________________
નમસ્કારની ઉપાદેયતા.
૧
એટલે સત્કારું છું—સત્કાર કરું છું. માળે એટલે સન્માનું છું–સન્માન કરું છું. તાત્પર્ય કે ગુરુની પર્ય પાસના અથવા ભક્તિ ચાર પ્રકારે કરવાની છે, તેમાં નમસ્કારનું સ્થાન સહુથી પહેલું છે.
ચૈત્યવંદન, ગુરુવંદન આદિ શબ્દો વંદન અર્થાત્ નમસ્કારને મહિમા પ્રદશિત કરે છે અને તેને ભક્તિના એક ભવ્ય સાધનની પ્રતિષ્ઠા સમપે છે. નમસ્કાર વિનાની ભક્તિ એ નાક વિનાના મુખ જેવી એક કઢંગી કલ્પના છે, તેથી કઈ પણ સંપ્રદાયે તેને સ્વીકાર કર્યો નથી. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તે ભક્તિ માર્ગની અનેક શાખા-પ્રશાખાઓ છે, તે દરેક શાખા કે પ્રશાખાએ નમસ્કારને આદર કર્યો છે અને તેને પ્રથમ સ્થાન આપેલું છે.
ધર્મકિયામાં પણ નમસ્કારની બેલબાલા છે. જ્યાં સુધી નમસ્કાર કરે નહિ, ત્યાં સુધી કામ આગળ ચાલે નહિ. સામાયિક, ચૈત્યવંદન, પ્રતિકમણ આદિ કિયાઓના પ્રારંભે ત્રણ વાર “ખમાસમણ દેવામાં આવે છે. આ “ખમાસમણ” શી વસ્તુ છે? તેના પાઠ પર નજર કરે, એટલે અમારા કથનનો ભાવાર્થી બરાબર સમજાઈ જશે. “રૂછાનિ વસમો ચંદ્રિક નાવળિજ્ઞાણ નિgિ , મલ્થUT વંમિ ” આમાં વંદન એ નમસ્કાર, પ્રણામ કે પ્રણિપાતની ક્રિયા છે અને તેનું ખરૂં નામ પણ “પ્રતિસૂત્ર એટલે વંદન કરવાનું સૂત્ર છે.
સાધુ–મુનિરાજે શ્રોતાજનોને ધર્મને ઉપદેશ કરે છે, ત્યારે પણ પ્રારંભમાં નમસ્કાર જ બોલે છે, પછી એ નમસ્કાર પંચપરમેષ્ઠીન હોય કે કારને હેય. નમસ્કાર વિના તેઓ ધર્મોપદેશ એટલે વ્યાખ્યાન–વાણીને પ્રારંભ કરતા નથી.
