનું મૂળ આત્મશ્રદ્ધા (Self-confidence) માં જ રહેલું છે, એ વાત કદી ભૂલવી નહિ. આ ખાખતમાં પૂર્વ અને પશ્ચિમના વિચારકા એકમત છે, તેમજ મનેવિજ્ઞાન પણ તેને પૂર્ણ સ'મતિ આપે છે.
આ મંત્રજપન્નું ફળ મળશે કે નહિ ? હજી સુધી તેનું કંઈપણ પરિણામ કેમ દેખાતું નથી ?’ આવા વિચારાને સાધકે કદી પણ સ્થાન આપવું નહિ. તેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં વિચિકત્સા’ નામના માટે દોષ ગણવામાં આવે છે. જે કાર્ય વિધિસર થયુ. હાય, તેનું ફળ ચેાગ્ય સમયે જરૂર મળે છે, એવી આંતરિક શ્રદ્ધા રાખવી અને સાધના ક્રમને આનંદથી અનુસરવેા.
એક પ્રવાસીએ મુબઇથી અમદાવાદની રેલ્વે-ટીકીટ ખરીી હાય અને તે અમદાવાદ જતી કોઇ પણ ગાડીમાં બેઠા હાય તા ‘હું અમદાવાદ પહેાંચીશ કે નહિ ? હજી સુધી અમદાવાદ કેમ ન આવ્યું?” વગેરે વિચારા કરે છે ખરા ? તેને ખાતરી છે કે આ રેલ્વે મને અમદાવાદ લઈ જવાની, એટલે એ બાબતમાં તે નિશ્ચિત રહે છે અને

Page #399

૨૭૮
નમસ્કારમ'ત્રસિદ્ધિ
રસ્તામાં જે સ્ટેશના આવે, તે આનંદથી જોયા કરે છે. સાધકે ખરાખર આ જ પ્રમાણે વર્તવાનું છે.
આ જગતમાં એવી કઈ પ્રવૃત્તિ છે કે જેમાં વિઘ્ન આવે જ નહિ ? એક નાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરી હાય તો પણ. તેમાં વિઘ્ના-મુશ્કેલીઓ-મૂ'ઝલણા આવે છે અને તેને કોઈ પણ પ્રકારે ઓળંગી જઇએ અર્થાત્ તેના જય કરીએ તે જ તેમાં સિદ્ધિ કે સફલતા સાંપડે છે. વળી શ્રેયાંસિ વદુ વિનિ-સારાં કામમાં સેા વિધન' એ ન્યાયે મૉંત્રસાધનામાં અનેક પ્રકારનાં વિઘ્ના આવે છે, પણ સાધકે ધીર તથા વીર બનીને તેના સામના કરવા જોઈએ, એટલે કે તેને એળંગી જવુ. જોઇએ કે તેના પર કાબૂ મેળવવા જોઇએ. આ વખતે ઢીલા પડવા કે હિંમત ગુમાવી તા સમજવું કે સાધના તૂટી જવાની અને આપણે તે અંગે જે કઈ પરિશ્રમ કર્યાં, તે ફોગટ થવાના.
કેટલાક એમ કહે છે કે ન્હાયા તેટલું પુણ્ય !” પરંતુ એ વાત મન મનાવવાની છે. અહીં તે। સાધના કેમ સફળ થાય ? તે જ વિચારવાનુ છે અને જયારે એ સાધના સફૂલ થાય, ત્યારે જ સ`તાષ માનવાના છે. વ્યાપાર કરવા માટે ખેાલેલી પેઢી અધવચ્ચેથી સકેલવી પડે, એ સ્થિતિ ઈષ્ટ ન જ ગણાય.
‘હું અમુક મ`ત્રના જપ કરી રહ્યો છું, તેનું પરિણામ આવુ' દેખાય છે’ વગેરે વાતા કાઇને કરવી નહિ. પરિણામ અંગે કંઇ પણ ચર્ચા-વિચારણા કરવી હાય તા મંત્રદાતા

Page #400

સાધનાસમયની વિશિષ્ટ ચર્ચા
૨૭૯
ગુરુ સાથે કરવી. અનધિકારી સાથે ચર્ચા-વિચારણા કરવામાં ઘણું જોખમ રહેલુ' છે. તેમાં કોઈ નાસ્તિકશિરામણના ભેટો થઈ ગયા અને તેના અમુક વિચાર મનમાં જચી ગયા તે સાધના મં પડી જાય છે અથવા તેમાંથી ભ્રષ્ટ થવાના વખત આવે છે.
મૉંત્રજપ નિયમિત સમયે શરૂ કરવા અને નિયમિત સમય પૂરા કરવા. કાઇ અસાધારણ કારણુ ઉત્પન્ન થયુ હાય તા વહેલા-મેાડા પણ કરી શકાય છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે નિયમિત થવાની કાળજી રાખવી. નિયમિતતા એ જીવનની માટી શિસ્ત છે અને તે આ રીતે કેળવાય એ પણ મોટા લાભ જ છે. એક બાબતમાં નિયમિત થવાની ટેવ પડે કે બીજી બાબતમાં પણ નિયમિત થવાશે અને એ રીતે આખુ· જીવન નિયમિત બનશે.
મ`ત્રજપ દરમિયાન શકય હાય ત્યાં સુધી આયંબિલ, એકાશન આદિ તપશ્ચર્યા કરવી, કારણ કે મનને શાંત અને સ્થિર કરવામાં તે ઘણી ઉપયાગી નીવડે છે. કઢી તેમ ન બની શકે તે છૂટા મ્હાંએ તેા ખાવું જ નહિ. તાત્પર્ય કે ઓછામાં ઓછું એ-આસણુ તા કરવું જ. વળી તેમાં પણ શકય એટલી ઊનેારિકા કરવી અને રસના પણ અને તેટલેા ત્યાગ કરવા. વિશેષ આહાર કે રસવાળા આહાર મ`ત્રજપ માટે અનુકૂળ નથી. વિશેષ ન મને તો મીઠાઈ અવશ્ય છેાડવી અને તીખી તમતમતી વાનગીએ આરેાગવાના વિચાર માંડી વાળવા. ઇન્દ્રિયા બેફામ અને તેા મનને જ્યાં ત્યાં ખે*ચી

Page #401

૨૮૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
જાય છે અને તેને સ્થિર થવા દેતી નથી. વર્ધમાન આયબિલ તપ વગેરે તપશ્ચર્યાએ આ દષ્ટિએ ઘણી ઉપયેગી છે.
આહાર અને મનને ગાઢ સંબંધ છે, વળી તેમાં અહિંસાનું પણ બને તેટલું પાલન કરવાનું છે. આ દષ્ટિએ ભક્ષ્યાભઢ્યની વિચારણા ગતિમાન થયેલી છે. તે નમસકારમંત્રને સાધકે જાણી લેવી જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ તેમાં જે બાવીશ વસ્તુઓને અભક્ષ્ય ગણાવી છે, તેનો ત્યાગ અવશ્ય કરવું જોઈએ.
બાવીશ અભાનાં નામ આ પ્રમાણે જાણવાં ? ૧. વડનાં ફળ ૧૨. વિષ (ઝેર) ૨. પીપળાનાં ફળ ૧૩. સર્વ પ્રકારની માટી ૩. ઊંબરાં
૧૪. રાત્રિભોજન ૪. અંજીર
૧૫. બહુબીજ ૫. કાકેદુંબર
૧૬. અનંતકાય ૬. દરેક જાતનો દારૂ ૧૭. બેળ અથાણું ૭. દરેક જાતનું માંસ ૧૮. ઘેલિવડાં ૮. મધ
૧૯ વંતાક ૯. માખણ
૨૦ અજાણ્યાં ફળ-ફૂલ ૧૦. હિમ (બરફ) ૨૧. તુચ્છ ફળ ૧૧. કરા
૨૨. ચલિત રસ. પ્રથમ પાંચ ઉદુંબર જાતિનાં ફળે છે કે જેમાં નાનાં નાનાં ઘણાં જંતુઓ હોય છે, તેથી તે ખાવા ગ્ય નથી.

Page #402

સાધના સમયની વિશિષ્ટ ચર્યા
૨૮૧ દારૂ માદક છે, બુદ્ધિને વિકૃત કરનાર છે તથા તમગુણની વૃદ્ધિ કરનાર છે, તેથી અભક્ષ્ય છે.
માંસ પણ બુદ્ધિને મંદ કરનાર, તમે ગુણની વૃદ્ધિ કરનાર તથા હિંસાનું પ્રધાન કારણ છે, તેથી અભય છે. | મધ અને માખણમાં તે જ રંગના અસંખ્ય સૂમ -જીની ઉત્પત્તિ થાય છે, માટે અભક્ષ્ય છે.
વિષ પ્રાણને નાશ કરનાર હોવાથી અભક્ષ્ય છે અને સર્વ પ્રકારની માટી સચિત્ત હોવાથી, તેમજ પ્રાણધારણ માટે અનાવશ્યક હોવાથી અભક્ષ્ય છે.
રાત્રિભેજનમાં જીવહિંસાદિ ઘણા દોષે રહેલા છે, તેથી તેને નિષેધ છે.
બહુબીજ એટલે જેમાં ઘણાં બીજ હોય એવાં શાક વગેરે અને અનંતકાય એટલે કંદમૂળ આદિ સાધારણ વનસ્પતિ અનંત જીવોની હિંસાને કારણે અભક્ષ્ય છે.
લીંબુ, કેરી, કેરડાં, કરમદાં, ગુંદા વગેરે અનેક વસ્તુઓનાં બેળ અથાણાં ત્રણ દિવસ પછી અભય છે.
ઘાલવડાં કઠેળ અને કાચા દહીંના સંગથી બને છે, માટે વિદલ હાઈ અભક્ષ્ય છે. વંતાક કામવૃત્તિપોષક અને બહુ નિદ્રા લાવનાર હોઈને તથા બહુબીજ હોવાથી અભક્ષ્ય છે. - અજાણ્યાં ફળ-ફૂલ ખાવામાં પ્રાણહાનિ તથા રોગે
પત્તિને સંભવ હાઈને અભક્ષ્ય છે. તુચ્છ ફળામાં ખાવાનું થોડું અને ફેંકી દેવાનું વધારે હોવાથી અભય છે. મહુડાં, જાંબૂ,

Page #403

૨૮૨
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
ખીલાં, ચણીખેર, આળા તથા મગની શીંગા વગેરે તુચ્છ ફળ ગણાય છે.
ચલિત રસ વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ ફરી જવાના કારણે અભક્ષ્ય છે. વાસી, પડતર કે બગડી ગયેલી વસ્તુઓના સમાવેશ આ પ્રકારમાં થાય છે.
મ'ત્રસાધનામાં શરીર અને મન એ બ'ને પાસેથી કામ લેવાનુ` છે, એટલે તે અને સ્વસ્થ હાવાં જોઈ એ. જો શરીર સ્વસ્થ ન હોય, તેમાં કઈ ગરબડ થઈ ગઈ હાય કે તેમાં પીડા થતી હોય તેા સ્મરણ, જપ, ધ્યાન, પૂજા આદિ શી રીતે થઇ શકે ? શરીરમાથ વહુ ધર્મસાધનમ્-શરીર એ ખરેખર ! ધર્મનુ પ્રથમ સાધન છે.’ એમ જે કહેવાયું છે, તે આ દૃષ્ટિએ જ કહેવાયુ છે.
જો ત‘દુરસ્તીનાં નિયમાનુ* ચીવટાઇથી પાલન કરીએ તા મેાટા ભાગે હરકત આવતી નથી અને શરીરની પાસેથી ધાયું... કામ લઇ શકાય છે.
અહી' એ સ્પષ્ટતા પણ કરી દઈએ કે કાયા કાચા કુંભ જેવી છે, તેની માયા-મમતા શી?’ એમ વિચારી કાઈ તેના પ્રત્યે બેદરકાર રહે અને ખિમારીને નાતરે તે હરગીઝ ઇચ્છવા ચેાગ્ય નથી. ‘કાયા પ્રત્યે મેાહ-મમતા રાખવી નહિ.’ એના અર્થ એ છે કે તેનુ વધારે પડતું લાલન-પાલન કરવું નહિ કે તેને ફીટવવુ' નહિ, પણ તેના પ્રત્યે બેદરકાર અની બિમારીને નાતરવી, એમાં કાઈ જાતનું ડહાપણ નથી. એથી તેા તપ-નિયમાદિ જે ધર્મકરણી કરતાં હાઈએ, તેમાં

Page #404

સાધના સમયની વિશિષ્ટ ચર્યા
૨૮૩ પણ ભંગ પડવાને અને નમસ્કારમંત્રની સાધના કે જે દિવ્ય જીવનને સાક્ષાત્કાર કરાવનારી છે, તેનો કમ તૂટી જવાને તથા આ જીવનમાં જે એક મહાન કાર્ય કરવાનો મનોરથ જ્યું હતું, તે અધૂરો રહી જવાને.
કેટલાક વધારે પડતી તપશ્ચર્યા કરીને શરીરનું મૂળભૂત બંધારણ તોડી નાખે છે અને પછી બિમારીમાંથી ઊંચા આવતા નથી, એ સ્થિતિ પણ ઈચ્છવા નથી. અહીં શાસ્ત્રકારોના નિમ્ન શબ્દો પર ગંભીરતાથી વિચાર કરવાની જરૂર છે. તેઓ કહે છે?
"कायो न केवलमयं परितापनीयो, मिष्टै रसैबहुबिधैर्न च लालनीयः । चित्तेन्द्रियाणि न चरन्ति यथोत्पथेन, वश्यानि येन च तदाचरितं जिनानाम् ॥"
આ શરીરને કેવળ પરિતાપ ઉપજાવવો નહિ કે તેનું વિવિધ પ્રકારના મધુર રસ વડે પાલન પણ કરવું નહિ. શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ એવું તપ આચરેલું છે કે જેનાથી ચિત્ત અને ઈન્દ્રિયો ઉન્માર્ગે ન જતા વશ રહે.”
નમસ્કારમંત્રની સાધના દરમિયાન બ્રહ્મચર્યનું પાલન આવશ્યક છે, તેથી બ્રહ્મચર્યની રક્ષાને લગતા નિયમે ચીવટાઈથી પાળવા જોઈએ. વળી ભેાંયસંથાર –જમીન પર ચટાઈ કે શેતરંજી બિછાવીને તેના પર સૂઈ રહેવું, એ બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં સહાય કરે છે, તેથી તેને ઉપગ રાખો.
આ વખતે પુરુષોએ સ્ત્રીને તથા સ્ત્રીઓએ પુરુષને

Page #405

૨૮૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
વિશેષ સંસર્ગ–પરિચય રાખ નહિ તથા શ્રીકથા, ભક્તકથા, દેશકથા કે રાજકથા પૈકી કઈ વિકથા કરવી નહિ, કારણ કે તે વિચારોમાં વિકૃતિ લાવે છે અને મનની પવિત્રતા તેડી નાખે છે.
સ્ત્રીકથા એટલે સ્ત્રીના રૂપ, લાવણ્ય, શૃંગાર આદિ સંબંધી વાર્તાલાપ; ભક્તકથા એટલે ભોજનની વાનીઆ, સ્વાદ, પદ્ધતિ વગેરે અંગે વાર્તાલાપ, દેશકથા એટલે લોકોમાં પ્રવતી રહેલા જુદા જુદા પ્રકારના રીતરિવાજે સંબંધી વાર્તાલાપ; રાજકથા એટલે રાજાઓના વિભવ તથા ભેગવિલાસ વગેરે સંબંધી વાર્તાલાપ. અહીં રાજાઓનું સ્થાન ભેગવી રહેલા ઉચ્ચ કક્ષાના અમલદારો વગેરે કે જેની રહેણીકરણ રાજા બો જેવી છે, તેમને સમાવેશ પણ રાજાઓમાં જ કર. જ્યાં આ પ્રકારનો વાર્તાલાપ થતો હોય, ત્યાંથી નમસ્કારમંત્રનો સાધક હઠી જાય, એ અત્યંત જરૂરનું છે.
વળી નાટક, * સીનેમા તથા ભાડભવૈયાના ખેલે પણ વજર્ય ગણવી જોઈએ અને તેને લગતાં સામયિકો તથા વર્તમાન પત્રો વાંચવાનું પણ મોકુફ રાખવું જોઈએ, કારણ કે તેમાં આ ચારેય પ્રકારની વિકથાઓ વિવિધ રીતે રજૂ થયેલી હોય છે અને શૃંગારિક ચિત્રોને પણ સારા પ્રમાણમાં સ્થાન અપાયેલું હોય છે.
સાધના દરમિયાન સોગઠાબાજી કે ગંજીફા જેવી રમત રમવી નહિ કે ટોળટીખળ અથવા ગપસપમાં વખત ગુમાવ નહિ. આ બધી વસ્તુઓ ચિત્તને શાંત-સ્થિર કરવામાં બાધક છે, એ વસ્તુ સાધકે અવશ્ય યાદ રાખવી. * અહીં નાટકથી શૃંગારિક નાટકે સમજવાં. ધાર્મિક નાટકે
જોવામાં બાધ નથી.

Page #406

સાધના સમયની વિશિષ્ટ ચર્યા
૨૮૫. નમસ્કારમંત્રની સાધના એ ખરી રીતે જીવનપરિ.. વર્તનની સાધના છે, એટલે દરેક પ્રકારની દુષ્ટ પ્રવૃત્તિ તથા દરેક પ્રકારના દુષ્ટ સંસ્કારથી બચવું જોઈએ અને સાત્વિક ભાવની વૃદ્ધિ થાય તેમ કરવું જોઈએ. જે. સાધકનું અંતર સાત્ત્વિક ભાવોથી ભરપુર હશે તે નમસ્કાર મંત્રની સિદ્ધિ સત્વર થશે, તેથી તામસિક તથા રાજસિક ભાવોથી દૂર રહેવું, એ સાધક માટે હિતાવહ છે.
નમસ્કારમંત્રનો જપ શાંત અને સ્વસ્થ ચિરો થવા લાગ્યું કે શાંતિનો અનુભવ થાય છે, એક જાતનો અલૌકિક આનંદ આવવા લાગે છે, ક્ષુદ્ર રોગો મટવા માંડે છે, મોટા રેગેના મૂળ ઢીલાં પડી જાય છે અને કેટલીક વાર સુંદર સ્વપ્ન પણ આવે છે. તેમાં ધર્માચાર્ય, ઉપાસ્યદેવની મૂર્તિ, મંત્રદાતા ગુરુદેવ, પ્રિયજન, પૂર્ણ ચંદ્ર, સૂર્ય, સમુદ્ર, જલથી ભરેલી નદી, કમલસહિત સરોવર કે તળાવ, યંત્રરાજ, સુમેરુ પર્વત, નૌકાવિહાર, અગ્નિજવાલા, હંસ, ચકલાક, સારસ, મોર, બે ઘડાના રથમાં આરોહણ, વેતછત્રધારણ, દીપ પંક્તિ, માલાધારણ, દિવ્ય સ્ત્રીઓનું દર્શન, વેત ઘોડે, કવેતબળદ, વેત હાથી, હાથી પર સવારી, વિમાનમાં બેસવું, રત્નનાં આભૂષણ તથા રાજ્યાભિષેક વગેરે દેખાય તે સમજવું કે સિદ્ધિ અવશ્ય થશે અને તે ટૂંકા સમયમાં જ થશે.
કેઈને પૂર્વના અધ્યવસાયથી ખરાબ કે ભયંકર સ્વપ્ન આવે તે ગભરાવું નહિ. તેણે એ કુસ્વપ્ન-દુઃસ્વપ્નની શાંતિ નિમિત્તે ચાર લોગસ્સને કાર્યોત્સર્ગ કરો તથા ક મંત્રબીજની માળા ફેરવવી, તેથી કુસ્વપ્નન્દુસ્વપ્ન બંધ થઈ જશે.

Page #407

[ ૧૮ ]. સિદ્ધિની સમીપમાં
સૂર્યોદય થવાનું હોય, તે પહેલાં કેટલાંક ચિહ્ન થાય છે; અથવા મેઘરાજા વરસવાના હોય તે તેની કેટલીક તૈિયારીઓ જોવામાં આવે છે. તે જ રીતે સાધનાપથ પર નિત્ય-નિયમિત પ્રયાણ કરી રહેલા સાધક જ્યારે સિદ્ધિની સમીપમાં આવે છે, ત્યારે કેટલાક પ્રત્યય થાય છે. તે અંગે મંત્રગ્રંથમાં કહ્યું છે કેचित्तप्रसादो मनसश्च तुष्टिरल्पाशिता स्वप्नपराङ्मुखत्वम् । स्वप्नेषु यानाधुपलम्भनं च, सिद्धस्य चिह्नानि भवन्ति सद्यः॥
સાધક જ્યારે સિદ્ધ બને, ત્યારે તેનાં કેટલાંક ચિહ્નો તરત જ જોવામાં આવે છે. જેમકે–ચિત્તની પ્રસન્નતા, મનને અપૂર્વ સંતેષ, અલ્પ ભજન, સ્વપ્નરહિત નિદ્રા વગેરે. કદાચ આ વખતે સ્વપ્ન આવે તે કોઈપણ વાહનની પ્રાપ્તિનું અને તેના પર સવારી કર્યાનું આવે છે.”
વિશેષમાં એ પણ જણાવ્યું છે કે –

Page #408

સિદ્ધિની સમીપમાં
ज्योतिः पश्यति सर्वत्र, शरीरं वा प्रकाशयुक् । निजं शरीरमथवा, देवतामयमेव ઉદે ।।
२८७
મ'સિદ્ધિ તદ્દન સમીપમાં હાય, ત્યારે સત્ર યાતિ દેખાય છે, અથવા પેાતાનુ શરીર પ્રકાશમય દેખાય છે, અથવા તો પેાતાનું શરીર દેવતામય જણાય છે.’
આ સિવાય આનંદનાં અશ્રુ આવવાં, દેહ પુલકિત થવા, ગદ્દગકઠે ભાષણ થવું આદિ ખીજા પણ કેટલાંક લક્ષણા જોવામાં આવે છે.
કેટલાક લેાકેા એમ માને છે કે આ કાલમાં ગમે તેટલી કઠિન કે ઉગ્ર સાધના કરીએ તા પણ મંત્રદેવતા સાક્ષાત્ દન આપતા નથી. અલબત્ત, તેએ સ્વપ્નમાં દન દે છે, રાગાનુ' નિવારણ કરે છે કે પુષ્પપ્રવેશ આદિથી તેનુ' પ્રમાણ આપે છે, પણ આ માન્યતા સર્વાંશે સાચી નથી. આજે પણ એવા મંત્રસાધકેા જોવામાં આવ્યા છે કે જેમને મ`ત્રસાધનાના પરિણામે મંત્રદેવતાનાં દન થયાં હાય અને તેમની વિવિધ પ્રકારની કામના અજબ રીતે પૂરી થઇ હાય.
ઘડીભર માની લઇએ કે આજે ખરેખર મ`ત્રદેવતા સાક્ષાત્ દન આપતાં નથી, પણ સ્વપ્નદન, રાગનિવારણ, પુષ્પપ્રવેશ આદિથી પ્રમાણ આપે છે અને સાધકના મનારથની સિદ્ધિ કરે છે, તે એ હકીકત મંત્રસિદ્ધિની વિરુદ્ધની નથી, પણ તરફેણની જ છે. સાધકને તા એટલુ જ જોવાનું કે જે ચેયની સિદ્ધિ અર્થે તેણે સાધના કરી, તે સફલ થઇ કે નહિ?

Page #409

નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
નમસ્કારમંત્રની સાધના તેા મુખ્યત્વે સસારસાગર તરવા માટે જ થાય છે, એટલે તેના પરિણામે ચિત્તશુદ્ધિભાવશુદ્ધિ થાય અને કર્મોની મહાન નિ રા થાય, તે જ જોવાનું છે. બીજી સિદ્ધિએ તે ત્યાં વણમાગી આવી જાય છે અને તેના સાધકને જીવનની ઉચ્ચ ભૂમિકા પર મૂકી દે છે.
૨૮
સિદ્ધિ થયા પછી સાધના કરવાની હાતી નથી, એટલે આ દિવસેાને સાધનાના છેલ્લા દિવસેા સમજવાના છે અને તેમાં દરેક ક્રિયા વિધિ-અનુસાર ખૂબ શુદ્ધિપૂર્વક કરવા માટે કાળજી રાખવાની છે.
કેટલીક વાર એમ પણ બને છે કે સિદ્ધિ હાથવે તમાં હાય, પણ સાધક તરફથી કેટલીક ભૂલા થવા પામે અને તે દૂર હડસેલાઈ જાય, એટલે છેલ્લી ઘડી સુધી પ્રમાદ પેસી ન જાય કે કેાઈ માનસિક દોષનુ સેવન ન થઈ જાય, તેની ખાસ તકેદારી રાખવાની છે.
કેટલાક એમ માને છે કે મત્રસિદ્ધિ એ વાસ્તવમાં આંતરિક શક્તિના વિકાસ છે, તેમાં કોઇ દૈવી તત્ત્વ નથી કે ચમત્કાર નથી. ક્ષણભર માની લઈએ કે તેમનું આ મંતવ્ય સાચું છે, તે પણ તે મંત્રના મહિમા ગાનારું છે; કારણ કે આંતરિક શક્તિના આવા અદ્દભુત વિકાસ અન્ય કોઈ સાધનથી શકય નથી. મનુષ્યના જે આંતરિક વિકાસ વિશ્વની ગૂઢતમ શક્તિઓ સાથે અનુસ ́ધાન કરે અને અચિંત્ય કાર્યો કરવા સમર્થ થાય, તેથી વધારે સુંદર બીજુ શુ' હોઇ શકે ?

Page #410

સિદ્ધિની સમીપમાં
૨૮૯ કેટલો જપ કર્યા પછી નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ થાય ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં અમે ભટ્ટારક શ્રી સકલકીતિ વિરચિત તત્ત્વાર્થસારદીપિકાને નિમ્ન લેક રજૂ કરીશું: वाचो वा विश्वकार्याणां, सिद्धयेऽत्र परत्र च । तथासंख्या विधेयास्य, सहस्रलक्षकोटिभिः ।।
વાણી તથા આલોક અને પરલોકનાં સમસ્ત કાર્યોની સિદ્ધિ માટે આ મંત્રને હજાર, લાખ અને કોડ સંખ્યા વડે જપ કરવો.”
તાત્પર્ય કે કેઈકને અમુક હજાર પ્રમાણ જપ કરતાં જ તેની સિદ્ધિ થાય છે, કેઈકને અમુક લાખને જપ કરતાં તેની સિદ્ધિ થાય છે, તે કઈકને કેડ કે તેથી પણ વધારે મંત્રનો જપ કરવો પડે છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે સિદ્ધિનો મુખ્ય આધાર સંખ્યા પર નહિ, પણ ચિત્તની શુદ્ધિ અને એકાગ્રતા પર છે. તેનું પ્રમાણ જેટલું વધારે, તેટલી સિદ્ધિ વહેલી થાય છે. આને અર્થ એમ પણ સમજ કે જેનું ચિત્ત શુદ્ધ નથી કે સ્થિર નથી, તેને કદી પણ સિદ્ધિ થતી નથી.

Page #411


Page #412

નમસ્કાર–મંત્રસિદ્ધિ
ત્રીજે સિદ્ધિ-ખંડ

Page #413


Page #414

[ ૨૯]
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
નમસ્કારમંત્રની સાધના કરતાં યોગનાં આઠેય અંગેની સિદ્ધિ થાય છે, તેથી જે જે ફલો ગસિદ્ધિથી મળે છે, તે બધાં જ ફલ નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિથી મળે છે.
અહીં પ્રશ્ર થવા સંભવ છે કે “નમસ્કારમંત્રની સાધના કરતાં ચગનાં આઠેય અંગેની સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય છે? તેને ઉત્તર એ છે કે “નમસ્કારમંત્રના સાધકે જે ચર્ય પાળવાની છે, તેમાં યમ અને નિયમ નો સમાવેશ થાય છે. આ સાધના કરતાં લાંબા સમય સુધી એક આસને બેસવું પડે છે, તેથી આસનસિદ્ધિ પણ થાય છે. તેમાં જપ તથા ધ્યાન કરતાં પહેલાં પ્રાણાયામ કરવાને હોય છે, તેથી પ્રાણુ પામ ની સિદ્ધિ પણ થાય છે. વળી એ વખતે મનને અન્ય વિષયોમાંથી ખેંચી લેવાનું હોય છે, તેથી પ્રત્યાહારની સિદ્ધિ પણ થાય છે અને વૃત્તિઓની

Page #415

૨૯૪
નમસ્કારમ સિદ્ધિ
ધારા એક જ વિષય પ્રત્યે વહે છે, એટલે ધારા પણ સિદ્ધ થાય છે. વિશેષમાં નમસ્કારમ'ત્રનુ પદસ્થ આદિ ધ્યાન ધરતાં ધ્યાન ની સિદ્ધિ થાય છે અને એ રીતે ધ્યાનની સિદ્ધિ થતાં સમાધિ ના લાભ પણ અવશ્ય મળે છે. આ રીતે નમસ્કારમત્રની સાધના કરતા યાગનાં આઠેય અગાની સિદ્ધિ થાય છે,
6
યાગથી પ્રાપ્ત થતી સિદ્ધિઓમાં અસિદ્ધિના મહિમા ઘણા છે. નમસ્કારમ`ત્રની સિદ્ધિથી આ અષ્ટસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી જ કહ્યું છે કે · આઠ સ’પટ્ટાથી પરમાણુા, અસિદ્ધિ દાતાર.’ આ અસિદ્ધિએ નીચે પ્રમાણે જાણવી : (૧) અણિમા-શરીરને અતિ નાનુ` બનાવી દેવાની સિદ્ધિ.
આ સિદ્ધિવાળા સેાયન! નાકામાં પણ પ્રવેશ કરી શકે તેવડી નાની કાયા મનાવી શકે છે.
(૨) મહિમા-શરીરને અતિ મોટુ' બનાવી દેવાની સિદ્ધિ આ સિદ્ધિવાળા મેરુ પર્યંત જેવડું મોટું શરીર બનાવી શકે છે કે જે પ્રમાણે વિષ્ણુકુમાર મુનિએ બનાવ્યું હતુ.... (૩) લઘિમા-શરીરને અતિ હલકુ' બનાવી દેવાની સિદ્ધિ આ સિદ્ધિવાળા પેાતાના શરીરને પવનથી પણ હલકું બનાવી શકે છે.
(૪) રિમા-શરીરને અતિ ભારે બનાવી દેવાની સિદ્ધિ આ સિદ્ધિવાળા પેાતાના શરીરને પહાડ જેટલુ વજનદાર બનાવી શકે છે.

Page #416

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
૨૯૫ (૫) પ્રાપ્તિ–પૃથ્વી પર ઊભાં ઊભાં જ મેરુ પર્વતના
શ્રેગને સ્પર્શ કરી શકે તેવી સિદ્ધિ. કેટલાક એમ માને છે કે આ સિદ્ધિથી અહીં બેઠાં ચંદ્રમાને
સ્પર્શ કરી શકાય છે. (૬) પ્રાકામ્ય–ભૂમિમાં પણ જલની જેમ ઉન્મજજન
નિમજજન કરવાની સિદ્ધિ. (૭) ઈશિત્વ-ચકવતી તથા ઈન્દ્રની દ્ધિ વિસ્તારવાની
સિદ્ધિ. • (૮) વશિત્વ-ગમે તેવા ફૅર જંતુઓને પણ વશ કરી
શકે તેવી સિદ્ધિ.
નવપદાત્મક એવે નમસ્કારમંત્ર સિદ્ધ થતાં નવનિધિની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે માપે “નવપદ એના નવ નિધિ આપે” એ વચને પ્રસિદ્ધ છે. આ નવ નિધિઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે જાણવાં (૧) નિસર્પ, (૨) પાંડુક, (૩) પિંગલક, (૪) સર્વરત્ન, (૫) મહાપ, (૬) કાલ, (૭) મહાકાલ, (૮) માણવક અને (૯) શંખ.
પ્રવચનસારોદ્ધારની ટીકા’માં કહ્યું છે કે આ નવનિધિઓમાં વિશ્વસ્થિતિનું કથન કરનારાં શાશ્વત ક૯૫નાં પુસ્તક હોય છે.
(૧) નૈસર્ષનિધિન્ના કોમાં ગ્રામ, આકાર, નગર, પાટણ, દ્રોણુમુખ, મડંબ, સ્કંધાવાર, ગૃહ વગેરેની સ્થાપનાન વિધિ દર્શાવેલો હોય છે.

Page #417

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
(૨) પાંડુનિધિના કામાં ગણિત, ગીત, ચાવીશ પ્રકારના ધાન્યનાં બીજ તથા તેની ઉત્પત્તિના પ્રકાર દર્શાવેલા હાય છે.
૨૯૬
(૩) પિંગલકનિધિના કલ્પામાં પુરુષ, સ્ત્રી, હાથી, ઘેાડા વગેરેનાં આભરણના વિધિ દર્શાવેલા હાય છે.
(૪) સ`રત્નનિધિના કલ્પામાં ચક્રવતીનાં ચૌદ રત્નાનુ` વિગતવાર વર્ણન હેાય છે. ચક્રવતીનાં ચૌદ ૨ના આ પ્રમાણે ગણાય છેઃ (૧) સેનાપાંત, (૨) ગાથાપતિ (ગૃહપતિ), (૩) પુરાહિત, (૪) અશ્વ, (૫) ગજ, (૬) વર્ધક, (૭) સ્ત્રી, (૮) ચક્ર, (૯) છત્ર, (૧૦) ચ, (૧૧) મણિ, (૧૨) કાકિણી, (૧૩) ખડ્ગ અને (૧૪) દંડ.
(૫) મહાપદ્મનિધિના કલ્પામાં વસ્ત્ર તથા રંગની ઉત્પત્તિ, તેના પ્રકાર, તેને ધાવાની રીતે। તથા સાત ધાતુઓનુ વર્ણન હાય છે.
(૬) કાલનિધિના કલ્પોમાં સમગ્રકક્ષ્નુ જ્ઞાન, તીર્થંકરાદિના વંશનું કથન તથા સેા પ્રકારના શિલ્પાનુ વર્ણન હાય છે.
(૭) મહાકાલનિધિના કલ્પામાં લેાહ, સુવર્ણ, મુક્તા, મણિ, સ્ફટિક, પરવાળાં વગેરેના વિવિધ ભેદો અને તેની ઉત્પત્તિ વગેરેનુ વર્ણન હાય છે.
(૮) માણુવકનિધિના કલ્પામાં ચાઢાએની ઉત્પત્તિ, શસ્ત્રસામગ્રી, યુદ્ધનીતિ તથા દંડનીતિ વગેરેનું વણ ન હેાય છે.

Page #418

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
૨૯૭ (૯) શખનિધિના કપમાં ગદ્ય, પદ્ય, નૃત્ય, નાટક વગેરેનું વિગતવાર વર્ણન હોય છે.
“નવનિધિ” શબ્દથી સર્વસંપત્તિએનું સૂચન પણ થાય છે, એટલે નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ થતાં સર્વ સંપત્તિએ પિતાની મેળે ચાલી આવે છે અને તેના સાધકને કોઈ પણ વાતની કમી રહેતી નથી.
વળી નમસ્કારમંત્ર સિદ્ધ થતાં તમામ તાંત્રિક કર્મોની સિદ્ધિ થાય છે. તે તાંત્રિક કર્મો મુખ્યત્વે આ પ્રમાણે જાણવાં :
જે પ્રયોગ કે કર્મથી વ્યાધિઓનું નિવારણ થાય, ઘાતક પ્રગોને મૂલછેદ થાય તથા દુષ્ટ ગ્રહોની દષ્ટિને પ્રતિકાર થાય, તે શાંતિકર્મ
જે પ્રયોગ કે કર્મથી ધન-ધાન્ય, સંપત્તિ, ઐશ્વર્ય તથા કીર્તિમાં વધારો થાય, તે પૌષ્ટિકકમ. આમ તે તે શાંતિકમને જ એક પ્રકાર ગણાય છે.
જે પ્રયોગ કે કર્મથી બીજાઓ આપણે હુકમ માનવા માટે તત્પર થાય, અથવા તે આપણે કઈ પણ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરી શકે નહિ, તે વશ્ય કે વશીકરણુકર્મ.
જે પ્રવેગ કે કર્મથી બીજાની સ્વતંત્ર ગતિનો રાધ થાય અને તેની અપકારી ચેષ્ટાઓનાં લક્ષ્યને બદલી શકાય, તે સ્તમ્ભનકર્મ. શ્રી જંબૂ કુમારે નમસ્કારમંત્રના ધ્યાનથી પ્રભવ ચેર વગેરેને ઑભિત કરી દીધા હતા, તે આ પ્રકારનું કર્મ જાણવું.

Page #419

નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
જે પ્રયાગ કે કમ થી વિરાધી વ્યક્તિઓના સમૂહમાં ફૂટ પડે અને એ રીતે તેમનું વિઘાતક બળ તૂટી જાય, તે વિદ્વેષણુક.
જે પ્રયાગ કે કમ થી સામી વ્યક્તિની માન-મર્યાદા તૂટે તથા તેને ગામ કે દેશ છેાડવાના વખત આવે, તે ઉચ્ચાટનકે.
૨૯૮
તે
જે પ્રયેાગ કે કર્માંથી મનુષ્યનું મરણ નીપજે, તે મારક.
અહી એ સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે નમસ્કારમંત્રની સિદ્ધિ કરનારનું હૃદય વિશ્વમૈત્રીથી ભરપૂર હાય છે, એટલે તે કાઈ પણ પ્રાણીને પોતાના વેરી કે દુશ્મન ગણતા નથી અને તેથી તેના પર કેાઈ વિઘાતક પ્રથાગ અજમાવતા નથી. એ તેા તેનું પણ કલ્યાણ થાઓ, એમ જ ઇચ્છે છે. આમ છતાં ધર્મ કે શાસનરક્ષાના વિકટ પ્રસંગે કોઈ પ્રયાગ કરવાની જરૂર જ પડે તેા તે નિષ્કામભાવે કરે છે અને તે પ્રયાગ કરવા માટે પ્રાયશ્ચિત્ત પણ ગ્રહણ કરે છે. આ પ્રયાગા અ‘ગે ‘મ’ત્રવિજ્ઞાન’ના ત્રૈત્રીશમા પ્રકરણમાં અમે વિસ્તારથી ચર્ચા કરેલી છે, તે જિજ્ઞાસુએ અવશ્ય જોઈ લેવી. જૈન શાસ્ત્રામાં કહ્યું છે કે—
चौरो मित्रमहिर्माला, वह्निवरिर्जलं स्थलम् । कान्तारं नगरं सिंहः, श्रृगालो यत् प्रभावतः ॥
‘જેના (નમસ્કારમંત્રના) પ્રભાવથી ચારી કરવા આવેલા ચાર મિત્ર બની જાય છે. સાપની પુષ્પમાલા બની જાય છે

Page #420

નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
૨૯૯
અગ્નિનું પ્રમળ જળરાશિમાં પરિવર્તન થાય છે અને પ્રખલ જળરાશિનુ સ્થળ તરીકે પરિવર્તન થાય છે. વળી અટવી હાય ત્યાં નગર વસે છે અને સિંહ શિયાળ જેવા બની જાય છે.’
ઇતિહાસમાં એવા દાખલાઓ નાંધાયેલા છે કે અમુક જૈન મુનિવરા જગલમાંથી પસાર થતા હતા, તે વખતે સિંહ-વાઘ જેવા સિંહક પ્રાણીએ સામે મળ્યા હતા અને તેમણે શ્રદ્ધાપૂર્ણાંક નમસ્કારમંત્રનું ધ્યાન કરતાં એ પ્રાણીએ તદ્દન શાંત મની અન્ય માર્ગે ચાલ્યા ગયા હતા.
વિશેષ શુ?
दूरयत्यापदः सर्वाः पूरयत्यत्र कामनाः । राज्यस्वर्गापवर्गास्तु, ध्यातो योऽमुत्र यच्छति ॥
• ધ્યાન કરાયેલ આ મંત્ર સર્વ આપદાઓને દૂર કરે છે તથા સર્વ કામનાઓને પૂર્ણ કરે છે. તેમજ આ લેાકનાં રાજ્યાદિનાં અને પરલોકનાં સ્વર્ગાપવર્ગાદિનાં (સ્વર્ગ અને મેાક્ષ વગેરેનાં) સુખાને આપે છે.’
નમસ્કારમ ત્રમાંથી ઉદ્દભવેલા અનેક કા સાધક મંત્રા હવે પછીનાં પૃષ્ઠોમાં આમ્નાય સાથે આપેલા છે; તેના પાકો શાંત-સ્વસ્થ ચિત્તે અભ્યાસ કરે અને તેના લાભ લઈ પેાતાના જીવનને સુખી બનાવે, એ અમારી આંતરિક અભિલાષા છે.

Page #421

[૩૦]
છે કાર અથવા પ્રણવમંત્ર
પ્રવચનસાદારવૃત્તિ માં કહ્યું છે કે “નમસ્કાર સર્વ મંત્રરત્નોની ઉત્પત્તિનું સ્થાન છે એટલે કે આર્ય ભૂમિમાં–આર્ય વર્તમાં આજે જે જે પ્રભાવશાળી મંત્ર જેવામાં આવે છે, તે બધાયે નમસ્કારમંત્રમાંથી ઉદ્દભવેલા છે.
શ્કાર અથવા પ્રણવમંત્ર કે જે જિનશાસનમાં અતિ પ્રસિદ્ધ છે + તથા અન્યત્ર પણ જેની મોટા પ્રમાણમાં ઉપાસના થાય છે, તેની ઉત્પત્તિ પણ નમસ્કારમંત્રમાંથી જ થયેલી છે. તેને નિર્દેશ કરતી એક પ્રાચીન ગાથા વેતામ્બર તથા દિગમ્બર સાહિત્યમાં નીચે પ્રમાણે દૃષ્ટિગોચર થાય છે :
अरिहंता असरीरा, आयरिय उवज्झाय मुणिणो । पंचक्खरनिफ्फन्नो, ओंकारो पंचपरमिट्टी ॥
કારમંત્ર પંચપરમેષ્ઠી સ્વરૂપ છે, કારણ કે તે અરિહંત, અશરીરી (સિદ્ધ), આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને મુનિના પ્રથમ અક્ષરથી બનેલ છે.
+ કાર તથા હી કારની ઉપાસનાને વિસ્તૃત પરિચય અમારા તરફથી પ્રગટ થયેલ “કાર ઉપાસના અને હકાર ઉપાસના ગ્રંથમાં અપાયેલ છે.

Page #422

શ્કાર અથવા પ્રણવમંત્ર
૩૦૧. અરિહંતને પ્રથમ અક્ષર જ છે અને અશરીરી (સિદ્ધિ)નો પ્રથમ અક્ષર પણ છે. તે બંનેની સંધિ કરીએ તે ૩+૧= થાય છે. તેમાં આચાર્યનો પ્રથમ અક્ષર ૩ જોડીએ તે બા+
=ા થાય છે. તેમાં ઉપાધ્યાયનો પ્રથમ અક્ષર ૩ જોડીએ તે આ + = થાય છે અને તેમાં મુનિ (સાધુ) ને પ્રથમ અક્ષર મેં જેડીએ તે કોમ્ થાય છે.
શ્રી પતંજલિ મુનિએ યોગદર્શનમાં “તશ્ય વાચ: પ્રાતઃ' એ સૂત્રથી ૩ષ્કારને પ્રણવમંત્ર તરીકે નિર્દેશ કરેલો છે અને જૈનાચાર્યવિરચિત “મત્રવ્યાકરણ” માં એંકારના જે પર્યાયશબ્દો આપવામાં આવ્યા છે, તેમાં પણ તે દષ્ટિગોચર થાય છે. જેમ કે –
तेजो भक्तिविनयप्रणवब्रह्मदीपवामाश्च । वेदोऽब्जदहन ध्रुवमादिद्युभिरोमिति स्यात् ।।
શ્કારમંત્ર તેજસુ, ભક્તિ, વિનય, પ્રણવ, બ્રહ્મ, પ્રદીપ, વામ, વેદ, કમલ, અગ્નિ, ધ્રુવ, આદિ અને દુ (આકાશ) સંજ્ઞાથી પ્રસિદ્ધ છે.”
તંત્રગ્રંથમાં તેના અન્ય પણ અનેક સંકેતે પ્રાપ્ત થાય છે.
આ ષ્કાર અથવા પ્રણવમંત્રને મહિમા નીચેની ગાથામાં પ્રકટ થયેલ છે?
ॐकार बिन्दुसंयुक्तं, नित्यं ध्यायन्ति योगिनः। कामदं मोक्षदं चैव, ॐकाराय नमो नमः ॥

Page #423

૩૦૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ બિંદુથી સંયુક્ત એવા કારનું યોગીઓ નિત્ય ધ્યાન ધરે છે. તે આ લેકની સર્વ કામનાઓ પૂર્ણ કરનારે છે તથા (અક્ષય અનંત સુખના ધામરૂપ) મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવનારો છે. આવા (અપૂર્વ મહિમાશાલી) શ્કારમંત્રને વારંવાર નમસ્કાર હો. | મુનિ–મહાત્માઓના વ્યાખ્યાન પ્રસંગે પ્રારંભમાં આ લોક પ્રાયઃ બેલાય છે, તે પરથી તેનું મહત્ત્વ સમજી શકાશે.
ભગવદ્દગીતામાં ક્કારને એકાક્ષરી બ્રહ્મ કહ્યું છે અને તેનું ઉચ્ચારણ કરવાથી પરમગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, એમ જણાવેલું છે.* ઉપનિષદો વગેરેને પણ આ જ અભિપ્રાય છે. તાત્પર્ય કે કારનું ઉચ્ચારણ, સ્મરણ તથા ધ્યાન કરવાથી મનુષ્યના અંતરમાં સુષુપ્ત રહેલી આત્મશક્તિ જાગ્રત થાય છે અને તે ચરમ સીમાએ પહોંચે છેતેથી જ મુનિવરો તથા મુમુક્ષુઓ તેની ઉપાસના કરે છે.
યોગશાસ્ત્રના આઠમા પ્રકાશમાં કહ્યું છે કેतथा हृत्पद्ममध्यस्थं शब्दब्रह्मैककारणम् । स्वरव्यञ्जनसंवीतं वाचकं परमेष्ठिनः ॥ मूर्द्धसंस्थितशीतांशु कलामृतरसप्लुतम् । कुम्भकेन महामन्त्रं प्रणवं परिचिन्तयेत् ॥
તથા હદયકમલમાં રહેલા સમગ્ર શબ્દબ્રહ્મની ઉત્પત્તિનું એક કારણ, સ્વર તથા વ્યંજસહિત પંચપરમેષ્ઠિ પદવાચક
* અધ્યાય ૮. લેક ૧૩.

Page #424

ૐકાર અથવા પ્રણવમંત્ર
૩૦૩
તથા મસ્તકમાં રહેલા ચંદ્રકલામાંથી ઝરતા અમૃતના રસે કરી ભીંજાતા મહામંત્ર પ્રણવને કુંભક કરીને અર્થાત્ શ્વાસેાશ્ર્વાસ રાકીને ચિતવવા.’
ત્યાં એ પણ જણાવ્યું છે કેपीतं स्तम्भेऽरुणं वश्ये क्षोभणे विद्रुमप्रभम् । कृष्णं विद्वेषणे ध्यायेत् कर्मघाते शशिप्रभम् ॥
સ્ત‘ભનકમ કરવું હાય તા કારને પીળા ર'ગાના ચિંતવવા; વશીકરણ કરવું હાય તા આછા લાલ રંગના ચિંતવવા; ક્ષેાભ પમાડવા માટે પરવાળા સમ લાલ ર`ગના ચિંતવવા; વિદ્વેષણુકમ માં કાળા ર’ગના ચિંતવા અને કર્માના નાશ કરવા માટે ચંદ્રની કાંતિ સમ ઉજજવલ રગના ચિતવવા’
આ જ પ્રકાશમાં શ્રી હેમચ`દ્રાચાર્યે ૐકારનું ધ્યાન ધરવા માટે એક વિશિષ્ટ ચ*ત્રનુ વિધાન કરેલું છે, તે જિજ્ઞાસુએ ત્યાંથી જોઈ લેવુ' અને ગુરુગમ મેળવી તે પ્રમાણે યંત્ર તૈયાર કરી તેનુ ધ્યાન ધરવું. તેથી ઘણા લાભ થવા સંભવ છે.
અમે એક જૈન મુનિવરને ૐકારની ઉપાસનાથી અપૂર્વ કાવ્યશક્તિ પ્રાપ્ત થયેલી જોઈ છે, તેમજ અન્ય સાધુસન્યાસીઓને પણ વિવિધ પ્રકારની સિદ્ધિએ પ્રાપ્ત કરતાં નિહાળેલા છે. વળી કારનું વિધિપૂર્વક ઉચ્ચારણ કરતાં જે એકાગ્રતા અને આન'દના અનુભવ થાય છે, તે અલૌકિક હાય છે. અન્ય રીતે કહીએ તેા જેના મનમાં અનિશ કારનુ રટણ હાય છે, તેને આ દુનિયામાં કોઇ દુઃખા સતાવી શકતાં નથી કે તેની આન મસ્તીના ભ`ગ કરી શકતાં નથી.

Page #425

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
“પચનમુક્કારલઘુત્ત” કહ્યું છે કે— संविग्गेणं मणसा अखलियफुडमणहरेण य सरेण । पउमासणिओ करबद्धजोगमुद्दो य कारणं ॥ सम्मं संपुन्नं चिय समुच्चरिज्जा सय नमुक्कारं । उस्सग्गेणेस विही अह बलगलणा तदा न पहू ॥ तन्नामाणुग असिआउस ति पंचक्खरे तहवि सम्मं । निहु पि परावत्तिज्ज कह वि अह तत्थ वि असत्तो ॥ ता झाज्जा ओमिति संगहिया जं इमेण अरहंतो । असरीरा आयरिया उवज्झाया मुणिवरा सव्वे ॥ एयन्नामाइनिपन्नवन्नसन्धिप्पओगओ सन्तुहि एसो ओंकारो किर विणिोि ||
નમ્હા ।
અંત સમયે સવિગ્ન મન વડે, અસ્ખલિત, સ્પષ્ટ અને મધુર સ્વર વડે તથા કરબદ્ધ ચેાગમુદ્રાથી યુક્ત પદ્માસને બેઠેલી કાયા વડે સમ્યક્ પ્રકારે સંપૂર્ણ નમસ્કારનું સ્વયં ઉચ્ચારણ કરવું એ ઉત્સવિધિ છે. અથવા બળ ઘટવાથી તેમ કરવા સમર્થ ન હેાય, તા પરમેષ્ઠિના નામને અનુસરનારા. આ સિ બા ૬ સા' એવા પાંચ અક્ષરાનુ` સમ્યક્ પ્રકારે મૌનપણે પરાવર્તન કરવું. જો કોઈ કારણે તેમ કરવા પણ અશક્ત હાય, તા ‘ૐ એવા અક્ષરનું ધ્યાન કરવુ, કારણ કે એ અક્ષર વડે અરિહંત, અશરીરી (સિદ્ધ), આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સવ મુનિવરા સ`ગ્રહિત થયેલા છે. એ પાંચેય નામેાની આદિમાં રહેલા અક્ષરાની સધિના પ્રયાગથી જ ાર બનેલા છે, એમ સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ ફરમાવેલ છે.’
૩૦૪

Page #426

શ્કાર અથવા પ્રણવમંત્ર
૩૦૫ તાત્પર્ય કે ઋાર એ અંત સમયને પણ સાથી છે અને તેનું ઉચ્ચારણ—સ્મરણ તથા અર્થચિંતન મનુષ્યની ગતિ સુધારે છે.
શ્રી સિંહતિલકસૂરિજીએ “મંત્રરાજરહસ્ય માં કહ્યું છે કે
अहंददेहाचार्योपाध्यायमुनीन्द्रपूर्ववर्णोत्थः । प्रणवः सर्वत्रादौ ज्ञेयः परमेष्ठि-संस्मृत्यै ।।
–ગાથા ૩૧૪ “અહંત, અદેહ (સિદ્ધ), આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને મુનીન્દ્રના પૂર્વે વર્ષોથી બનેલા પ્રણવ પરમેષ્ઠીના સ્મરણ અથે સર્વત્ર આદિમાં ભણવો.”
તાતપર્ય કે કેઈપણ મંત્ર બોલતાં પહેલાં પ્રથમ તેને ઉચ્ચાર કરો અને પછી મંત્ર બોલવો. અન્ય મંત્ર વિશારદોએ પણ આવું જ વિધાન કરેલું છે અને તેને “મંત્રસેતુ” ની વિશિષ્ટ સંજ્ઞા આપેલી છે. મંત્રસેતુ એટલે મંત્રની મૂલભૂત શક્તિનું અનુસંધાન કરી આપનારો. તાત્પર્ય કે પ્રથમ કાર બોલીને પછી મંત્ર બોલવામાં આવે તો તેની શક્તિ યથાર્થપણે જાગ્રત થાય છે અને તેથી ઈષ્ટ કાર્યો કરી શકાય છે.
શ્કારનું આવું માહાત્મય હોવાથી જ સર્વ મંત્રની આદિમાં તેનું ઉચ્ચારણ થાય છે.
શ્રીમંતભદ્રાચાર્યે ઋારને મહિમા દર્શાવવા માટે બાર શ્લોકથી શેભતું એક સુંદર સ્તોત્ર બનાવ્યું છે, તે પાઠકેની જાણ માટે અહીં રજૂ કરીએ છીએ. .
२०

Page #427

६०६
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ॐकारस्तोत्रम् प्रणवस्त्वं परब्रह्मन् लोकनाथो जिनेश्वरः। कामदस्त्वं मोक्षदस्त्वं ॐकाराय नमो नमः ॥ १॥
હે સ્કાર! તું પ્રણવ છે, તું પરબ્રહ્મ છે, તું લેકનાથ છે અને તે જ જિનેશ્વર છે. વળી સંસારની સર્વ કામનાઓ પૂરી કરનાર છે તથા મોક્ષસુખને આપનાર છે. એવા તને મારે પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હો.”
पीतवर्णः श्वेतवर्णों रक्तवर्णों हरिद्वरः । कृष्णवर्णो मतो देवः ॐकाराय नमो नमः ॥ २ ॥
હે શ્કાર! તું પીતવર્ણ, વેતવર્ણને, રક્તવર્ણને, ધૂમ્રવર્ણ તથા કૃષ્ણવર્ણને એમ પાંચ વર્ણને દેવ મનાયેલ છે. તને મારો પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર છે.”
તાત્પર્ય કે ૩ષ્કારરૂપી દેવનું આ પાંચ વર્ણો વડે ધ્યાન ધરવામાં આવે છે. તેનું ફલ આગળ સાતમી તથા આઠમી ગાથામાં બતાવવામાં આવશે. .
नमस्त्रिभुवनेशाय रजोऽपोहाय भावतः। पञ्चवेवाय शुद्धाय ॐकाराय नमो नमः ॥३॥
કાર! તું ત્રિભુવનને સ્વામી છે અને ભાવથી કમરૂપી રજનું હરણ કરનારો છે. વળી તું (પંચપરમેષ્ઠી સ્વરૂપ હેવાથી) પંચદેવ તરીકે વિખ્યાત છે અને (તાત્વિક દૃષ્ટિએ) અતિ શુદ્ધ છે. એવાતને મારે પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર છે.”

Page #428

ૐકાર અથવા પ્રણવમંત્ર
मायादये नमोऽन्ताय प्रणवान्तर्मयाय च । મીનરાનાય દે તેમ ! ૐારાય નમો નમઃ || ૪ ||
૩૦૭
‘હે દેવ ! તું માયાબીજની એટલે હી કારની આદિમાં રહેનારા છે, તારા છેડે નમઃ પદ લાગે છે અને તું પ્રણવમય છે. એવા ખીજરાજસ્વરૂપ તને મારા પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હેા.’ આ સ્તુતિ ૐ સ્રી નમઃ ।’ એ મંત્રને ઉદ્દેશીને કરાઈ છે. આ મંત્રની હી કારવિદ્યા તરીકે વિશેષ પ્રસિદ્ધિ છે અને તે અચિત્ય, ફૂલને આપનારી છે.
-
घनान्धकारनाशाय चरते गगनेऽपि च । तालुरन्ध्रसमायाते सप्रान्ताय नमो नमः ॥ ५ ॥
હૈ ૐકાર ! તું અજ્ઞાનરૂપી ગાઢ અંધકારના નાશ કરનારા છે અને બ્રહ્મરંધ્રમાં પણ વિચરણ કરે છે અને જેએ જપ-સ્મરણ વડે તાલુરંધ્રમાં લાવે છે, તેમને તું પ્રાપ્ત થાય છે, એવા તને મારા પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હા.’ गर्जन्तं मुखरन्ध्रेण कलाटान्तरसंस्थितम् । विधानं कर्णरंध्रेण प्रणवं तं वयं नुमः ॥ ६॥
વળી સુખર’ધ્રમાં ગતા, લલાટના મધ્ય ભાગમાં સ્થિર થતા અને કણ્રગ્રંથી ઢંકાતા એવા હૈ પ્રણવ ! તને અમે નમસ્કાર કરીએ છીએ.’
ૐકારનું વિધિસર ઉચ્ચારણ કરીએ છીએ, ત્યારે તે સુખરધ્રમાં ગાજવા લાગે છે; લલાટના મધ્યભાગમાં તેનુ

Page #429

છેd
૩૦૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ધ્યાન ધરીએ છીએ, ત્યારે ત્યાં સ્થિર થાય છે અને કાનના બે છિદ્રો પર હાથ દઈએ ત્યારે તેને સ્વાભાવિક નાદ સાંભળવામાં આવે છે.
श्वेते शान्तिकपुष्ट्याख्याऽनवद्यादिकराय च । पीते लक्ष्मीकरायापि ॐकाराय नमो नमः ॥ ७ ॥
હે શ્કાર! વેત વર્ણથી ધ્યાન ધરતાં નિર્દોષ શાંતિ, તુષ્ટિ અને પુષ્ટિ કરનાર તથા પીત વર્ણથી ધ્યાન ધરતાં લક્ષ્મી આપનાર એવા તને મારે પુનઃ પુન: નમસ્કાર હો.”
रक्ते वश्यकरायापि कृष्णे शत्रुक्षयकृते । धूम्रवर्णे स्तम्भनाय ॐकाराय नमो नमः ॥ ८॥
હે શ્કાર ! રક્તવર્ણથી ધ્યાન ધરતાં વશીકરણ કરનાર, કૃષ્ણવર્ણથી ધ્યાન ધરતાં શત્રુને નાશ કરનાર તથા ધૂમ્રવર્ણથી ધ્યાન ધરતાં સ્તસ્મન કરનાર, એવા તને મારો પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હો.” ब्रह्मा विष्णुः शिवो देवो गणेशो वासवस्तथा । सूर्यचन्द्रस्त्वमेवातः ॐकाराय नमो नमः ॥९॥
હે શ્કાર! તું જ બ્રહ્મા છે, તું જ વિષ્ણુ છે, તું જ શિવ છે, તું જ દેવ છે, તું જ ગણેશ છે, તું જ ઈન્દ્ર છે, તું જ સૂર્ય છે અને તું જ ચન્દ્ર છે. એવા તને મારો પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હો.
- તાત્પર્ય કે આ સર્વ વસ્તુઓમાં તું જ વ્યાપીને રહેલા છે અથવા આ બધાં તારાં જ ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપ છે.

Page #430

શ્કાર અથવા પ્રણવમંત્ર
૩૦૯ न जपो न तपो दान न व्रत संयमो न च । सर्वेषां मूलहेतुस्त्वं ॐकाराय नमो नमः ॥१०॥
સર્વ સિદ્ધિઓનું મૂળ જપ નથી, તપ નથી, દાન નથી, વ્રત નથી, સંયમ નથી, પણ હેક્કાર ! તું જ છે. એવા તને મારે પુનઃ પુનઃ નમસ્કાર હો.”
इति स्तोत्र जपन् वाऽपि पठन् विद्यामिमां पराम् । स्वर्ग मोक्षपद धत्ते विद्येयं फलदायिनी ॥११॥
આ સ્તંત્રને જપતે અથવા આ પરમ વિદ્યાને પાઠ કરતો મનુષ્ય સ્વર્ગ અથવા ક્ષપદને પામે છે. ખરેખર ! આ શ્કારવિદ્યા શ્રેષ્ઠ ફલ આપનારી છે.” करोति मानवं विज्ञमज्ञ मानविवर्जितम् । समानं स्यात् पंचमुगुरोविद्यैका सुखदा परा ॥१२॥
“આ શ્કારવિદ્યા અજ્ઞાન મનુષ્યને વિદ્વાન કરે છે તથા માનવિહીનને માનવાળે કરે છે. પંચ સુગુરુઓના પ્રથમાક્ષરોથી નિષ્પન્ન થયેલી આ વિદ્યા અદ્વિતીય અને પરમ સુખદાયક છે.”
પંચસુગુરુ એટલે પંચપરમેષ્ઠી, તેમના પ્રથમ અક્ષરોથી આ મંત્ર કેવી રીતે નિષ્પન્ન થાય છે, તે આ પ્રકરણના પ્રારંભમાં જ સમજાવેલું છે.

Page #431

[31]
અર્હ મત્ર
નમસ્કારમત્રમાંથી ઉદ્દભવેલા અહ મત્ર અત્યા પ્રભાવશાળી છે. તેથી ખાસ પ્રકરણ દ્વારા તેના પરિચય આપવામાં આવ્યા છે.
‘ૐ ↑ બર્ફે નમઃ” આ ચાર પદોની અક્ષરરચનાને
20
અહુ મત્ર કહેવામાં આવે છે.
-
-
આ મંત્રમાં માત્ર બીજો છે, પણ ઈષ્ટદેવનું નામ નથી, એટલે તે એક પ્રકારના ખીજમંત્ર છે. આ ખીજમંત્રમાં ૐ એ સેતુ છે, હા એ સહાયક ખીજ છે, ર્દુ એ મુખ્ય ખીજ છે, અને નમઃ એ પલ્લવ છે. તાત્પર્ય કે ૐ અને ફ્રી એ મત્રીજો હાવા છતાં મુખ્ય ખીજ તે ન જ છે. છેડે નમ: પલ્લવ લાગેલુ છે, એટલે તે શાંતિ-તુષ્ટિ-પુષ્ટિ કરનારા મંત્ર છે. ગ બીજના મહિમા અનેરો છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચ'દ્રાચાર્ય' સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનની સ્થાપજ્ઞગૃહવૃત્તિમાં જણાવ્યુ` છે કે
^
૧૭
ૐ અને નમઃ”ની ગણના પણ અદ્દે મોંમાં જ થાય છે.
*

Page #432

અહં મત્ર
૩૧૧
'अहमित्येतदक्षर' परमेश्वरस्य परमेष्ठिनो वाचक' सिद्धचक्रस्यादिबीज' सकलागमोपनिषद्भूतमशेषविघ्नविघात निघ्नमखिलदृष्टादृष्टसंकल्पकल्पद्रुमोपममाशास्त्राध्ययनाऽध्यापना
વધિપ્રનિયેચમ્ ।।’
થાડા વિવેચનથી આના અ-ભાવ સ્પષ્ટ થશે. ‘અમિચેતવૃક્ષર –અહીં અઠ્ઠું એવા જે અક્ષર છે, તે પરમેશ્વરચરમેષ્ટિનો વાદ-પરમેશ્વર એવા પરમેષ્ઠિના વાચક છે.' જે પેાતાના સ્વરૂપથી ચલિત ન થાય, તે અક્ષર કહેવાય. તે અહીં બીજરૂપે પ્રયુક્ત છે. કદાચ પાઠકને પ્રશ્ન થશે કે અહુ ’માં દેખીતી રીતે જ વધારે અક્ષરા છે, તે અક્ષરા ન કહેતાં અહી. અક્ષર એવા પ્રયોગ કેમ કર્યાં ?' તેનુ સમાધાન એ છે કે જે ખીજ ઘણા અક્ષરાથી સયુક્ત હોય-કૃટ હોય, તેને એક જ અક્ષર ગણવામાં આવે છે; જેમકે,, કચ્ આદિ. વળી મંત્રવિદોનુ કહેવુ છે કે ફૂટ મંત્રોમાં ઘણા અક્ષરા દેખાવા છતાં તેમાં વસ્તુતઃ એક જ અક્ષર મંત્રસ્વરૂપ હાય છે અને બાકીના તો તેમાં પરિકર કે પરિવારરૂપ હાય છે, તેથી પણ તેને એક અક્ષર આવે છે. બન્નેં ખીજ અનેકાક્ષરી હાવા છતાં તેમાં ક્રૂ અક્ષર જ માઁત્રસ્વરૂપ છે, તેથી અહીં અક્ષર એવા શબ્દપ્રયાગ ઉચિત છે.
co
કહેવામાં
કદાચ અહીં ખીજે પ્રશ્ન એમ પૂછાય કે ‘પરમેશ્વર એવા પરમેષ્ઠિ એમ કહેવામાં Àા હેતુ રહેલા છે?” તે તેના ઉત્તર એ છે કે દેવતાઓ અને ગુરુઓનુ નામ

Page #433

૩૧૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ઉપપદ વિના–વિશેષણ વિના બેલિવું ન જોઈએ, એ શાસ્ત્રને આદેશ છે *અને અહીં પરમેષ્ઠી એ દેવતાનું નામ છે, માટે તેને પરમેશ્વર એવું ઉપપદ-વિશેષણ લગાડેલું છે. વળી પરમેષ્ઠી એ શબ્દ એવી મહાન વસ્તુને સૂચક છે કે તેને શ્રી જેવું સામાન્ય કેટિનું વિશેષણ શોભે નહિ; તેથી અહીં પરમેશ્વર એવું યથાર્થ વિશેષણ લગાડેલું છે. પરમેશ્વર એટલે પરમ અશ્વર્યવાન. પરમ અિધર્મ એટલે અષ્ટપ્રાતિહાર્ય અને સમવસરણાદિ અન્ય પ્રકારની સમૃદ્ધિ તથા યોગની સર્વ પ્રકારની સિદ્ધિ. પરમેષ્ઠી એટલે પરમ પૂજ્ય સ્થાને રહેલા. અહીં પરમેશ્વર પરમેષ્ઠિને અર્થ સકલરાગાદિરૂપ મલરહિત સર્વ જીવોના યોગ અને ક્ષેમનું વહન કરનારા, શસ્ત્રાદિ ઉપાધિથી રહિત હોવાને લીધે પ્રસન્નતાના પાત્ર, તિરૂપ, દેવાધિદેવ, સર્વજ્ઞ પુરુષ વિશેષ સમજવાના છે.
આટલાં વિવેચનથી સ્વરૂપ અને અભિધેય કહેવાયું. હવે તેનું તાત્પર્ય કહે છે. જે વાચ્યાર્થીને કહે, તે વાચક કહેવાય.
“સિદ્ધવાવિન સોનિમૂતમ-આ કરું એ જે અક્ષર છે, તે સિદ્ધચક્રનું આદિબીજ છે અને ० देवतानां गुरूणां च, नाम नोपपद विना ।
૩ઘનૈવ કાયાથ, થqનામનતા છે
દેવતાઓ અને ગુરુનું નામ ઉપપદ એટલે વિશેષણ વિના બોલવું નહિ. તેમ જ સ્ત્રીનું નામ કે બનતાં સુધી પિતાનું નામ પણ સ્વયં બોલવું નહિ.”

Page #434

અમત્ર
૩૧૩
સકલ આગમાનું રહસ્ય છે.’ જેમ જૈનેતર શાસ્ત્રામાં ત્રૈલાકવિજય, ઘઉંટાલ, સ્વાધિષ્ઠાન, પ્રત્યગિરા વગેરે ચક્ર પ્રસિદ્ધ છે, તેમ જૈનશાસ્ત્રોમાં સિદ્ધચક્ર પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં સિદ્ધ એવા પરમ તત્ત્વા ચક્રાકારે મંડલરૂપે ગેાઠવાચેલા હાય, તે સિદ્ધચક્ર. એ પરમ તત્ત્વ નવ છેઃ અત્, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ, દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ. આ સિદ્ધચક્રમાં બીજા પણ પાંચ ખીજે છે, જેવાં કે હા, શ્રી દો, તેમાં ૬ એ મુખ્ય બીજ ž, é: ક્રૂ છે, તેથી તેને આદિ કહેવામાં આવ્યું છે.
-
^
જે પરમગુરુ એવા અરિહંતના મુખમાંથી નીકળ્યું હાય અને શ્રદ્ધાસંપન્ન વિનયવ ́ત શિષ્યા પ્રત્યે ગયુ. હાય તે આગમ કહેવાય. આવાં આગમ મુખ્યત્વે ખાર અને સમુદાયરૂપે ઘણાં છે. તે બધાંના સાર ‘fgંત-સિદ્ધલાર્વાચ-વન્નાર-નાટ્ટુ' એ યાડશાક્ષરી વિદ્યામાં આવી જાય છે અને ષાડશાક્ષરી વિદ્યાના સાર ‘” મીજમાં નિહિત છે, એટલે તેને સકલ આગમાનું રહસ્ય કહેવામાં આવ્યુ` છે.
♡
આ ન્હેં બીજ બશેષવિવિધાનિન” એટલે સવ વિઘ્નાના નાશ કરવામાં સમ છે અને ‘વિદાSTEસ'પદ્રુમોમ' એટલે સર્વ પ્રકારના દૃષ્ટ અને અષ્ટ એવા જે સકા તેને પૂરવા માટે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે. અહીં દૃષ્ટ સ`કલ્પથી રાજ્યઋદ્ધિ વગેરે અને અષ્ટ સંકલ્પથી સ્વર્ગાદિ સુખા અભિપ્રેત છે.
છેવટે કહ્યુ છે કે બારાબ્રા થચના ચાપનાવધિળિયેચમ્’

Page #435

૩૧૪
નમસ્કારમ'ત્રસિદ્ધિ
આ ખીજનુ શાસ્ત્રના અધ્યયન અને અધ્યાપનસમયે અવશ્ય પ્રણિધાન કરવુ' જોઇએ.’
અહી' શબ્દશાસ્ત્રની રચનાના પ્રસ`ગ છે, એટલે અધ્યયન-અધ્યાપનના નિર્દેશ કર્યાં છે, પણ સવ મુમુક્ષુઓએ. આધ્યાત્મિક વિકાસમાં આગળ વધવા માટે તેનું પ્રણિધાન કરવાનુ છે, તેના જપ તથા અભાવના કરવાની છે. શ્રીજયસિંહસૂરિએ ધમ્માવએવિવર્ણમાલા'માં રૂપ અક્ષરતત્ત્વનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કેઅઢારાત્િ-દારાન્તા, પ્રસિદ્રા સિદ્ધાતુદ્રા | युगादौ या स्त्रयं प्रोक्ता, ऋषभेण महात्मना ॥ ३॥
*
‘અ’થી શરૂ થતી અને ‘હુ'માં અંત પામતી એવી સિદ્ધ-માતૃકા પ્રસિદ્ધ છે કે જેને યુગના પ્રારંભમાં પરમાત્મા શ્રી ઋષભદેવ ભગવતે સ્વયં કહી હતી.’
एकैकमक्षरं तस्यां तत्त्वरूपं समाश्रितम् । तत्रापि त्रीणि तत्त्वानि येषु तिष्ठति सर्ववित् ||४||
તે સિદ્ધમાતૃકાના એક એક અક્ષર તત્ત્વરૂપને સમાશ્રિત (પ્રાપ્ત) છે, અર્થાત્ પ્રત્યેક અક્ષર તત્ત્વરૂપ છે. તેમાં પણ ‘', ' અને ‘હૈં' એ ત્રણ તત્ત્વા એવાં (વિશિષ્ટ) છે. કે જેમાં સત્તુ પરમાત્મા રહેલા છે.’
‘” તત્ત્વનું વર્ણન :
अकारः प्रथमं तत्त्वं सर्वभूताभयप्रदम् । कण्ठदेशं समाश्रित्य वर्तते सर्वदेहिनाम् ||५||

Page #436

અહમંત્ર
१५. તેમાં અકાર પ્રથમ તત્ત્વ છે, તે સર્વ પ્રાણીઓને અભય આપનારું છે અને સર્વ દેહધારીઓના કંઠસ્થાનને माश्रीन. २२९ छे.' सर्वात्मकं सर्वगतं सर्वव्यापि सनातनम् । सर्वसत्त्वाश्रितं दिव्यं, चिन्तितं पापनाशनम् ॥६॥
તે તત્ત્વ સર્વસ્વરૂપ, સર્વગત, સર્વવ્યાપી, સનાતન અને સર્વ પ્રાણીઓને આશ્રીને રહેલું છે. તેનું દિવ્ય ચિંતન (स) पाप नाश ४२ छ.'
सर्वेषामपि वर्णानां, स्वराणां च धुरि स्थितम् । व्यञ्जनेषु च सर्वेषु, ककारादिषु संस्थितम् ॥७॥ पृथिव्यादिषु भूतेषु, देवेषु समयेषु च । लोकेषु च सर्वेषु, सागरेषु च सरित्सु च ॥८॥ मन्त्र-तन्त्रादियोगेषु, सर्वविद्याधरेषु च । विद्यासु च सर्वासु, पर्वतेषु वनेषु च ॥९॥ शब्दादिसर्वशास्त्रेषु, व्यन्तरेषु नरेषु च । पन्नगेषु च सर्वेषु, देवदेवेषु नित्यशः॥१०॥ व्योमवद् व्यापिरूपेण, सर्वेष्वेतेषु संस्थितम् । नातः परतरं ब्रह्म, विद्यते भुवि किश्चन ॥११॥
તે તત્વ (અકાર) બધાય વર્ષો અને સ્વરમાં અગ્રસ્થાને રહેલું છે અને કકારાદિ સર્વ વ્યંજન (ના ઉચ્ચારણ) માં २२. छ. ते तत्व पृथ्वी हि पांय महाभूतो (पृथ्वी,

Page #437

૩૧૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જલ, તેજસ્, વાયુ અને આકાશ), દેવ, સમય, સર્વલોકો, સમુદ્રો, નદીઓ, મંત્ર અને તંત્રાદિ ગો, સર્વ શાસ્ત્ર, સર્વ વિદ્યાઓ, પર્વત, વન, વ્યાકરણ આદિ સર્વ શાસ્ત્રો, વ્યંતરો, મનુષ્ય, સર્પો અને સર્વ દેવાધિદેવે–એ બધામાં આકાશની જેમ સર્વવ્યાપીરૂપે રહેલું છે. વિશ્વમાં એનાથી શ્રેષ્ઠ બીજું કઈ બ્રહ્મ વિદ્યમાન નથી.'
इदमाद्यं भवेद् यस्य, कलाऽतीतं कलाश्रितम् । नाम्ना परम देवस्य, ध्येयोऽसौ मोक्षकाक्षिभिः ॥१२॥
કલારહિત અથવા કલા સહિત એવું આ (પરમ) તત્વ નામવડે જે પરમદેવની આદિમાં છે, તે (પરમદેવ)નું મેક્ષની આકાંક્ષાવાળા પુરુષોએ ધ્યાન કરવું જોઈએ.”
ર” તત્ત્વનું વર્ણન: दीप्तपावकसङ्काशं, सर्वेषां शिरसि स्थितम् । विधिना मन्त्रिणा ध्यातं, त्रिवर्गफलदं स्मृतम् ॥१३॥
સર્વ પ્રાણીઓના મસ્તકમાં રહેલ પ્રદીપ્ત અગ્નિસમાન આ તત્ત્વનું મંત્રધારક વડે જે વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરાય તે તે ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રિવર્ગની પ્રાપ્તિરૂપ ફળને આપનારું છે, એમ (જ્ઞાની પુરુષોએ) કહ્યું છે.'
यस्य देवाभिधानस्य, मध्ये ह्येतद् व्यवस्थितम् । पुण्यं पवित्रं माङ्गल्यं, पूज्योऽसौ तत्वदर्शिभिः ॥१४॥ પુણ્ય, પવિત્ર અને મંગલ એવું આ તત્વ જે

Page #438

અહમંત્ર
३१७. ५२मात्मा (अहं )न। नामनी मध्यमा २९ छे, ते ५२मात्मा तत्पशी याने पून्य छे.'
'ह' तत्वनु णुन: सर्वेषामपि भूतानां, नित्यं यो हृदि संस्थितः। पर्यन्ते सर्ववर्णानां, सकलो निष्कलस्तथा ॥१५॥ हकारो हि महाप्राणः, लोकशास्त्रेषु पूजितः । विधिना मन्त्रिणा ध्यातः सर्वकार्यप्रसाधकः ॥१६॥
સર્વ પ્રાણીઓના હૃદયમાં સદા રહેલ, સર્વ વણેની અંતે રહેલ, કલાસહિત, કલારહિત અને લૌકિક શાસ્ત્રોમાં 'भा ' तरी पूति सेवा ''४२नु भया२४१३ જે વિધિપૂર્વક ધ્યાન કરાય, તે તે સર્વ કાર્યોનું સાધક છે.”
यस्य देवाभिधानस्य पर्यन्त एष वर्तते । मुमुक्षुभिः सदा ध्येयः स देवो मुनिपुङ्गवः ॥१७॥
२ हेवना मना मतमा । (४२) २ छ, त (अर्ह ) हेवनु मुमुक्षु-मुनिशम्ये सह। ध्यान ५२ नये.'
निनु वन : सर्वेषामपि भूतानां, नित्यं यो हृदि संस्थितम् । बिन्दुकं सर्ववर्णानां, शिरसि मुव्यवस्थितम् ॥१८॥ हकारोपरि यो बिन्दुर्वर्तुलो जलबिन्दुवत् । योगिभिश्चिन्तितस्तस्थौ, मोक्षदः सर्वदेहिनाम् ॥१९॥

Page #439

૩૧૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જે સર્વ પ્રાણીઓની નાસિકાના અગ્ર ભાગને વિશે રહેલ છે, જે સર્વ વર્ણોના મસ્તકે સુવ્યવસ્થિત છે, જે “હકાર ઉપર જલબિંદુની જેમ વર્તુલાકારે રહેલ છે અને જે રોગીઓ વડે સદા ચિતિત છે, તે બિંદુ સર્વ જીવોને મેક્ષ આપનાર છે.”
त्रीण्यक्षराणि बिन्दुश्च, यस्य देवस्य नाम वै । સ સર્વજ્ઞ સમાધ્યતઃ “ગ” તિતિ તૈઃ મારા
ત્રણ અક્ષરે અને બિંદુ મળીને જે દેવનું નામ થાય છે, તે દેવ પંડિતે વડે સર્વજ્ઞ પરમાત્મા “અ” - (અરિહંત) કહેવાય છે.”
અન્યત્ર કહેવાયું છે કે – अकारेणोच्यते विष्णु, रेफे ब्रह्मा व्यवस्थितः। हकारेण इशः प्रोक्तस्तदन्ते परमं पदम् ॥
“કારથી વિષ્ણુ કહેવાય છે, રેફમાં બ્રહ્મ રહેલા છે, દુકારથી શિવનું કથન છે, અને તેના છેડે આવું જે - અનુસ્વાર છે, એ પરમપદનું વાચક છે. '
તાત્પર્ય કે આ રીતે જ પદ સર્વવ્યાપી અને સર્વ શક્તિમાન હોવાથી તેનું પ્રણિધાન કરવું ઈષ્ટ છે. અહીં એટલી સ્પષ્ટતા કરી દઈએ કે બીજનું જારૂપ પ્રણિધાન કરતી વખતે મંત્રસ્વરૂપે જ કરાય છે, એટલે કે ત્યાં માત્ર બીજ નહિ, પણ તેને લગતે જે મંત્ર હોય, તેને જપ કરવો જોઈએ.

Page #440

અહમંત્ર
૩૧૯ શ્રી સિંહતિલકસૂરિજીએ “મન્નરાજ રહસ્ય માં કહ્યું છે કે
अर्ह जपात् क्षयमरोचकमग्निमांद्य, कुष्ठोदरामकसनश्वसनानि हन्ति । प्राप्नोति चाप्रतिमवाक् महतों महद्भ्यः पूजां परत्र च गति पुरुषोत्तमाप्ताम् ॥
અ” મંત્રરાજ જપ દ્વારા ક્ષય, અરુચિ, અપચે, કઢ, આમરોગ, ખાંસી, શ્વાસ વગેરેનો નાશ કરે છે. તેને જપ કરનાર અપ્રતિમ વાણીવાળા બને છે, મહાપુરુષોની પૂજાને પ્રાપ્ત કરે છે અને પરલોકમાં ઉત્તમ પુરુષોએ પ્રાપ્ત કરેલી ગતિને મેળવે છે.”
* કેટલાક વર્ષો પહેલાં અમે શ્વાસના દર્દીઓને અમુક આયુવૈદિક દવાઓ આપવા ઉપરાંત થોડે પ્રાણાયામ કરવા કહ્યું હતું તથા આ મંત્રની સવાર-સાંજ અમુક માળાઓ ગણવાનું સૂચન કર્યું હતું. એ પ્રમાણે ત્રિવિધ સાધનાથી એ દદીઓને ઘણે લાભ થયો હતો. તેમાંના એક દર્દીને ધાર્યો ફાયદો થયો નહિ. તેમાં તેની શ્રદ્ધાને દોષ હેય, તે બનવા જોગ છે.
એકવાર ટ્રેનમાં પ્રવાસ કરતાં અમારા મિત્રને પેટને સપ્ત દુઃખાવો ઉપડયો, તે આ મંવની ધૂન લગાવતાં જ મટી ગયો હતો અને આખાયે પ્રવાસમાં તેને ફરી દુઃખાવો થયો ન હતો. આ મંત્રની ધૂનથી સાધ્વીજીના દાંતના પેઢામાં થએલું અતિ દર્શકારી ગાડ થેડી જ વારમાં ફૂટી ગયું હતું અને તેમને શાંતિ થઈ હતી.

Page #441

३२०
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ कनककमलगर्भ कणिकायां निषण्णं
विगततमसमर्ह सान्द्रचन्द्रांशुगौरम् । गगनमनुसरन्तं सञ्चरन्तं हरित्सु
स्मर जिनपतिकल्पं मन्त्रराजं यतीन्द्र !॥ “હે મુનિવર ! તું અજ્ઞાનરૂપ અંધકારથી રહિત ઘન એવા ચંદ્ર કિરણોના જેવી ગીર કાંતિવાળા અને સાક્ષાત જિનપતિ સમાન એવા મંત્રરાજ (નાભિગત) સુવર્ણ કમલની મધ્યમાં વિરાજમાન છે, એમ પ્રથમ ચિંતવ. તે પછી તે આકાશમાં જાય છે અને સર્વ દિશાઓમાં સંચરે છે, એમ ચિંતવ.”
इति सर्वत्रगं ध्यायन्नहमित्येकमानसः । स्वप्नेऽपि तन्मयो योगी किश्चिदन्यन पश्यति ॥
આ પ્રકારે સર્વત્ર જતા એવા “સ નું એક ચિત્તથી ધ્યાન કરતે અને તેમાં લીન થતે યોગી સવપ્નમાં પણ એ (બર્ટ) સિવાય બીજું જ નથી.”
શ્રી ભદ્રગુપ્તાચાર્યે*અનુભવસિદ્ધમંત્રદ્ધાત્રિશિકાર માં જ બીજના યોગવાળા એક મંત્ર સંબંધી કહ્યું છે કે
છે શ્રી શ્રી જ નમઃ એ સર્વજ્ઞામિત્ર છે અને સર્વ કર્મ સિદ્ધ કરનાર છે. આ મંત્ર ૧૨૫૦૦ સંખ્યાપ્રમાણે જે કરવાથી અને તેના દશમા ભાગને એટલે ૧૨૫૦ સંખ્યા પ્રમાણમાં કરવાથી ગુરુકૃપા વડે સિદ્ધ થાય છે.”

Page #442

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
૩૨૧ કમને ક્ષય કરવા માટે જ મંત્રનું ચંદ્ર સમાન શ્વેત વણે ધ્યાન ધરવું, સ્તંભનકાર્ય માટે પીતવણે ધ્યાન ધરવું, ક્ષોભ ઉત્પન્ન કરવા માટે રક્તવણે ધ્યાન ધરવું અને વિદ્વેષણ માટે કૃષ્ણવર્ણ ધ્યાન ધરવું.
આ મંત્રનો સવા લાખ જપ કરવામાં આવે તો એ મૃત્યુંજય મંત્રનું કામ આપે છે, એવો અમારો અનુભવ છે. આપત્તિનિવારણ તથા ઈટકાર્ય સિદ્ધિ માટે પણ આ મંત્ર અકસીર છે.

Page #443

[૩૨]
“અસિવારણ ગર્ભિત સત્તર મંત્રો
અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુએ પાંચ પરમેષ્ઠીના પ્રથમ અક્ષરને ગ્રહણ કરતાં “સિ ગા ૩ ? એવી પંચાક્ષરી વિદ્યા ઉત્પન્ન થાય છે, જે મનુષ્યના સર્વ મનેરને પૂર્ણ કરનારી છે અને ક્ષમહાલયનું દ્વાર દર્શાવનારી છે. બીજબુદ્ધિના ધારક એવા મુનિવરોએ શ્રત સાગરમાંથી તેને ઉદ્ધાર કરેલ છે.
કેટલાંક મંત્રાનુષ્ઠાનેમાં આ પાંચ અક્ષરને પાંચમંત્ર બીજ ગણી તેને અંગન્યાસ કરવામાં આવે છે. પંચનમસ્કૃતિદીપકમાં કહ્યું છે કે “કથાકાત –તસિંદ્ધાર્થ અલિબાસા / “ક” વર્ગ નામમજે, “ત્તિ મસ્ત મસ્તે,
ના ને, “ઉ” , “સા' મુ દ્દે . હવે અંગન્યાસને અધિકાર કહીએ છીએ. તેની સિદ્ધિ માટે રિલા
એ પાંચ મંત્રાક્ષરો અતિ ઉપગી છે. તેમાંના ” અક્ષરને નાભિકમલમાં ન્યાસ કરવે, “ણિ અક્ષરને મસ્તકના

Page #444

“અમારા’ ગર્ભિત સત્તર મંત્રો
૩૨૩ 'ઉપરના ભાગમાં વાસ કરે, “મા” અક્ષરનો કંઠકમલમાં -ન્યાસ કરે, ૧૩ અક્ષરને હદયકમલમાં ન્યાસ કરો અને ના” અક્ષરને મુખકમલમાં ન્યાસ કરવો.
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે યોગશાસ્ત્રમાં આ અક્ષરનું ધ્યાન ધરવા જણાવ્યું છે. જેમ કે
नाभिपत्रे स्थितं ध्यायेदकारविश्वतोमुखम् । सिवर्ण मस्तकाम्भोजे आकारं वदनाम्बुजे ॥ उकारं हृदयाम्भोजे साकारं कण्ठपंकजे । सर्वकल्याणकारिणि बीजान्यन्यान्यपि स्मरेत् ॥
નાભિકમલમાં રહેલા સર્વવ્યાપી કારને ચિંતવ, મસ્તક ઉપર રિ વર્ણને ચિંતવ, મુખકમલમાં આ વર્ણને ચિંતવવો, હૃદયકમલમાં ૩ વર્ણને ચિંતવ અને કંઠમાં ના વર્ણને ચિંતવ તથા સર્વથા કલ્યાણ કરનારાં એવાં બીજા પણ મંત્રબીજે ચિંતવવાં.”
તવાનુશાસન' માં કહ્યું છે કેहृत्पङ्कजे चतुःपत्रे, ज्योतिष्मन्ति प्रदक्षिणम् । “ચ-સિગા-3-સાક્ષાણિ દયાનિ પરમેષ્ઠિના છે.
ચાર દલવાળા હૃદયકમળમાં જ્યોતિર્મય એવા – સ-સા-૩ના અક્ષર પરમેષ્ઠીઓના આદ્ય અક્ષરનું પ્રદક્ષિણામાં ધ્યાન કરવું જોઈએ. તે આ રીતે ?

Page #445

૩૨૪
सा
सि
अ
उ
आ
નમસ્કારમ‘ત્રસિદ્ધિ
તાત્પર્ય કે આ અક્ષરાના અંગન્યાસ થાય છે, તેમ તેનુ ધ્યાન પણ ધરાય છે. વળી આ દરેક વિશિષ્ટ લ શાસ્ત્રોમાં નીચે પ્રમાણે વર્ણવ્યુ છે
અક્ષરનુ
बन्दिमोक्षे च प्रथम, द्वितीयः शान्तये स्मृतः । તૃતીયોનનોદાર્થ, ચતુર્થ વર્મનાશને ।। पञ्चमः कर्मषट्केषु पञ्चैव मुक्तिदाः स्मृताः ।
- ખદિખાનામાં કેદ પડેલાને છેડાવવા હાય તે પ્રથમ અક્ષર એટલે ના જપ કરવા, શાંતિકર્મ કરવું હાય તા ખીજા અક્ષર નિા જપ કરવા અને લેાકાનુ આકષ ણુ કરવુ. હાય તેા ત્રીજો અક્ષર એટલે બ્રા જપવા; કના નાશ કરવા હાય તા ચાથા અક્ષર એટલે ૩ જપવા અને તાંત્રિક ષટ્કમ માં સિદ્ધિ મેળવવી હેાય તા પાંચમા અક્ષર એટલે સા જપવા. જો પાંચેય અક્ષરાના સાથે જપ કરવામાં આવે તે તે મુક્તિ આપનારા થાય છે.'
હવે સિ બા ૩ સા એ પાંચ અક્ષરાના યાગથી

Page #446

“પિત્તગાલમા” ગર્ભિત સત્તરમા
૩૨૫
અનતા કેટલાક મંત્રાના નિર્દેશ કરીશુ, જેથી તેનુ મહત્ત્વ સમજાશે અને તેની સાધના કરવાના ઉત્સાહ પ્રગટશે.
'
(२) — ॐ असिआउसा नमः એ સર્વસિદ્ધિપ્રદ મહામત્ર છે. તેના વિધિસર સવાલાખ જપ કરવાથી સિદ્ધ થાય છે. સિદ્ધ થયેલા મત્ર સર્વ પ્રકારની સ`પત્તિને તથા સિદ્ધિને આપનારા થાય છે.
(૩) ૐ ૐ
ત્તિત્રાસ નમઃ
મત્ર છે અને સર્વ કલેશાના નાશ કરે છે.
"
એ શાંતિદાયક
(૪) ૐ અરૢ નિબાના નમો દિંતાળ નમઃ'
એ પરમ કલ્યાણકારી મંત્ર છે. હૃદયકમલમાં ૧૦૮ વાર ધ્યાન કરવાથી એક ઉપવાસનુ· ફૂલ પ્રાપ્ત થાય છે.
6
(૫) ૐ દ્દી શ્રી ન્હેં બતિબાપુસા નમઃ ” એ સર્વ કામદ નામના મહામત્ર છે અને તે કલ્પવૃક્ષની જેમ મનુષ્યની સર્વ કામનાઓ પૂર્ણ કરે છે.
e
(૬) ‘ૐ હૈં શી હૈં તો રા અભિજ્ઞાસા નમઃ ।' એ સર્વા સિદ્ધિકરી વિદ્યા કહેવાય છે અને તે પણ ઉપરના મ‘ત્રાની જેમ જ સ કાર્યની સિદ્ધિ કરે છે. તે સવાલાખ જપથી સિદ્ધ થાય છે.
(७) 'ॐ असिआउसा चुल चुल हुल हुलु कुल कुलु मुलु मुलु इच्छिय मे कुरु कुरु स्वाहा • એ ચિંતામણિમત્ર છે અને ૧૨૦૦ જપથી સિદ્ધ થાય છે.

Page #447

૩૨૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ (૮) $ $ શ્રી શી સિગાસી નમઃ
આ મંત્ર ત્રિભુવન સ્વામિની વિદ્યા તરીકે પ્રસિદ્ધ છે અને તે મહાત્મા પુરુષોને પુણ્યવડે જ પ્રાપ્ત થાય છે.
પૂર્વસેવામાં આ મંત્રને એકલાખ જપ કરવાથી અને ઉત્તરસેવામાં તેના દશાંશ ભાગે દશ હજારને હમ, કરવાથી મહાસત્ત્વશાળીઓને આ મંત્ર સિદ્ધ થાય છે..
આ મંત્ર મેઘનું આકર્ષણ, ઘટનું સ્તંભન અને પ્રતિમાનું ચાલન કરી શકે છે અને મનુષ્યના મને વાંછિત પૂરે છે.
વશીકરણ અને આકર્ષણમાં આ મંત્ર સમર્થ છે, તેથી બધાને વશ કરી શકે છે.
(૯) ભૂતપ્રેતાદિના નાશ માટે નીચેને મંત્ર ૪૨ વાર ભણઃ “ ” મ રિ ૩ ૩ ના પ્રેતારિજાન નારાજ નારા ૪ઃ૪”
(૧૦) કેઈ ઝેરી જંતુ કરડયું હોય કે વિષપ્રયોગ, થયે હોય તે નીચેના મંત્રને અખલિત જપ કરવોઃ જી ફી અ મિ આ ૩ ના કર્જી” નમઃ |
(૧૧) તાવ ઉતારવા માટે નીચેને મંત્ર ૧૦૮ વાર ગણ જરૂરી છે: “નમો માવતે નમો રિહંતા નો ओहिजिणाण हाँ ही है हौ हः अप्रतिचक्रे फट् विचक्राय ही अ सि आ उ सा झौ झौं स्वाहा ।'

Page #448

'असिआउसा' गलित सत्तर भत्र
૩૨૭ [ॐ ही नमो लोए सव्वसाहूणं' से अक्षरीने Geet કમથી જપતાં પણ તાવ ઉતરે છે.'
(૧૨) વિષુચિકા એટલે કેલેરા લાગુ પડ હોય તે નીચેને મંત્ર ૧૦૮ વાર બેલી પાણી અભિમંત્રિત ४२. अन ते ४२वीन पा हे.. 'ॐ नमो भगवते, नमो अरिहंताण, नमो जिणाण, हाँ ही हँ हौ हः अ सि आ उ सा झौ झौ स्वाहा ।'
(૧૩) વાદમાં જય મેળવવા માટે નીચેને મંત્ર ઉપયોગી छ 'ॐ हँसः ॐ ही अर्ह ऐ श्री असि आ उ सा नमः।'
(१४) माव। १४ मान्ने भनीय प्रमाण सभ 'ॐ ही अ सि आ उ सा नमोऽहं वद वद वाग्वादिनी सत्यवादिनि मम वको व्यक्तवाचा ही सत्यं बृही सत्य बृही सत्यं वदास्खलितप्रचारं सदेव मनुजा सुरसदसि ही अ सि आ उ सा नमः ।'
(૧૫) અગ્નિને શાંત કરવા માટે નીચેનો મંત્ર अति उपयोगी छ : 'ॐ नमो ॐ अर्ह अ सि आ उ सा नमो अरिहंताण नमः ।
(१६) ॐ ही अर्ह अ सि आ उ सा अनाहत विजये अह नमः ।' मा भने सिद्ध ४२वाथी तथा दीवाजीना દિવસે ૧૦૮ વાર તેની ગણના કરવાથી જીવનપર્યત સપનો ભય રહેતો નથી.
(१७) ॐ ही वरे सुवरे असिआउसा नमः ।' 41 મંત્રની સતત ગણના કરવાથી સર્વ પ્રકારના એશ્વર્યની પ્રાપ્તિ થાય છે.

Page #449

| [૩૩]
આઠ વિદ્યાઓ
૧–પંચપરમેષિવિદ્યા અરિહંત-સિદ્ધ–કચરિચ–૨વા -દૂ” એ સોળ અક્ષરોને પરમેષિવિદ્યા કહેવામાં આવે છે. કેટલાક ગ્રંથોમાં તેને પડશાક્ષરી વિદ્યા પણ કહી છે, કારણ કે તેના અક્ષરો સેળ છે. તેનો જપ કરતાં તથા તેનું ધ્યાન ધરતાં ઘણું લાભ થાય છે. યોગશાસ્ત્રનું એ કથન છે કે
गुरुपञ्चकनामोत्था विद्या स्यात् षोडशाक्षरी । जपन् शतद्वयं तस्याश्चतुर्थस्याप्नुयात्फलम् ।।
પાંચ ગુરુ અર્થાત્ પરમેષ્ઠીના નામથી ઉત્પન્ન થયેલી સોળ અક્ષરની એક વિદ્યા છે. તેને જે બસે વાર જપવામાં આવે તો એક ઉપવાસનું ફળ મળે છે.”
પંચનમસ્કારચક અપનામ વર્ધમાનચકમાં આ સોળ અક્ષરની પરમાક્ષર કે બીજાક્ષર તરીકે ખાસ સ્થાપના થાય છે. આ સેળ અક્ષરોમાં લોકેત્તમ મંત્રને યોગ છે

Page #450

આઠ વિદ્યાઓ
૩૨૯ અને તેને ધ્યાનથી અદ્દભુત જાતિનાં દર્શન થાય છે. તે અંગે “અરિહાણુઈયુત્ત' માં કહ્યું છે કેविज्जुव्व पज्जलंति सम्वेसु वि अक्खरेसु मत्ताओ। पंचनमुक्कारपए इकिक्के उवरिमा जाव ।। ससिधवलसलिल निम्मल आयारसहं च वणियं बिन्दु । जोयणसयप्पमाणं जालासयसहस्स दिप्पंतं ॥ सोलससु अक्खरेमु इक्विकं अक्खरं जगुज्जोयं । भवसयसहस्समत्थणो जम्मि ठिओ पंचनवकारो ॥
પંચનમસ્કારના સર્વ અક્ષરોમાં એટલે કે “રિહંતસિદ્ધચરિચઉવજ્ઞાચ-સાહૂ” એ સેળ અક્ષરોમાં પણ દરેક અક્ષર ઉપર રહેલી માત્રામાં વીજળી જેવી જાજવલ્યમાન (ઝળહળતી) છે અને દરેક ઉપર ચંદ્રમા જેવું ઉજજવળ, જળ જેવું નિર્મળ, નિયત આકારવાળું, વર્ણ યુક્ત, સેંકડે જનપ્રમાણ લાખ જવાળાઓથી દીપતું એવું બિંદુ છે.
આ સેળ અક્ષરોમાં દરેક અક્ષર જગતને પ્રકાશ કરનારો છે અને જેમાં–જે અક્ષરોમાં આ નમસ્કાર મંત્ર સ્થિત છે, તે લાખો ભવ (જનમ-મરણ)ને નાશ કરનાર છે.
તાત્પર્ય કે આ ષડશાક્ષરી વિદ્યાનો જપ કરતાં તથા તેનું ધ્યાન ધરતાં એવી અવસ્થા આવે છે કે જ્યારે તેનો પ્રત્યેક અક્ષર જોતિર્મય ભાસે છે અને તેના પર અપ્રતિમ પ્રકાશવાળું બિંદુ જણાય છે.

Page #451

નમસ્કારમત્રસિદ્ધિ
વિશેષે તા આ વસ્તુ અનુભવગમ્ય છે. જો કાઈ સાધક મહાત્મા આ વિદ્યાની સાધના પરત્વે પેાતાના અનુભવ પ્રકટ કરે તેા અન્ય સાધકાને ઘણું જાણવાનું મળે. આ મંત્રના સવા લાખ જાપ કરવાથી દ્રવ્યની. પ્રાપ્તિ થાય છે તથા વિદ્યાધ્યયનમાં સહાય મળે છે, એવા ઉલ્લેખા પણ અમારા જોવામાં આવ્યા છે.
૩૩૦
‘પ‘ચનમસ્કૃતિદીપક’માં ‘સિદ્ધારા પાધ્યાય સર્વ સાધુમ્યો નમઃ' એ સાળ અક્ષરાને ષાડશાક્ષરી વિદ્યા કહી છે અને તેનુ માહાત્મ્ય પણ લગભગ આ પ્રમાણે જ વર્ણવ્યુ છે.
૨-૫'ચદશાક્ષરી વિદ્યા
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે ચેાગશાસ્ત્રના આઠમા પ્રકાશમાં કહ્યું. છે કે ‘મુત્તિસૌચત્રવાં ચેઢિયાં પદ્મવશારામ્-મુક્તિસુખને આપનારી એવી પ’ચદશાક્ષરી વિદ્યાનું ધ્યાન ધરવું. આ વિદ્યા એવી મહાન છે કે એના પ્રભાવનું વર્ણન થઇ શકે એમ નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તા એ સર્વજ્ઞ ભગવાન સમી છે. આ વિદ્યાના મૂલ પાઠ નીચે પ્રમાણે સમજવા :
ૐ તિ-સિદ્ધ-સયોનિવૃદ્ધિ સ્વાહા ।' ૩–કેવલી વિધા
ૐ ફ્રી ” નમો અરિહંતાળ ફ્રી" નમ:' એ ચૌદ અક્ષરાને કેવલિવિદ્યા કહેવામાં આવે છે. અન્યત્ર ૐ નમો અરિહંતાળ' શ્રીમદ્યુમ વિર્ધમાનાન્તેખ્યો નમઃ' એ ખાવીશ.

Page #452

આઠ વિદ્યા
૩૩૧.
અક્ષરાને પણ કેલિવિદ્યા કહેવામાં આવી છે. તા કેટલાક ગ્રંથામાં ‘શ્રીમત્કૃવમાવિર્ધમાનાન્તયે નમઃ” એ ચૌદ અક્ષરાને કેવલવિદ્યા તરીકે આળખાવેલ છે. આ વિદ્યાના આમ્નાય ગુરુગમથી જાણવા.
૪-કણ પિચાશિની વિધા
કર્ણ પિશાચિની વિદ્યાના પાા વિવિધ પ્રકારના મળે છે અને સાધુકે તે અનુસાર વિદ્યા સાધે છે. જેને આ વિદ્યા સિદ્ધ થાય તે કાને હાથ મૂકતાં જ નજીકના ભૂતકાળની, તેમજ વર્તમાનકાલની વાતા જાણી શકે છે અને તે પ્રગટ કરતાં યશ તથા લાભના અધિકારી થાય છે. પણ આખરી જીવનમાં તેને ઘણું શાષવું પડે છે, એવા મત્રવિશારદોના અભિપ્રાય છે. પરંતુ આ પ્રકારના ભયથી મુક્ત એવી કર્ણ પિશાચિની વિદ્યા જિનશાસનમાં વિદ્યમાન છે. તેના મૂલ પાઠ આ પ્રમાણે સમજવા ૐ નમો અતૢિ તાળૐ” તેના વિશિષ્ટ આમ્નાય ગુરુગમથી જાણવા.
:
૫-અષ્ટાક્ષરી વિદ્યા
ચૈાગશાસ્ત્રના આઠમા પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે
अष्टपत्राम्बु ध्याये दात्मानं दीप्ततेजसम् । प्रणवाद्यस्य मन्त्रस्य वर्णान् पत्रेषु च क्रमात् । पूर्वाशाऽभिमुखं पूर्वमधिकृत्याऽऽदिमं दलम् | एकादशशतान्यऽष्टाक्षरं मन्त्र નવેત્તતઃ ।।
।

Page #453

(૩૩૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ આઠ પાંખડીવાળાં કમળમાં ઝળહળાટ કરતા તેજવાળા આત્માને ચિંતવ અને ઋારપૂર્વક પહેલા મંત્રના અક્ષરોને એટલે કે નમો વારિતા એ સાત અક્ષરેને અનુક્રમે પાંખડીઓ ઉપર સ્થાપવા. તેમાં પહેલી પાંખડી પૂર્વ દિશા તરફથી ગણવી અને તેમાં ઋાર મૂકો. પછી ક્રમશ: અન્ય અક્ષરોને સ્થાપવા. પછી આ આઠ અક્ષરવાળા મંત્રનો ૧૧૦૦ વાર જપ કરવો.
અહીં મંત્ર શબ્દ વિદ્યાના પર્યાય તરીકે સમજે. “પંચ નમસ્કૃતિદીપકમાં પણ આ વિદ્યાને ઉલેખ થયેલો છે.
જે હષ્કાર વિના માત્ર “નમો અરિતાળ” એ પદનું સ્મરણ કરીએ તે એ સપ્તાક્ષરી વિદ્યા કે સપ્તાક્ષરી મંત્ર બને છે અને તે સંસારરૂપ દાવાનલને શીધ્ર ઉચછેદ કરે છે. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે યોગશાસ્ત્રના આઠમાં પ્રકાશમાં આ વસ્તુ સ્પષ્ટ કરી છે.
૬-ષડક્ષરી વિદ્યા : જિદંતસિદ્ગ એ પડક્ષરી વિદ્યા છે. તે ત્રણસો વાર જપવાથી એક ઉપવાસનું ફળ આપે છે. કેટલાક ગ્રંથમાં રિતસાદુ અને “નિરિદ્રતાદુ' ને પણ ષડક્ષરી વિદ્યા કહેલી છે અને તેનું ફલ આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે. જેમકેविद्या पड्वर्णसम्भूतामजय्यां पुण्यशालिनीम् । जपन् चतुर्थमभ्येति, फलं ध्यानी शतत्रयम् ।।

Page #454

આઠ વિદ્યાઓ
૩૩૩ જો ધ્યાની પુરુષ પવણમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી અજેય અને પુણ્યશાલિની એવી વિદ્યાને ત્રણ વાર જપ કરે તે ઉપવાસનું ફલ પામે છે.” “પંચનમસ્કૃતિદીપકમાં “
: એ. છ અક્ષરોને પણ ષડક્ષરી વિદ્યા કહી છે.
૭-ચતુરક્ષરી વિદ્યા કારિત” એ ચતુરક્ષરી વિદ્યા છે. તે ચારસો વાર જપવાથી ઉપવાસનું ફલ પ્રાપ્ત થાય છે. તે અંગે મંત્રશાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
चतुर्वर्णमयं मन्त्र, चतुर्वर्गफलप्रदम् । चतुःशती जपन् योगी, चतुर्थस्य फलं लभेत् ।।
‘રિહંત એ જે ચતુર્વણુ મંત્ર છે, તે ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ ચાર વર્ગનું ફલ આપનારો છે. જે ગી તેને ચાર વાર જપ કરે છે, તે ઉપવાસનું ફલ પામે છે.
કેટલાક ગ્રંથમાં “જતસિદ્ધ' એ ચાર અક્ષરને પણ ચતુરક્ષરી વિદ્યા માનવામાં આવી છે અને તેનું ફલ પણ ઉપર મુજબ જ કહેલું છે.
અહીં અમે પાઠકનું એ વસ્તુ પ્રત્યે ધ્યાન દોરવા ઈચ્છીએ છીએ કે રિહંત ને એક સાદો શબ્દમાત્ર ન સમજતાં ચતુરક્ષરી વિદ્યા સમજવામાં આવે અને “અરિહંત ‘રિહંત' એ પ્રમાણે જપ કરવામાં આવે તો શેડા જ

Page #455

૩૩૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ વખતમાં તેને પ્રભાવ દષ્ટિગોચર થશે. આ વિદ્યાને પાઠ ઘણે નાને હેવાથી રોજ તેને ૧૦૦૮ જપ કરવાનું કામ જરાયે અઘરું નથી, પણ તે મન પર લેવું જોઈએ.
જેના જીવનમાં અરિહંત શબ્દ વ્યાપી ગયો છે, તે આખરે રિત બને છે.
૮-દ્વયક્ષરી વિદ્યા “સિદ્ધ' એ કચક્ષરી વિદ્યા છે. તેને વિશિષ્ટ આખાય ગુરુગમથી જાણો.
;

Page #456

[૩૪] ઉપયોગી મંત્રસંગ્રહ
૧-ચેરને ભય દૂર કરનારે મંત્ર
૩ી નમો સિદ્ધાળ, છ હી સિવં ન આ મંત્ર સાત વાર બેલીને વસ્ત્રના છેડે ગાંઠ બાંધવી. પછી ગમે તેવા મેટા જંગલમાં પ્રવાસ કરતાં પણ ચારને ભય ઉપસ્થિત થતું નથી. અથવા “ૐ નમો અરિહંતા માળિ મોહિળી મોર મોર સ્વ”િ એ મંત્રને માર્ગમાં જ કરવાથી ચોરનો ભય ઉત્પન્ન થતો નથી. ર-વિપત્તિનું નિવારણ કરનાર મંત્ર
“ શ્રી નમો રિહંતા, છઠ્ઠી નો સિદ્ધાળ, છે ફ્રી નમો આયરિયા, શ્રી નમો ઉવજ્જા , શ્રી નમો રોજ સવ્વસાહૂળ” એ પિસ્તાલીશ અક્ષરવાળા મંત્રને પરમેષ્ઠિમુદ્રાએ જપ કરતાં દુષ્ટ મનુષ્યો તથા ચારે તરફને ભય ટળે છે તથા મહાન વિપત્તિનું નિવારણ થાય છે.

Page #457

૩૩૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ૩–વરસાદ લાવનાર મંત્ર
વર્ષા ઋતુ બેસી ગઈ હોય, છતાં વરસાદ આવતે ન હાય અને સર્વેના મન ઊંચાં થઈ ગયાં હોય ત્યારે પંચપરમેષ્ઠિમંત્રનું નિત્ય-નિયમિત સમરણ કરનાર જે ઉપરના મંત્રનો અખલિત ઉપાંશુ જપ કરે તે વરસાદ આવે છે અને સર્વત્ર આનંદ પ્રસરે છે. વરસાદ લાવવા માટે જૈન શાસ્ત્રોમાં બીજા પણ મંત્રો છે, તે ગુરુગમથી જાણવા. આજે પણ મંત્રપ્રયોગથી વરસાદ લાવનારા જૈન મુનિઓ કઈ કઈ સ્થળે મળી આવે છે. ૪-જ્ઞાનવૃદ્ધિના મંત્રો
(૧) ૩% શ્રી અરિહંતા ઠ્ઠી નમઃ | (૨) » નમો અરિહંતાઈ શીપમાવિર્ધમાનાન્ત
(3) श्रीमवृषभादि-वर्धमानान्तेभ्यो नमः ।। આ ત્રણ મંત્રોને કેવલિવિદ્યા કહેવામાં આવે છે. (૧) નો સરિતા ૩૦ એ કર્ણપિશાચી વિદ્યા છે. (૨) 3 નમો આયરિયાએ શકુનપિશાચી વિદ્યા છે. (૩) “નમો સિદ્ધાળ” એ સર્વકર્મપિશાચી વિદ્યા છે.
જિનાગમનું અધ્યયન કરનાર મુનિને આ ત્રણ કેવલિવિદ્યા તથા ત્રણ પિશાચી વિદ્યાથી ગણિત વગેરે " વિષયમાં સિદ્ધાંત સંબંધી વિશિષ્ટ જ્ઞાન થાય છે, પરંતુ
ઘણે પ્રયત્ન કરવા છતાં હજી તેને સંબંધી વિશેષ * માહિતી મળી શકી નથી.

Page #458

ઉપયાગી મ`ત્રસ ગ્રહ
૫-બુદ્ધિ વધારનારા ભત્ર
'ॐ नमो अरिहंताणं वद वद वाग्वादिनी स्वाहा આ મંત્રથી અભિમ`ત્રિત કરેલી માલકાંગણીનું તેલ એક માસ સુધી સેવન કરવાથી બુદ્ધિમાં વધારા થાય છે. અહી એ જણાવવુ' પ્રાસ'ગિક લેખાશે કે માલકાંગણીનું સંસ્કૃત નામ જ્યાતિષ્મતી છે. તેનું તેલ સ્મૃતિ વધારવા માટે ઘણું અકસીર મનાય છે. સાળમાં સૈકામાં તૈલ’ગણુ દેશમાં થઈ ગયેલા ઇલેશ્વર ઉપાધ્યાયે આ તેલના પ્રયાગથી પેાતાની પાઠશાળામાં ભણતા ૫૦૦ વિદ્યાથી એને ઘણા બુદ્ધિમાન, સ્મૃતિમાન, બનાવ્યા હતા તથા તેની નાચી નામની પુત્રી પણ એનાથી ઘણી જ તીત્ર સ્મૃતિવાળી થઈ હતી.
૩૩૭
"
તેના પ્રયાગ સામાન્ય રીતે નીચે પ્રમાણે કરવામાં આવે છે : માલકાંગણીના તેલનાં ૧૦ ટીપાં પતાસાં પર નાખવાં, પછી તે પતાસુ ખાઈને દૂધ પીવું. ખેારાકમાં જૂના ચેાખા તથા દૂધ વાપરવુ'. પાણી બિલકુલ ન વાપરવું અથવા અતિ અલ્પ વાપરવું. તેલનુ` પ્રમાણ બબ્બે ટીપાંથી વધારતાં જવું, પણ ા તાલા જેટલુ થાય, એટલે આગળ ન વધારવું. પરંતુ આ પ્રયાગ કાઇ કુશળ વૈદ્યની દેખરેખ નીચે કરવા. આ સ*ચાગામાં અભિમ`ત્રિત કરેલી માલકાંગણીના સેવનથી ઘણે લાભ થવા સંભવ છે. ૬-સપ વગેરેનું ઝેર ઉતારવાના મત્ર
મૈં
'ॐ हाँ ह्रीँ हूँ हूँ हीँ हूः नमो सिद्धाणं विषं નિર્વિષમવતુર્ । '
૨૨

Page #459

૩૩૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ પ્રથમ આ મંત્રને ગુરુદત્ત આમ્નાય મુજબ જપ કરવો જોઈએ. ત્યાર બાદ આ મંત્રને પ્રયોગ કરવાથી સપ વગેરેનું ઝેર ઉતરે છે. ૭–સ્વપ્નમાં જવાબ મેળવવાને મંત્ર
છે * સ્થી વા€” કપાળમાં ચંદનનું તિલક કરીને આ મંત્રને ૧૦૮ વાર જપ કરવો. ત્યારબાદ નિદ્રાધીન થવું. તે રાત્રે સ્વપ્નમાં શુભાશુભને જવાબ મળશે. કદાચ તે રાત્રિએ સ્વપ્ન ન થાય તે ત્રણ દિવસ સુધી આ પ્રયોગ ચાલુ રાખો. ૮–સંઘની રક્ષા કરનાર મંત્ર
યાત્રા નિમિત્તે સંઘ નીકળ્યો હોય અને એરોનો ઉપદ્રવ થવા સંભવ હોય, ત્યારે નીચેના મંત્રનું લલાટપ્રદેશમાં ધ્યાન ધરવું: “નમો અરિહંતાનું ઘણુ ઘણુ માધણુ મધy સ્થા !” તેનાથી એરોનો ઉપદ્રવ થતો નથી. ૯-સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ કરનાર મંત્ર
શ્રી શ્રી શ્રી રજૂ કર્ણ નં: ” આ મંત્રને સતત જપ કરવાથી સર્વ કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. ૧૦–દ્ધિ-સિદ્ધિ આપનારે મંત્ર
___ॐ हीं नमो अरिहंताणं मम ऋद्धिं वृद्धिं समीहितं ગુરુ સ્વાહા” પવિત્ર થઈને સવારે તથા સાંજે બત્રીશ વાર આ મંત્રનો જપ કરવાથી સર્વ પ્રકારની ઋદ્ધિ અને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #460

ઉપયાગી મત્રસ’ગ્રહ
૧૧-મ દીખાનામાંથી છેડાવનારા સ
* ૐ નમો અતિાળ, ૐ નમો સિદ્ધાળ, ૐ નમો आयरियाण', ॐ नमो उवज्झायाण, ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं, झुल झुल कुलु कुलु चुलु चुलु मुल मुल स्वाहा ।
કોઇ માણસને ખ’દીખાનેથી છેડાવવા હાય તે। આ મંત્રના સવા લાખ જપ કરવા જોઇએ. એ જપ પૂરા થતાં જ કે તે પહેલાં તે બંદીખાનામાંથી છૂટા થાય છે. આ જપ કરતી વખતે ધૂપ-ટ્વીપ અવશ્ય રાખવાં.
આ મંત્ર પ્રથમ સપ્તધાતુ અથવા ત્રાંષાની થાળી ઉપર અષ્ટગ ધથી લખીને તેના સવા લાખ જાપ કરવા. પછી ૨૧ કાંકરીઓ લઈને તેને એક એક મંત્ર એલવાપૂર્વક તથા ફુંક મારવાપૂર્વક માછીની જાળ પર તે ન જુએ તે રીતે નાંખવી, તેા એ જાળમાં એક પણ માછલું આવે નહિ. ૧૨-સૂર્ય અને મંગલની પીડા દૂર કરનારા મંત્ર ‘ૐ । નમો સિદ્ધાળ।' આ મંત્રના પ્રતિદિન ૧૦૦૦ જપ કરવાથી સૂર્ય અને મંગલ ગ્રહ તરફથી કાઈ પીડા થતી હાય તા તે દૂર થાય છે.
૧૩-ચન્દ્ર અને શુક્રની પીડા દૂર કરનારા મંત્ર નમો ાિળ ।' એ મ`ત્રના પ્રતિષ્ઠિન ૧૦૦૦ જપ કરવાથી ચંદ્ર અને શુક્રગ્રહનીપીડા દૂર થાય છે. ૧૪-બુધની પીડા દૂર કરનારી મત્ર
‘ૐ દી નમો ઉવન્નાયાળ' । ' એ મ`ત્રના પ્રતિદિન ૧૦૦૦ જપ કરવાથી બુધગ્રહની પીડા દૂર થાય છે.
6
ૐ
૩૩૯

Page #461

નમસ્કારમ`ત્ર સિદ્ધિ
૩૪૦
૧૫-ગુરુની પીડા દૂર કરનારા મંત્ર
(
ૐ દી નમો આયરિયાળ' ।' એ મત્રના પ્રતિદિન
૧૦૦૦ જપ કરવાથી ગુરુગ્રહની પીડા દૂર થાય છે.
૧૬-શનિ, રાહુ અને કેતુની પીડા દૂર કરનારા મંત્ર
E
6
ૐ । નમો જોઇ સવ્વસામૂળ' ।' એ મત્રના પ્રતિદિન ૧૦૦૦ જાપ કરવાથી નિ, રાહુ કે કેતુગ્રહ તરફથી થતી પીડા દૂર થાય છે.

Page #462

નમસ્કાર–મત્ર સિદ્ધિ
ચેાથા-સ્વાધ્યાય ખંડ
ht

Page #463


Page #464

[ 1 ] શ્રી નમસ્કાર માત્રને મહિમા શ્રી નવકાર સમાં જગિ, મંત્ર ન યંત્ર ન અન્ય, વિદ્યા નવિ ઔષધ નવિ, એહ જપે તે ધન્ય; કષ્ટ ટલ્યાં બહુ એહને, જાપે તુરત કિદ્ધ, એહના બીજની વિદ્યા, નમિ-વિનમિતે સિદ્ધ. ૧
સિદ્ધ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્ય તિમજ નવકાર ભણે એ ભવ્ય; સર્વ શ્રુતમાં વડે એ પ્રમાણે,
મહાનિશીથે ભલી પરિ વખાણે. ગિરિમાંહિ જિમ સુરગિરિ, તરુમાંહિ જિમ સુરસાલ, સારસુગંધમાં જિમ ચંદન, નંદન વનમાં વિશાલ; મૃગમાં મૃગપતિ ખગપતિ, ખગમાં તારા ચંદ્ર; ગંગા નદીમાં અનંગ સરૂપમાં, દેવમાં (હિ જિમ) ઈંદ્ર. ૩
જિમ સ્વયંભૂરમણ ઉદધિ માંહિ, શ્રી રમણ જિમ સકલ સુભટમાંહિ;

Page #465

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
જિમ અધિક નાગમાંહિ નાગરાજ, શબ્દમાં જલદ ગંભીર ગાજ. રસમાંહિ જિમ ઈકખુરસ, ફૂલમાં જિમ અરવિંદ, ઔષધમાંહિ જિમ સુધા, વસુધા-ધવમાં રઘુન ; સત્યવાદિમાં યુધિષ્ઠિર,ધીરમાં ધ્રુવ અવિક પ, મોંગલમાંહિ જિમ ધમ, પરિચ્છેદ સુખમાં સંપ પ
૩૪૪
ધમાંહિ દયા ધર્મ માટે, બ્રહ્મવ્રતમાંહિ વજ્રર-કછોટા; દાનમાંહિ અભયદાન રૂડુ', તપમાંહિ જે કહેવું ન ફંડ. રતનમાંહિ સારે। હીરા, નીરોગી નરમાંહિ, શીતલમાંહિ સીરા, ધીરા વ્રતધરમાંહિ; તિમ સવિ મત્રમાં સારા, ભાખ્યા શ્રી નવકાર, કહ્યા ન જાયે રે એહના, જેઠુ છે ઉપકાર. બહુ
જે
તજે એ સાર નવકારમંત્ર, અવમત્ર સેવે સ્વતંત્ર; ક પ્રતિકૂલ ખાઉલ સેવે, તેહ સુરતરુ ત્યજી આક લેવે.
એહુને ખીજે રે વાસિત, હાય ઉપાસિત મત, બીજો પણિ ફલદાયક, નાયક છે એ તંત; અમૃત ઉધિ ફુસારા, સારા હરત વિકાર, વિષના તે ગુણ અમૃતનેા, પવનનેા નહી' રે લગાર.
७

Page #466

૩૪૫
નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય
જહુ નિબજ તે મંત્ર જૂઠા ફલે નહીં સાંહમ્ હુઈ અપૂઠા, જેહ મહામંત્ર નવકાર સાથે, તેહ દેખ લેક અલવે આરાધે.
૧૦ રતન તણી જિમ પેટી, ભાર અલ્પ બહુ મૂલ્ય, ચૌદ પુરવને સાર છે, મંત્ર એ તેહને તુલ્ય; સકલ સમય અત્યંતર, એ પદ પંચ પ્રમાણે, મહસુઅબંધ તે જાણે, ચૂલા સહિત સુજાણું. ૧૧
પંચપરમેષ્ટિ–ગુણગણ પ્રતીતા, જિમ ચિદાનંદ મિજે ઉદીતા;
શ્રી યશોવિજય વાચક પ્રતીતા, તેહ એ સાર પરમેષ્ટિગીતા. ૧૨
[૨] શ્રી નવકારમંત્રને છંદ
દુહા વાંછિત પૂરે વિવિધ પ, શ્રી જિનશાસન સાર; નિ શ્રી નવકાર નિત્ય, જપતાં જય જયકાર-૧ અડસઠ અક્ષર અધિક ફલ, નવ પદ નવે નિધાન; વીતરાગ સ્વયં મુખ વદે, પંચપરમેષ્ઠી પ્રધાન–૨ એક જ અક્ષર એક ચિત્ત, સમય સંપત્તિ થાય; સંચિત સાગર સાતનાં, પાતિક દૂર પલાય-૩

Page #467

૩૪૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.
સકલમંત્રશિરમુકુટમણિ, સદ્દગુરુ ભાષિત સાર; સે ભવિયાં મન શુદ્ધ શું, નિત્ય જપીયે નવકાર-૪
નવકાર થકી શ્રીપાલ નરેસર, પામે રાજ્ય પ્રસિદ્ધ, સ્મશાન વિષે શિવનામ કુમરને, સેવન પુરસો સિદ્ધ) નવ લાખ જપતા નરક નિવારે, પામે ભવને પાર, સો ભવિયાં ભત્તે, ચેકબે ચિત્તે, નિત્ય જપીલેં નવકાર-પ બાંધી વડ શાખા સિંકે બેસી, હેઠળ કુંડ હુતાશ, તસ્કરને મંત્ર સમ શ્રાવકે, ઉડે તે આકાશ; વિધિએ તે જપતાં વિષધર વિષ ટળે, ઢાળે અમૃત ધાર, સે ભવિયાં ભરે, ચકખે ચિ, નિત્ય જપી નવકાર-૬ બીજોરા કારણે રાય મહાબલ, વ્યંતર દુષ્ટ વિરોધ, જેણે નવકારે હત્યા ટાલી, પાયે યક્ષ પ્રતિબંધ નવ લાખ જપંતાં થાયે જિનવર, ઈર્યો છે અધિકાર, સે ભવિયાં ભ, ચોકખે ચિર નિત્ય જપી નવકાર-૭ પલીપતિ શિખે મુનિવર પાસે, મહામંત્ર મનશુદ્ધ, પરભવ તે રાજસિંહ પૃથ્વી પતિ, પામ્ય પરિગલ રિદ્ધ; એ મંત્ર થકી અમરાપુર પહોતે, ચારુદત્ત સુવિચાર, સે ભવિયાં ભ, ચકખે ચિ, નિત્ય જપી નવકાર-૮ સંન્યાસી કાશી તપ સાધતે, પંચાગ્નિ પરજાલે, દીઠે શ્રી પાકુમારે પન્નગ, અધબલતે તે ટાલે; સંભલા શ્રી નવકાર સ્વયંમુખ, ઈન્દ્રભુવન અવતાર, સે ભવિયાં ભ, ચેખે ચિ, નિત્ય જપીલેં નવકાર

Page #468

નમસ્કાર-સ્વાધ્યાય
૩૪૭ ,
મન શુદ્ધ જપતાં મયણસુંદરી, પામી પ્રિય સંગ, Vણ ધ્યાન થકી કષ્ટ ટળ્યું ઊંબરનું, રક્તપિત્તને રેગ; નિર્ચે સુજપતાં નવનિધિ થાયે, ધર્મ તણે આધાર, સે ભવિયાં ભ, ચેક ચિત્તે, નિત્ય જપીયે નવકાર-૧૦ ઘટમાંહિ કૃષ્ણ ભુજંગમ ઘા, ઘરણી કરવા ઘાત, પરમેષ્ઠી પ્રભાવે હાર ફૂલને, વસુધામાં વિખ્યાત; કમલવતીયં પિંગલ કીધે, પાપ તણે પરિવાર, સો ભવિયાં ભત્ત, ચેકબે ચિ, નિત્ય જપી નવકાર–૧૧. ગયણાંગણ જાતિ રાખી રહીને, પાડી બાણપ્રહાર, પદપંચ સુણતાં પાંડુપતિ ઘર, તે થઈ કુંતા નાર; એ મંત્ર અમૂલક મહિમામંદિર, ભવદુઃખ ભંજણહાર, સો ભવિયાં ભરે, ચકખે ચિ, નિત્ય જપીલેં નવકાર–૧૨. કંબલસંબલે કાદવ કાઢયાં, શકટ પાંચસેં માન, દીધું નવકારે ગયા દેવલેકે, વિકસે અમર વિમાન; એ મંત્ર થકી સંપત્તિ વસુધામાં લહી, વિલસે જેન વિહાર, સો ભવિયાં ભ, ચેકબે ચિ, નિત્ય જપીયે નવકાર–૧૩: આગે વીસી હુઈ અનંતી, હશે વાર અનંત, નવકાર તણી કોઈ આદિ ન જાણે, એમ ભાખે અરિહંત, પૂરવ દિશિ ચારે આદિ પ્રપંચે, સમરે સંપત્તિ થાય, સે ભવિયાં ભત્તે, ચકખે ચિત્તે, નિત્ય જપીલેં નવકાર–૧૪: પરમેષ્ઠી સુરપદ તે પણ પામે, જે કૃત કર્મ કઠોર, પુંડરિકગિરિ ઉપર પ્રત્યક્ષ પેખે, મણિધરને એક મેર સદ્દગુરુ સન્મુખ વિધિર્યો સમરતાં, સફલ જનમ સંસાર, સે ભવિયાં ભત્તે, ચોકખે ચિ, નિત્ય જપીયે નવકાર-૧૫

Page #469

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
શૈલિકારાપણુ તસ્કર કીધા, લાહજીરા પરસિદ્ધ, તિહાં શેઠે નવકાર સુણાવ્યેા, પામ્યા અમરની રિદ્ધ; શેઠને ઘર આવી વિઘ્ન નિવાર્યાં, સુરે કરી મનેાહાર, સેા ભવિયાં ભરો, ચાકખે ચિત્ત, નિત્ય જપીયે નવકાર-૧૬ પંચપરમેષ્ઠી જ્ઞાન જ પંચહ, પંચ દાન ચારિત્ર, પંચ સજ્ઝાય મહાવ્રત પંચહ, પંચ સમિતિ સમતિ; પંચે પ્રમાદ વિષય તો પ`ચહ, પાલેા પંચાચાર, સેા ભવિયાં ભત્ત, ચાકખે ચિત્તે, નિત્ય જપીયે નવકાર–૧૭
૩૪૮
લશ (છપ્પય)
નિત્ય જપીયે નવકાર, સારસ ́પત્તિ સુખદાયક, સિદ્ધમત્ર એ શાશ્વતા, એમ જહે શ્રી જગનાયક; શ્રી અરિહંત સુસિદ્ધ, શુદ્ધ આચાર્ય ભણીજે, શ્રી ઉવજ્ઝાય સુસાધુ, પંચપરમેષ્ઠી થુણીજે; નવકાર સાર સ ંસાર છે, કુશલલાભ વાચકે કહે, એક ચિત્તે આરાધતાં, વિવિધ ઋદ્ધિ વાંછિત લહે–૧૮
[ 3 ]
શ્રી નવકારમંત્રને છંદ
સુખકારણુ ભવિચણુ, સમરા નિત નવકાર,
જિનશાસન આગમ, ચૌદે પૂરવ સાર; ણિ મંત્રને મહિમા, કહેતાં ન લહુ પાર,
સુરતરુ જિમ ચિંતિત, વાંછિત ફલ દાતાર. ૧

Page #470

૩૪૯.
નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય સુર દાનવ માનવ, સેવ કરે કર જોડ,
ભૂમંડલ વિચરે, તારે ભવિયણ કેડ; સુર છંદ વિલસે, અતિશય જાસ અનંત,
પહિલે પદ નમીએ, અરિગંજન અરિહંત. ૨. જે પનરે ભેદ, સિદ્ધ થયા ભગવંત,
પંચમી ગતિ પહંતા, અષ્ટકર્મ કરી અંત; કલ અકલ સરૂપી, પંચાતંતક જેહ,
સિક્રના પાય પ્રણમું, બીજે પદ વળી તેહ. ૩ ગ૭ભાર ધુરંધર, સુંદર શશહર સમ,
કરે સાર–વારણ, ગુણ છત્રીસે મ; શ્રતનાણ શિરોમણિ, સાગર જેમ ગંભીર,
ત્રીજે પદ નમીએ, આચારજ ગુણધીર. ૪ શ્રતધર ગુણ આગમ, સૂત્ર ભણાવે સાર,
તપ વિધિ સંગે, ભાખે અરથ વિચાર; મુનિવર ગુણ જુત્તા, તે કહીએ ઉવજઝાય,
ચેથે પદ નમીએ, અહનિશ તેના પાય. ૫ પંચાશ્રવ ટાલે, પાલે પંચાચાર,
તપસી ગુણધારી, વારી વિષયવિકાર, ત્રસ થાવર પીહર, લેકમાંહિ જે સાધ,
ત્રિવિધ તે પ્રણમું, પરમારથ જિણે લાધ. ૬. અરિ હરિ-કરિસાઈથી, ડાઈ-ભૂત-વેતાલ,
સબ પાપ પણાસે, વિલસે મંગલમાલ; ઈણ સમય સંકટ, હર હુવે તતકાલ,
જપે જિણુ ગુણઈમ, સુરિવર સીસ રસાલ. ૭

Page #471

: ૩૫૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
[૪]
શ્રી નવકારમંત્રને છંદ પંચપરમેષ્ઠી નવકાર જપ જીવડા,
જાપ સમ અવર નહિ પુણ્ય કઈ ધ્યાન નવકાર મન નિશ્ચલ રાખતાં,
| મુક્તિને માર્ગ જે સુલભ હેઈ. ૧ જાપ જે કંઈ કરે પાતક તે દહે,
સાગર સાત દુઃખ સેઈ જાય; આખું જે પદ ગણે પચાસ સાગર હશે,
દુઃખ ને પાપ સહુ દૂર થાય,
દિવસ થેડામાંહિ મુક્તિ જાય. પાંચસે સાગર તણું દુઃખ તેનું ગયું,
| શ્રી નવકાર મુખ પૂર્ણ ભાગે; - અડસઠ અક્ષર પદ નવ ઉચ્ચરે,
મુક્તિ-તરુફલ–રસ તેણે ચાખે,
જીવ ચિહું ગતિ તેણે ભમત રાખે. ૩ નવકારવાલીએ જેહ નવપદ જપે,
તેહથી અધિક ફલ અનાનુપૂર્વક તપ છ માસ સંવત્સર કર્મ દહે,
તેટલું કર્મ ખપે કહત કવિ, એહ જિનશાસને વાત કહેવી.
ચોપાઈ મુક્તિ તણે અથી હેાય, નવકાર લય લગાવે સેય; - શુભધ્યાને મન રાખે સાર, શ્રાવક એહ તુજ આચાર.

Page #472

નમસ્કાર સ્વાધ્યાય
૩૫૧
કુહા
સાર વચન શ્રવણે સુણી, પહેરી અંબર સાર; રષભ કહે નિત્ય સમરીયે, આદિમંત્ર નવકાર.
[ પ ] શ્રી નવકારમંત્રની સજઝાય
( ગિરુઆરે ગુણ તુમ તણા એ રાગ) સમરે ભવિયાણ ભાવષ્ણુ, મહામંત્ર નવકાર રે, સમરંતા સુખ પામીઈ, ભવભવ એ આધારે રે. સમરે–૧ પૂરવ ચઉદતણું કહ્યું, સાર એ શ્રી જિનરાયે રે; એક મનાં આરાધતાં, પાતક દ્દરિ પલાચો રે. સમ-૨ અડસઠ અક્ષર એહના, સંપદા આઠ તે સારે રે; આપઈ અનંતી સંપદા, ભવિજનનઈ હિતકાર રે. સમરે-૩ ઉજવલ ધયાન ધરી કરી, લાખ એક જપઈ જેહો રે, તીરથંકર પદ તે લહઈ, એહમાં નહીં સંદેહ રે. સમરે-૪ સુખ સંતતિ અરથઈ કરી, પૂજી શ્રી જિનરાયે રે ચઢતે એક લાખ સમરતાં, મનવંછિત સુખ થાયે રે. સમરો-૫ કમલબંધ કરી જે જપઈ, એક મનાં નવકારસે રે, દિન પ્રતિ તે જીમત ફલ,લહઈ ચૂથનું સારું છે. સમરો-૬ નંદ્યાવર્ત કરઈ કરી, શંખાવર્ત કઈ રે;
ધ્યાન ધરઈ નવકારનું, વંછિત સુખ લહેઈ રે. સમર–૭ બંધન કઈ જે જપઈ, વિપરીત ઈ એક લાખે રે, સંકટ કષ્ટ તેહનું ટલઇ, એવી જિનવર ભાખે રે. સમરો-૮

Page #473

૩પર
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ અણપૂરવી કે પાટલી, અનિશિ જે ગત રે વરસાવરસી તપતાણું, ફલ સહી તેહ લહંતે રે. સમરોવયરી ડે તરજની, અંગુઠઈ મેખ જાપ રે; વશીકરવા ટચી અંગુલી, અનામિકાભ્યશ વ્યાયે રે. સમર–૧૦ શિવકુમાર સંકટ માંહિ, ચિત્ત ધર્યો નવકારે રે; સોનાને પુરિસે થયે, ત્રિદંડીઓ તિણી વારે રે. સમ–૧૧ સમલી વ્યાધઈ અપહણી, મુનિ દીધે નવકારો રે; તતખિણ રાજસુતા થઈ, પામી સદ્ગતિ સારે રે. સમ–૧૨ ચાર થયે વલી દેવતા, નવપદ મહિમા તેણે રે; ભીલ-ભીલડી સુર થયાં, પાપી હૂંતા જેહ રે. સમ–૧૩ ધ્યાન ધરંતી અહનિશિ, શ્રીમતિ અતિ સુકમાલા રે સંકટ તસ દૂરિ થયું, ભુજંગ થઈ ફૂલમાલા રે. સમર-૧૪ મન-વચન-કાયા વશિ કરી, નવપદનું કરે ધ્યાને રે; હરખવિજય કહઈ હરખસ્યું, તસ ઘર નવય નિધાને રે.સમ-૧૫
શ્રી નવકારમંત્રની સજઝાય સમર જીવ એક નવકાર નિજ હેજશું,
અવર કાંઈ આળપંપાળ દાખે; વર્ણ અડસઠ નવકારના નવપદ,
સંપદા આઠ અરિહંત ભાખે. સમર ૧ આદિ અક્ષર નવકારના સ્મરણથી,
સાત સાગર ટળી જાય પૂરાં; એક પદ ઉચ્ચરે દુરિત દુખડા હરે, : . સાગર આયુ પંચાસ પૂરાં. સમર૦ ૨

Page #474

નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય
૩૫૩
સર્વ પદ ઉચરતાં પાંચસે સાગર,
સહસ ચેપન નવકારવાલી; સ્નેહ મન સંવરી હર્ષભેર હેજ ધરી,
લાખ નવ જાપથી મુગતિ ટાલી. સમર૦ ૩ લાખ એક જાપ જન પુન્ય પૂરા જપે,
પદવી પામે અરિહંત કેરી; અશોક વૃક્ષ તલે બાર પર્ષદ મલે,
ગડગડે દુંદુભિ નાદ લેરી સમર૦ ૪ અષ્ટ વલી અષ્ટ સય અષ્ટ સહસાવલી,
અષ્ટ લાખ જપે અષ્ટ કેડી; કીતિ વિમલ કહે મુક્તિ લીલા લહે,
આપણા કર્મ આઠે વિછોડી. સમર૦ ૫
[ ૭ ]
શ્રી નમસ્કારમંત્રનું ગીત સમરો મંત્ર ભલે નવકાર, એ છે ચૌદ પૂરવને સાર; એના મહિમાને નહિ પાર, એને અર્થ અનંત ઉદાર.
સમરે મંત્ર....૧ સુખમાં સમર દુઃખમાં સમ, સમરે દિવસ ને રાત; જીવતાં સમરે મરતાં સમરે, સમરે સૌ સંઘાત.
સમરો મંત્ર....૨

Page #475

૩૫૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જોગી સમરે ભેગી સમરે, સમરે રાજા–રંક; દેવે સમરે દાનવ સમરે, સમરે સૌ નિઃશંક.
સમરો મંત્ર...૯ અડસઠ અક્ષર એના જાણો, અડસઠ તીરથ સાર; આઠ સંપદાથી પરમાણે, અડસિદ્ધિદાતાર.
સમરો મંત્ર....૪ નવપદ એનાં નવનિધિ આપે, ભવભવનાં દુઃખ કાપે; ચંદ્રવચનથી૪ હૃદયે વ્યાપ, પરમાતમ પદ આપે.
સમરો મંત્ર...૫
[ ૮ ]
નોકારવાલીનું ગીત બાર જપું અરિહંતના ભગવંતનારે, ગુણ સૂરિ છત્રીશ; સિદ્ધ આઠ ગુણ જાણી, વરવાણીઈ રે, ગણું નિસદિસને ૧ નકારવાલી વંદીઈ ચિર નંદીઈરે, ઉઠી ગુણઈ સવે; સૂત્ર તણા ગુણ ગુંથીયા, મણિયા મોહન મેર. ને ૨ પંચવીશ ગુણ ઉવક્ઝાયના, સત્તાવીસરે ગુણ શ્રી અણગાર; એકસે આઠ ગુણ કરી ઈમથુણ્યાં રે, ભવયણ નવકારને૦૩
* આ ગીત સિનેરનિવાસી શ્રી ચંદુલાલ નાનચંદ શાસ્તરે રચેલું છે. તેમણે ચન્દ્ર શબ્દ વડે પિતાના નામને સંકેત કરે છે. આમ છતાં કેટલાક ચંદ્રની જગાએ વીર શબ્દ બોલે છે. આવા મનસ્વી સુધારા કેટલા અંશે ક્ષેતવ્ય ગણાય ? તે વિચારવા જેવું છે.

Page #476

નમસ્કાર–સ્વાધ્યાય
૩૫૫
મોક્ષ જાપ અંગુઠડે વરી રૂડે રે, તર્જનાંગુલી હોય; બહુસુખદાયક મધ્યમા અનામિકારે, વસ્યારથ હાય. નો૦૪ આકર્ષણ ચટી આંગુલી વલી સુણ રે, ગણવાની રીતિ; મેરૂ ઉલ્લંઘન મત કર મત કર રે, નખ અગ્રે પ્રીતિ.૦૫ નિશ્ચલ ચિત્તે જે ગુણ વલી, સંખ્યાદિકથી એકંત; તેને ફલ હોવ ઘણે ઈમ બોલ રે, જિનવર સિદ્ધાંત. ૦૬ સંખ પ્રવાલા સ્ફટિક મણિ, પત્તાજીવ રતાંજણી સાર; રૂખ સાવ રમણતણ ચંદનાડગર, ને ઘનસાર. ૭ સુંદર ફલ રૂદ્રાખની જપમાલિકારે, રેશમની અપાર; પંચવર્ણ સમસૂત્રની વલી વિશે, સૂત્રતણી ઉદાર. ૦૮ ગાયમ પૂગ્યાથી કહ્યો મહાવીરજીરે, એ સયલ વિચાર, લબ્ધિ કહે ભવીયણ તુમે ઈમ ગુરે, નિત્ય શ્રી નવકાર૦૯
[ ૯ ]
સંક્ત સુભાષિતો वीतरागसमो देवः, शत्रुअयसमो गिरिः । नमस्कारसमो मन्त्री, न भूतो न भविष्यति ॥१॥ अपवित्रः पवित्रो वा, सुस्थितो दुःस्थितोऽथवा । ध्यायेत् पञ्चनमस्कारं, सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥२॥ अनादिमूलमन्त्रोऽयं, सर्वव्याधिविनाशकः । मङ्गलेषु च सर्वेषु, प्रथम मङ्गलं मतः ॥३॥

Page #477

૩૫૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ स्वस्थाने पूर्णमुच्चार, मार्गे चाध समाचरेत् । पादमाकस्मिकातङ्के, स्मृतिमात्रं मरणान्तिके ॥४॥ मन्त्रपञ्चनमस्कारः, कल्पकारस्कराधिकः । अस्ति प्रत्यक्षराष्टाग्रोत्कृष्टविद्यासहस्रकः ॥५॥ चौरो मित्रमहिर्माला, वह्निर्वारिजल स्थलम् । कान्तारं नगरं सिंहः, शृगालो यत् प्रभावतः ॥६॥ अहो पञ्चनमस्कारः, कोऽप्युदारो जगत्सु यः । सम्पदाऽष्टौ स्वयं धत्ते, यतेऽनन्तास्तु ताःसताम् ॥७॥ मन्त्र संसारसारं त्रिजगदनुपमं सर्वपापारिमन्त्र', संसारोच्छेदमन्त्र विषमविषहरं कर्मनिर्मूलमन्त्रम् । तन्त्र सिद्धिप्रधानं शिवसुखजननं केवलज्ञानमन्त्रं, मन्त्रं श्रीजैनमन्त्र जपजपजपितं जन्मनिर्वाणमन्त्रम् ॥८॥ अर्हन्तो भगवन्त इन्द्रमहिताः सिद्धाश्च सिद्विस्थिता, आचार्या जिनशासनोन्नतिकराःपूज्या उपाध्यायकाः। श्री सिद्धान्तपाठका मुनिवरा रत्नत्रयाराधकाः, पञ्चैते परमेष्ठिनः प्रतिदिनं कुर्वन्तु वो मङ्गलम् ॥९॥ अहंन्तो ज्ञानभाजः सुरवरमहिताःसिद्धिसिद्धाश्च सिद्धाः, पश्चाचारप्रवीणाः प्रवरगुणधराः पाठकाश्चागमानाम् । लोके लोकेशवंद्याः प्रवरयतिवराः साधुधर्माभिलीनाः, पञ्चाप्येते सदानः विदधतु कुशलं विघ्ननाशं विधाय ॥१०॥

Page #478

અનાનુપૂર્વી
નમસ્કારમ ́ત્રની ગણના કરવા માટે અનાનુપૂર્વી એક ઉત્તમ સાધન છે. તે અંગે જૈન શાસ્ત્રામાં કહેવાયું છે કે અનાનુપૂર્વી ગણો જોય, છમ્માસી તપનુ ફૂલ ડાય; સંદેહ નવ આણે. લગાર, નિળ મને જપે! નવકાર. ૧ શુદ્ધ વચ્ચે ધરી વિવેક, દિન દિન પ્રત્યે ગણવી એક; એમ અનાનુપૂર્વી જે ગણે, તે પાંચસેા સાગરનાં પાપને હશે. ૨
અનાનુપૂર્વી માં કુલ ૨૦ યંત્રો હોય છે અને તે દરેક યંત્રમાં આડા પાંચ અને ઊભા છ ખાનાં મળી કુલ ૩૦ ખાનાં હાય છે. તેની એક આડી હારમાં ૧ થી ૫ સુધીના આંકડા અમુક રીતે ગેાઠવીને મૂકેલા હાય છે. તેમાં અનુપૂર્વી એટલે અનુક્રમ નથી, એટલે તે અનાનુપૂર્વી કહેવાય છે. તેના વ્યુત્ક્રમવાળાં પદોની ગણના કરતાં મન જ્યાં ત્યાં જઈ શકતું નથી, અર્થાત્ એકાગ્રતા અનુભવે છે અને તેજ એની સાચી મહત્તા છે. તેમાં ૧ હાય ત્યાં નમો બુદ્ધિ તાળ,, ૨ હાય ત્યાં નમો સિદ્ધાળ, એ રીતે ૫ હોય ત્યાં નમો જો સવ્વસાહૂળ મનમાં ખેલવાનુ છે. શ્રાવક-શ્રાવિકાએ શુદ્ધ વસ્ત્રો પહેરીને પ્રતિદિન એક અનાનુપૂર્વી અવશ્ય ગણવી જોઈએ.

Page #479

૩૫૮
યંત્ર પહેલે
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ યંત્ર બીજે
જ
જ
२
१
४
३
५
આ
*
१
४
२
३
५
જ
જ
યંત્ર ત્રીજે
'
યંત્ર ચેાથે
૨ ૪ ? ૧
اس ع
૩
૪
૧
૨
૫

Page #480

४
२
१
અનાનુપૂર્વી યત્ર પાંચમા
३
४
३
ܘ
३
१
S
m
J
V
३
ઠં
३
m
१
و
३
२ १
३
J
Y
યંત્ર સાતમા
३
२
१
S
१ ३
w
१
5
*
२
8
२
Do
8
२ ४
20
8
C
8
२ ४
१
२
१
४
५
४
m
m
२
१
१
m
२
M
યંત્ર છઠ્ઠો
३
१
३
MY
યંત્ર આમા
३
३
२
३
MY
३
B
३
३
१
१
१
४
१
१
૩૫૯
8
8
8
8
∞
Do
8
8
8
8

Page #481

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
१० યંત્ર નવમે
યંત્ર દશમે
१
२
४
५
३
२
१
४
५
३
س
r
س
س
યંત્ર અગિયાર
યંત્ર બારમે
१, ४
५
२
३
س
س
س
س
२
५
४
१
३
५
१
४
२
३
| ५
२
४
१
३
س
س

Page #482

૩૬૧
અનાનુપૂર્વી
યંત્ર તેરમો
યંત્ર ચૌદમો
જ
જ
જ
જ
જ
જ
જ
જc : ૪
४
१
३ ५
२
| ५
१
३
२
જ
જ
જ
»
યંત્ર પંદરમ
યંત્ર સેળમાં
જ
®
જ
५
१
४
३
२

Page #483

૩૬૨
યંત્ર સત્તરમો
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ યંત્ર અઢારમો
२
३ ५
४
१
سر
or
२
४
३
کر
१
२
५
३
४
१
ه
ک
-
سه
-
४
४
યંત્ર ઓગણીસમો
યંત્ર વીશમે
२
१
0
५
२
४
३
१
४
५
२
३
१
४
५
३
२
१
ce

Page #484

નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
પાંચમો–માહખ્ય ખંડ

Page #485


Page #486

શ્રીસિદ્ધિસેનાચાર્યવિરચિત શ્રી નમસ્કાર મહામ્ય
સંક્ષિપ્ત ભાવાનુવાદ,
પ્રથમ પ્રકાશ જે ત્રણ જગતના ગુરુ છે, જગતના કામિત પૂરણ માટે જે કલ્પવૃક્ષ સમાન છે અને જે મુક્તિરૂપ મહિલાને જ ઈચ્છનારા છે, તે શ્રી ઋષભદેવ સ્વામિને નમસ્કાર થાઓ. ૧. જે તપ અને જ્ઞાનરૂપી ભાવધનથી કુબેરભંડારી જેવા છે, જેમના ચરણમાં દેવેન્દ્રો પણ પ્રણામ કરે છે અને જે સિદ્ધસેન (ગ્રંથકર્તા)ના અનુપમ નાથ થાય છે, તે શ્રી શાંતિનાથ-સ્વામિને નમસકાર થાઓ. ૨. શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામિને, શ્રીઅનન્તનાથ સ્વામિને, શ્રીઅરિષ્ટનેમિપ્રભુને, શ્રીમાન પાર્થ નાથસ્વામિને, શ્રી મહાવીરસ્વામિને અને ત્રણ કાળના સવ અરિહંત પરમા માને નમસ્કાર થાઓ. ૩. ધમનિષ્ઠ આત્માઓને માતાની જેમ સહાય કરનારી અછુપ્તા, અમ્બિકા, બ્રાહ્મી (સરસ્વતી), પદ્માવતી અને અંગિરા વગેરે દેવીઓ અને પુરુષાર્થની પરંપરાને આપે. ૪. જે માતાની જેમ પુણ્યરૂપી શરીરને ઉત્પન્ન કરે છે, પાલનપોષણ કરે છે, પવિત્ર રાખે છે અને જીવનરૂપી હંસને વિશ્રામ લેવા માટે કમલની શોભાને ધારણ કરે છે, તે પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કૃતિ હમેશાં જયવંતી રહે. ૫. જન્મ અને મરણ આપવાવાળો હોવાથી કડ એવો પણ આ સંસાર મારે મન કડો નથી પણ માનનીય છે, કારણ કે એ સંસારના આશ્રયથી જ મને જેન–શાસનની પ્રાપ્તિ થઈ છે. અર્થાત જે સંસારમાં જૈન–શાસનની પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય તે જ કરે છે, પણ બીજો નહિ. ૬. શ્રી જિનશાસનરૂપી મનુષ્યક્ષેત્રને

Page #487

૩૬૬
નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
વિષે પાંચ મેરુપવ તસમાન અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય અને સવ સાધુઓને નમસ્કાર થાએ. જે ભવ્ય જીવા ભાવપૂર્વક “નમો अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं અને નમો હો સવ્વસાધૂળ” એ પાંચ પદનું સ્મરણ કરે છે, તેમને ભવભ્રમણ ક્યાંથી હોય ? અર્થાત્ ન જ હોય. ૮–૯ મૂર્તિમાન તીર્થંકરની વાણીના પાંત્રીશ અતિશયે જ જાણે ન હેાય ! તેવા આ પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારના પાંત્રીશ અક્ષરો તમારા કલ્યાણને માટે થાઓ. ૧૦. શાશ્વત એવા તે પંચપરમેષ્ઠિના અક્ષરાની ‘ત્રણ લેાકને પવિત્ર કરનાર શ્લોકો દ્વારા' સ્તુતિ કરવાવ સિદ્ધસેનની (કર્તાની) વાણી પેાતાના આત્માની શુદ્ધિને કરે છે. ૧૧
નરનાથા-રાજાએ પણ તેને વશ થાય છે, દેવેન્દ્રો પણ તેઓને પ્રણામ કરે છે અને સર્પી (નાગકુમાર)થી પણ તેઓ ભય પામતા નથી કે જે ભાવપૂર્વક અરિહંત પરમાત્માને શરણ તરીકે સ્વીકારે છે. ૧૨.
મોહ તેના ઉપર રાષાયમાન થતા નથી, તે હંમેશાં આનંદમાં રહે છે અને તે અલ્પકાળમાં જ મેક્ષ પામે છે, કે જે ભવ્ય પુરુષ અરિહંત પરમાત્માને ભાવપૂર્વક પૂજે છે. ૧૩.
અનન્ત ગુણસ્વરૂપ જે અરિહંત પરમાત્માને કેવલજ્ઞાનીએ પણ પ્રદક્ષિણા કરવાદ્વારા પૂજે છે, તેમના પ્રભાવને કોણ જાણી શકે ? અર્થાત્ કોઈ વિરલા જ જાણી શકે. ૧૪.
રિપુએની (શત્રુઓની) જેમ દુઃખ આપનારા રાગદ્વેષઆદિ ભાવશત્રુએ કે જેનાથી બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહાદેવઆદિ જે સામાન્ય જનસમૂહમાં દેવ તરીકે ગણાય છે, તે પણ પરાવિત થયા છે. તે રાગદ્વેષાદિ શત્રુઓને એક જિતેશ્વરદેવે જ હણી નાખ્યા છે. ૧૫.
સ એકમેક થઈ ગયેલ દૂધ અને પાણીને જેમ અલગ કરે છે,

Page #488

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૩૬૭
તેમ એકમેક થઇ ગયેલ આત્માને અને ક`તે અરિહંત પરમાત્મા જ વિશેષે કરીને અલગ કરે છે. ૧È. સ્ક્રૂ (સ્મરણ કરવું), ચ્ (ચિંતન કરવું) વગેરે જોડાક્ષરવાળા ધાતુઓના અક્ષરા, જેમ સ્વભાવથી જ સબધવાળા છે, તેમ આત્મા અને કતા સંબંધ પણ સ્વભાવથીજ સંબંધિત છે. આ નક્કર સત્યને અન્યતીથિ કે વડે મહંત ગણાતાએ પણ દુ:ખે કરીને જાણી શકે છે. ૧૭. બીજ અને અંકુરાની જેમ તથા કૂકડી અને ઈંડાની જેમ, આત્મા અને કર્મીને પરસ્પર સંબંધ અનાદિ કાલનેા છે. તેમાં અમુક પહેલાં હતેા અને અમુક પછી હતા, એવા પૂર્વાપર સંબધ સર્વ પ્રકારે છે જ નહિ. ૧૮.
તાયિને એટલે કર્માંના પાશમાં ફસાયેલા આત્માનું રક્ષણ કરનારા, સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતા પ્રાણીઓને તારનારા અને તત્ત્વજ્ઞાનીએના પણ સ્વામી એવા જિતેશ્વરનું અમે ધ્યાન કરીએ છીએ. ૧૯.
ં એ અક્ષર ત્રણ ઊભી લીટીવાળા અને માથે મીંડાવાળા છે, એ એમ સૂચવે છે કે-દેવ, ગુરુ અને ધર્મરૂપ ત્રણ તત્ત્વની આરાધનાવડૅ પેાતાના આત્માને પવિત્ર કરનાર ભવ્ય જીવ શાશ્વત સ્થાનમેાક્ષને પામે છે. ૨૦. માથું બાંધેલા, ત્રણ સરલ રેખાવાળા અને મીડાવાળા ‘ન’ એવા અક્ષરને જે નિરંતર બોલે છે, તે ત્રિકરણ (મન, વચન અને કાયા) શુદ્ધિવડે સરલ બનીને ત્રણ કાલમાં ત્રિભુવનના મુગટરૂપ બને છે. ૨૧. ૧સાત ક્ષેત્રની જેમ સફળ તથા રસાત-ક્ષેત્રની જેમ શાશ્વત એવા નમસ્કાર–મહામંત્રના પ્રથમ નમો અરિહંતાળ પદના સાત અક્ષરે માર! સાત પ્રકારના ભયેાને નાશ કરો. ૨૨. ઇતિ પ્રથમ પ્રકાશ સમાપ્ત
૧. જિનમૂર્તિ, જિનમંદિર, જિનાગમ, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ સાતક્ષેત્ર. ૨. ભરત, હૈમવત, હરિવ. મહાવિદેહ, રમ્યક, હૈરણ્યવત અને ઐરાવત આ સાત ક્ષેત્રા.

Page #489

૩૬૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
બીજો પ્રકાશ નથી જ્યાં જન્મ, નથી મરણ, નથી ભય, નથી પરાભવ અને નથી કોઈ પણ દિવસ કલેશને લેશ, ત્યાં સિદ્ધના જીવો રહેલા છે. ૧.
મોચાસ્તંભ (કેળના થડ)ની જેમ સર્વ પ્રકારે અસાર એવો સંસાર કયાં ? અને લેકથી શ્રેષ્ઠ હોવાથી લેકના અગ્રભાગ ઉપર રહેલ સિદ્ધના જીવને વૈભવ ક્યાં ? ૨.
સિત એટલે ઉજ્જવળ ધર્મવાળા, શુકલેશ્યાવાળા, શુકલધ્યાનવાળા, સ્ફટિક રત્ન કરતાં પણ અત્યંત ઉજજવલ યશવાળા, સિદ્ધશિલારૂપ છે સ્થાન જેઓનું તે સિદ્ધના જીવો અને સિદ્ધિને માટે થાઓ. અહિં ધમ, લેગ્યા અને ધ્યાન યદ્યપિ સિદ્ધ પરમાત્માને નથી હોતા, પરંતુ ઉપચારથી એટલે કે કાર્યમાં કારણને ઉપચાર કરવાથી અથવા તે અતીત (ભૂત) નયની અપેક્ષાએ મોક્ષ પામવા પૂર્વે એ ધમ, લેડ્યા અને ધ્યાન હોય છે એ દષ્ટિએ, અથવા એ ધમ, લેશ્યા અને ધ્યાનનું કાર્ય જે આત્માના શુદ્ધસ્વભાવમાં રમણતાસ્વરૂપ છે, તેની પરાકાષ્ઠા સિદ્ધપરમાત્મામાં હોય છે, એ અપેક્ષાએ પણ આ ત્રણ વિશેષણ ઘટી શકે છે. ૩.
એ વર્ણ જે સિદ્ધાં પદમાં છે, તે દ્વાવણ અને ધા ધાતુના સંયોગથી બને છે. એ ઉપરથી ગ્રંથકાર મહષિ એમ કહે છે કે- પુરુષને સ્વર્ગમક્ષનું દાન કરવામાં તથા દુર્ગતિપાતથી ધારણ કરવામાં “સિદ્ધાણં પદમાં રહેલ “” વર્ણથી સિદ્ધપરમાત્માએમાં યુગપત શક્તિ રહેલી છે, એમ હું માનું છું. અથવા તે આ સિદ્ધશબ્દની અંદર રહેલ “ઢા’ વર્ણમાં “ર” અને “ધ આ બે વર્ણને સંગ છે, એ સંગ કાનની આકૃતિ જે હોવાથી “RM” છે, તે સકર્મોને (નિપુણ માણસોને) યોગથી (જીવાત્મા અને પરમાત્માના એક્વરૂપ યોગથી, અથવા મલિનચિત્તવૃત્તિનિધિરૂપ

Page #490

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૨૬૯
યેાગથી અથવા સમાધિરૂપ યાગથી) ઉત્પન્ન થયેલા મેાક્ષના ફૂલને જાણે કહેતા જ ન હોય એમ લાગે છે. ૪–૫ સ્ત્રી અને પુરુષને સંચાગ જેમ કામી આત્માને આનંદ ઉત્પન્ન કરે છે, તેમ મેાક્ષાભિલાષિતે જ્ઞાન અને ક્રિયાને પરસ્પર અપૂર્વ સંચાગ શુદ્ધ આત્મિક આનંદને ઉત્પન્ન કરે છે. ૬. પુરુષનું ભાગ્ય એ પંગુ (પાંગળા) જેવું છે અને ઉદ્યમ એ આંધળા જેવા છે. આમ છતાં ય એ બંનેને સ ંચાગ થાય તે કાયસિદ્ધિ થાય છે. એ જ રીતિએ જ્ઞાન એકલું પાંગળા જેવું છે અને ક્રિયા એકલી અંધ જેવી છે, પરંતુ જ્ઞ!ન અને ક્રિયા બન્નેને સુયેાગ મળે તે મેક્ષપ્રાપ્તિરૂપ કાર્ય સિદ્ધિ અવશ્ય થાય છે. ૭. વીર લડવૈયા તલવાર અને ઢાલને હાથમાં રાખીને અને અખ્તરથી સજ્જ થઇને જેમ યુદ્ધના પારને પામે છે. તેમ જ્ઞાનરૂપી ખડ્ગ, ચારિત્રરૂપ ઢાલ અને સમ્યગ્દર્શન રૂપી બખ્તર ધારણ કરીને ક શત્રુ સાથે સંગ્રામ ખેલનાર પરાક્રમી આત્મા સંસારના પારને પામે છે. ૮. જેમ પક્ષીને સકેચ અને વિસ્તાર પામતી પેાતાની બે પાંખે! ઇષ્ટ સ્થળે પહેાંચાડે છે, તેમ શ્રેષ્ઠ તપ અને શમ જીવને મેાક્ષરૂપી ઈષ્ટ સ્થાને પહેાંચાડે છે. જોડાયેલા શ્રેષ્ઠ એ બળદ જ જાણે ન હોય તેવા ઉત્સગ અને અપવાદ, શીલાંગરથ ઉપર આરૂઢ થયેલાને ક્ષણવારમાં મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરાવે છે. ૧૦. સૂ` દિવસે અને ચંદ્ર રાત્રિના સમયે હમેશા પ્રકાશ આપવા માટે જેમ જાગ્રત છે, તેમ નિશ્ચય અને વ્યવહાર એ એ. આલેક અને પરલોકમાં આબાદી માટે હંમેશાં જાગ્રત રહે છે. ૧૧. મનઃશુદ્ધિ એ અભ્યંતર તત્ત્વ છે અને સંયમ એ બાહ્ય તત્ત્વ છે. એ ઉભયને સંયેાગ થવાથી મોક્ષ મળે છે, માટે હે ચેતન ! બન્નેનું સેવન કરનારા તું થા. ૧૨. જેમ એક પૈડાવાળા રથ ચાલી શકતા નથી અને એક પાંખવાળું પક્ષી ઉડી શકતું નથી, તેમ એકાંતમાર્ગમાં રહેલા માણસ મેાક્ષને પામી શકતા નથી. ૧૩ દશની અંદર જેમ એકથી નવ સુધીની સંખ્યાને સમાવેશ થઈ જાય છે, સમુદ્રની અંદર જેમ નદીઓનાં પૂરા સમાઈ જાય છે, તેમ અનેકાંતવાદની
૨૪

Page #491

નમસ્કારમ ત્રસિદ્ધિ
અંદર એકાન્તવાદ પણ સમાઈ જાય છે, પરંતુ નિઃસાર અગર જૂઠા એવા એકાંતવાદમાં અનેકાંતવાદની સ`પદ્માએ સમાતી નથી, કારણ કે દરિદ્રીના ઘરમાં ચક્રવતી ની સંપદા સમાઈ શકે જ નહિ. ૧૪-૧૫. જેમ દીવેટ, તેલ અને કોડિયા વગેરે અનેક વસ્તુના સમુદાયથી ઉત્પન્ન થયેલા દીપક શાભા પામે છે, તેમ અનેકાંતપક્ષના સંસગ થી કોઈ કોઈ સ્થળે એકાંતપક્ષમાં પણ શાલા દેખાય છે, તે અનેકાંતપક્ષને જ આભારી છે, એમ સમજવુ. ૧૬. સત્ત્તાસત્ત્વ, નિત્યાનિય અને ધર્માંધ વગેરે ગુણી જે પ્રમાણે પરસ્પર સંબંધવાળા થાય છે, તે રીતે માનવામાં આવે તે જ સજ્જતાને સિદ્ધિ આપવાવાળા થાય છે. તેથી કરીને હે ભવ્ય જીવો ! જો તમારે મુક્તિ મેળવવાની ઈચ્છા હોય તે। એકાન્તવાદરૂપી ભૂતના વળગાડને બુદ્ધિના આઠ ગુણરૂપી મત્રના જાપથી દૂર કરી તત્ત્વને માટે પ્રયત્ન કરો. ૧૭–૧૮.
૩૭૦
ન એ અક્ષર ત્રણ રેખાવાળા છે અને માથે શૂન્ય (અનુસ્વાર) વડે શાભે છે, એ એમ દેખાડે છે કે–જ્ઞાન, દર્શીન અને ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયસ્વરૂપ બનેલે આત્મા શૂન્યસ્વભાવપણાને (મેક્ષિતે) પામે છે. (આ સ્થળે શૂન્યને અ મેક્ષ સમજવાને છે, કારણ કે ત્યાં આત્માની સર્વ વિભાવદશાની શૂન્યતા છે.) ૧૯. શુભાશુભ સવ ક ! ક્ષય થવાવડે કેવળ આત્માની જે ચિદ્રુપતા-ચૈતન્યસ્વભાવતા મેાક્ષમાં છે, તે જ શૂન્યસ્વભાવપણું છે. ૨૦. પાંચ (ઔદારિક, વૈયિ, આહારક, તેજસ અને કાણ) શરીરતા નાશ કરનારા અને મેાક્ષરૂપી પાંચમી ગતિને આપનારા આ ‘નમો સિદ્ધાળ’,' પદના પાંચ અક્ષરા તમે મારૂં મરણ વગેરેના પ્રપ ́ચથી રક્ષણ કરેા. ૨૧.
ઇતિ દ્વિતીય પ્રકાશ સમાપ્ત

Page #492

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૩૭૧
ત્રીજે પ્રકાશ
નથી તેમાં તમે!ગુણ, નથી રજોગુણ, નથી ખાદ્ય મુખવાળા સત્ત્વગુણ અને નથી માનસિક, વાચિક કે કાયિક કષ્ટ તેને, કે જેઓએ આચાય ના ચરણાને સેવ્યા છે. ૧.
મોહના પાશેાવડે બંધાયેલા પ્રાણીઓને પણ આચાય ભગવાન, કેશિગણધરની જેમ માહથી મૂકાવે છે, એ મોટું આશ્ચય છે. ર. આચાર્યાં જેનામાં સુંદર છે, જેમના આગમા (શાસ્ત્રો) મેક્ષ આપનારા છે અને જે ખેાટ વિનાના કેવળ લાભના જ ઉપાયવાળા છે, તેમને ડાહ્યા માણસા, આચાય કહે છે. ૩
થાસ્થિત અથ ની પ્રરૂપણ! કરનારા, યમનિયમાદિના પાલનમાં યત્ન કરનારા અને આત્મરૂપી યજ્ઞનું યજન-પૂજન કરનારા આચાય ભગવાન નિરંતર મારે પ્રમાણ હા, અથવા આધાર હો. ૪
રિપુ–શત્ર અને મિત્ર, સુખ અને દુઃખ, દુજ ન અને સજ્જન મેાક્ષ, અને સ ંસાર તથા ધન!ઢય અને દરિદ્રી, આવી રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન કરનારી વસ્તુઓમાં પણ જેઓ સમાનદષ્ટિ રાખે છે, તે પવિત્ર પુરુષાજ સંયમીએના સ્વામી આચાય તરીકે મનાય છે. ૫.
ચારે કેઈ પવિત્ર સિદ્ધિ છે અને જે કેાઈ ઉજ્જવલ લબ્ધિએ છે, તે સવ, કમલતે ભમરીની જેમ આચાય તે સ્વયં વરે છે. ૬. ના–આ અક્ષર ત્રણ રેખાવાળે! અને માથે અનુસ્વારવાળા છે, એ એમ બતાવે છે કે ધમ, અથ અને કામરૂપ ત્રણ વર્ગમાં સમદૃષ્ટિવાળા પુરુષા જ સજ્જતાના શિરામણપૂજ્ય બને છે. છ. ધમ, અથ અને કામ અથવા મિત્ર, ઉદાસીન અને શત્રુ અથવા રાગ, દ્વેષ અને મેહ એ પ્રમાણે ત્રણ વર્ગ કહેવાય છે. સાત તત્ત્વરૂપ કમલના વનને વિકસિત કરવામાં સૂર્યના કિરણ જેવા આ નમો આરિયાળ,’ ત્રીજા પદ્મના સાત અક્ષરા સાત નરકપૃથ્વીનાં દુઃખાને ઇતિ તૃતીય પ્રકાશ સમાપ્ત
નાશ કરેા. ૯.

Page #493

૩૭ર
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ.
ચોથો પ્રકાશ નથી ખંડન કરતો તે સુજ્ઞપુરુષ કુપાખંડીઓ વડે, નથી વિડંબના પમાડા મન, વચન અને કાયાનો દંડવડે, તથા નથી દંડાતે કેધાદિકષાયવડે, જે ઉપાધ્યાયને આશ્રય કરે છે. ૧.
મોમાં-“મા” એટલે લક્ષ્મી અને ‘મ એટલે પાર્વતી, શ્રી, હી, કૃતિ, અને બ્રાહ્મી આદિ દેવીઓ, જેઓ ઉપાધ્યાયની ઉપાસના કરે છે, તેઓના શરીરમાંથી દૂર જતી નથી સિદ્ધ એ પ્રમાણે યોગસિદ્ધ મહર્ષિઓનો આદેશ છે. ૨.
ઉપાધ્યાય તે કહેવાય છે કે જેઓ મૂર્તિમાન ઉદયરૂપ છે, સમ્યગદષ્ટિ આત્માઓના ઉત્સવરૂપ છે અને શ્રેષ્ઠ બુદ્ધિમાનના ઉત્સાહરૂપ છે. ૩.
વચન, શરીર, વય અને હૃદય આ ચારે વસ્તુ–ઉપાધ્યાય મહામાની, વધની વાર્તાથી પણ રહિત છે તથા શાસ્ત્રને આધીન છે. ૪.
જ્ઞા એ અક્ષર “ઉવજઝાયાણં' પદમાં રહેલ છે, તે શું સૂચવે છે? એકાન્ત-અનિત્ય-કષ્ટિને જીતી લેવાથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપાધ્યાયના યશરૂપી ભંભ (ભેરી)નો કાર (ગુંજારવ) દિશાઓને વ્યાપ્ત કરે છે.પ.
ચ=જે (સાધુઓને) સાત નયના જ્ઞાનમાં ચતુરાઈ પ્રાપ્ત થાય. છે, જે પરશાસ્ત્રોમાં નિપુણતા પ્રાપ્ત થાય છે અને જે દ્વાદશાંગી સૂત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે ઉપાધ્યાય સિવાય કયાંથી થાય ? અર્થાત ન જ થાય. ૬.
ન–અક્ષર ત્રણ રેખાવાળે અને સાથે અનુસ્વારવાળો છે, એ એમ જણાવે છે કે વિનય, શ્રત અને શીલાદિ ગુણે મહાનન્દમેક્ષ પ્રાપ્તિ માટે જાગ્રત છે. ૭. સાત રાજલક પ્રમાણ ઊર્ધ્વ લેકના માર્ગને પ્રકાશ કરવામાં દીપકની જેમ અત્યન્ત ઉજજવલ આ ચોથા “નનો સવજ્ઞયાળ” પદના સાત અક્ષરે મારા સાત વ્યસનોનો નાશ કરે. ૮.
ઇતિ ચતુર્થ પ્રકાશ સમાપ્ત,

Page #494

નમસ્કાર–માહામ્ય
૩૩
પાંચ પ્રકાશ નથી તે મનુષ્યને વ્યાધિ, નથી દરિદ્રતા, નથી ઈષ્ટ વસ્તુને વિગ, નથી દુર્ભાગીપણું અને નથી ભય કે ત્રાસ કે જેઓ નિરંતર સાધુઓની ઉપાસના–સેવા કરનાર હોય છે. ૧. સાધુપદના ધ્યાનરૂપી અમૃતરસના અંજનવડે જેઓના મનરૂપી નેત્ર અંજાયા છે, તે મનુષ્યોને ચાર ગતિમાં ઉત્પન્ન થતા ચાર પ્રકારનાં દુઃખરૂપી અંધકારે અંધપણાનું કારણ થતા નથી. ૨.
મકતા એટલે સર્વ સંસારનો ત્યાગ કરનારા, રાગ-દ્વેષાદિ આન્તર શત્રઓથી નાશ નહિ પામનાર અને મેહલક્ષ્મી વડે કટાક્ષપૂર્વક જેવાયેલા મુનિઓ અત્યન્ત હર્ષ પામે છે. ૩.
ભરૂપી વૃક્ષને ઉખેડી નાંખવા માટે નદીના વેગ જેવા, લે કે ત્તર ચરિત્રવાળા, લેકને વિષે ઉત્તમ અને ત્રીજા સ્થાનમાં રહેલા (પહેલું સ્થાન આચાર્યનું, બીજુ ઉપાધ્યાયનું અને ત્રીજું સાધુનું તે મુનિઓ અમારા પાપોનો નાશ કરે. ૪.
કાન્તમાં મુનિ મહાત્માઓ મૂલત્તર ગુણના સમૂહરૂપ બગીચામાં મનરૂપી મૃગની સાથે વેચ્છાપૂર્વક ક્રીડા કરે છે. ૫. સંવિગ્ન અને શ્રતના પારગામી ગીતાર્થ સાધુને વિષે જ એકાકીપણું છે, તે સાક્ષાત દક્ષિણાવર્તી શંખમાં ગંગા નદીના પાણી જેવું છે. સંવિંગ્સ અને ગીતાર્થ એવો એકાકી સાધુ ક્રોધ વડે વિવલ થતો નથી. માન કરતા નથી, માયા-કપટ કરતો નથી અને તૃષ્ણ એને લૂટતી નથી. ૬–૭ રાજર્ષિઓમાં શ્રેષ્ઠ નિમિરાજર્ષિ વગેરે પ્રત્યેકબુદ્ધો પરાક્રમપૂર્વક એકત્વ ભાવનામાં આરૂઢ થઈને જ મોક્ષમાં ગયા છે. ૮.
સર્વ પ્રકારે જીવાદિક તને જાણનારા અને હંમેશાં વૈરાગ્યવાસિત ચિત્તવાળા ગીતાર્થ સાધુઓનું એકાકીપણું શ્રેષ્ઠ સમતારૂપી અમૃતની નીક જેવું છે. ૯.

Page #495

३७४
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
અક્ષરની જેમ બે બે સાથે રહેલા આ યુગના સાધુઓ જો તેઓ ઈન્દ્રિય અને મનને વશ કરનારા હોય તે જ સ્વાર્થને (સ્વપ્રયોજન મોક્ષને) સાધનારા થાય છે. ૧૦ વ સંજ્ઞાવડે એમ જણાય છે કે મન, વચન અને કાયાના વર્તનવડે ઈન્દ્રિયોને વશ રાખનારા સાધુઓ બે બે સાથે રહેલા હોય તે જ મેક્ષને સાધી શકે છે. એ પ્રમાણે ગુરુપરંપરાથી પ્રાપ્ત થયેલ ઉપદેશ છે. ૧૧. ઈન્દ્રિ અને મનને વશ રાખનારા હોય તે બે માણસોમાં પણ એકવ નિઃશંકપણે ઘટી શકે છે, કારણ કે બને જિતેન્દ્રિય હોવાથી એક જ વિચારના હોય છે, પરંતુ ઈન્દ્રિયો અને મનને પરવશ બનેલે એકલે હોય તે પણ તે દુઃખે કરીને જાણી શકાય તેવા હજાર જેવો છે. ૧૨. નેત્રની જેમ સંકેચ અને વિસ્તારમાં તથા નિદ્રા અને જાગૃતિમાં સરખે સરખી સ્થિતિવાળા બે સાધુઓ દર્શન માટે સમકિતની પ્રાપ્તિ માટે) સમર્થ બને છે. પરંતુ એકલે સાધુ સંપૂર્ણ પણે કાર્ય કરી શકતા નથી, કારણ કે એકલે માણસ વિડમ્બનાનું સ્થાન બને છે, એટલે માણસ સ્વાર્થ સિદ્ધિ માટે પણ અસમર્થ બને છે અને એકલા માણસને લેકમાં તથા લે કેત્તર જૈનશાસનમાં પણ કેઈ વિશ્વાસ કરતું નથી. ૧૩–૧૪. ભાવના તથા ધ્યાન દ્વારા નિર્ણત કરેલા તત્ત્વમાં લયલીન બની ગયેલા મમતા વિનાના સાધુનું એકાકીપણું લાખ માણસોની અંદર રહેવા છતાં નાશ પામતું નથી, કારણ કે એ તે તરોની વિચારણામાં જ મસ્ત હોય છે. ૧૫.
સમય (સમતા) રૂપી અમૃતના તરંગોથી સંતોષી બની ગયેલા, સારા ખેટાને વિવેક કરનારા અને નિમલ આશયવાળા સાધુઓ ઘણા હોય તો પણ તેમને પોતપોતાના કાર્યમાં કઈપણ જાતની હરકત આવતી નથી. ૧૬. મનની સ્થિરતાવડે નિશ્ચલ બનેલા અને વૃક્ષની જેમ ક્રિયારહિત બનેલા સાધુઓને સહવાસ એ ભાવનારૂપી વેલડીના મં૫. જેવો છે. ૧૭. ચિત્રમાં ચિત્રેલા સૈન્યની જેમ મન, વચન અને કાયા

Page #496

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૩૭૫
વડે વિકારવિનાના મુનિઓ ઘણા હોય તો પણ પરસ્પર અપ્રીતિ થતી નથી. ૧૮. જેમ અનેક નિર્જીવ પદાર્થો એકઠા કરવામાં આવે તે પણ તેમાં ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થતું નથી, ઘણા કાયર માણસને ભેગા કરવા છતાં તેમનામાં સાહસ–પરાક્રમ ઉત્પન્ન થતું નથી, તેમ સાધુઓ પણ ઘણું હોય તોય તેઓમાં પરસ્પર કલહ (ઝઘડે) થતું નથી. ૧૯. જે મૂઢબુદ્ધિવાળો સાધુ પાંચ-છ સાધુઓની સાથે રહેવાથી પણ ગ્લાનિ (ખેદ) પામે છે, તે મૂઢ એકજ સ્થાનમાં રહેલા અનંત સિદ્ધોની સાથે રહેવાની ઈચ્છા કયી રીતે કરી શકશે ? ૨૦. જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપી ત્રણ મહારત્નને ધારણ કરનાર મુનિઓને રાગાદિ શત્રુઓના ઉપદ્રવથી ભયંકર એવા સન્માર્ગમાં એકલા ચાલવું એ કલ્ય ને માટે થતું નથી. ૨૧. એકલાને ધમકાર્યમાં ઉલ્લાસ થતો નથી, એકલાને સંપૂર્ણપણે કાર્યસિદ્ધિ થતી નથી, એકલાને સંપૂર્ણ રીતે ઈરિતની પ્રાપ્તિ થતી નથી અને એક મેક્ષમાર્ગની આરાધના માટે સમર્થ બનતો નથી. ર૨. જેમ કફના રેગમાં સાકર આપવી અને તાવમાં ઘીવાળું ભેજન આપવું યોગ્ય નથી, તેમ અગીતાર્થ સાધુમાં એકાકીપણું ગ્ય નથી. ર૩. એકલે પ્રાયઃ ચેર જેવો ગણાય છે, બે ભાણસ સાથે હોય તે તેમના ઉપર ઠગપણની શંકા કરાય છે, ત્રણ મનુષ્ય સાથે હોય તો તે વિશ્વાસનું પાત્ર બને છે અને ઘણાને સમુદાય હોય તો તે રાજાની જેમ શોભે છે. ૨૪. “તીર્થકર તથા પ્રત્યેકબુદ્ધ વગેરે એકલાજ વિચરે છે.” એવા દષ્ટાંતો આપી બીજા મુનિઓએ એકાકીપણાને આશ્રય ન કરવો જોઈએ, કારણ કે-જ્ઞાનચક્ષુવાળાઓની સાથે ચમચક્ષુવાળાઓએ સ્પર્ધા કરવી એ ચગ્ય નથી. ૨૫. અથવા તો ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનારા સર્વ પ્રાણીઓને પુણ્ય અને પાપ નિરંતર સાથે જ હોવાથી તેમાં એકલાપણું કદિ પણ ઘટતું જ નથી. ર૬. ચચિકા (દુષ્ટ વ્યંતરીઓ) જેવી આહારાદિ સંજ્ઞાઓ, કૃષ્ણલેશ્યા વગેરે દુષ્ટ લેગ્યાઓ અને રાજકથા વગેરે વિકથાઓ

Page #497

३७६
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ જેમના અંતઃકરણને નિરંતર ચપલ બનાવે છે, તે એકાકી કઈ રીતિએ થઈ શકે ? ર૭. જીવરૂપી પતિને નચાવવાના સ્વભાવવાળી અવિરતિ નામની દુષ્ટ સ્ત્રી શાકિનીની જેમ જેને ગળી જવા નિરન્તર પ્રયત્ન કરે છે, તે એકલે શી રીતે રહી શકે ? ૨૮. હંમેશાં પંચાગ્નિના જેવું અસંતુષ્ટ પાંચ ઇંદ્રિરૂપી કુટુંબ જેના શરીરને નિઃશંકપણે બાળ્યા કરે છે, તે એકલે કેમ રહી શકે ? ૨૯. ભાગીદાર જેવાં દુર્દાન્ત (દુઃખે કરીને દમન કરી શકાય તેવા) કષાયો ક્ષણવાર પણ જેના શરીરને છોડતા નથી, તેને એકાકીપણાનું સુખ શી રીતે હોય ? ૩૦ પિતાના મન, વચન અને કાયાથી ઉત્પન્ન થયેલા અશુભ વ્યાપારે સ્વેચ્છાચારી પુત્રની જેમ જેના નાશ માટે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે, તેને એકાકીપણાનું સુખ શી રીતિએ હોય ? ૩૧. જળને જ જેનારા પ્રમાદ, મિથ્યાત્વ અને રાગાદિક જેવા આન્તરશત્રુઓ જેને દુષ્ટ પાડોશીનું કામ કરે છે, તેને એકાકીપણાનું સુખ ક્યાંથી હોય? ૩ર. જેમ મનુષ્યથી ભરપુર એવા નગરમાં પણ પરદેશી માણસ (કેઈની સાથે સંબંધવાળો નહિ હોવાથી) એકલે જ કહેવાય છે, તેમ જે પુરુષ ઉપર કહેલા દોષથી રહિત હોય તે જનસમૂહમાં રહ્યો હોય તે પણ એકાકી જ છે અને જે મુનિ આ સર્વ સંજ્ઞા, દુષ્ટ વેશ્યા, વિકથા, ઈદ્રિય, કષાય, દુષ્ટ ગ, મિથ્યા તવ અને રાગાદિની આધીનતાદિ દોષયુક્ત હોય તો તેનું એકાકીપણું ફોગટ છે. કેમકે વંઠ, ધૂર્ત, ગુપ્તચર અને ચેર એ સર્વે શું એકલા નથી ભમતા ? ૩૭–૩૪. જેમ દૂધ દૂધની સાથે, પાણી પાણીની સાથે, દીવ દીવાની સાથે અને અમૃત અમૃતની સાથે મળીને એકપણાને પામે છે, તેમ મુનિ પણ મુનિની સાથે મળી જઈ એકલાપણાને પામે છે. ૩૫. પુણ્યપાપનો ક્ષય થવાથી મુક્ત બનેલા અને કમ વિનાના હોવાથી એકાકી બનેલા પરમાત્માને વિષે જ અનાહારપણ વડે હંમેશાં જ સાચું એકાકીપણું પ્રતિષ્ઠા પામેલું છે. ૩૬. અથવા તે આ શ્રીજિનાગમને વિષે કોઈ પણ વસ્તુને સર્વ પ્રકારે વિધિ કે નિષેધ

Page #498

નમસ્કાર–માહાસ્ય
૩૭૭
છે જ નહિ. તેથી કરીને શ્રેષ્ઠ મુનિઓ સારી રીતે લાભાલાભ જાણીને લાભવાળા કાર્યને વિષે જ પ્રયત્ન કરે છે. ૩૭. શલેશી અવસ્થામાં (અગી ગુણસ્થાનમાં રહેલા નિષ્ક્રિય સાધુઓ કેઈની પણ પૂજા કરતા નથી, દાન દેતા નથી, તપ તપતા નથી અને જપ જપતા નથી, તો પણ આશ્ચર્યની વાત છે કે તેઓ પરમપદને સાધે છે. આ શ્લેકમાં ગ્રન્થકારને કહેવાને આય એ લાગે છે કેજગતમાં કેઈ નાનામાં નાના કાર્યની પણ સિદ્ધિ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે તેની અવ્યવહિત પૂર્ણ ક્ષણમાં કાંઈને કાંઈ ક્રિયા હોય. આમ હોવા છતાંયે મેટામાં મોટું પરમપદમા સિરૂપ કાર્ય નિષ્ક્રિય બનેલા સાધુઓ સાધી શકે છે, એ એક આશ્ચર્યની વાત છે. ૩૮.
તૂ તૂ નામના ગન્ધર્વોના મનહર ગાયન સાંભળવાવડે, અમૃત રસને આસ્વાદ લેવાવડે, કલ્પવૃક્ષના પુષ્પોની સુગંધ લેવાવડે, દેવશય્યાને સુખકારક સ્પર્શ કરવા વડે અને દેવાંગનાઓનું રૂપ જેવા વડે પણ જેઓ આકર્ષાતા નથી, તેઓ શું વૃક્ષ છે ? બાળકે છે ? કે શું હરણયાં છે ? ના ! ના ! ને ! તે વૃક્ષ, બાળક કે મૃગલાં નથી, પરંતુ એ તો નિરંજન મુનિઓ છે. ૩૯-૪૦.
બકાર ત્રણ રેખાવાળે અને સાથે અનુસ્વારવાળો, તે અહિં એમ જણાવે છે કે ત્રણ ગુપ્તિના પાલનમાં રેખાને (પરાકાષ્ઠાને) પામેલા મહામુનિઓ સંપૂર્ણ સદાચારી હોય છે. ૪૧. નવ પ્રકારના જીવોની રક્ષા કરવા માટે અમૃતના કુંડ જેવી આકૃતિવાળા આ “નમો સ્ત્રો સવનrzi ” એ પ્રકારના નવ અક્ષરે મને ધમને વિષે નો નવો ભાવ આપ. ૪ર.
ઇતિ પંચમ પ્રકાશ સમાપ્ત,

Page #499

૩૭૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
છો પ્રકાશ
આ પંચપરમેષ્ઠી નમસ્કાર સર્વ પાપોને નાશ કરનાર છે અને સર્વ મંગલેમાં શ્રેષ્ઠ મંગલ છે. ૧. સમ્યફપ્રકારે પાંચ સમિતિને વિષે પ્રયત્નવાળો અને ત્રણ ગુપ્તિથી પવિત્ર થયેલે જે આત્મા આ પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારનું ત્રિકાલ ધ્યાન કરે છે, તેને શત્રુ મિત્રરૂપ થાય છે, વિષ પણ અમૃતરૂપ બને છે, શરણરહિત મોટું જંગલ પણ રહેવા લાયક ઘર જેવું બની જાય છે, સવે ગ્રહો તેને અનુકૂળ થઈ જાય છે, ચોરો યશ આપનારા થાય છે, બીજાએ પ્રયોગ કરેલા મંત્ર, તંત્ર અને મંત્રાદિક તેનો પરાભવ કરી શકતા નથી, સર્વ પ્રકારની શાકિની પણ માતાની જેમ રક્ષણ કરનારી થાય છે, સર્પો તેની પાસે કમલના નાળ જેવા થઈ જાય છે, અગ્નિ ચણોઠીના ઢગલારૂપ થાય છે. સિંહે શિયાળ જેવા થાય છે, હાથીઓ હરણ જેવા થાય છે, રાક્ષસ પણ તેનું રક્ષણ કરે છે, ભૂતને સમૂહ પણ તેની ભૂતિ (આબાદીઓને માટે થાય છે, પ્રેત પણ પ્રાયઃ કરીને તેને પ્રીતિ કરનારે થાય છે, ચેટક (વ્યંતર) પણ તેને ચેટ (દાસ) બની જાય છે, યુદ્ધ તેને લાભ આપનારું થાય છે, જે તેને ભોગ આપનારા થાય. છે, વિપત્તિ પણ તેને સંપત્તિને માટે થાય છે અને સર્વ પ્રકારનું દુઃખ તેને સુખ આપનારું થાય છે. ૨૩–૪–––––૮ જેમ ગરુડને સ્વર સાંભળીને ચંદનનાં વૃક્ષ સર્પોથી મુક્ત થાય છે, તેમ પંચનમસ્કારને ગંભીર સ્વર સાંભળવાથી માણસ સવ કર્મનાં બંધનોથી મુક્ત થાય છે. ૯. જેનું ચિત્ત નમસ્કારમાં જ એકતાન છે, તેઓને જલ. સ્થલ, શ્મશાન, પર્વત, દુર્ગ અને તેવાં બીજા પણ સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થતાં કષ્ટ ખરેજ મહાઉત્સવરૂપ બની જાય છે. ૧૦ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળા જે પુરુષ વિધિપૂર્વક પંચપરમેષ્ઠીનમસ્કારનું ધ્યાન કરે છે, તે તિર્યંચ કે નારક થતું નથી. ૧૧. ચક્રવતી, વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ.

Page #500

નમસ્કાર–માહાસ્ય
૩૭૯ અને બળદેવ વગેરેના ઐશ્વર્યાની સંપદાઓ નમસ્કારના પ્રભાવરૂપી સમુદ્રના કિનારે રહેલા મુક્તાફળ (મેતી) સમાન છે. ૧૨ વિધિપૂર્વક આરાધન કરાયેલે આ મંત્ર વશીકરણ, ઉચ્ચાટન, અભિચારકમ,
ભ, સ્તંભન અને મૂચ્છ વગેરે કાર્યોમાં પણ સિદ્ધિને આપનારે થાય છે. ૧૩. વિધિપૂર્વક સ્મરણ કરેલે આ મંત્ર અર્ધ નિમેષ માત્રમાં જ પરવિદ્યાઓને ઉંચછેદ કરે છે અને શુદ્ર આત્માઓ વડે કરાયેલ રૂપાદિકના પરાવર્તનને વીંધી–વિખેરી નાંખે છે. ૧૪. સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાલ એ ત્રણ ભુવનરૂપી રંગમંડપને વિષે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવને આશ્રયને જે કંઈ પણ આશ્ચર્યકારક અતિશય કે ઈ પણ સ્થળે, કોઈ પણ પ્રકારે, કેઈ પણ પ્રાણીને થયેલું જોવામાં કે સાંભળવામાં આવે છે, તે સર્વે નમસ્કારમંત્રની આરાધનાના પ્રભાવથી જ ઉત્પન્ન થયે છે, એમ જાણવું. ૧૫–૧૬ તિર્જીકમાં જે ચંદ્ર વગેરે જ્યોતિષીઓ છે, પાતાલ લેકમાં ચમર વગેરે ઈન્દ્રો છે, ઊર્ધ્વ લેકમાં સૌધર્માદિ દેવલેકને વિષે જે શક્ર વગેરે ઇન્દ્રો છે અને તેની ઉપર પણ જે અહમિન્દ્ર વગેરે દેવતાઓ છે, તેઓની સર્વ સમૃદ્ધિઓ પંચપરમેષ્ઠિરૂપ કપક્ષના અંકુર, પલ્લવે, કળીઓ કે પુષ્પ સમાન છે. ૧૭–૧૮. જેઓ નમસ્કારરૂપી મહાન રથ ઉપર આરૂઢ થાય છે, તેઓ જ દુઃખના લેશથી પણ રહિત એવા મેક્ષમાં જાય છે, ગયા છે અને જવાના છે. ૧૯. જે આ મંત્ર અત્યન્ત દુર્લભ એવા પરમપદને પણ આપે છે, તે પછી પ્રસંગવશાત પ્રાપ્ત થનારા બીજા સામાન્ય ફળે આપે તેમાં તો આશ્ચય જ શું ? ૨૦. જેઓ ત્રિકરણ શુદ્ધિવડે એક લખ નવકારનો જાપ કરે છે, તે જિનેશ્વર દેવ અને શ્રી સંઘને પૂજવાવાળા ભવ્યાત્માઓ તીર્થંકરનામકમ ઉપાર્જન કરે છે. ૨૧. હે મિત્ર ! જે તારું મન નમસ્કારનું ધ્યાન કરવામાં લયલીન નથી થતું, તે ચિરકાલ સુધી આચરણ કરેલા તપ, શ્રત અને ચારિત્રની ક્રિયાઓનું શું ફળ ? અર્થાત નમસ્કારના ધ્યાન વિના એ બધુંય ફોગટ–નિષ્ફળ છે. ૨૨. જે અસંખ્ય દુઃખના ક્ષયનું કારણ ગણાય

Page #501

૩૮૦
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
છે, જે આ લેક અને પરલેકના સુખ આપવામાં કામધેનુ ગાય સમાન છે, એ મંત્રાધિરાજને જાપ પ્રાણીઓ શા માટે આદરપૂર્વક નથી કરતા ? ર૩. જે અંધકાર દીવાથી, સૂર્યથી, ચંદ્રથી કે બીજા કેઈપણ તેજથી નાશ નથી પામતો, તે અંધકાર પણ નમસ્કારના તેજ વડે નામશેષ થઈ જાય છે. ૨૪. હે આત્મન ! તું કૃષ્ણ અને શાંબ વગેરેની જેમ ભાવનમસ્કાર કરવામાં તત્પર થા, પણ કૃષ્ણના સેવક વીરસાળવી અને કૃષ્ણના અભવ્ય પુત્ર પાલક વગેરેની જેમ દ્રવ્યનમસ્કાર કરી ફોગટ આત્માને વિડંબના ન પમાડ. ૨૫. જેમ નક્ષત્રના સમુદાયને સ્વામી ચન્દ્ર છે, તેમ સર્વ પુણ્યસમૂહને સ્વામી ભવનમસ્કાર છે. ર ૬. આ જીવે અનંતી વાર દ્રવ્યલિંગે (સાધુવેષ) ગ્રહણ કર્યા છે અને છેડયાં છે, પણ ભાવનમસ્કારની પ્રાપ્તિ વિના તે સવમેક્ષરૂપી કાર્ય સાધવામાં નિષ્ફળ નિવડ્યા છે. ર૭. શાસ્ત્રોકત વિધિપૂર્વક નમસ્કારમંત્રનો આઠ કરોડ, આઠ લાખ, આઠ હજાર આઠસો આઠવાર જાપ કર્યો હોય તે તે માત્ર ત્રણ જ ભવની અંદર મેક્ષ આપે છે. ૨૮. હે ધમબંધુ ! સરલભાવે વારંવાર તને પ્રાર્થનાપૂર્વક હું કહું છું કે સંસારરૂપી સમુદ્રને તરવા માટે જહાજ સમાન આ નમસ્કાર મંત્ર ગણવામાં નું પ્રમાદી ન થા. ર૯, નક્કી, આ ભાવનમસ્કાર ઉત્કૃષ્ટ-સર્વોત્તમ તે જ છે, સ્વર્ગ અને મેક્ષનો સાચો માર્ગ છે તથા દુર્ગતિને નાશ કરવામાં પ્રલયકાળના પવન સમાન છે. ૩૦. ભવ્ય પુરુષ વડે હંમેશાં સમ્યફ પ્રકારે ભણત, ગણાતે, સંભળાતો અને ચિંતવન કરાતો આ નમસ્કારમંત્ર સુખ અને મંગલની પરંપરાનું કારણ થાય છે, માટે અંતિમ આરાધનાના સમયે તો આ મંત્રને વિશેષે કરીને ભણો, ગણો, સાંભળવો અને ચિંતવન કરવો જોઈએ. ૩૧. જેમ ઘરમાં આગ લાગે ત્યારે બુદ્ધિશાળી ઘરનો માલીક બીજી બધી વસ્તુ મૂકીને આપત્તિ સમયે રક્ષણ કરવામાં સમર્થ એવા એક સારભૂત મહા કિંમતી રત્નને જ ગ્રહણ કરે છે, અથવા કે ઈ મેટે સુભટ અકાળે ઉત્પન્ન થયેલા રણસંગ્રામમાં વજદંડની જેવા સારભૂત

Page #502

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૩૮૧
અમોઘ શસ્ત્રને જ ધારણ કરે છે, એ જ પ્રમાણે ભરણસમયે પ્રાય : સર્વ તસ્કધનું (સવ શાસ્ત્રોનું) ચિંતવન કરી શકાતું નથી, તેથી કરીને ધીર બુદ્ધિવાળો અને દેદીપ્યમાન શુભ લેશ્યાવાળે કોઈક સાત્વિક જીવ દ્વાદશાંગીના સારભૂત આ પંચપરમેષ્ઠિનમસ્કારનું જ એકાગ્રચિત્તે સ્મરણ કરે છે. ૩૨-૩૩-૩૪-૩૫. સમુદ્રમાંથી અમૃતની જેમ, મલયાચલ પર્વતમાંથી ચંદનની જેમ, દહીંમાંથી માંખણની જેમ અને રોહણાચલ પર્વતમાંથી વજરત્નની જેમ, આગમમાંથી ઉદ્ધરેલા સર્વશ્રતના સારભૂત અને કલ્યાણના ખજાના સમાન આ પંચપરમેષ્ઠિ—નમસ્કારનું કેઈક ધન્ય પુરુષો જ મનન-ચિંતવન કરે છે. ૩૬-૩૭. શરીરથી પવિત્ર બનીને, પદ્માસને બેસીને, હાથવ યોગમુદ્રા ધારણ કરીને અને સંગયુક્ત (મેક્ષની અભિલાષાવાળા) બનીને ભવ્ય પ્રાણીએ સ્પષ્ટ, ગંભીર અને મધુર સ્વરે સંપૂર્ણ પંચનમસ્કારને ઉંચ્ચાર કરો. આ ઉત્સર્ગ વિધિ જાણો. ૩૮-૩૯. (હવે અપવાદ વિધિ કહે છે.) જે શારીરિક માંદગીના કારણે પોતે સંપૂર્ણ નમસ્કારને ઉચ્ચાર કરવા સમર્થ ન હોય તો એ જ પંચપરમેષ્ઠિના પહેલા પહેલા અક્ષરથી ઉત્પન્ન થયેલા “બાસા? આ પ્રમાણેના મંત્રનું સ્મરણ કરે. કારણ કે આ પાંચ અક્ષરના સ્મરણથી પણ અનંત છ મરણનાં બંધનથી મુક્ત થાય છે. ૪૦. હવે કદાચ તેવી કઈ ગંભીર માંદગીમાં ઉપર કહેલા પાંચ અક્ષરરૂપ મંત્રનું પણ સ્મરણ ન થઈ શકે તે અહંત, અરૂપી (સિદ્ધ), આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને મુનિ એ પાંચ પરમેષ્ઠિનાં પહેલા પહેલા અક્ષર લઈ, તેને વ્યાકરણના સંધિનિયમ લગાડી. આ પ્રમાણે સિદ્ધ થયેલ “+= T,+ ==ા, બા+== જો, = “” કાર જિનેશ્વરએ કહેલ છે, તેનું સ્મરણ કરવું. કારણ કે તેમાં પાંચે પાંચ પરમેષ્ઠિ આવી જાય છે. ૪૧. જિનેશ્વરીએ કહેલે આ “2” કાર મુક્તાત્માઓની પ્રગટ મુક્તિ સમાન છે, મેહ, રૂપી હાથીને વશ કરવામાં અંકુશ સમાન છે અને સંસારની પીડાને છેદવામાં કાતર સમાન છે. ૪ર. સ્વર્ગના દરવાજા ઉઘાડવા માટે કુંચી.

Page #503

૩૮૨
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
સમાન “૦” કારરૂપી તત્ત્વનું ધ્યાન કરનાર મહાત્માઓને જીવે ત્યાં સુધી ભોગે મળે છે અને મર્યા પછી મુક્તિ મળે છે. ૪૩. અથવા તે ભાગવશાત મૃત્યુસમયે, સર્વ પ્રકારે આ છે કારનું સ્મરણ કરવામાં પણ પોતે અશક્ત હોય તો તે સાધમિક બંધુ પાસેથી આ મંત્રનું શ્રવણ કરે અને તે વખતે ચિત્તમાં આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે. ૪૪. શું કઈ પુન્યશાળી બંધુએ અકાળે મારા સમગ્ર શરીરે અમૃત છાંટયું ? અથવા તે શું હું તેના વડે સંપૂર્ણ આનંદસ્વરૂપ કરાય ? કારણ કે હમણાં મને તેણે શ્રેષ્ઠ પુણ્યરૂપ, શ્રેષ્ઠ કલ્યાણરૂપ અને શ્રેષ્ઠ મંગળના કારણરૂપ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારમંત્ર સંભળાવ્યો. ૪૫-૪૬. અહો ! આ પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કારનું શ્રવણ કરવાથી મને દુર્લભ વસ્તુનો લાભ થયો. અહે! મને પ્રિય વસ્તુને સમાગમ થયો. અહો ! મને તત્વને પ્રકાશ થયે અને અહે ! મને સારભૂત ઉત્તમ વસ્તુનું સંપૂર્ણ રહસ્ય પ્રાપ્ત થયું. ૪૭. આ પંચપરમેષ્ઠિ-નમસ્કારના શ્રવણથી આજે મારાં કષ્ટ નાશ પામ્યાં, મારું પાપ દૂર ચાલ્યું ગયું અને આજે હું સંસારસાગરના પારને પામ્યો. ૪૮. પંચપરમેષ્ઠિ-નમસ્કારમંત્રનું શ્રવણ કરવાથી આજે ભારે પ્રશમરસ, દેવ તથા ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન, નિયમ અને તપ એ સઘળું ય સફળ થયું. ૪૯. અગ્નિને સંયોગ જેમ સુવર્ણને નિર્મળ કરે છે, તેજ રીતિએ આ માંદગીની વિપત્તિ પણ મારે કલ્યાણને માટે થઈ, કારણ કે આજે પંચપરમેષ્ઠિસ્વરૂપ અમૂલ્ય તેજ મેં પ્રાપ્ત કર્યું. ૫૦. આ પ્રમાણે પ્રશમરસના ઉલ્લાસપૂર્વક પંચપરમેષ્ઠિ-નમસ્કારનું શ્રવણ કરી અને કિલષ્ટ કમને નાશ કરી, બુદ્ધિમાન પુરુષ સદ્ગતિને પામે છે. ૫૧. નમસ્કારમંત્રની ભાવપૂર્વક ભક્તિ કરનાર પ્રાણુ ઉત્તરદેવપણે ઉત્પન્ન થઈ, ત્યાંથી ચ્યવી, શ્રેષ્ઠ કુલમાં મનુષ્ય જન્મ ધારણ કરી, આઠ ભવની અંદર સિદ્ધિપદને પામે છે. પર.
ઈતિ ષષ્ઠ પ્રકાશ સંપૂર્ણ

Page #504

નમસ્કાર–માહાતમ્ય
૩૮૩
સાતમો પ્રકાશ સર્વ કાલ અને સર્વ ક્ષેત્રમાં નિરંતર નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવનિક્ષેપાવડે ત્રણ લેકને પવિત્ર કરનારા જિનેશ્વરે મને શરણ છે. ૧. તે જિનેશ્વરે અતીતકાળે કેવળજ્ઞાની વગેરે થયા હતા, વર્તમાનકાળે ઋષભદેવસ્વામી વગેરે થયા છે અને આગામીકાળે પદ્મનાભસ્વામી વગેરે થવાના છે. ૨. સીમંધરસ્વામી વગેરે વીસ વિહરમાન તીર્થકરે છે. ચંદ્રાનન, વારિણ, વર્ધમાન અને ગષભદેવ એ નામના ચાર શાશ્વત તીર્થકરે છે. ૩. વર્તમાનકાળે સવમહાવિદેહ, સર્વે ભરત અને સર્વ ઐરાવત મળીને સંખ્યાતા જિનેશ્વરે હોય છે. અને અતીત તથા અનાગત કાળને આશ્રયીને અનંતા જિનેશ્વરે હોય છે. ૪. તે સર્વ તીર્થકરે કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશથી દેદીપ્યમાન હોય છે, અઢાર દોષના ઉપદ્રવોથી રહિત હોય છે, તેમના ચરણકમળને અસંખ્ય ઈન્દ્રો વંદન કરે છે. ઉત્તમ પ્રકારના આઠ પ્રાતિહાર્યા અને ઉત્તમ પ્રકારના ચોત્રીસ અતિશય વડે તેઓ આશ્રય કરાયેલા હોય છે. ૫. ત્રણ જગતના પ્રાણીઓને સમકિત આપનારી તેમની ધર્મદેશના, વાણીના પાંત્રીસ ગુણવડે અલંકૃત હોય છે, અનુત્તર વિમાનમાં રહેલા દેવે તેમનું હંમેશાં સ્મરણ (ધ્યાન) કરે છે તથા બીજાઓ ન આપી શકે તેવા મોક્ષમાર્ગને તેઓ આપનારા હોય છે. ૬. જ્યારે જિનેશ્વરનું સભ્યપ્રકારે દર્શન થાય છે, ત્યારે પ્રાણીઓના પાપ અત્યંત દૂર નાશી જાય છે, આધિ (મનની પીડા) અને વ્યાધિ (શરીરની પીડા) નાશ પામે છે, તથા દરિદ્રતાની ઘડીઓ જતી રહે છે. ૭. જે જીભ જિનેશ્વરના મહાસ્યની ક્ષણે ક્ષણે સ્તુતિ ન કરે, તે નિંદવા લાયક માંસના ટુકડારૂપ જિદૂવા શા કામની ? ૮. જે કાન અરિહંતના ચારિત્રરૂપી મીઠા અમૃતના સ્વાદથી અજાણ હોય, તે કાન અથવા દ્ધિમાં કાંઈ તફાવત નથી. ૯. સર્વ અતિશયોથી ભરપૂર એવી જિનેશ્વરની પ્રતિમાને જેને જોતાં નથી, તે નેત્ર નથી, પરંતુ મુખરૂપી

Page #505

૩૮૪
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ ઘરનાં જાળિયા છે. ૧૦. અનાય દેવમાં રહેવા છતાં પણ શ્રીમાન આદ્રકુમાર અરિહંતની પ્રતિમાને નિહાળીને સંસારસાગરને પારગામી થયો. ૧૧. જિનપ્રતિમાનાં દર્શન માત્રથી તત્ત્વજ્ઞાન પામી શયંભવ નામના બ્રાહ્મણે સુગુરુના ચરણકમળની સેવા કરીને ઉત્તમાથે મેક્ષને. સાવ્યો. ૧ર. અહે ! સાત્વિકશિરોમણિ વિજકર્ણ નામના રાજાએ રાજ્ય વગેરે સર્વ વસ્તુનો નાશ ઉપસ્થિત થવા છતાં પણ એક જિનેશ્વરદેવ વિના બીજાને નમસ્કાર ન કર્યો તે ન જ કર્યો. ૧૩. દેવ, ગુરુ અને ધમરૂપી તત્ત્વત્રયીમાં સ્થિર ચિત્તવાળ વાનરપના સ્વામી વાલી રાજાનું તેજ–પરાક્રમ ખરેખર પૂજવાલાયક હતું. ૧૪. ત્રણ જગતના ગુરુ શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ પણ સુખશાતાના સમાચાર કહેવરાવવામાં જેણીને યાદ કરી હતી, તે મહાસતી સુલસાના હું ઓવારણાં લઉં છું. (૩) ૧૫. સેડૂક નામના બ્રાહ્મણને જીવ અને નંદમણિયારને જીવ દર (દેડકે) થયા પછી શ્રી મહાવીર પરમાત્માને ભાવથી વંદન કરવા જતાં માર્ગમાંજ (શ્રેણિક રાજાના ઘોડાના પગ તળે દબાઈને) મરણ પામી પ્રભુવંદનનું ધ્યાન હોવાથી સૌધર્મ દેવલેકમાં શક્રેન્દ્રને સામાનિક દેવ થયો. ૧૬. કુમારનંદી સોનીને જીવ મરીને દેવલેકમાં હાસ અને પ્રહાસા નામની દેવીઓનો પતિ થવા છતાં પણ આભિયોગિક દેવને 5 હલકાં કાર્યો કરવાથી મનમાં અત્યંત ખેદ પામ્યા હતા, તેથી તેણે પોતાના આત્માને તે દુષ્કર્મથી મુક્ત કરવા માટે દેવાધિદેવની પ્રતિમા પૃથ્વી ઉપર પ્રસિદ્ધ કરી હતી. ૧૭. શ્રી ચેટક (ચેડા) નામના મહારાજાએ શ્રીજિનેશ્વરના ચરણકમળની સેવાવડે પોતાના સર્વ પાપના તાપનો નાશ કર્યો હતો, તેથી તેનો સુંદર પ્રતાપ ત્રણે ભુવનમાં પ્રસરી ગયો હતો. અને તે ઈન્દ્રના હૃદયમાં પણ સ્થાનને પામ્યો હતો. ૧૮. સર્વે દેવેન્દ્રો સંસારનો પાર પામવા માટે નંદીશ્વરાદિક તીર્થના અલંકારરૂપ શાશ્વત જિનમંદિરોમાં અઢાઈમહોત્સવ કરે છે. ૧૯. વાળી શાસ્ત્રોમાં સંભળાય છે. કે સ્વયંભરમણ નામના છેલ્લા સમુદ્રમાં જિનબિંબના આકારવાળા મસ્તુને

Page #506

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
૩૮૫
જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું અને નમસ્કારમંત્રનુ ધ્યાન કરી, ત્યાંથી મરીતે દેવલોકમાં ગયા. ૨૦. મનુષ્ય, દેવ અને અસુરકુમારનું સ્વામીપણું જે નિઃશ કપણે ભાગવાય છે, તે લીલાપૂવ ક આચરેલ જિતેશ્વરના ચરણની ઉપાસનાથી ઉત્પન્ન થયેલ કૃપાને એક લેશ માત્ર છે. ૨૧. મનુષ્યલોકમાં ચક્રવતી વગેરે રાજાએ, સ્વગ લેાકમાં ઈન્દ્રાદિ દેવેશ અને પાતાલલાકમાં ધરણેન્દ્ર વગેરે જીવનપતિના ઇન્દ્રો જિનેશ્વરની ભક્તિથી જ જયવંતા વર્તે છે. ૨૨. જિતેશ્વરની આજ્ઞાને મુકુટની જેમ મસ્તકે ધારણ કરીને અહા ! અગિયારે રુદ્રોમાંથી કેટલાક એ જ ભવમાં મેક્ષે ગયા છે અને બાકીના આગામી ભવામાં મેક્ષે જવાના છે. ૨૩. જેમ પાણીમાં અગ્નિની જ્વાલા* નાશ પામી જાય છે અને જેમ અમૃતને વિષે વિષના પ્રભાવ નષ્ટ થઈ જાય છે; તેમ જિનેશ્વરની કથા આગળ શટર વગેરે દેવાની કથાને વિસ્તાર નષ્ટ થઇ જાય છે. ૨૪. જિનેશ્વરાના ચરિત્રોને સમ્યક્ત્રકારે વિચાર કરનારા સત્પુરુષ! આ સંસારમાં પણ આનંદમગ્ન રહે છે અને તેથી ખરેખર ! તેને મોક્ષમાં પણ સ્પૃહા રહેતી નથી. ૨૫. જેમ જલવડે તૃષ્ણા શાન્ત થાય છે, તથા અન્ન વડે ક્ષુધા શાન્ત થાય છે, તેમ જિનેશ્વરના એક. દર્શોન માત્રથી જ સ`સારની સવ પીડાએ શાન્ત થઇ જાય છે—નાશ પામે છે. ર૬. સમ્યક્ત્રકારે મનની એકાગ્રતાપૂવ ક ક્રોડા વષ સુધી ઇન્દ્રિયાતે વશમાં રાખનારા મહાત્માએ પણ અહિં તની આજ્ઞા પાળ્યા વિના મેક્ષે જઈ શકતા નથી. ૨૭. રાગાદિ શત્રુને જિતનારા જિન અરિહંત પરમાત્મા જેઓના દેવ નથી, તેઓ ભલે નિયાણારહિતદાન કરે, નિમ`ળ શીલ પાળે, તથા પ્રશંસા કરવા ચેાગ્ય તપ કરે, તો પણ તેમને પરમપદની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ૨૮. જેમ સૂર્ય વડે દિવસ થાય છે, ચન્દ્રવડે પૂર્ણિમા થાય છે અને વૃષ્ટિવર્ડ સુભિક્ષ (સુકાળ) થાય છે, તેમ જિનેશ્વરવડે જ અવિનાશી તેજની–કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૨૯. જેમ જુગાર પાસાને આધીન છે અને ખેતી વૃષ્ટિને આધીન છે, તેમ શિવપુરમાં વસવુ તે જિતેશ્વરના ધ્યાનને આધીન છે. ૩૩, ત્રણ જગતની લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થવી સુલભ ૨૫

Page #507

૩૮૬
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
છે, તથા અણિમા દિક આઠ સિદ્ધિઓની પ્રાપ્તિ થવી સુલભ છે, પરંતુ જિનેશ્વરના ચરણકમળના રજકણે પ્રાપ્ત થવા અત્યંત દુર્લભ છે. ૩૧. અહો ! ખેદની વાત છે કે જિનેશ્વરને પામીને પણ કેટલાક છે, સૂર્યને પામીને ઘુવડની જેમ, ગાઢ મિથ્યાદષ્ટિ રહે છે. ૩૨. જિનેશ્વર જ મહાદેવ છે, બ્રહ્મા છે, વિષ્ણુ છે, પરમાત્મા છે, સુગત (બુદ્ધ) છે, અલક્ષ્ય છે તથા સ્વર્ગ, મૃત્યુ અને પાતાલના સ્વામી છે. ૩૩. બુદ્ધ અને મહાદેવ વગેરે લૌકિક દેવને સત્ત્વ, રજ અને તમસૂએ ત્રણ ગુણને વિષયવાળું જ જ્ઞાન છે, પરંતુ લે કે ત્તર સત્ત્વથી ઉતપન્ન થવાવાળું સર્વ જ્ઞાન તો માત્ર જિનેશ્વરને વિષે જ રહેલું છે. ૩૪. રેહણાચલ પર્વતની જેવા જિનેશ્વર પરમાત્મા પાસેથી વિવિધ નામરૂપી રને લઈને પંડિતરૂપી વેપારીઓએ શીધ્ર સારા વર્ણવાળા નામરૂપી આભૂષણે બનાવી પોતપોતાના માનેલા હરિહરાદિક દેવને વિષે સ્થાપન કર્યા, તેથી તે સારા વર્ણવાળાં નામે કાલાન્તરે તે તે દેવોના નામથી પ્રસિદ્ધ થયાં છે. ૩૫-૩૬. જેમ મેઘનું જળ જ તળાવ વગેરેમાં પડયું હોય છે, તે પણ લેકે કહે છે કે “આ પાણી તળાવમાં ઉત્પન્ન થયું છે તેજ પ્રમાણે લેકાગ્ર ઉપર આરૂઢ થયેલા અરિહંતનાજ પર્યાયવાચી નામે હરિહરા દિકને વિષે છે, છતાં તે નામે હરિહરાદિકનાં છે, એમ અજ્ઞાની લેકે બેલે છે. ૩૭–૩૮. વળી જે જે નામે પ્રમાણપૂર્વક લકત્તર સત્વને કહેનારાં છે, તે તે નામે અરિહંતને જણાવે છે, એમ તું જાણ. ૩૯. રજોગુણ, તમે ગુણ અને સત્વગુણના આભાસથી ઉત્પન્ન થયેલાં બ્રહ્માદિકના ક્રેડીવાર અનંત સંસારમાં ભમતા મારા જેવાને પણ પ્રાપ્ત થયાં છે. ૪૦. પોતાના દેવના (વિષ્ણુના) હજાર નામ સાંભળીને મૂઢ માણસ હર્ષિત થાય છે, કેમકે શીયાળને તે બોરની પ્રાપ્તિ થવાથી પણ મોટો ઉત્સવ થાય છે. ૪. સિદ્ધના અનંત ગુણો હોવાથી જિનેશ્વરના અનંત નામ છે. અથવા તે નિર્ગુણ (સવાદિ ગુણરહિત) હોવાથી એકે નામ નથી, એવા તે જિનેશ્વરના નામની સંખ્યા કોણ કહી શકે? ૪૨. રજોગુણ, તમે ગુણ

Page #508

નમસ્કાર–માહાત્મ્ય
३८७
અને ખાદ્ય—સત્ત્વગુણથી રહિત એવા પરમેષ્ઠિના પ્રભાવથીજ આ જગત અજ્ઞાનરૂપી કાદવમાં ડૂબી જતું નથી. ૪૩. હું માનું શ્રુ' કે આ જગતને પાપથી બચાવવા માટે ત્રણે લોકના નાથ અરિહંત પરમાત્માએ મેાક્ષમાં જતી વખતે વહાલા એવા પણ પુણ્યને અહીં જ મૂકયું છે. ૪૪. સમિતિમાં રક્ત એવા પ્રભુ પ!સેથી નાશીતે પાપ ભવરૂપી અરણ્યમાં ભાગી ગયું, તેથી તેને નાશ કરવા માટે સઘળુંય પુણ્ય પણ સૈન્યની જેમ તેની પાછળ પડયું, આ કારણથીજ પુણ્યપાપ રહિત થયેલા જિતેશ્વર દેવ લે!કાગ્રરૂપી મહેલમાં આરૂઢ થઈ મુક્તિરૂપી સ્ત્રી સાથે ક્રીડ! કરે છે. ૪૫-૪, જિનેશ્વર દાતાર છે, જિનેશ્વર ભાક્તા છે. આ સર્વ જગત જિનરૂપ છે, જિતેશ્વર સત્ર જયવંતા છે અને જે જિન છે, તે જ હું ધ્રુ.... ૪૭. આ પ્રમાણે ધ્યાનરસના આવેશથી પંચપરમેષ્ટિમાં તન્મય (તલ્લીન) પણાને પામેલા ભવ્ય પ્રાણીઓ આલેક અને પરલોકમાં નિવિઘ્નપણે સમગ્ર લક્ષ્મીને ૫ામે છે. ૪૮,
ઈતિ સપ્તમ પ્રકાશ સમાપ્ત,
આઠમા-પ્રકાશ
અરિહંતાને પણ માનનીય તથા જેનાં આઠે કર્માં ક્ષીણ થઈ ગયાં છે, એવા પંદર પ્રકારના સિદ્ધોનુ કયા સત્પુરુષા સ્મરણ નથી કરતાં ? કર્માંના લેપ વિનાના, ચિદ!નંદ સ્વરૂપ, રૂપાદિથી રહિત, સ્વભાવથી જ લેાકના અગ્રભાગને પામેલા, સિદ્ધ થયેલ છે અનત ચતુષ્ટય જેમને એવા, સાદિ–અનંત સ્થિતિવાળા,એકત્રીશ ગુણાવાળા, પરમેશ્વરરૂપ અને પરમાત્મસ્વરૂપ સિદ્ધ ભગવાનું નિરંતર મને શરણ હા. ૨-૩. છત્રીસ ગુણાવડે શોભતા ગણધરાનું (આચાયેŕ) મને શરણ હે. સવ સૂત્રાને ઉપદેશ કરનારા (ભણાવનારા) ઉપાધ્યાયેાનુ મને શરણ હા. ૪. ક્ષમાદિ દશ પ્રકારના ધમ માં લીન થયેલા હમેશાં સામાયિકમાં સ્થિર, જ્ઞાનાદિક ત્રણ રત્નને ધારણ કરનાર તથા ધીર

Page #509

૩૮૮
નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ
એવા સાધુઓનું મને શરણ હો. ૫. જેમ ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને પ્રલય (નાશ)ને કરનાર બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેસ્તરને વિષે પરમાર્થથી પરસ્પર ભેદ નથી, તેમ આચાર્ય ઉપાધ્યાય અને સાધુમાં પણ પરમાર્થથી ભેદ નથી, એમ આગમમાં કહ્યું છે. ૬. જે ચરાચર જગતના આધારભૂત કહેલું છે એ કેવલભાષિત ધમ મને શરણ . ૭. ધર્મરૂપી હિમાલય પર્વત જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એ રત્નત્રયીરૂપ ગંગા નદીના તરંગે વડે ત્રણભવનને પવિત્ર કરનાર છે. ૮. વિવિધ પ્રકારના દૃષ્ટાંત, હેતુઓ,યુક્તિયુક્ત વચને(તક)અને અબાધિત નિર્ણ(સિદ્ધાન્ત)ના સમૂહવડે મનહર અને એકાંતદશન તરફના પૂર્વ પક્ષેનું ખંડન કરનારા એવા પારમાર્થિક અનેકાંતવાદમાં હું લીન થયો છું. ૯.નવતત્વરૂપી અમૃતને કુંડ જેમાં રહેલું છે અને જે ગંભીરતાનું સ્થાન છે, તે શ્રી જિનાગમ મને પાતાળ જેવો ઊંડે ભાસે છે. ૧૦. શ્રીમાન જૈનાગમ સર્વ બુદ્ધિમાનોને માન્ય છે, કારણકે તે મધ્યસ્થપણાને આશ્રય કરનાર છે, ગુણરૂપી રત્નના સમૂહવડે વીંટાયેલ છે અને અનંતજ્ઞાનને ખજાને છે. ૧૧. પંડિતે માટે અજોડ સ્થાનરૂપ બને ય લેકમાં રહેનારી તથા વિકસ્વર શાશ્વત જ્યોતિરૂપ, પરમેષ્ઠિની વાણી શોભે છે. ૧૨. શ્રીધર્મરૂપી રાજાની રાજધાનીરૂપ, દુષ્કર્મોરૂપી કમળના વનને બાળી નાખવામાં હિમના સમૂહરૂપ અને સંદેહના સમૂહરૂપ લતાને છેદવામાં કુહાડી સમાન જિનેશ્વરની વાણું અમારા કલ્યાણનું પોષણ કરો. ૧૩. આ પ્રમાણે નમસ્કારના ધ્યાનરૂ૫ સમુદ્રમાં જેને અંતરાત્મા મગ્ન થયો હોય છે, તેની સર્વ કર્મચલ્થિ કાચા માટીના ઘડાની જેમ વિલય પામે છે. ૧૪. શ્રી, હી, ધૃતિ, કીર્તિ, બુદ્ધિ અને લક્ષ્મીની લીલાને પ્રકાશ કરનાર તથા સ્વર્ગ અને મોક્ષને આપનાર પંચનમસ્કાર મંત્ર નિરંતર જયવંત રહે. ૧૫. શ્રી સરસ્વતી નદીને કાંઠે આવેલ શ્રી સિદ્ધપુરનગરમાં શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિની વાણીએ આ શ્રી સિદ્ધચકનું માહાતમ્ય ગાયું છે. ૧૬.
| ઇતિ અટમ પ્રકાશ સમાપ્ત

Page #510

આધારભૂત સાહિત્યની યાદી
[ અ-કારાદિ ક્રમે ] ૧. અનુભવસિદ્ધમંત્રાવિંશિકા ૨૦. ધ્યાનશતક ૨. અનુગદ્વારચૂર્ણિ
૨૧. નમસ્કાર-ગીતગંગા ૩. અભિધાનચિંતામણિકષા ૨૨. નમસ્કાર-મહામંત્ર ૪. અરિહાણાઈથતું (પંચ- ૨૩. નમસ્કાર મહિમા નમસ્કારચક્ર)
૨૪. નમસ્કાર–માહાત્મ્ય ૫. આરાધનાસ્તવન
૨૫. નમસ્કારમંત્રકલ્પપત્ત૬. આવશ્યકનિયુક્તિ
વૃત્તિ છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર
૨૬. નમસ્કારલઘુપજિકા ૮. ઉપદેશતરંગિણી
૨૭. નમસ્કાર-સ્વાધ્યાય ભા–૧ ૯. ઉપદેશમાલા અપરનામ ૨૮. નમસ્કાર-સ્વાધ્યાય ભાગ-૨ પુષ્પમાલા
૨૯. નવકારસારથવણ ૧૦. ઉપસર્ગહરસ્તોત્ર-વૃત્તિ ૩૦. નવતત્ત્વદીપિકા ૧૧. ઋષિમંડલસ્તવયંત્રાલેખનસ્તવ ૩૧. પરમાત્મ–પંચવિંશતિકા ૧૨. ચેઈઅવંદણમહાભાસ ૩૨. પરમેષ્ઠિ–નમસ્કાર ૧૩. જિનોપાસના
૩૩. પંચનમસ્કૃતિદીપક ૧૪. જ્ઞાનાવ
૩૪. પંચનમસ્કૃતિસ્તુતિ ૧૫. તાનુશાસન
૩૫. પંચનમુક્કારફતં ૧૬. તત્વાર્થસારદીપિકા
૩૬. પંચનમુક્કારફલઘુત્ત ૧૭. દશવૈકાલિકસૂત્ર
૩૭. પંચપરમેષ્ટિગીતા ૧૮. ધમેવએ વિવરણમાલા ૩૮. પંચપરમેષ્ટિધ્યાનમાલા " ૧૯. ધ્યાનવિચાર
૩૯. પ્રવચનસારે દ્ધારવૃત્તિ

Page #511

૩૯૦
૪૦. બૃહતક૫ભાષ્ય
૫૩. યેગશાસ્ત્ર ૪૧. ભૈરવપદ્માવતીકલ્પ ૫૪. લલિતવિસ્તરાચૈત્યવંદનાવૃત્તિ ૪૨. મહાનિશીથસૂત્ર
૫૫. વિવિધ પૂજાસંગ્રહ ૪૩. મહામંત્રનાં અજવાળાં ૫૬, વિશેષાવશ્યકભાષ્ય ૪૪. મહામંત્રની સાધના ૫૭. વીતરાગસ્તોત્ર ૫. મંત્રરાજરહસ્ય
૫૮. શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ૪૬. મંત્રવિજ્ઞાન
૫૯. શ્રી પ્રતિક્રમણ સૂત્રપ્રબોધ૪૭. મંત્રવ્યાકરણ
ટીકા ભાગ ૧ ૪૮. મંત્રાધિરાજચિંતામણિ
૬૦. , , , ૨ બૃહકલ્પ
૬૧. ,, ,, ,, ,, ૩ ૪૯. યતિદિનચર્યા
દરશ્રી નમસ્કાર મહામંત્ર ૫૦. ગદર્શન
૬૩. સંબોધપ્રકરણ ૫૧. ગબિન્દુ
૬૪. સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનપર. ગર્વિશિકા
પઝબૂવૃત્તિ ઉપરાંતઃ કોષ, લેખે વગેરે,

Page #512

શતાવધાની પંડિત શ્રી ધીરજલાલ શાહે રચેલું જૈનધર્મનું મહત્ત્વનું સાહિત્ય
અલભ્ય (૧) બાળગ્રંથાવલી ૬ શ્રેણું ૧૨૦ પુસ્તિકાઓ (૨) ધર્મબોધ ગ્રંથમાલા ૨૦ પુસ્તક (૩) જૈન શિક્ષાવલી ૩ શ્રેણી–૩૬ પુસ્તિકાઓ (૪) જૈન ચરિત્રમાલા ૨૦ પુસ્તકે (૫) વીરવચનામૃત (૬) Teachings of Lord Mahavira (૭) જૈન ધર્મ પરિચય ભા ૧–ર (૮) જૈન ધર્મ સાર (હિન્દી) (૯) શ્રી પ્રતિક્રમણસૂત્ર–પ્રબોધટીકા ભાગ-૧--૩ (૧૦) હ્રીંકારકલ્પતરુ. (૧૧) શ્રી મહાવીર–વનામૃત (હિન્દી) (૧૨) જિનપાસના (૧૩) જીવવિચારપ્રકાશિકા યાને જનધર્મનું પ્રાણુવિજ્ઞાન
| (આ. બીજી) (૧૪) નવતત્ત્વદીપિકા યાને જૈનધર્મનું અદ્ભુત તત્ત્વજ્ઞાન
(આ. બીજી) (૧૫) શ્રી ઋષિમંડલ આરાધના (આ. બીજી) (૧૬) સામાયિકવિજ્ઞાન (૧૭) સિદ્ધિદાયક સિદ્ધચક્ર (૮૧) લેગસ્ટમહાસૂત્ર યાને જૈનધર્મનો ભક્તિવાદ

Page #513

૩૯૨
લભ્ય સાહિત્યની યાદી પૂઠા પર જોઈ શકાશે. : પ્રાપ્તિસ્થાન :
નરે માર ડી. શાહ
સરસ્વતી ખીલ્ડીંગ (લધાભાઈ ગણપત ખીલ્ડીંગ), બીજે માળે કેશવજી નાયક રાડ, (ચીંચ બંદર), મુંબઇ=૪૦૦૦૦૯,

Page #514

૬ ઓગણપચાસમી વંદના ક
જેએ.
સંતોના શિરોમણિ છે,
યેગીઓના અગ્રણે છે, - સિદ્ધોના સ્વામી છે
તથા જગબંધુ અને જગન્નાથની
પાનેતી પદવી પામેલા છે, એ
as Bandit Slimitatement :
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટ કેટિ વંદના હે.
ક
મનુભાઈ પી. મહેતા
તથા હંસાબેન એમ. મહેતા પૃથ્વી એપાર્ટમેન્ટ, ૧૦ મે માળ,
અદ્રામાઉન્ટ રેડ, ઓગસ્ટ કાંતિ માર્ગ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૩૬
Sતાજીનામ:
Bal

Page #515

333333333333333333333
ક પચાસમી વંદના ક
333333333333333333333333333333333
જેઓ અનંત જ્ઞાન
તથા અનંત શક્તિના અધિનાયક છે
તથા આત્માનંદની અનેરી મેજ
માણીને આનંદઘન” પન્ને સાર્થક
કરી રહેલો છે,
3333333333333333333333333333333333
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કટિ વંદના છે. '
દુમતી વિનુભાઈ શાહ સી-પ/૧૬-જીવન વિમાનગર બેરીવલી (વેસ્ટ),
મુંબઈ–૧૦૩
ટે. નં. ૬૬૧૬૬૯ 33333333333333333333333

Page #516

gegevenyegeveevery Very Vegue 添流动而深沉流派流派流派
ક એકાવનમી વંદના ક
જેઓ
|
સર્વ મંગલોનાં મંગલ છે, સર્વ કલ્યાણનાં કારણ છે
અને સર્વ દુરિતેનું દમન
કરીને અપૂર્વ આનંદનો વિસ્તાર
કરનારા છે,
SUBMEદાવાદ elimroliાઇimisaહૈદરા
2299999999999QQgalmacellereggvegue เปลลิเยนละเล็กละเลงสีเสียงเลือละเลนส์สลิป สรงนะน้อง
આનંદઘનરૂપ શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
બોડિયાર કેમિકલ કેર્પોરેશન
૨૧૦-સુજાતા ચેમ્બર્સ, ૧/૩–અભેચંદ ગાંધી માર્ગ,
નરસીનાથી સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯ ટે. ન. ૩૩૮૫૦૮.
૩૪૫૫૩૬ ૩૩૭૨૫૧
Jewer
::
white

Page #517

૬ બાવનમી વંદના ક
જેમનુ'
શુભ ભાવે સ્મરણ કરતાં સવે દુષ્ટ ગ્રહેાની અ શમી જાય છે, સર્વે રાગેાના નાશ થાય છે
તથા મહામારી જેવા ભયંકર ઉપદ્રવા પણ દૂર થાય છે, તે
શ્રી અરિ તદેવાને અમારી કોટિ કોટિ વદના હૈ..
5
એચ. એમ. ટ્રેડીગ ૨૧૦-સુજાતા ચેમ્બર્સ, ૧/૩-અભેચંદ ગાંધી માગ, નરસી નાથા સ્ટ્રીટ, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૯ ઢે, ન. ૩૩૮૫૦૮
૩૩૭૨૫૧
OKKXXXXXXXXX

Page #518

HTTITHHHHHHHHHHHHHHHHHH
- ત્રેપનમી વંદના
જેમની સેવા-પૂજા-ભક્તિ
ઈલૌકિક સવે મને રને સિદ્ધ કરનારી છે
તથા સ્વર્ગ અને અપવર્ગને
સત્વર સમીપ લાવનારી છે,
શ્રી અરિહંતદેવને
કેટિ કોટિ વંદના હે.
ખીમજી ભાણજી ગંગર ૮-૧૨, ભાસ્કર લેન,
ભૂલેશ્વર, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૨
ટે. નં. ૨૯૫૯૯૮ HTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTER

Page #519

He|||||||||||||||||||||||||||||||||||
ક ચેપનમી વંદના કર
|| ||||||||||||||||||||2|||||||||||||||||||||||
જેમને પરમ ભક્તિથી કરેલો
નમસ્કાર સંસારસાગરને તારનાર થાય છે
તથા નરને નારાયણ
બનાવે છે,
Seleaslesslololololololololellels|Ele]S]N]]S|ellelle||HEIR
શ્રી અરિહંતદેવને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
જયેન્દ્ર એચ. શેઠ ૧૪૬/૯-જવાહરનગર, *
રેડ નં. ૯ ગોરેગાંવ (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૨ ટે. નં. ૬૯૪૭૭૯૯
|

Page #520

IIIIIIIIIIIIIIIIIII
* પંચાવનમી વંદના કર
ப ரரரரரரரம்
જેમનું ધ્યાન ધરતાં ભવભવનાં કર્મબંધને
ரரரரரரரரரரரரரரரரரரரட்டர்
અને આત્મપ્રકાશનો અનેરાં અજવાળાં |
પ્રટે છે,
a
શ્રી અરિહત દેવાને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
ક
பபபபபபப
શિરીષકુમાર હર્ષદરાય શાહ 8--બી, ગીતા એપાર્ટમેન્ટ,
ગ્રાઉન્ડ ફલોર, ચંદાવરકર રેડ, બેરીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૯૨
ટે. નં. ૬પ૩૨૮૩ ggggggggggggggggggsă
ரேரரரர

Page #521

XXX
V X X X X X X X X X
મેં છપ્પનની વંદના
X X X X X X Y
જેમણે સલ કર્મોના
ક્ષય કરીને
આત્માનુ’ સંપૂર્ણ
શુદ્ધ સ્વરૂપ
..
પ્રકટ કર્યુ છે
તથા
અક્ષય-અવિચલ સુખની પ્રાપ્તિ કરી છે,
મ
શ્રી સિદ્ધ ભગવાને અમારી
કેડિટ કેડિટ વંદના હા.
5
સતીશભાઈ ચુનીલાલ પેલિયા ૨૮-બી, નાખત ચેમ્બર, ૪ ચે માળે, વાઘા સ્ટ્રીટ, ફોર્ટ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૧ ટ ન. ૨૫૯૨૨૨
S
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXRXXXXXXXXX.
XXXXXXXXXXXXXXX
&>

Page #522

粥粥粥深深深粥粥粥粥粥粥粥冰冰深深深深粥
મૈં સત્તાવનમી વંદના
(2)(@392222
જેએ
સકલ કના ક્ષય-પૂર્વીક સિદ્ધ, બુદ્ધ, નિરંજન
થયા છે
\
અને
લેકના અગ્રભાગે આવેલી
સિદ્ધશિલામાં
વિરાજી રહ્યા છે, તે
શ્રી સિદ્ધ ભગવ તેને અમારી
કેડિટ કોટિ વંદના હૈ..
5
દિનેશભાઈ પન્નાલાલ મશાલિયા ૩૮, વસંત વિલાસ, ૨ જે માળે.
ડો. ડી. ડી. સાટે માગ,
( બનામ હાલ લેન)
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૪,
૮. ન. ૩૮૧૪૮૯
紅燒豬深深深深深深
澜澜澜澜澜澜湖冰冰凍粥粥
溪湖溪流

Page #523

DIL_NI_________EILI
-----ロロ
TM અઠ્ઠાવનમી વંદના
જેએ
અનંત જ્ઞાન અને અન ત દ નથી યુક્ત છે, સઘળાં કાલ્પનિક
સુખ દુઃખેાથી મુક્ત છે
તથા
સવ અતરાયાને ક્ષય કરીને અનંત શક્તિથી
અલંકૃત થયેલા છે તે
HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
શ્રી સિદ્ધ ભગવ તાને અમારી
કેડિટ કેડિટ વંદના હા. 卐
કાંતિલાલ માણેકચંદ વેજાણી ૩૦૧, કુલીન એપાર્ટમેન્ટ, મહન્ત રાડ, વીલેપાલે (વેસ્ટ), મુંબઇ-૪૦૦ ૦૫૬. ટે. ન’. ૬૧૪૯૭૯૩ HHHHHHHHHHHHHHHHHH

Page #524

ઓગણસાઠમી વંદના ક
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
જેઓ ચંદ્રોથી વધારે નિર્મળ છે, સૂર્યોથી વધારે તેજસ્વી છે,
તથા સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર
કરતાં યે અધિક ગભીર છે,
જે
શ્રી સિદ્ધ ભગવંતને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
જીવણભાઈ ગોરધનભાઈ પટેલ સંજય એપાર્ટમેન્ટ, ૪થે માળે, મંડપેશ્વર રેડ, બેરીવલી (વેસ્ટ), ટે.નં. ૬૬પ૦૬૯
૬૫૪૯૭૬

Page #525

કિલક
ક સાઠમી વંદના કર
કકકકકકકકકકકક
જેમણે સ્વરૂપ – રમણતાની
અપૂર્વ આનંદમય સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરેલી છે
અને અનંત કાલ સુધી એજ સ્થિતિમાં રહેનારા છે,
શ્રી સિદ્ધ ભગવંતેને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હિ. •
છે
લક્ષ્મીબેન રતનશી નાગડા બી-૨, હેન્ડઝ હેમ રેસાયટી,
૪૪, જુહુ કોલલેન, - અંધેરી (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૫૮

Page #526

WOOOOOOOOOOOO
કન એકસઠમી વંદના -
જેમણે ચોરાશીનું ચક્કર
ભેદેલું છે,
ચાર ગતિને સર્વથા અંત કરે છે,
તથા પુદ્ગલની સર્વ લીલાને
પાર પામીને અતિ ઉજ્જવલ આત્મસ્વરૂપ
પ્રાપ્ત કરેલું છે,
શ્રી સિદ્ધ ભગવંતોને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હૈ.
મનસુખલાલ ડી. વોરા એસ. મનસુખલાલ એન્ડ કુ.
એકસપોર્ટ રેપરીઝેટીવ્સ પ. બો. નં. ૨૩૬૬, રુઈઆ બિલ્ડીંગ,
૩૯૫, કાલબાદેવી રોડ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨. ઘર ટે. નં. ૩પ૬૪૮૮ ઓફિસ ટે. નં. ૩૧૫ ૪ ६४०७४
૩૧૫૬૬ WOOOOO

Page #527

- બાસઠમી વંદના કર
જેઓ સમગ્ર દેના સમગ્ર કાલના સર્વ સુખ કરતાં અનંતગણું સુખ માણી રહ્યા છે,
આનંદઘન સ્વરૂપ સિદ્ધ પરમાત્માઓને
અમારી કેટિ કેટ વંદના હે
મહાવીર જૈન મહિલા મંડળ (બોરીવલી) હ, કુમુદબેન શાહ, વસુબેન શાહ, જસુબેન ચિકાણી
દરેક પ્રકારની પૂજા, ભાવના તથા સાંજીનાં ભક્તિના ગીતે ગાનાર
૨/૧૬, વિવેકાનંદનગર,
કેરા કેન્દ્રની બાજુમાં, એસ. વી. રેડ, બોરીવલી (વેસ્ટ), - મુંબઈ-૪૦૦ ૦૯૨. ટે. નં. ૬૫૪૩૫૯, ૬૮૨૬૮૪

Page #528

R
:
વૈdiviti
- ત્રેસઠમી વંદના |
જેઓ તીર્થંકર પરમાત્માના
પરંપરાગત પ્રતિનિધિ છે
અને શ્રમણ સંઘનું સૂકાન સંભાળી
તેને
શુદ્ધ માગે પ્રવર્તાવે છે,
શ્રી આચાર્ય ભગવંતને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
સ્વ. હિતેશકુમાર લીલાધર
સાવલાના સ્મરણાર્થે C/o. રીટા એન્ટરપ્રાઈઝ ૧૦૧-સંગીતા તાવડે વાડી, એલ. ટી. રેડ, દહીંસર (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૮. ટે. નં. ૬૫૨૪૭૭

Page #529

૬ ચાસઠમી વંદના
જેએ
જિનશાસનની ઉન્નતિ માટે અનેકવિધ ઉપાયા
યાજે છે
તથા
શાસન પર થતા
વિવિધ આક્રમણાને સર્વશક્તિથી ખાળે છે,
તે
શ્રી આચાર્ય ભગવાને અમારી
કેડિટ કટિ વંદના હા. .
卐
સ્વ. જેઠાલાલ હ’સરાજના સ્મરણાર્થે ( ગામ સુન્દરા-કચ્છવાલા) -કૃષ્ણકુંજ, દાદાભાઈ રોડ ન. ૩ વિલેપારલે (પશ્ચિમ),
ooooooo...........................
મુંબઇ-૪૦૦ ૦૫૬ ટે. નં. ૬૨૯૭૮૭
...........¤¤¤Ò

Page #530

સ્વ. યુગદિવાકર પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી વિજયધર્મસૂરીશ્વરજી મહારાજનાં
એક વચનામૃતો
૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણી ક્ષણે ક્ષણે ભાવમરણને આધીન
બનેલા સંસારી આત્માઓને અજર-અમર બનાવનાર છે.' ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણી ભયંકર દ્રવ્ય-ભાવ રોગના
નિવારણ માટે સંજીવની ઔષધિ છે. ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણી ચિરકાલના સંચિત થયેલાં પાપ. '
પુજને ભસ્મીભૂત કરવામાં પ્રચંડ અગ્નિ સમાન છે. ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણી અધમાધમ આત્માને પણ .
ઉત્તમોત્તમ બનાવનાર છે. ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણું પામર આત્માને પણ પરમાત્મા
દશાની પ્રભુતા પ્રાપ્ત કરાવનાર છે. ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણું આત્માના અજ્ઞાન અંધકારમાં
દિવ્ય જ્યોતિ પ્રકટાવનારી છે. ૦ શ્રી વીર પ્રભુની વાણી વિષય- કષાયના દાવાનલથી
સંતપ્ત બનેલા સંસારી છે માટે પુષ્કરાવ મેઘ સમાન છે. શ્રી વીર પ્રભુની વાણી ભવસાગરમાં ડૂબતા આત્માઓને માટે પ્રવહણ સમાન છે.
1
ini Linni

Page #531

TM શ્રી મહાવીર પ્રભુને વંદના
વાચકશેખર શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજ
મેહરહિત, પૂજ્યતમ, પરમ ૠષિ ભગવાન મહાવીરને મન–વચન-કાયાથી શુદ્ધિપૂર્વક નમસ્કાર કરુ... . —તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્રકારિકા
શ્રી જિનગણિક્ષમાશ્રમણ
જેમણે શુકલ ધ્યાનરૂપી અગ્નિથી દુષ્ટ કરૂપી ઈંધનાને દગ્ધ કરી નાખ્યાં, તે ચેગીશ્વર વીરને પ્રણામ કરું છું. —ધ્યાનશતક, મંગલાચરણ
શ્રી દેવવાચકર્માણ
જગત અને જીવયાનિના વિજ્ઞાપક, જગતના ગુરુ, જગતના જીવાને આનંદ આપનાર, જગન્નાથ, જગમ', જગત પિતામહુ અપૂર્વ આત્મતેજથી યુક્ત, સવશ્રુતના પ્રભવસ્થાન, લાકોને ધર્મની શિક્ષા આપનાર, ચરમ તી કર મહાત્મા મહાવીર જય પામે છે. —નન્દસૂત્ર શ્રી હરિભદ્રસૂરિ
સંસારરૂપી દાવાનળના દાહ ઓલવવામાં નીર સમાન, સમાહરૂપી ધૂલને ઉડાડવા માટે પવન સમાન, માયારૂપી પૃથ્વીના પડાને તેડવા માટે તીક્ષ્ણ હલ સમાન અને ધૈર્યમાં મેરુ પર્યંત સમાન શ્રી વીર પ્રભુને
આચાય શ્રી મલગિરિ
હું નમસ્કાર કરું છું. —શ્રી મહાવીર સ્તુતિ
કેવલજ્ઞાન વડે સત્ર અમાધિત પ્રકાશ કરનાર, સદા
ઉદયવંત, સ્થિર અને તાપરહિત એવા વિશ્વના શ્રેષ્ઠ ભાનુ શ્રી વધમાન જિન જય પામે છે.
—દ્ઘિત્તિ
港樂獨獨獨獨獨獨獨獨獨總SAAAAAAGEN
ન ગુજ

Page #532

||||||||||||||Sellala]S]lGJlter] JEE/G]\ |||||5|[])
ક પાંસઠમી વંદના પર
જેઓ પાંચ ઇન્દ્રિયને
જિતનારા છે. બ્રહ્મચર્યની નવ વાડનું
પાલન કરનારા છે ચાર પ્રકારના કષાયોને નિગ્રહ કરનાર છે
તથા
પંચ મહાવ્રતની
સવિક સાધનાથી સંયમને શેલાવનારા છે,
શ્રી આચાર્ય લાગવંતોને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
રીટેલ મીલ્સ કલેથ સ્ટોર્સ હા. હીરજી ચનાભાઈ સાવલા
૨-મીસ્ત્રી બીલ્ડીંગ, જરબાઈ વાડીયા રેડ, પરેલ
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૧૨ ટે. નં. ૮૮૨૧૬૭૨
૮૮૨૮૦૪૧
[G]S|||||||||||
|||||||||||||||||||||||||||||||||૮|૩|||||||||||

Page #533

WOOD
EVEUR
- છાસઠમી વંદના કર
જેઓ
જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિવ્યાચાર,
તપાચાર તથા વીર્યાચારનું પાલન કરવામાં પ્રવીણ છે
તથા સાધુસમૂહને પણ એ પંચાચાર પળાવવામાં પ્રબલ પ્રેરણા કરનારા છે.
દાદા દાદાજવાદાદાદા
શ્રી આચાર્ય ભગવંતને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હો.
VENESEVE EVVVVVV DVOC
બેન ચંપાબેન પ્રેમજી
તથા રળિયાતબેન પાનાચંદ ચેરીટી ટ્રસ્ટ
હિ. ટ્રસ્ટી શ્રી નવીનચંદ્ર છે. કંપાણી ફિરદોશ, રજે માળે, બ્લેક નં. ૯
૫૬-મરીન ડ્રાઈવ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૦

Page #534

રાંડસઠમી વંદના કર
જેઓ સંયમના શુદ્ધ પાલન માટે પાંચ સમિતિઓ
તથા ત્રણ ગુપતિઓનું અનન્ય આલંબન
લે છે,
તથા સમવસાધનાની સબલ સુંદર ભૂમિકા
રચે છે,
શ્રી આચાર્ય ભગવંતને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
શ્રીમતી શકીબેન કેદરલાલ
આગલોડ (જી. મહેસાણા)

Page #535

GXGXOXOXONG ANEXGXGXGXGXGR
XXXIX XOXOXXOXOXOXOXOXO
SA
૬ અડસઠમી વંદના
જેએ
વીતરાગ મહાપુરુષોનાં વચનાનુ વિશદ
વ્યાખ્યાન કરીને તેમાં છૂપાયેલાં અનેકવિધ રહસ્યાને પ્રકાશમાં લાવે છે તથા
શિષ્યવના જ્ઞાનમાં સમૃદ્ધ ઉમે
કરે છે.
તે
શ્રી આચાર્ય ભગવ તાને અમારી
કોટિ કોટિ વના હા.
卐
શ્રીમતી કમલાબેન પોપટલાક
કે, પોપટલાલ માહનલાલ ગાંધી
મોઢેરા (જી. મહેસાણા )
EXOXOXOXONGXING
GXXGXGXXXGXEXOXOXOXOXGXGXXOXOXOXOXOXOXXGXGX GXGXGXXXXX

Page #536

濕腿黑黑黑黑黑靈惡靈魂漂蒙蒙黑麗麗源源
ઓગણસત્તરમી વંદના |
選關縱綴跳騙器盤體驅驅魂器擺渡鴉惡惡惡靈惡惡惡器
જેએ સાધુ, સાવલી, શ્રાવક તથા શ્રાવિકા,
એ ચતુર્વિધ શ્રીસંઘનું સુંદર સંચાલન કરીને
તેની ધર્મભાવના જાગૃત રાખે છે તથા તેને અખલિત ઉમદા પ્રવાહ વહેવડાવે છે,
遂渠源源選黑黑黑黑黑黑黑涨涨涨梁凝聚崇靈濕濕濕染染黑染驗
શ્રી આચાર્ય ભગવંતોને
અમારી કે, કેટ વંદના હે.
ચીમનલાલ જી. શેઠ
શિવપ્રસાદ ૯૭-મરીન ડ્રાઈવ, એમ. કોસ રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૨૦

Page #537

ઉ9
rave
ક સીત્તેરમી વંદના પુર
૧) 99249999999999999999999
જેઓ વાચના, પૃચ્છના, પરાવર્તન
આદિ પાંચ પ્રકારના
સ્વાધ્યાય વડે સાધુસમુદાયના અંતરમાં શાસ્ત્રીય જ્ઞાનને
દીવડો પ્રકટાવે છે,
શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતને
અમારી . કેટિ કોટિ વંદના હે.
વેલજી લખમશીની કું. ૮૩–લીલાધર લખમશી શાહ માર્ગ,
દાણું બંદર, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯ ટે. નં. ૩૨૮૯૧

Page #538

- એકોતેરમી વંદના કર
જેમની
શાસ્ત્રોનું અધ્યયન-અધ્યાપન કરવાની
પ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિ શ્રતજ્ઞાનને સ્ત્રોત અખલિત અવિચ્છિન્ન રાખે છે,
શ્રી ઉપાધ્યાય જગવંતેને
અમારી કેટિ કટિ વંદના હો.
શાહ રતનચંદ ગણેશમલ એન્ડ કુ.
ડીલર્સ ઈન ડ્રગ્સ, મેડીસીન
પ્રેવીઝન્સ (માંડવી) ૧૩–૧૮-મજીદ બંદર રોડ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૯ ટે. નં: ૩૩રર૪૧

Page #539

કર
તેરમી વંદના ક
SિISele|le||||||||||||||
જેઓ અરિહંતે એ ઉપદેશેલી
અને સૂત્રથી ગણધર ભગવંતેએ ગુંથેલી
દ્વાદશાંગીનું ઊંડું અધ્યયન કરીને
તેનો શિષ્યસમુદાયને સ્વાધ્યાય કરાવે છે,
શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતને
eledબ|િ|||||||||||||||||||||ellellell] Sele||slcale|le
અમારી
કોટિ કોટિ વંદના હો.
અ. સી. શાન્તાબેન વાડીલાલ દોશી
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
તથા
વાડીલાલ શિવલાલ દેશી
તથા હસમુખલાલ, જીતેન્દ્રકુમાર તથા મુકેશકુમાર વાડીલાલ દોશી.
અનંત બીલ્ડીંગ, ૨૧૭–પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ,
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૨ |િ|||||||||||||||||||||||||||||||||||

Page #540

રર રરરર રરરરર
ર
ક તેંતેરમી વંદના ક
米米米米米米米米米米米米米米米米米茶器茶器茶器茶器
જેએ અગિયાર અંગશાસ્ત્રો
તથા બાર ઉપગશાસ્ત્રોનું શિષ્ય સમુદાયને શિક્ષણ આપે છે,
તથા તેમને ચારિત્ર અને કિયાના નિયમો સમજાવે છે,
eport
Research Series ઘર્મidiઇરફાર Skills Geet,
R
શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતેને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
અંકિત, આશા, રશ્મિકાન્ત, દેવેન, જમીન તથા જયાલક્ષ્મી હિંમતલાલ મેંદી.
એ-૩૫. સન્નતિ સોસાયટી, કામાલેન, ઘાટકોપર (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦ ૦ ૮૬

Page #541

ચુમ્મતેરમી વંદના |
જેઓ સાધુ પદમાંથી આગળ વધીને પાઠકનું પવિત્રપદ
મેળવે છે
તથા
આચાર્યપદની યેગ્યતા કેળવવા પૂરતે પ્રયન કરે છે,
Suggggggggggggggggggggggggggggs
ரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரராக
તે
શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
F
પિલીવર કેરપરેશન
ડી. એસ. પટવા એન્ડ કુ. ફેકટરી : પ્લોટ નં. ૨-૪-૬-૮/૨
૧૧૨, GLDC ટે. નં. ૩૧૧, ૫૪૫ ઉંબરગામ (જી. વલસાડ)
ઓફિસ ઃ ૧૦૧, અરિહંત, અમદાવાદ સ્ટ્રીટ, લોખંડ માકેટ,
મુંબઈ–૪૦૦ ૦૦૯ jgMMMMMMMECES; IS

Page #542

X X X X X X X XXXXXXXXXX
XXXXXXX
પચાતેરમી વંદના
જે
કંચન અને કામિનીના ત્યાગી છે,
શમ અને ક્રમને વરેલા છે
તથા
સ્વહિત–પરહિતની
સાધના
કરી રહેલા છે, તે
શ્રી સાધુ ભગવ ંતાને અમારી કેડિટ કેટિ વંદના હા. 5
ભૂપતરાય નાગરદાસ શાહ જે. આર. ડી. ટ્રેડીગ કાં. હાર્ડવેર, ઇલેકટ્રીકલ એન્ડ કેમીકલ્સ
૫૧, દરિયાસ્થાન સ્ટ્રીટ, સુબઇ-૪૦૦ ૦૦૩ ટે.ન'. એ. ૩૨૦૩૭૧
ઘર. ૫૧૨૭૬૬૩
(૩૭રરન X X X X X X X
XXXXXXXXXXXXXXX X X X

Page #543

333 33333333333333333333
ક છેતેરમી વંદના કર
333333333333333333333333333333333
જેઓ સર્વશ્રેષ્ઠ પંચમહાવ્રત ધારણ કરીને તેના પાલનમાં તત્પર બનેલા છે
તથા તેને સંયમ અને તપથી શેભાવી રહેલા છે,
MિB33333333333333333333333333333333M
શ્રી સાધુ ભગવંતેને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
એક શુભેચ્છક
મુંબઈ
હા. કે. ડી. શાહ 3333333333333333333333

Page #544

૬ સિત્તોતેરમી વંદના
જેમણે સંસારને અસાર માની તેને
ત્યાગ કરેલા છે
તથા
આત્મકલ્યાણને અગ્રપદ આપી તેની પ્રગતિ માટે
પ્રશસ્ત પુરુષાર્થ
આદરેલા છે.
તે
શ્રી સાધુ ભગવાને અમારી
કેટિ કેટિ વંદના હા
';
અનંતરાય ભાયચંદ્ર સંઘવી ૧/સી—વિન મ ́જુ, અવેર રોડ, મુલુંડ, મુંબઇ-૪૦૦ ૦૮૦ ટે. ન ૫૬૧૪૦૩૨

Page #545

HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
કર અઠ્ઠોતેરમી વંદના કર
જેમણે ક્રોધ ઉપર કાબૂ મેળવી શાંતિ ધારણ કરેલી છે,
માનનું મર્દન કરીને નમ્રતા પ્રકટાવેલી છે, માયાને ત્યાગ કરીને સરલતા સ્વીકારેલી છે,
- તથા લેભને ત્યાગ કરીને સતેજવૃત્તિ કેળવેલી છે,
તે શ્રી સાધુ ભગવંતને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
ILLILLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLLL
રાજસ્થાન જનરલ સ્ટોર્સ જૈન ધર્મશાળા, મેન બજાર,
રાણી (રાજસ્થાન) - તથા
જેન હેન્ડીક્રાફટસ ૧૩૮૫-બાબા હરીશચંદ્ર માર્ગ, ખાતવારા, ગુંદીકા ચૌક, જયપુર (રાજસ્થાન)
તથા અશોકકુમાર કુંદનલાલ એન્ડ સન્સ
૩૫-ગુલાલવાડી, કીકાસ્ટ્રીટ
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪ HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHE

Page #546

પર ઓગણએંશીમી વંદના પર
જેમને સંગ કરવાથી ભવભવનાં પાતક
ખપે છે,
પુણ્યની પવિત્ર સરિતા વહેવા
લાગે છે
તથા કલ્યાણરૂપી કલ્પવૃક્ષ ઊગી નીકળે છે,
શ્રી સાધુ ભગવંતેને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
છે. ધનવંત ટી. શાહ એફ-૭૬, વિનસ એપાર્ટમેન્ટ
વરલી સી ફેઈસ, (ફલેારા હોટેલની બાજુમાં)
મુંબઈ-૪૦૦ ૦૧૮ ટે. નં. ૩૭૫૭૫૪

Page #547

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
ક અંશીમી વંદના -
જેમના ઉપદેશથી પાપના પુંજ પ્રજલવા.
લાગે છે
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS0
તથા પુને પ્રવાહ ગનિમાન થાય છે,
તેમજ ચેતનની ચીનગારીઓ વડે
અવનવા
અદ્ભુત પ્રકાશ છવાય છે,
OOOOOOOOOOOOOOOoXoXoXoxoxooXoXoXOXOXOXOOXoxoxoxoxoxo
શ્રી સાધુ ભગવંતને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હો.
અમિત રતિલાલ દેસાઈ ૧૦૧-ડી, આનંદનગર,
ફોરજેટ સ્ટ્રીટ, ભાટિયા હોસ્પીટલ સામે, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૩૬ ટે. નં. ૩૬૬૮૬૯

Page #548

GFG]E[]]]][][][][][][][][][][][]
૧૧
મૈં એકાશીમી વંદના
જેમના સ્પર્શ થી
દશ નથીસહવાસથી
ગમે તેવા પાપી હૃદયાનુ પણ પરિવર્તન
થાય છે
અને
સાચી
માનવતા
મહેકવા લાગે છે, ત
શ્રી સાધુ ભગવ તાને અમારી
ક્રેડિટ કેટિ વંદના હૈ..
5
કેલિકા ઈન્ડસ્ટ્રીયલ એન્જીનીયસ
હુ. નંદલાલ રૂપચંદ શાહ
ચકાલા વસ, અંધેરી (ઇસ્ટ), મુંબઇ-૪૦૦૦૯૯
Ek
||||||||||||[][][][]:][][][][][]

Page #549

米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米
મૈં બ્યાસીમી વંદના
BABOOG
સવ લેાકાનુ
સમાન ભાવે
કલ્યાણ કરે છે
અને
કદી
કઈ પણ અન્યાય—અનીતિના
કામમાં
ભાગ લેતા નથી, તે
શ્રી સાધુ ભગવતાન અમારી
કેડિટ કેડિટ વંદના હે..
********************
卐
ઝવેરચ'દ જે. રાજા રાજા ડ્રેડીંગ કુાં, ૪૦૧-હિમાલયા હાઉસ, ૭૯ પલ્ટન રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૧
米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米

Page #550

- વ્યાસીમી વંદના ક
જેઓ
સતત આત્મનિરીક્ષણ કરતા જ
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSલ્મ
અને પોતાના નાના-મોટા દો
શોધીને • તેની શુદ્ધિ કરતા રહે છે,
તથા ખાસ દોષો માટે દંડ અને પ્રાયશ્ચિત
પણ લે છે,
OGISTORICOTTOOOOOOOOOOOOOOO
શ્રી સાધુ ભગવંતને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
લોર્ડ એન્ડ ટેલર
સકેલ, ૨૮-ચપાટી સી ફેઈસ, શુટીંગ, સટીગ, ટેલરીંગ રેડીમેડસ, ટાઈ એન્ડ બેલ્ટસ,
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૭ ટે. નં. ૩૬૨૪૫૬

Page #551

GXXXXXXXXNXINGEGNIN
મૈં ચારણીમી વંદના F
WXXXOOXENINGGNINGXINGXXXXXXXXXXXXXXXXX
જે કાર સ્વરૂપ છે,
હી કાર દ્વારા વ્યક્ત થાય છે.
કલી ખીજથી કલિત
તથા
મંત્રસમૂહમાં શિવશક્તિરૂપે બિરાજે છે,
ત
પરમ બ્રહ્મસ્વરૂપ
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું અમારી
કેડિટ કેડિટ વઢના હે..
5
શ્રી કેમીકલ્સ
૫૦/૫૮-ગરીબદાસ સ્ટ્રીટ, દાદાજી ધાકજી ખીલ્ડીગ મુંબઇ-૪૦૦૦૦૩ ટે. ન', ૩૩૬૨૮૧
XOXOXOXGXGXGXGXGXGXGXXXXXG

Page #552

Æ પચાશીમી વંદના H
જેમણે અઢાર દોષાને
દૂર કરીન પવિત્રતાની પરમ ધ્યેત
પ્રકટાવી
તથા
અક્ષય ગુણાના ભંડાર અન્યા,
ત
પુરુષોત્તમ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમા કેડિટકેટિ વંદના હૈ.
ડગલી કેમીકલ્સ ૨૦૮-સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ, ડીલર્સ ઈન કેમીકલ્સ, સલવેન્ટ, ઇન્ટરમિડીએટીસ વગેરે
મુંબઇ-૪૦૦૦૦૩
ઘર-ટે. નં. ૫૭૮૧૦૪, પ૭૪૨૧૨ ઓફિસ ટે. નં. ૩૩૬૬૫૩, ૩૪૮૩૨૪

Page #553

3333333333333333333333
પર છયાશીમી વંદના કર,
was nominaram
જેમણે સર્વ ને મિત્ર માન્યા, મહાન ઉપસર્ગો કરનાર ઉપર
પણ કરુણાદષ્ટિ રાખી
અને અહિંસાધર્મને અનન્ય ઉપદેશ આપે,
33333333333333333333333333333334334
33333333333333333333333333333333333
શમરસનિધિ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
H. જેઠાલાલ મોહનલાલ શાહ બી-૬, જલારામ જેત વલ્લભબાગ લેન, ઘાટકોપર (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૭૭
ટે. નં. ૫૧૨૭૫૭૮ 333333333333333333
GSS

Page #554

濕濕濕濕濕濕濕濕濕澳溪源漂漲漲漲漲漲
સત્યાશીમી વંદના ક
梁梁乘渡澳讓聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽聽淡淡淡淡淡淡淡
અનંતજ્ઞાન તથા શક્તિના
અધિનાયક, પરમ જ્યોતિ સ્વરૂપ, સર્વજ્ઞ અને સર્વશી
એવા પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હૈ.
漂漂漂需黨黨黨黨黨崇聚黨黨黨黨藝黨黨黨黨黨黨黨黨黨黨崇崇崇
પદ્માવતી ઈલેકટ્રીક સ્ટોર્સ
હ. હરેશ એમ. બારભાયા ડીલર્સ ઈન-કાયસ્ટલ કેબલ્સ, ઈન્ડસ્ટ્રીયલ ફીટીંગ્સ, કેન્ડયુટ પાઈ
એન્ડ ઈલેકટ્રીકલ એસેસરીઝ ૩૩-પાઠકવાડી, ઈસમાઈલ બીલ્ડીંગ.
બીજે માળે, લેહાર ચાલ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨
ટે. નં. C/o, ૩૧૦૬૪૧ 瑞源源瑞源溫濕濕黑選票漂選票選參選

Page #555

જ વંદના અઠયાસમી ા
જેમના ચરણની સેવા કરવામાં શ્રી પાચક્ષ, શ્રી ધરણેન્દ્ર શ્રી પદ્માવતી, શ્રી વેલ્યા
பரரரரரரரரரரரரரரரர
દેવ-દેવીઓ અનન્ય આનંદ માને છે.
- તથા ભક્તજનેને સહાય કરવા
તત્પર રહે છે,
மாமிபேரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரரர்
ત્રિલોકનૃત્ય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કટિ કોટિ વંદના હો
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયાનંદ સુરિજી મ.ના સદુપદેશથી
મહેન્દ્રકુમાર રતનજી શાહ
ડી/ર-જવા નગર, બેરીવલી (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦૦૯૨
ટે. નં. ૬૬રપપર, ૧૨૬૮ ரரரரரரரரரரரரரரரரரரரர
ரம்

Page #556

ન નેવ્યાશીની વંદના
જેઓ સિકલ કર્મના સમૂહથી
મુક્ત છે, આત્માની અનંત શક્તિથી
યુક્ત છે • તથા મંગલ અને કલ્યાણના - પરમ ધામ છે,
અચિંત્ય પ્રભાવશાલી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે.
૨ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
એન. સી. કે. સન્સ
એકસપર્ટ પ્રા. લી.
નાગરી બીલ્ડીંગ, શહીદ ભગતસિંહ રેડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૧ ટે. નં. ૨૯૬૬૩૮

Page #557

OVO NOVOOOOOOOOOOOOOOO
પર નેવુંમી વંદના કર
ROZVOORSCHOOL
જેમના વિષધર–કુલિંગ-મંત્રનું
સદા સ્મરણ કરતાં સર્વગ્રહોની પીડા શમી જાય છે
તથા સર્વ રેગોને નાશ થાય છે,
તેમજ મહામારી જેવા ભયંકર
ઉપદ્ર દૂર થાય છે,
તે પોપકારી શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના છે. •
RIVOVARSSON
આ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજ્યાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
કિશોરચંદ્ર જમનાદાસ શાહ ૧૮૮/સન્મતિ, પંતનગર,
ઘાટકોપર (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૭૫ ટે. નં. ૫૧૩૭૮૬૦

Page #558

એકાણુંમી વંદના કર
જેમને
નામામંત્ર આ વિષમકાલમાં પણ કલ્પતરુ, કામધેનુ
તથા
ચિંતામણિરત્નથી પણ અધિક ફલદાથી છે,
ᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐᏐ
સદા સ્મરણીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
કોટિ કોટિ વંદના હે.
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
શશીકાંત વાડીલાલ જેઠારી ૪૧-જ્ઞાન નગર, એલ. ટી. રેડ.
બોરીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૯૨ ટે. નં. ૬૬૨૫૧૫

Page #559

F બાણુંમી વંદના ક
elig||||||||||||||||||||||||||||eleselle||Jas
જેમનું પવિત્ર નામસ્મરણ
બાહ્ય-અત્યંતર સર્વ પ્રકારના ઉપસર્ગને હરનાર છે
તથા સકલ મનેરની
સિદ્ધિ કરી સ્વર્ગ–અપવર્ગને સત્વર સમીપ લાવનારું છે.
elease]S|Elellsleleasleslellllllllels|SelellcleCSEEle|ll|
દેવાધિદેવ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે..
ay||B9Se||
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી જયેન્દ્રકુમાર ભાઈચંદભાઈ વેરા
વેરા બ્રધર્સ ૩ર૩-હિમાલયા હાઉસ, ૩જે મો.
૭૯-પટન રેડ.
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૧ એ. ટે. નં. ૨૬૩૭૮૬ ઘર-ટે, નં ૬૯૨૮૩૪
૨૬૪૫૯૮

Page #560

વિકાસ
કરી
શકે
છે.
* ત્રાણુંમી વંદના કર
જેમની સવા-ભકિત કરવામાં
સુરેન્દ્રો.
નરેન્દ્રો.
તથા અસુરેન્દ્રો જીવનની કૃતકૃત્યતા
લેખે છે,
婆梁潔戀藻漂漂漂漂驚漂漂漂網黨黨黨黨黨黨黨黨漂浮
聽黨黨黨黨黨藥藥
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હા.
પ. પુ. આ. શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
ચંદ્રકાન્ત કાંતિલાલ શાહ ૧–૧૮-પિતૃછાયા, એસ. વી. રેડ.
કાંદીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૬૭
ટે. નં. ૩૧૦૯૮૨ 濕濕觸兼黨黨黑露 黑露 黑蒙深溪濕凝

Page #561

ક ચોરાણુંમી વંદના કર
છr see eeeeeeeeee forumતૈઇBuddin Rat is
જેમને ભેગમાર્ગને ત્યાગ કરી મુકિતસાધક મહાયોગનું અદ્વિતીય આલંબન લીધું
અને પરમ વીતરાગદશા પ્રાપ્ત કરી,
મંગલમૂર્તિ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હો.
milk
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
ગુણુંવતલાલ ચંદુલાલ શાહ
કિશોર એન્ટરપ્રાઈઝ દુકાન નં. ૩, મનીષ એપાર્ટમેન્ટ,
છે. દળવી રેડ, કાંદીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ–૪૦૦૦૬૭
કદE BEEN

Page #562

મેં પંચાણુંમી વંદના
જેમણે મૈત્રી ભાવથી વિશ્વને વ્યાપ્ત કર્યું, પ્રમેાદ ભાવનાના સત્ર વિસ્તાર કર્યાં, કારુણ્ય ભાવનાનું અનુપમ દૃષ્ટાન્ત પૂરું પાડ્યું તથા માધ્યસ્થ ભાવનાનું સતત સેવન કરીને સમભાવની સિદ્ધિ કરી, તે ધનાયક
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી
કેડિટ કેટિ વંદના હા.
5
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાન ંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી શાંતિલાલ માણેકચંદ દોશી
( સાવરકુંડલાવાળા ) ૨૦૫-શ્રીનાથ અપાઈ મેન્ટ, શાંતિલાલ મેટ્ટી રેડ, કાંદીવલી (વેસ્ટ), મુંબઇ-૪૦૦૦૬ ૭
ટે. ન. ૩૨૪૧૭૮

Page #563

શિSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
- છનું ની વંદના ક
જેમની મધુરે દેશનાએ
લાખે હૈયાનાં મિથ્યાત્વમળને ધોઈ નાખે. કપાયરૂપી કાદવને દૂર કયા
તથા
સમ્યકત્વની સુધાવર્ષા કરી.
મહાન ઉપદેશ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના છે,
પ. પુ. ઓ. શ્રી વિજયજવાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદંશથી
અમીપા એન્ટરપ્રાઈઝીસ ૧૯-૨૧ આર. સી. મામાપથ.
છે જે માળે, લેહારચાલ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨
ટે. નં. ૯/૦, રપ૧૧૧૭ IS SSSSSSSSSSSSSSSSSSS

Page #564

e||||||||||||||||||||||||||||||
|
ક સત્તાણુંમી વંદના ક
||||||||||ગ
જેમણે લોકાલેકનું સ્વરૂપ પ્રકાસ્યું,
ષડદ્રવ્યની પ્રરૂપણ કરી
તથા
olellele||ll|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યને
સિદ્ધાંત સમજાવી અનેકાન્તવાદને આગળ કર્યો,
|-|=|-|=|||||||||||||||||||
મહાન ધર્મદેશક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
કોટિ કોટિ વંદના હે.
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
મે. જયદીપ ટ્રેડર્સ
કેમલ” ૨૦-ન્યુ જાગનાથ રોડ,
રાજકોટ-૧ ISIS ||-|||||||||||||||| ||
e|||
બ
૧:૨

Page #565

o
ne of the
ક અઠ્ઠાણુમી વંદના કર
જેમણે પગલિક તના પ્રવાહથી
પર થઈને આત્મરમણતાની અનેરી મેજ માણી
અને
આનંદઘનપદ પ્રાપ્ત કર્યું,
પરમાત્મસ્વરૂપ શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
કે પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદસૂરિજી મના સદુપદેશથી શાહ ઉમેદચંદ પાનાચંદ
(વાંકાનેરવાલા) ૭–ડી, કૃષ્ણનગર, ચંદાવરકર લેન, બેરીવલી (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૯૨ ટે. નં. ૬૬૩૮૬૭

Page #566

-
米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米
I
નવ્વાણુંમી વંદના
PAGEBOBBERYBODYOGESHB
જેમને નામમંત્ર
જલમાં, સ્થલમાં તથા આકાશમાં
અપૂર્વ રક્ષણ આપે છે
તથા
જેમનુ ધ્યાન અતરની સર્વ અશ્િચ દૂર કરીને પવિત્રતાના પરમ પ્રકાશ પાથરે છે,
તે
વિશ્વવધ
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનને અમારી
કેડિટ કેટ વટ્ટુના હા.
5
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયયાન દસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
ધીરજલાલ હરખચ'દ શાહ
-૨, બ્લાક નં.-૬, ૧લે માળે,
૯૦-ફૂટ રોડ, ઘાટકોપર (ઈસ્ટ),
મુંબઇ-૪૦૦૦૭૭
米米米米米米米米米米米渊渊渊关渊渊渊渊米米米米米米米
ટે. ન, ૫૧૨૭૮૬૮
-
米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米

Page #567

HEBSHELLS HI
♥SSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
5 સેામી વંદના
જેમના પ્રભાવે
દુર્ગીમ કાર્યો સુગમ અને છે, લેપ્રીતિ સાંપડે છે. યશના વિસ્તાર થાય છે,
તથા
અચિત્ય લાભ મળે છે, તે
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને અમારી
કોટિ કટિ વંદના હે.
5
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદ સૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
શા. કુંવરજી હરગણુ ોશીબાગ, સુંદર પતિ ચાલ, ૩જે માળે.
કલ્યાણ (જી. થાણા) ટે. નં. ૪૪૭૪
sssssssssssssssssss
ADDESS DUBBED

Page #568

ન એકસે એકમી વંદના કર
NUOMO NOVEMBER
જેના
S
સતત મરણ વડે રાજા તથા પ્રજાનું
સંમોહન થાય છે, અગિણનું ઉચ્ચાટન થાય છે
તથા સર્વ વિદ્યાની સિદ્ધિ થાય છે,
E
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને
અમારી કેટ કેટ વંદના હે.
ON:VOORSOON
WOOOOOV
પ. પૂ.આ. શ્રી વિજ્યજ્યાનંદ સૂરિજી મ.ના સદુદ્દેશથી
પ્રકાશ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ લાભ ચેમ્બર, ગ્રાઉન્ડ ફલોર, મ્યુનિસીપલ કોર્પોરેશન સામે,
ઢેબર રોડ, રાજકેટ
WO

Page #569

加油亮亮亮粥粥
મૈં એકસા એમી વંદના
મેરા
જેમના કૃપાકટાક્ષથી
શાંતિ અને તુષ્ટ થાય છે, જેમની પ્રસન્નતાથી
સૌભાગ્યનું આણું થાય છે
તથા જેમની સહાયથી શત્રુઓનુ સ્થભન થાય છે, તે
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને
અમારી
કેડિટ કેટિ વદના હા.
5
પ. પુ. આ. શ્રી વિજય જયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી શામજી વિશ્રામ અવેરી આર્ટ જવેલસ ૧૨૫--શેખ મેમન સ્ટ્રીટ,
ઝવેરી બજાર,
મુંબઇ-૪૦૦૦૦૨
ટે.નં. ૩૨૭૨૨૬
海滩深深深深凍湯湯飲
測測測測彩瀝瀝瀝
囷囷囷瀝瀝

Page #570

3333333333333333333333
એકસો ત્રણમી વંદના |
8308888933886378387
ઈચ્છિત ફલ આપવાથી કામદા” કહેવાય છે,
પરમ અશ્વર્યશાલી હોવાથી ભગવતી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
તથા જે દુષ્ટોના માનમર્દન વડે કાલી” તરીકે ખ્યાતિ પામેલી છે,
MS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
*
9RRRRRRRRAAR
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય જ્યાનંદ સૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
દિલપ્રકાશ ટ્રેડીંગ કાં.
મનોર રોડ,
પાલઘર
(જી. થાણા) 3333333333333333333333

Page #571

HHHHHHHHHEITHHHHHHHHHHHE
પર એકસે ચારમી વંદના કા
કમલન જેવા રુચિર વર્ણવાળી છે;
કમલા જેવા સુંદર મુખવાળી છે,
કમલ જેવી મધુર સુગધથી યુક્ત છે,
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય જયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
શર્મિષ્ઠાબેન મનુભાઈ ગાંધી મુક્તિ નિક્તન” ૨ જે માળે. કાર્ટર રેડ નં. ૩,
બોરીવલે (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬
ટે. નં. ૬૬૩૬૮૩ THIETTHLTHTITHHHHHHHHHHHH

Page #572

* રત્નકણિકાઓ પર નમસ્કાર મહામંત્ર જગતને શ્રેષ્ઠ મંત્ર છે. - થડે પણ ધર્મ જીવને દુર્ગતિમાં પડતું અટકાવે છે. ૦ અજબ લીલા છે કર્મની ! - દુર્જનથી દૂર ભાગે. ૦ આશા સદા યૌવનવંતી હેય છે. છે તૃષ્ણાને છેડે હેત નથી. • બીજાનું ભલું ચિંતવનાર પિતાનું ભલું કરે છે. છે. મેટાઓની ઈર્ષ્યા કરશે નહિ. - વધુ રાગથી ભેગવાતાં સુખ વધારે દુઃખ આપનારા ' હોય છે.. , . કેઈને દો જેવા નહિ, ગુણો બધાના જેવા. ૦ આત્મકલ્યાણ વિના લેકકલ્યાણ થતું નથી. - દુઃખપૂર્ણ સંસારમાં વૈરાગ્ય એ વિશ્રાંતિસ્થાન છે.
માતા-પિતાની સેવા ન કરનારની પ્રભુભક્તિ ફળતી નથી. 2 સહનશક્તિ કેળવવી એ સુખી થવાને રસ્તો છે. ૧ નાનાઓનું અપમાન કરશે નહિ. ૦ ઈષ્ય અને નિંદા સજ્જનને દૂજન બનાવે છે.” ૦ મેટાઈનું માપ ગુણોથી છે, વય કે વૈભવથી નહિ. ૦ જેવું કરશે તેવું પામશે.

Page #573

૦
૦
૦ પ્રતિષ્ઠા કરતાં પવિત્રતા ઘણી મહાન છે. ૦ બાળકના કુસંસ્કાર માટે માતા-પિતા જવાબદાર છે. ૦ સૌનું ભલું કરવું, કેઈ નું બૂરું કરવું નહિ. - પાપથી દૂર રહો, પુણ્યની નજીક જાઓ. ' ૦ સુખમાં છકી ન જવું, દુઃખમાં નહિંમત હારવી. ૦ લાખે મણ શિખામણ કરતાં આચરણની એક રતિ શ્રેષ્ઠ છે. . કેવલ સુખની સામગ્રીથી જ સુખી થવાતું નથી.. - ઊંચે ચડવું કે નીચે પડવું એ માણસના હાથની વાત છે. ૦ યુવાની દિવાની છે. ૦ સંતોષી સદા સુખી. ૦ આત્મા તેજ પરમાત્મા. ૦ પ્રમાદને પરિહાર કરે.
માનવતાને વિકાસ કરો. - અભિમાન અનર્થ કરાવે છે. - રવીની સાચી શભા શિયલ છે. ૦ વિનય વડે સંસારમાં. ૦ પીપા પાપ ન કીજિયે, પુણ્ય કર્યું સે વાર. ૦ આત્મ નિરીક્ષણ કરવાની ટેવ પાડે. ૦ ગમ ખાઓ, કમ ખાઓ. 0 ધર્મ વધતાં ધન વધે, વધત વધત વધી જાય. - ઘર્મ ઘટતાં ઘન ઘટે, ઘટત ઘટત ઘટી જાય. - સંચય કર હોય તે ગુણ કરે.

Page #574

5 એકસા પાંચમી વંદના
જેને મત્રિકે
મહાદેવી તરીકે સ્તવે છે, જેને તાંત્રિકે
વિવધ ઉપચારો વડે પૂજે છે,
તથા
જેવું ચેગીએ પણ અનન્ય નિષ્ઠાથી
ધ્યાન ધરે છે, તે
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને અમારી
કેટ કેડિટ વહેંદ્રના હા. 卐
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયયાન દસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
જશવંતલાલ રતનચંદ સુતરીયા ૧૧૯/૫-મસ્કતી મહાલ, લાહારચાલ,
મુંબઇ-૪૦૦૦૦૨ ટે. ન. ૩૧૧૯૮૩

Page #575

ଏ---------------------------------od
મૈં એકસે છમી વંદના
સૌભાગ્યની વૃદ્ધિ કરનારી છે. જે ઉજ્જવલ યાને વિસ્તાર કરનારી છે, તથા જે પ્રસાદ અને પ્રસન્નત,ને આપનારી છે, તે મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને અમારી કોટિ કોટિ વદના હે..
5
૫. પૂ.
આ. શ્રી. વિજયજયાનંદસૂરિજી મ. ના સદુપદેશથી સ્વ, માતુશ્રી વ્રજકુંવરબાઇ ના સ્મરણાર્થે
હા. હરસુખલાલ રણછેાડદાસ શાહ એ/૮–નેમિનાથ એપાટ મેન્ટ, સીમ્પાલી રાડ, બોરીવલી (વેસ્ટ),
સુભદ-૪૦૦૦૯૨ ટે. નં. ૬૬૪૬૦૨
[][][][][][][][][][][][]]G]SOUT

Page #576

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX
XXXXXXX 53332 X9 RXXX
મૈં એકસે. સાતમી વંદના કાં
જેમનું મરણ સુખકારી છે, જેમનું વંદન ત્રિવિધ ક્ટોને કાપનાર છે
તથા
જેમનુ પૂજન પ્રભુતાના શિખરે પહેાંચાડનારું છે, તે
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને અમારી કેડિટ કેડિટ વના હા.
પ.પૂ. આ. શ્રી વિજય જયાનદ સૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી વિજય એરીંગ કંપની
XXXXXXXXXXXXXXXXXX**X*XXX
૧૫૫-નારાયણ વ્ સ્ટ્રીટ, ગ્રાઉન્ડ લેાર, સુબઇ-૪૦૦૦૦૩ આ. કે. ન. ૩૨૩૨૨૦ ૩૩૭૨૦૧
ઘર કે ન. ૫૬૧૫૨૭૦
XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

Page #577

ક એકસે આઠમી વંદના
જેમની
આરાધના-ઉપાસના
સર્વ સિદ્ધિએને આપનારી છે. મંગલ અને કલ્યાણનુ
અનન્ય આકષ ણ
કરનારી છે
તથા
ભક્તિ અને મુક્તિનાં સુખાને
આપનારી છે.
તે
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીને, અમારી
કોટિ કોટિ વંદના હા.
5
પ. પૃ. આ શ્રી વિજય જયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી ઇન્દિરાબહેન ચદ્રકાન્ત દેઢી
૩૪, જ્ઞાનનગર,
એસ. ટી. રોડ, એરીવલી (વેસ્ટ), મુ*બઈ-૪૦૦૦૯૨

Page #578

પર એકસે નવમી વંદના
.
-
-
-
-
સર્વ મંગલેનું મંગલ છે.
OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
સર્વે કલ્યાણીનું
કારણ છે અને જે સદા-સર્વદા જ્યવંતું વતે છે.
GroSKCONSOOOOXXXOXOXOSCOOOOOO
શ્રી જિનશાસનને
કોટિ કોટિ વંદના હે.
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયજયાનંદ સૂરિ મ.ના સદુપદેશથી
નવીનચંદ્ર જી. શાહ સાંઈ છાયા, બ્લોક નં. ૪૧, ૪થે માળે. કે રસ્તા, ખાર (વેસ્ટ),
મુંબઈ-૪૦૦૦પર
ટે. નં. ૫૩૪૭૬૮ OX

Page #579

* એક
દશમી વંદના :
શ્રી અરિહંત ભગવંતને. શ્રી સિદ્ધ ભગવાને, શ્રી આચાર્ય ભગવંતને. શ્રી ઉપાધ્યાય ભગવંતને
તથા
લાકમાં રહેલા સર્વ સાધુ ભગવંતોને
- અમારી કાટિ કોટિ વંદના હો.
વિરપાર સામત શાહ સપરિવાર
C/o, આરતી, બી-ર૪. જુના નાગરદાસ રોડ,
અંધેરી (પૂર્વ), મુંબઈ-૪૦ ૦૦૬૯ ટે. નં. ૯૩ર૬૯૧૧

Page #580

]OGG]GOO
5555555JJJJJJL................S...S
૬ એકમા અગિયારમી વંદના
જગતના સહુથી પ્રાચીન અને સ્વતંત્ર
ધર્મ છે
તથા
જેણે માનવમાત્રન
આત્મકલ્યાણ કરવાના એકસરખા અધિકાર આપ્યો છે. ત
જૈન ધર્મન
અમારી કેડિટ કેડિટ વદના હા.
卐
નવીનચંદ્ર પુનશી ગંગર
૪૩, જૈના બાગ
દહીસર (ઇસ્ટ), મુખ
GHOGHOOGOGO GO []

Page #581

શાળાકક્ષા)
કર એક બારમી વંદના કર
જેનું પરમ-તારક એવા તીર્થંકર પરમાત્મા દ્વારા
અનાદિકાલથી પ્રવર્તન થતું રહ્યું છે
તથા
જેણે જગતના જીવમાત્રનું કલ્યાણ કર્યું છે,
જૈન ધર્મને અમારી કટિ કોટિ વંદના હો.
પ. પૂ. આ. શ્રી વિજયાનંદસૂરિજી મ.ના સદુપદેશથી
રમક વી. શાહ ૧૦૫,૧૧૭ શામળદાસ ગાંધી માર્ગ, દામોદર બીલ્ડીંગ, બીજે માળે,
મુંબઈ-૪૦૦૦૦૨

Page #582

૬ એકસા તેરમી વંદના
જેણે
લોકોને
શ્રદ્ધા અને સલ્પના
પાઠે પઢાવ્યા છે
તથા
મંગલ અને કલ્યાણના અનેકવિધ ઉપાયે દર્શાવી
પરમ લેાક પકાર
કર્યાં છે,
તે
જૈન ધર્મોને
અમારી કેટ કેટિ વંદના હા.
5
સ્વ. ડાહ્યાભાઈ ઉત્તમચંદ માટલીવાલાનાં
સ્મવણાર્થે
મુ. પાટણ (ઉ. ગુજરાત)

Page #583

પર એકસે ચૌદમી વંદના કા
જેણે
ભક્તિની શક્તિ પ્રકાશી છે,
તથા આરાધના-ઉપાસના માટે
વિવિધ પ્રકારના અનુષ્ઠાને જીને
મુમુક્ષુઓનું મહાકલ્યાણ કર્યું છે.
-
તે
જૈન ધર્મને . અમારી કટિ કેટિ વંદના છે,
જુલિયેટ ટ્રેડીંગ 45, આશીષ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ એસ્ટેટ
દાદર (વેસ્ટ), મુંબઈ

Page #584

પર એકસો પંદરમી વંદના
સર્વ ક્રિયાઓમાં
સકલ અનુષ્ઠાનેમાં
આત્મશુદ્ધિને અગ્રતા આપી છે
તથા
તેની પૂર્ણતામાં જીવનની કૃતકૃત્યતા
માની છે,
જૈન ધર્મને અમારી કટિ કેટિ વંદના હ.
વલલભ ફેન્સ નવજીવન કે. એ. હાઉસીંગ સોસાયટી રૂમ નં-૧૦૨, બીલ્ડીંગ . ૮
લેમિંટન રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૮

Page #585

|િ|||||||||||||||||||||||||||||
"T.
F એકસે સેળમી વંદના
E
|||||||||||||-|====
જેણે જિનભક્તિને જવલંત ઉપદેશ આપે છે,
તથા
ભારતની ભવ્ય ભૂમિને વિવિધ તીર્થો
તથા હજારો મંદિરેથી મંડિત કરી છે,
cinemolesasileiaaa aasaICISESSESS.
જૈન ધર્મને અમારી કોટિ કોટિ વંદના હૈ..
els||||||||||||||||||||||||||||||
નરેન્દ્રકુમાર ધીરજલાલ શાહ
તથા શ્રીમતી રંજનબહેન એન. શાહ
સરસ્વતી સદન, બીજે માળે, ૧૧૩-૧૫ કેશવજી નાયક રેડ,
| મુંબઈ-૪૦૦૦૦૯ |||||||||||||||||||||||||||||||||||||

Page #586

XOXOXOX
NGXXXXGXGXINGNERINGNEXXXXXXXXXX
XXX
GXXXXXGXOXOXON
મૈં એકસેા સત્તરમી વંદના કાં
જેણે દાન અને શીલ તથા
તપ અને ભાવ એ
ચતુ`િધ ધર્મોની પ્રરૂપણા કરીને માનવમાત્રને માટે મુક્તિનાં દ્વાર
ખુલ્લાં મૂકી દીધાં છે, તે
જૈન ધર્મન અમારી
કેટ કટિ વંદના હા.
卐
પૂ. પ. પ્ર. શ્રી સૂર્યોંદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
રામજીભાઈ મેઘજી ગુઢકા શાહ પ્રકાશ ૧૯૬/૩, પહેલે માળે,
આર. વી. મહેતા માગ ઘાટકોપર (ઈસ્ટ), સુમ!-૪૦૦૦૭૭
XOXOXOXOXOXO

Page #587

* એકસો અઢારમી વંદના ક
આમાની અમસ્તા,
સ્વીકારીને અધ્યાત્મની આલિશાન ઈમારત ખડી કરી છે
તથા પુણ્ય–પાપનાં શુભાશુભ ફલે
દર્શાવીને લેકેને સન્માગે
દોય છે,
SOOOOO૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હૈ
પૂ. પં. પ્ર. શ્રીસૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી સ્વ. પ્રદીપકુમાર ધીરજલાલ મહેતા
C/o. ધીરજલાલ મનજી મહેતા સાઈકૃપા સંસાયટી, બ્લોક નં-૧
કામા લેન, ઘાટકોપર (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૭૭ ટે. નં. ૫૧૨૧૫૦૭

Page #588

* એકસે ઓગણીસમી વંદના કર
ભક્તિની ભવ્યતા
પ્રકાશી છે, યાગની ઉત્કૃષ્ટતા
દર્શાવી છે
તથા
મંત્રપાસનાના
મંગલ માર્ગન મંજૂરીની મહોર મારી છે.
જૈન ધર્મને
" અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
પૂ. પપ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી ભોગીલાલ ગીરધરલાલ શાહ
૧૯-નીલાંબર કરેલ રેડ, કામાગલી,
ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુબઈ–૪૦૦૦૮૬ ટે. નં. ૫૧૩૩૩૬૨

Page #589

பெடரரரரரரரரரரரரரர
કર એકસો વીશમી વંદના કર
பாடபபரரரரரரரரரரரரரா
જેણે ચૌદ રાજલકમાં
રહેલા સર્વજીનું વ્યવસ્થિત વર્ગીકરણ
કરીને જીવદયાનું વિજ્ઞાન વિરતાર્યું છે,
તે જૈન ધર્મને
અમારી કોટિ કોટિ વંદના હે. •
SPIIரைராாாாாாாாடரரரரரரரரரரரரரரரரரரம்
પ. પ. પ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
શાંતિલાલ છોટાલાલ શાહ એ જ. જિનેશ્વર દર્શન નવરોજી લેન ઘાડપર (વેસ્ટ)
મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ நபரரரரரரரரரரரரரரரரரரர

Page #590

29 કલાક
* એકસે એકવીસમી વંદના ક
:: SEEN microSaBE
જડ અને જીવની જુદાઈ જણાવવા નવતત્વની પ્રરૂપણા
કરી છે
અને મોક્ષને માગ પ્રકા છે,
涨涨涨涨深深深深深深深深深崇深深深深深深深深深深深深深深紫
::હિe ::
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કટિ વંદના હૈ.
પૃ. ૫. પ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
ભેગીલાલ બી. શાહ
૧–ગીતા ભુવન કારાણ લેન,
આગ્રા રોડ, ઘાડકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ટે. નં. ૫૧૩૯૬૩૭
GETS #RESH Re

Page #591

" એકસો બાવીશમી વંદના કા
પંચપરમેષ્ઠી પ્રત્યે પરમ ભક્તિ દર્શાવીને પરમેશપૂજાને
એક ન આદર્શ પ્રવર્તાવ્યું છે,
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હે.
પૂ.પં. પ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
કાંતિલાલ ભાઈચંદ મહેતા બી-૮, મુનિસુવ્રત દર્શન
નવરજી લેન, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ટે. નં. ૫૧૩૨૭૧૧.

Page #592

米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米
卡米米米米米米米米米
5 એકસે ત્રેવીશમી વંદના
જેણે
માહ્ય ભક્તિ કરતાં અભ્યંતર ભક્તિને
ઘણું ઊંચુ સ્થાન આપ્યુ છે અને એ રીતે ભાવભક્તિના
ભવ્ય વિસ્તાર કર્યાં છે, તે
જૈન ધર્મોને અમારી
ડિટ કેડિટ વંદના ા,
卐
પ. પ્ર. શ્રી સૂર્યેયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
ગાંધી ગારધનદાસ લવજી
પરમાનંદ ભુવન, પાંચમે માળે,
નવરોજી લેન,
ઘાટકેાપર (વેસ્ટ),
*米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米
મુંબઇ-૪૦૦૦૮૬
米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米米

Page #593

- એક
વીશમી વંદના |
નિશ્ચય સામે
દષ્ટિ રાખીને વ્યહારને ઉપદેશ કર્યો છે
અને દરેક ભૂમિકાવાળાને આગળ વધવાની
અનેરી તક પૂરી પાડી છે.
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે..
1. ER
પૂ. પ. પ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી જયકુમાર અનંતરામ શાહ
૩–સત્યમ, ૧લે માળે, હસેટી લેન, કામાગલી. ઘાટકેપર (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ટે. નં. ૫૧૩૪૫૧૮

Page #594

મૈં એકમે પચીશમી વંદના
જેની આધ્યાત્મિક આરાધનાએ માનવને મહામાનવ અનાવે છે, મહામાનવને ધ્રુવ મનાવે છે
તથા દેવને દેવાધિદેવ બનાવે છે,
જૈન ધર્મોન અમારી
કેટ કેટિ વંદના હૈ!.
步
꽃
૫. પ્ર. શ્રી સૂર્યૉંદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
જયતિલાલ અમીચ'દ શાહ
(ચેાગઢવાલા)
૧૫-એ, મુનિસુવ્રત દર્શન ચેાથે માળે, ઘાટકોપર (વેસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ટે. ન. ૫૧૩૪૮૨૬

Page #595

ફક એકસે છવીસમી વંદના ક
જેણે અહિંસાધર્મના પાલન માટે અનેક પ્રકારના આત્મબલિદાન આપ્યાં છે.
અને સત્યમાં સ્થિર થવા માટે દિવ્ય દેશોના આપેલી છે, જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હા.
પૂ. પં. વ. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
જયંતિલાલ નેમચંદ ગુંદરવાલા સત્યમ્, જે માળે, બ્લોક નં. ૧૫
કામાગલી, ઘાટકેપર (વેસ્ટ). મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬ ટે. નં. ૫૧૩૩૦૯૬

Page #596

એકસે સત્તાવીશમી વંદના ક
સર્વ હતાશાઓને | હણીને સર્વ નિરાશાઓને નાશ કરીને
અનન્ય આશાવાદી બનવાના અણુમેલ ઉપદેશ આપે છે,
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હ.
પૂ. પ. પૂ. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી શ્રી પરમાનંદ રાયચંદ શાહ
(ટાણવાલા) હાંસેટી એપાર્ટમેન્ટ, કામાગલી, ઘાટકોપર (વેસ્ટ),
મુબઈ-૪૦૦૯૬ ફોન–૫૧૩૪૦૩૬

Page #597

ફિટ 33333333333333
પર એકસે અાવીશમી વંદના ક
:
પ્રમાદન પરિહાર
-
333333333**ો
-
જીવનને જયશાલી બનાવવા માટે પાંચ પ્રકારને
પુરુષાર્થ
333333333333333333333333333333333333
ઉપદે
છે,
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હૈ.
૫. પં. પ્ર. શ્રી સૂર્યોદયવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
શ્રી મોહનલાલ માલશી દેશી - ૮, “અમૃત પહેલે માળે, - કામાગલી, ઘાટકોપર (વેસ્ટ).
મુંબઈ-૪૦૦૦૮૬
ફેન-૫૧૩૩૮૦૧ Tags: 3333333333333BgE
કડડડડડડડડડડ ઇSI "

Page #598

S
: ifies :
પર એકસે ઓગણત્રીશમી વંદના
ji
અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાં આથડતા અને પૂર્ણ પ્રકાશ આપવા માટે
બુતરૂપી જવલંત શ્વેત પ્રકટાવી છે.
:
total
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
પૂ. પં. પ્ર શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી શ્રી ગેડી પાશ્વનાથ ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ
૧૧૦/૧૧૧ ગુરુવારપેઠ
પૂના-૪૧૧૦૦૨

Page #599

elephell)||e
- એક
ત્રીશમી વંદના કર,
aslejal
શ્રદ્ધા સંયુ જ્ઞાન અને ક્રિયા
વડે મુક્તિમહાલયના દિવ્ય ધારેમાં પ્રવેશ કરવાને, મંગલ માર્ગ દશાવ્યું છે,
||
Pellellaellele||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
જૈન ધર્મને
અમારી કેટ કોટિ વંદના હૈ..
રJિe||રિ|||||||||||||||
“. . .પ્ર શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી શ્રી આદિનાથ સંસાયટી જૈન ટેમ્પલ ટ્રસ્ટ
ટ્રસ્ટ રજીસ્ટર નં. - ૬૮૧)
આદિનાથ સોસાયટી
સતારા રેડ, પૂના-૯ | [][][ellelle|||||||||||||||| |

Page #600

એક
એકત્રીશમી વંદના કા
છે
જ અને જીવવા દો'ની
જોરદાર ઘોષણા વડે જાભર ના અને
અનેરું અભયદાન આપ્યું છે,
દાદાજ
જૈન ધર્મને
અમારી કાટિ કટિ વંદના હે.
પૂ. પં. પ્ર. શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી
ચંદુલાલ સ્વરૂપચંદ શાહ
અરુણ સેલ્સ એજન્સી , લોટ ન. ૧૮/૧૯ રવિવાર પિઠ
પૂના-૪૧૧૦૦૨

Page #601

મૈં એકસે ત્રીશમી વંદના
જેણે
મનુષ્યાના મતભેદોનુ નિરાકરણ
કરવા માટે
અનેકાન્તષ્ટ આપી છે
તથા
સ્યાદ્વાદની
સફલ ઘાષણા કરી છે.
તે
જૈન ધર્મને
અમારી
કેડિટ કેડિટ વંદના હે;
CO
5
પૂ. ૫, પ્ર, શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી શાંતિલાલ મારગાંવકર ૧૬૦૬ શાહ બીલ્ડીંગ. શુક્રવાર પેઢ–પૂના ૪૧૧ ૦૦૨
ફેશન : ૪૪૫૧૯૯
KOKO KOKOKO KOKO KOKO KOKOKOKOKOKOKOKO KOKOKOKOKOKOTOKO

Page #602

Swwwદાવાદ
પર એક
તેત્રશમી વંદના ન
SOVEROSOVO
ભારતની ભૂમિને ભવ્ય તીર્થોથી મંડિત કર્યું છે
તથા છત્રીસ હજારથી યે
વધુ જિનમંદિર નિર્માણ
ભક્તિના ક્ષેત્રમાં વિક્રમ સ્થપે છે.
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કોટિ વંદના હે.
•
પૂ. પં. પ્ર. શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી ડી. સારાભાઈ એન્ડ બ્રધર્સ
૯૦૧, બુધવાર પેઠ
પૂના-૪૧ ૦૦૨ ફેન ઓ. : ૪૪પર૯૯
ઘર ૬ ૪૭૦૯૦૯

Page #603

-
-
કા એકસો ચોત્રીશમી વંદના ક
-
-
મ, ૧
,
at '' -
અઢાર થી રહિત પરમ વીતા અવરથાને
પામેલા શ્રી અરિહંતદેવની આરાધના દ્વારા ભક્તિ માર્ગ
લાવ્ય બનાવ્યો છે,
ન ધર્મને
અમારી કાટિ કોટિ વંદના છે.'
|
પ. પ. વ. શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદેશથી સંઘવી પૂનમચંદ રતનચંદ બ્રધર્સ
૪૩૭, ભૌપલ ચેક, પૂના કેમ્પ-૪૧૧ ૦૦૧
ફોન : ૬૩૫૬૯

Page #604

googsGOGGEGOOILL000999
પર એક પાંત્રીશમી વંદના :
ரரரரரரரரராபாபாபாபட்ரோ
માનવમાત્રને આગળ વધારવા માટે માનુસારીના પાંત્રીશ નિયમ નિર્માણ કર્યા છે
અને ન્યાય-નીતિને અનુસરવાના અનન્ય અનુરોધ
ரரரரரரரரரரரரOISSED
જૈન ધર્મને
અમારી કેટિ કેટિ વંદના હો.
પૂ.પં. પ્ર. શ્રી મહાનંદવિજયજી મ.ના સદુપદાર્થ
શાંતિલાલ બી. શાહ
૧૬, સેમ્યુઅલ સ્ટ્રીટ ભગવાન ભુવન, મુંબઈ-૪૦૦૦ ૦૯
ફેન:૩૨૫૩૫૧, ૩રપ૭૭૨ ரேரரரரரரரரரரரரரரதும்

Page #605

☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐☐
With
Best Compliments From:
Indo - Nippon Chemical Co. Ltd.
Manufacturers
of Plasticizers
Maker Bhavan No. 2, 18, New Marine Lines, BOMDAY-400 020,
:
55
Phone: 251723
Grams Plasticizer Bombay Telex INNIPON 011(2081)
docuo oooooooooo -----------------

Page #606

ரரரரரரரநரங்E
EE)
નમો ”
પદનું બટન દબાવવાથી
આત્મપ્રકાશ કરનારી
મહાવિદ્યુત શક્તિને આંતર પ્રવાહ વહેવા લાગે છે.
“નમો”
சர்ட்டபாப்பாரோராரோபகராரிராரிராராரா
રાગદ્વેષ અને મહિને
જિતવાને મંત્ર છે. મે. દર્શન એન્ટરપ્રાઈઝ ગાલા એન્ડ ગાલા
ક
ભારદારો : વીરજી ગલા
દેવજીભાઈ ગાલા વસંત ભેવા
'ગિરિશ કાપડિયા ૪૧૦/૧૧/૧૨ નવરત્નબીલ્ડીંગ,
પી. ડીમેલે રેડ, કનક બંદર, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૯ ફોન નં. ૩૨૫૧૧, ૩૪૭૦૨૧, ૩૪૧૧૫. IIIIIIIIIIரரா

Page #607

C|PSI|=|-|=||||||||||||=|-|===|-|=||||||
ઉત્તમ વસ્તુભંડાર
ele||
]]S|cleasleeple||GJESSISaaSael
૩ રેખાવાળા દક્ષિણાવર્ત વિષ્ણુશંખ વિધિવિધાન કરેલા દરેક ધર્મના ૪૦ પ્રકારના ૩ ઇંચથી માંડી ૨૬ ઈંચ સુધીના-શિયાલશૃંગી, હાથાજોડી, એકમુખી રુદ્રાક્ષ, એકાક્ષી શ્રીફલ તથા જૈન ધર્મનાં ઉપકરણ-મંદિર ઉપાશ્રયને ઉપયેગી દરેક ધર્મની
વસ્તુઓ મળશે.
|||||||||||||||||||||||||||||||shle|||||||||IIIII
ziellelle|ISelela
પ્રાપ્તિસ્થાન : ઉત્તમ વસ્તુભંડાર ધાર્મિક ઉપકરણે વેચનાર છે. વર્ધમાન એસ. શાહ 20.-Lawyer Chinne Taambi St. - MADRAS 79. pin 600079

Page #608

અમારે ત્યાંથી મળતા યંત્રો છે - પુરુષાદાનીય શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનના યંત્ર (૧) શ્રી ચિંતામણિ યંત્ર—આપત્તિ નિવારણ તથા
અભિષ્ટસિદ્ધિ માટે ૩”૪૩” ત્રાંબાના જાડા પતરા
પર. સાદો ૧૧૦, અભિ. ૧૭૫, સ્પે. રૂા. ૩૦૦. (૨) શ્રી કલિકુંડ પાર્શ્વનાથ યંત્ર–શત્રુ નિગ્રહ માટે
અકસીર. ૩ફ”x૪” સાદો રૂા. ૧૧૦, અભિ. રૂા. ૧૭૫, સ્પેશ્યલ રૂા. ૩૦૦.
મહાદેવી શ્રી પદ્માવતીના યંત્રો (૩) શ્રી પદ્માવતીની સૌભાગ્ય આકર્ષણ યંત્ર
ઈષ્ટ્રપતિ તથા પત્નીની પ્રાપ્તિ માટે અકસીર. - ૩ X ૩' સાદ રૂા. ૧૧૦, અભિમંત્રિત
રૂા. ૧૭૫, સ્પેશ્યલ રૂ. ૩૦૦. પદ્માવતી દ્ધિ – સિદ્ધિ - જ્યકર યંત્ર–દ્ધિસિદ્ધિની પ્રાપ્તિ માટે તથા કેઈ પણ કાર્યમાં જય મેળવવા માટે અકસીર. ૩”x૪” સાદે રૂ. ૧૧૦,
અભિમંત્રિત રૂા. ૧૭૫, પે. રૂ. ૩૦૦. (૫) શ્રી મહાલક્ષમી પદ્માવતી યંત્ર–લક્ષમીની વૃદ્ધિ
માટે ઉપયોગી. ૩૪ ૩૩” સાદે રૂા. ૧૧૦, અભિમંત્રિત રૂા. ૧૭૫, સ્પે. રૂા. ૩૦૦.
મોટી સાઈઝના સોનેરી ઢાળવાળા યંત્ર ખાસ . ઓર્ડરથી બનાવવામાં આવે છે.

Page #609

eggଥିgooggeogge@gଷ દી (૬) શ્રી પદ્માવતી સર્વભય દુર જંત્ર—દરેક પ્રકારના આ
ભયના નિવારણ માટે ઉપયોગી. ૩૪૩” સાદ રૂ. ૧૧૦, અભિમંત્રિત રૂ.૧૭પ, સ્પે. રૂ. ૩૦૦. શ્રી પદ્માવતી સર્વરોગ હર યંત્ર–રોગનિવારણ માટે ઉપયોગી. ૩૪૩” સાદે રૂ. ૧૧૦, Eા અભિમંત્રિત રૂા. ૧૭૫, પે. રૂ. ૩૦૦, શ્રી સિદ્ધચક્ર મહાયંત્ર–શાંતિ, તૃષ્ટિ,
માટે અકસીર. ”x૪” સાદો ૧૨૦, અભિ. 8 (૯) શ્રી ઋષિમંડલ મહામંત્ર–શાંતિ, તૃષ્ટિ, પુષ્ટિ
માટે અકસીર. ૫ x૪” સાદ ૧૨૦, અભિ. ૨૦૦. Re B (૧૦)હી કોર પટ–-સૌભાગ્યની વૃદ્ધિ કરનાર ૩
૩” સાદે રૂ. ૧૧૦, અભિમંત્રિત રૂ. ૧૭૫, પે. રૂ. ૩૦૦.
Illllllllllીથીeelabello]
Iloiloથાથ|િ| lalaalal
શિlallallalololololololalal lal lalaellellers
પ્રાપ્તિસ્થાન : નરેન્દ્રકુમાર ડી. શાહ
સરસ્વતી સદન, બીજે માળે, ૨ ૧૧૩-૧૫ કેશવજી નાયક રેડ, મુંબઈ–૪૦૦ ૦૦૯, ૯ ગગગગગગ ગગગગગ ગગગગગ
.
.

Page #610
鹽鹽酸鹽酸鹽酸鹽酸鹽麼愛被魏靈靈殿 શતાવધાની પંહિતશ્રી ધીરજલાલ ટોકરશી શાહે રચેલું પ્રાણવાન પ્રતિષ્ઠિત સાહિત્ય [તા. ૧-૮-૮૪થી નીચેના ભાવે અમલમાં છે.] 1 ૐકાર-ઉપાસના (ત્રીજી આવૃત્તિ) 12-50 2 હોકાર - ઉપાસના (ત્રીજી આવૃત્તિ) 12-50 3 મત્રદિવાકર (ત્રીજી આવૃત્તિ) 25-00 4 જપ-ધ્યાન-રહસ્ય (બીજી આવૃત્તિ) 12-50 5 અમદાનની અમેઘવિદ્યા 15- 6 અર્વ મંત્રોપાસના 15-c0 7 મહા પ્રાભાવિક ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર (ત્રીજી આ.) 20-00 8 શ્રીપાધુ –પદ્માવતી-આરાધના ચોથી આવૃત્તિ) 15-00 9 મા જિનભકિતક૯૫તો ૧પ-૦૦ 10 જૈનચરિત્ર-ષામાલા (પ્રથમ શ્રેણી). 12-50 11 લક્ષ્મીકૃપા 20-00 12 ભક્તામર ૨હસ્ય (ત્રીજી આવૃત્તિ) 30-00 13 શ્રીપદ્માવતી પ્રસન્ન 30-00 14 નમસ્કારમંત્રસિદ્ધિ (પાંચમી આવૃત્તિ) 20-00 | અમૃતમહાત્સ-પ્રકાશન 15 ભારતની એક વિરલ વિભૂતિ શ્રી ધીરજલાલ શાહ 15-00 - પ્રાપ્તિસ્થાન :9 : નરેન્દ્ર પ્રકાશન 8 0 8 સરસ્વતી સદન, બીજે માળે, ૧૧ર-૧૫, કેશવજીનાયક રોડ, ચીંચબંદર, મુંબઇ-૪૦૦ 009, આવરણ દીપક પ્રિન્ટરી * અમદાવાદ-૩૮૦ 001