Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
પી વીતરાગ ને સો સો હો
3 હોસી ... .....?..
જે જે દેખી વીત
અનહોની કબહૂ ન હોસ
કમબધપયાંય
નિયમિત? ....
ૐમ નિય
મિત્ત?લવિત
1
કાળલબ્ધટ
સ્વભાવ ?
.
- પરેજાથે ટ.
• • • • • • • 2
| સર્વજ્ઞતા
.• • • • •
*
*
• •
* . . . . *
'S
• • • • • • • •
| ડૉ. હુકમચન્દુ ભારિત્ન
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
લેખક :ડો. હુકમચંદ ભારિલ શાસ્ત્રી, ન્યાયતીર્થ, સાહિત્યરત્ન, એમ. એ. પીએચ. ડી. શ્રી ટોડરમલ સ્મારક ભવન, એ-૪, બાપુનગર, જયપુર-૪
અનુવાદકઃ બ. ત્રજલાલ ગિરધરભાઈ શાહ
વઢવાણ
પ્રકાશક:
શ્રી ગિમ્બર « અમૃત મડેલ ૧૭૫. મુંબાવીશs
મુબઈ - ૪૦૦ જ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુજરાતી
પ્રથમાવૃતિ: ૨૦૦ ટ્વિત્તીયાવૃત્તિ: ૧૨૦૦ ફેબ્રુવરી ૧૯૮૬ વંસતપંચમી
૧૩
हिन्दी
પ્રથમ તીન અતિઃ ૭૨૦૦ પ્રથમ ખાવૃતિ
૧૨૦૦
ઉન્નડ
પ્રથમવૃતિ મુખ્યઃ વ્યાર થા
૧૦૦૦
પ્રાપ્તસ્થાન
ડિલોડરમલ સ્મારક ટૂટ
-૪ પુનગર જ્યપુર ૩૦૨૦ ૧૫ ગમ્બર જૈ મુમુક્ષુ ૧૩૩૩૪ મુંબાદેવી રોડ
મંડલ
મુંબઈ - ૪૦૦૦૦૨
૩૪: સીટેજ ટ્રસે
ચન્દ્રાવલ શેડ
મલકાતંજ
હી
વિષયાનુક્રમણિકા
૧. પ્રકાશકીય
૨. હિન્દી શ્યાવૃત્તિનું પ્રકાશકીય ૩. પેાતાની વાત
જ
5
૧
૪. ક્રમબદ્ધપર્યાય : એક અનુશીલન ૧૧
૫. ક્રમબદ્ધપર્યાય : કેટલાક પ્રશ્નોત્તર ૮૩
૬. ક્રમબદ્ધપર્યાય : એક મુલાકાત ૧૨૧
૭. સંદર્ભ ગ્ર ંથ-સૂચી
૧૩૩
૮. અભિપ્રાય
૧૩૦
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિન્દી આવૃત્તિનું પ્રકાશકીય
જિનાગમને સવૉધિક મહત્વપૂર્ણ તથા મૌલિક સિદ્ધાંત “ક્રમબદ્ધપર્યાય ઉપર ગંભીર વિવેચનના રૂપમાં પ્રસ્તુત પ્રકાશન સમાજના કરકમળમાં સમર્પિત કરતા અત્યંત હર્ષને અનુભવ થઈ રહ્યો છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાય” સંપૂર્ણ જિનાગમમાં તે ચર્ચાલે છે જ, પરંતુ ગત અનેક વર્ષોથી તસ્વપ્રેમી સમાજમાં પણ ચર્ચાને વિષય બનેલ છે. એનું શ્રેય આધ્યાત્મિક સત્પરૂપ પુજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીને છે, જેમણે આ યુગમાં શ્રતસમુદ્રનું મંથન કરીને ક્રમબદ્ધપર્યાય જેવાં અનેક રને તે સમાજને આપ્યાં છે જ, સાથોસાથ નિશ્ચય-વ્યવહાર, નિમિત્ત-ઉપાદાન આદિ અનેક વિષ ઉપર આગમસંમત તથા યુક્તિ અને અનુભવની કસોટી ઉપર સત્યસિદ્ધ થયેલું વિવેચન પ્રસ્તુત કરીને સમાજમાં એક અભૂતપૂર્વ આધ્યાત્મિક - કાતિને શંખનાદ કર્યો છે.
અહીં એ વિચારણીય છે કે આખરે આ “ક્રમબદ્ધપર્યાય શી ચીજ છે ? તથા એને સમજવાની શી આવશ્યકતા છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજવાની આવશ્યકતા છે એનું સ્વરૂપ સમજવાથી જ સમજી શકાય છે. જગતની પ્રત્યેક સત્તા ઉત્પાદ-વ્યય –ધોવ્યાત્મક છે, પ્રત્યક દ્રવ્યમાં પ્રતિસમય નવા પર્યાયને ઉત્પાદ અને વર્તમાન પર્યાયને વ્યય થતા રહે છે તથા દ્રવ્ય પિતાના સ્વરૂપે કાયમ રહે છે.
વસ્તુના આ પરિણમનને કોઈ સ્વભાવગત નિયમ છે કે અમે એમાં ગમે ત્યારે ગમે તેવું પરિણમન કરી શકીએ ?
ક્રમબદ્ધપર્યાય” આ પ્રશ્નનું એકમાત્ર સમાધાન છે, અને તે એ કે પ્રત્યેક વસ્તુ એક નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર – પરિણમિત થાય છે. કઈ વસ્તુમાં, કયા સમયે, કઈ પર્યાય ઉત્પન્ન થશે–એ નિશ્ચિત જ છે, માટે “ક્રમબદ્ધપર્યાય વસ્તુના પરિણમનની વ્યવસ્થા છે. પ્રતિસમયની યોગ્યતાનુસાર, નિશ્ચિત ક્રમમ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિણમન થવાના નિયમ જ ક્રમબદ્ધપર્યાય છે.
આ સંબંધમાં એવી જિજ્ઞાસા સહેજ થાય છે કે, વસ્તુમાં થવા વાળાં પરિણમનના ક્રમને નક્કી કાણ કરે છે? અમને તો અમારી ઈચ્છા તથા પ્રયત્નાનુસાર વસ્તુનું પરિણમન દેખાય છે, એથી એમ કેવી રીતે માની લેવાય કે વસ્તુમાં આ સમયે જે પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ છે, એનું આ સમયે ઉત્પન્ન થવું અગાઉથી નિશ્ચિત હતું ?
વસ્તુના ક્રમબદ્ધ પરિણમનના વિષયમાં ઉઠવા વાળી આ જિજ્ઞાસાના સમાધાન માટે સજ્ઞતાના આધાર લેવા અનિવાય થઈ જાય છે. નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર પરિણમન કાણે જોયું ? એનુ એક માત્ર સમાધાન આ જ છે— સી જોયું; કારણ કે સંનના જ્ઞાનમાં પ્રત્યેક વસ્તુની ભૂત–ભવિષ્ય–વત માનની સમસ્ત-પર્યાયો વ માનવત્ જણાય છે તથા વસ્તુનું પરિણમન સČજ્ઞ દ્વારા જણાયેલ ક્રમાનુસાર જ થાય છે, નહીં તો સંજ્ઞનું જ્ઞાન સમ્યક્ જ નહી રહે.
સજ્ઞતાના અરીસામાં વસ્તુના પરિણમનની ક્રમબદ્ધ વ્યવસ્થાને સહજ જાણી શકાય છે. અહીં એ વાત ધ્યાન રાખવા જેવી છે કે સંનનુ જ્ઞાન વસ્તુના પરિણમનના ક્રમ નિશ્ચિત કરવા વાળું નથી; નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર પરિણમન તે વસ્તુના સ્વભાવ જ છે. દેવળજ્ઞાન તા માત્ર તે ક્રમના જ્ઞાતા છે, જે ક્રમથી વસ્તુ પરિમિત થાય છે.
સન દ્વારા જણાયેલ ક્રમાનુસાર પરિણમન કરવાથી વસ્તુ કેવળજ્ઞાનને આધીન નથી થઈ જતી; તે તેઢે પોતાને સ્વાધીન યોગ્યતાનુસાર જ પરિણુમિત થાય છે. વળજ્ઞાનમાં તા તે પોતાના પ્રમેયત્વગુણને કારણે સહજ જણાય છે. આ રીતે સત્તતા અને ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં કારણ-કાય` સંબંધ ન હોતાં, ઘોતક-ઘોત્ય સબધ છે. સર્વોત્તતા ક્રમબદ્દ-પરિણમતની જ્ઞાપક છે, કારક નથી.
સમાજના લોકપ્રિય પ્રવચનકાર તથા ગૂદ્ભચિંતક ડો. હુકમચંદ્રજી ભારિલ પોતાનાં પ્રવચનામાં મુખ્યત્વે આ વિષય ઉપર વિવેચન કરતાં હતાં, જેને સાંભળીને મને એમ લાગતું હતું કે એક કલાકના પ્રવચનમાં બધાં પડખાઓથી વિષય સ્પષ્ટ નથી થત્રે અને લિખિત રૂપમાં ન હોવાથી જેટલુ સ્પષ્ટીકરણ થાય છે, તે પણ કાયમ નથી રહેતું. એના માટે મેં ઘણીવાર
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમને વિનંતી કરી કે આ વિષયને સંબંધીત પડખા લિપિમદ્દ થાય તો જનસાધારણ પણ આ વિષયને સરળતાથી હૃદયગમ કરી શકે.
'
ડોક્ટર સાહેબનુ જીવન પણ ‘ ક્રમબદ્ધપર્યાય 'નુ' સ્વરૂપ સમજવાથી જ પરિ`િત થયું છે. જે તેમણે પોતાની વાત 'માં સ્પષ્ટ કર્યુ છે. મારી વિનતીના સ્વીકાર કરીને એમણે આ વિષય ઉપર ૫ જાન્યુઆરીની ૧૯૭૯ થી લખવાનુ ચાલુ કર્યું" અને ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૯ થી આત્મધર્મીમાં સપાદકીખના રૂપમાં આ લેખમાળા ચાલુ થઈ. ૯ ડિસેમ્બર, ૧૯૭૯ એ પ્રસ્તુત કૃતિ સંપૂર્ણ થઈ જે અત્યારે પુસ્તકના રૂપમાં જૈન સાહિત્યની અમૂલ્યનિધિ બનવા જઈ રહી છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયને સમજવામાં એકાન્ત નિયતવાદ તથા પુરૂષાથહીનતાનેા ભય સર્વાધિક બાધક તત્ત્વ છે. એકાન્ત નિયતવાદથી ભયાક્રાંત લોકો કહે છે -જો બધું નિશ્ચિત માની લેવામાં આવે તે લેાકમાં કાંઈ વ્યવસ્થા જ નહીં રહે. પછી અપરાધીને દંડ કેમ દેવાય ? કારણ કે તે સમયે તેનાથી અપરાધ ઘરના જ હતા તેથી થયા, એમાં અપરાધીને શા દોષ ?
આ પ્રકારે થોડાં લેાકાને વ્યયસ્થિત પરિણમન સ્વીકાર કરવામાં અવ્યવસ્થા દેખાય છે. પરંતુ જો સમગ્ર-પરિણમન વ્યવસ્થા ઉપર ગંભીરતાથી વિચાર કરવામાં આવે તો કાંઈ પણ અવ્યવસ્થા નહીં, પર ંતુ સુન્દરતમ વ્યવસ્થા ખ્યાલમાં આવશે.
જો અપરાધીથી ક્રમમાં અપરાધ થવા નિશ્ચિત છે, તા તેના ઈંડ ભાગવવા પણ તે નિશ્ચિત જ છે ? અજ્ઞાની · આમ જ થવાનું હતું'ની આડશ લઈને અપરાધ કરવાની છૂટ્ટી અે, પરંતુ દંડ મળવાના સમયે - દંડ મળવાના જ હતા ' એમ સ્વીકાર ન કરે તે એનાથી તેના ક્રમમાં થવા વાળા દંડ રાકાઈ નહીં જાય. જો કોઈના પરિણમનમાં હિંસાદિ પા નિશ્ચિત છે, તો એના ફળમાં તેના નરકાદિમાં જવાનું પણ નિશ્ચિત જ છે.
અપરાધ કરવા માટે એ અપરાધના નિશ્ચિત ક્રમ સ્વીકારી લે છે, પરંતુ ક્રૂડના નિશ્ચિત ક્રમ સ્વીકારતા નથી, પણ જ્યારે મેક્ષના પુરૂષાય કરવાની પ્રેરણા દેવામાં આવે તો કહે છે કે જ્યારે મેક્ષ થવાનું નિશ્ચિત જ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે તે હું પુરુષાર્થ શા માટે કરું? તે તે થઈ જ જશે. મેક્ષને નિશ્ચિત માનવામાં એને મને પુરુષાર્થ નિરર્થક દેખાય છે, માટે ક્રમબદ્ધપર્યાયને સ્વીકાર કરવામાં પુરુષાર્થ ઉડી જવાના ભયથી વ્યાકુળ રહે છે.
ખરેખર જોઈએ તે વિગુણને કારણે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાય પિતાના સમયે–પુરુષાર્થપૂર્વક જ થાય છે. માટે કઈ પણ આત્મા, કયારે ય પણ પુરુષાર્થરહિત થઈ જ નથી શકતો.
શાસ્ત્રોમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ આ ચાર પુરુષાર્થ કહેવામાં આવ્યાં છે. પ્રત્યેક જીવના વીર્યના સ્કરણ આ ચાર રૂપમાં જ થાય છે -અજ્ઞાની જીવ પંચેન્દ્રિય-વિષમાં સુખબુદ્ધિને કારણે પરના ત્વના અહંકારથી દગ્ધ રહેતે થક, નિરંતર અર્થ તથા પુરુષાર્થમાં મગ્ન રહે છે તથા તે જ જીવ જ્ઞાની થયે થકે વસ્તુની સ્વતંત્ર પરિણમન વ્યવસ્થાને સમજી પરમાં કર્તુત્વના અહંકારની આકુળતાથી મુક્ત થઈને ધર્મ-પુરુષાર્થ પૂર્વક-મોક્ષ પુરુષાર્થના સન્મુખ થાય છે.
અજ્ઞાનીએ કોઈ કાર્ય વિશેષને ઉત્પન્ન કરવામાં અનેક સંકલ્પ -વિકલ્પ કરવાને જ પુરુષાર્થ સમજી લીધું છે, કે જે ખરેખર મિથ્યાત્વ જ છે. અને કમબદ્ધપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજવાથી આ મિથ્યાત્વને અભાવ થઈ જાય છે, જેને અજ્ઞાની પુરુષાર્થને અભાવ માની બેસે છે.
વિદ્વાન લેખકે પિતાના મૌલિક ચિંતનની પ્રતિભાથી, જિનાગમના આધારપૂર્વક એકાન્ત નિયતવાદ તથા પુરુષાર્થહીનતાના ભયના યુક્તિસંગત મેરાકરણ કરતાં સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ક્રમબદ્ધ પરિણમનને અર્થ માત્ર કાળની નિયતિ જ નહિં; પરંતુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ અથવા સ્વભાવ, પુરૂષાર્થ, કાળલબ્ધિ, ભવિતવ્ય (હોનહાર) તથા નિમિત્ત બધાંના નિશ્ચિત હોવાને નિયમ છે.
પાંચ સમવામાં કાળલબ્ધિને મુખ્ય કરીને અને અન્ય સમવાને
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૌણુ કરીને કારણ-કાય મીમાંસા કરવાથી સમ્યક્ એકાન્ત થાય છે અને અન્ય સમવાયાંના અભાવ માનવાથી જ એકાન્ત નિયતિવાદના પ્રસંગ આવે છે, જે મિથ્યા હોવાથી કાઈ પણુ વિચારકને ઈષ્ટ નથી.
મબદ્ઘપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજવાથી સહેજ જ જાય જાય છે કે મોક્ષમાગ પ્રગટ કરવા માટે આને સમજવું કેટલું આવશ્યક છે? જિનાગમનુ તળસ્પથી અવગાહન કરવાથી જણાશે કે ક્રમબદ્ધપર્યાય, સમ્યગ્દર્શન, સ્વસ્તૃત, સહજતૃત સમ્યપુષાથ, આદિ બધાં તથ્યા આત્માનુભૂતિની પ્રક્રિયાથી સહજ ગુંથાયેલા છે.
આત્માનુભૂતિ પ્રગટ કરવા માટે નિજ ગૈકાળિક નાયકવભાવમાં તન્મય થવુ અનિવાય' છે અને ક્રમબદ્ધપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજીને તૃ તબુદ્ધિના અભાવપૂર્વક જ નાયકભાવમાં તન્મય થઈ શકાય છે. આચાય' અમૃતચંદ્રદેવે સમયસાર ગાથા ૩૦૮-૧૧ ની આત્મખ્યાતિ ટીકામાં ક્રમબદ્ધપરિણમન દ્વારા જ અકર્તા-સ્વભાવની સિદ્ધિ કરી છે, જેને લેખકે પુસ્તકની શરૂઆતમાં જ લીધી છે, અને પ્રશ્નોત્તરખંડમાં વિશેષ સ્પષ્ટ કરી છે.
આ વિષયની ગંભીરતા તથા મહત્ત્વને જોતાં આ વાતની ધણી જ આવશ્યકતા હતી કે જિનાગમમાં ઉપલબ્ધ વસ્તુના ક્રમબદ્ધ પરિણમનની વ્યવસ્થાના આધારે સમ્યપુષાથથી સુમેળ બેસાડતાં આના ઉપર યુક્તિસંગત– વિવેચન પ્રસ્તુત કરવામાં આવે.
એમાં સ ંદેહ નથી કે પ્રસ્તુત કૃતિ ઉપયુક્ત પુછુ ત સફળ થઈ છે. આમાં વિષયને જે લેતાં સુવ્યવસ્થિત શૈલી તથા સરળ ભાષામાં
સર્વાંગીણ અનુશીલન
કર્યુ છે, એના લાભ તા પાઠેક એનું ગંભીર અધ્યયન-મનન દ્વારા જ
ઉઠાવી છે.
આવશ્યક્તાની પૂર્તિમાં જિજ્ઞાસાત્પાદક ઢંગથી
ગંભીર અનુશીલન પછી વિવિધ પ્રશ્નોત્તરા દ્વારા તે વિષયને વધારે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્પષ્ટ કર્યાં છે. પૂજ્યશ્રી કાનજીસ્વામી સાથે લેવામાં આવેલી મુલાકાત પણ વિષયના સંબંધમાં પ્રચલિત અનેક ભ્રાંતિ દૂર કરે છે.
જ્યારે આત્મધમ માં આ વિષય ઉપર લેખમાળા ચાલુ થઈ તો હજારા પાઠકાંએ એનુ' હાર્દિક સ્વાગત કર્યુ અને આખા સમાજમાં આ વિષય ધણા રચિત થઈ ગયો. લેખમાળાના આ સારા પરિણામને જોતાં અનેક જગ્યાએથી આને પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત કરવાની માંગણી થઈ. ફળસ્વરૂપે પ્રસ્તુત કૃતિ આપનાં હાથમાં છે.
....બધાં જીવા અકર્તા-સ્વભાવના આશ્રય વડે ક્રમબદ્ઘપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજીને સમ્યક્ પુરુષાથ પ્રગટ કરે—એ જ મારી ભાવના છે.
નેમીચંદ પાટની મંત્રી, ૫. ટોડરમલ સ્મારક ટ્રસ્ટ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોતાની વાત
“કમબદ્ધપર્યાય બીજાઓને માટે એક સિદ્ધાન્ત હોઈ શકે, એકાન્ત હેઈ શકે, અનેકાન્ત હેઈ શકે, મજાક હેઈ શકે, રાજનીતિ હેઈ શકે, પુરુષાર્થ પ્રેરક કે પુરુષાર્થનાશક હોઈ શકે છે, અધિક શું કહીએ? કેઈ ને કાળકૂટ ઝેર પણ હોઈ શકે છે. કેઈને માટે કાંઈ પણ હે-પણ મારા માટે તે જીવન છે, અમૃત છે; કેમ કે મારું વાસ્તવિક જીવન, અમૃતમય જીવન, આધ્યાત્મિક જીવન–એના જ્ઞાન, એની પકડ અને એની આસ્થાથી જ શરૂ થયું છે.
“ક્રમબદ્ધપર્યાય”ની સમજણ મારા જીવનમાં ફક્ત વળાંક લાવનારી જ નહિ, પરંતુ તેને નખશિખ બદલી નાખનારી સંજીવની છે. મારી દૃઢ માન્યતા છે કે જેની સમજણમાં એનું સાચું સ્વરૂપ આવશે, એ તથ્ય સાચા રૂપે પ્રસિદ્ધ થશે–તેનું જીવન પણ આનંદમય, અમૃતમય થયા વિના નહિ રહે.
એ જ કારણે હું એને માત્ર ઘર ઘર સુધી જ નહિ, પરંતુ પ્રત્યેક જન સુધી પહોંચાડી દેવા ઈચ્છું છું; એને પ્રત્યેક જનની વસ્તુ બનાવી દેવા ઈચ્છું છું.
એના સંબંધમાં વગર વિચાર્યું કરવામાં આવતી હલકી ચર્ચા, હંસી-મજાક મને સ્વીકાર્ય નથી, પસંદ પણ નથી. એને લૌકિક ધરાતળથી કાંઈક ઉપર જઈને સમજવી પડશે, સમજાવવી પડશે. એના સંબંધમાં સામાજિક-રાજનીતિથી કાંઈક ઉપર આવીને વાત કરવી પડશે.
મારી સમજણમાં તે કેવી રીતે આવી–એની પણ એક કહાણી છે, આ પ્રસંગ પર જેને ઉલ્લેખ કરવાને લોભ રેકી શકો મારા માટે સંભવિત નથી.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
વાત આમ બની કે અમે ઉત્તરપ્રદેશના એક ગામ બબીનાકેન્ટ (ઝાંસી)માં દુકાન ચલાવતા હતા. વાત ઈ. સ. ૧૫૬ ના દસેરા આસપાસની છે. મારા વડીલબંધુ પંડિત રતનચંદજી શાસ્ત્રી દુકાનને માલ લેવા ઝાંસી ગયા હતા. ત્યાં એક વ્યક્તિએ તેમને પ્રશ્ન કર્યો કે જે કેવળી ભગવાને જેવું દેખું-જાણ્યું-કહ્યું છે, તેમ જ થશે તેમાં કેઇ ફેરફાર સંભવિત નથી, તે પછી પુરુષાર્થ કયાં રહ્યો ? જે આપણે કાંઈ કરી જ નથી શકતા તો પછી આપણે કાંઈ કરીએ જ શા માટે ?
પ્રશ્ન તેમના હૃદયને હલાવી નાખ્યું. તેઓ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેને ઉત્તરમાં તેમણે જેમ-તેમ કાંઈ પણ કહીને પાંડિત્ય-પ્રદર્શન ન કરતાં એ જ કહ્યું–ભાઈ! તમે વાત તે ઠીક કહો છો, હું અત્યારે એ વિષયમાં કોઈ પણ કહી શકતે નથી, આવતા શનિવાર આવીશ ત્યારે વાત કરીશ.
તે તે ચાલે છે, પણ તેઓ આખા રસ્તે વિચાર કરતા રહ્યા. આવતાવેંત જ કેઈ બીજી વાત કર્યા વિના, મને સીધે એ જ પ્રશ્ન કર્યો. હું પણ વિચારમાં પડી ગયે. પરસ્પર ચર્ચા ચાલતી રહી પણ વાત કાંઈ બેઠી નહિ.
સાંજના પ્રવચનમાં જ્યારે મેં એ જ ચર્ચા કરી ત્યારે એક અભ્યાસી બાઈ બેલી – એમાં શું છે? એ તે કાનજી સ્વામીની કમબદ્ધપર્યાય છે. તે સમય સુધી તે અમે કાનજી સ્વામીનું નામ તે સાંભળ્યું હતું પણ કમબદ્ધપર્યાયનું તે નામ પણ સાંભળ્યું નહોતું. તેથી જ્યારે અધિક જિજ્ઞાસા પ્રગટ કરી ત્યારે તેમણે મંદિરમાંથી “આત્મધર્મના તે બે વિશેષાંક લાવીને આપ્યા કે જેમાં કમબદ્ધપર્યાય ઉપર થયેલાં સ્વામીજીનાં તેર પ્રવચને પ્રકાશિત થયાં હતાં. પ્રથમ અંકમાં આઠ પ્રવચન હતાં અને બીજામાં પાંચ. આ અંક ઈ.સન. ૧લ્પ૪-૫૫ માં જ નીકળ્યા હતા. પાછળથી તે તે જ પ્રવચને “જ્ઞાન સ્વભાવ-રેય સ્વભાવ” નામે પુસ્તકાકારે પણ પ્રકાશિત થયાં. તે વાંચીને તે અમારા હૃદય-કપાટ ખૂલી ગયા. એમ લાગ્યું કે અને કેઈ અપૂર્વ ખજાને મળી ગયું છે. અમે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાની વાત
કૃતકૃત્ય થઈ ગયા. પછી શું બન્યું-ત્યારથી ગંભીર અધ્યયન, મનન, ચિંતન, ચર્ચા-વાર્તા શરૂ થઈ ગયાં. એને રસ કાંઈક એવું લાગે કે યુવાનીની ઉમરના બધા રસ ફિકા પડી ગયા. ક્રમબદ્ધપર્યાય'ની ધૂનમાં વ્યાપારને ક્રમ અવ્યવરિત થઈ ગયે. ગ્રાહક આવીને ચાલ્યા જતા કેમ કે તેની વાત ઉપર ધ્યાન આપનાર જ કેઈ રહ્યું નહોતું. તેને ચાલ્યા ગયા પછી વિચાર આવતે કે આ રીતે તે આખે ય વેપાર નષ્ટ થઈ જશે, પણ એ જ વખતે ક્રમબદ્ધની યાદ આવતી અને બોલી ઊઠતા-જે ક્રમબદ્ધમાં થવાનું હશે, તે જ તે થશે.
આ રીતે શરૂ થયેલે અધ્યયન-મનન ક્રમ ચાલ્યું તે ચાલતું જ રહ્યો. ફળસ્વરૂપે નિમિત્ત-ઉપાદાન, નિશ્ચય-વ્યવહાર, કર્તા-કર્મ આદિ બધાનું સાચું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ થતું ગયું, કયાંય કોઈ રૂકાવટ આવી નહિ. બાદમાં સ્વામીજીનાં સાન્નિધ્યને લાભ પણ મળે. | સર્વ પ્રથમ સ્વામીજીનાં દર્શન ત્યારે થયાં જ્યારે તેઓ ઈ. સ. ૧૫૭માં શિખરજીની યાત્રાએ નીકળ્યા હતા. બબીના પડાવ ઉપર કાર્યક્રમ વિના જ તેમને સડક ઉપર જબરજસ્તીથી રોકી લીધા હતા. ત્યાં અમે કલાક પહેલાં જ રટેજ બનાવી રાખ્યું હતું અને ત્યાં આખો ય સમાજ હાજર હતા. સ્વામીજીએ ત્યાં ફક્ત પાંચ મિનિટનું માંગલિક પ્રવચન કર્યું હતું.
તેમની જ સાથે અમે બધા પણ સોનાગિરિ ચાલ્યા આવ્યા.. ત્રણ દિવસ સુધી ત્યાં તેમનાં પ્રવચનેને લાભ સહકુટુમ્બ લીધે. તેમની સાથે સામાન્ય ચર્ચા પણ કરી. તેના કેટલાક દિવસે પછી જ ચાંદખેડીમાં તેમનાં પ્રવચનેને લાભ મળે. તે વખતે મારું દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુ પૂજાનું પુસ્તક પ્રકાશિત થયું હતું, તેની જયમાળામાં ક્રમબદ્ધપર્યાયની પિષક કેટલીક પંક્તિઓ આવે છે. જે આ પ્રમાણે છે:
જે હોના હ સો નિશ્ચિત છે, કેવળજ્ઞાનીને જાય છે, ઉસ પર તે શ્રદ્ધા લા ન સકા, પવિતનકો અભિમાન યા, બન કર પરક કર્તા અબતક, સતકા ન પ્રત્યે સન્માન કિયા.”
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય મેં આ મારી પ્રથમ પ્રકાશિત કૃતિ સ્વામીજીને અર્પણ કરી હતી. તેના સમર્પણમાં લખ્યું હતું :
તે પૂજ્ય શ્રી કાનજી સ્વામીનાં કર -કમળમાં સાદર સમર્પિત, જેમણે કળિકાળમાં “કમબદ્ધપર્યાય” નું સ્વરૂપ સમજાવીને અમારા જેવા પામર પ્રાણુઓ ઉપર અનંત ઉપકાર કર્યો છે.”
જ્યારે મેં ઉકત કૃતિ ચાંદખેડીમાં સ્વામીજીને સમર્પિત કરી ત્યારે તેમણે સમર્પણ વાંચીને પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરતાં કહ્યું
તમે ક્રમબદ્ધપર્યાયને જાણે છે ?”
તેના ઉત્તરમાં જ્યારે મેં ઉત્સાહપૂર્વક ‘હા’ કહી, ત્યારે કહેવા લાગ્યા
સેનગઢ આવજે, ત્યાં ચર્ચા કરીશું.”
તેમનું હાર્દિક આમંત્રણ મળવાથી મારું હૃદય ગદગદ્દ થઈ ગયું.
હું કેટ સુધી તેમની સાથે ગયે. તેમને ત્યાં ત્રણ દિવસને કાર્યક્રમ હતો. તેમના પ્રવચનેને લાભ લેવા માટે હું પણ ત્યાં ત્રણ-ચાર દિવસ રહ્યો. ત્યાંની વિશાળ સભામાં તેમની સમક્ષ મારું પણ ૧૫ મિનિટનું વ્યાખ્યાન થયું, જેમાં મેં અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેભની વ્યાખ્યા કરી હતી, જેની પાછળથી ખૂબ પ્રશંસા કરવામાં આવી. સ્વામીજીએ પણ પ્રસન્નતા વ્યકત કરી હતી.
ત્યાર પછી સન ૧લ્પ૮ ના જુલાઈ માસમાં ૨૦ દિવસ માટે અનેક આત્માથી બંધુઓની સાથે અમે બંને ભાઈઓ સોનગઢ ગયા.
કમબદ્ધપર્યાયની વાત સમજમાં આવ્યા પહેલાં અમે શ્રી કુન્દકુન્દ્રાચાર્યનું નામ તે સાંભળ્યું હતું, પરંતુ તેમને કઈ ગ્રંથ વાંચવાની વાત તે ઘણી દૂર રહી, જે પણ નહેતે. જે કે એ વખતે કાંઈ ઉમર પણ મટી નહતી, ૨૦-૨૧ વર્ષની જ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પોતાની વાત
હતી; પણ શાસ્ત્રી, ન્યાયતીર્થ અને સાહિત્યરત્ન તે થઈ જ ગયા હતા. પંડિત કહેવાતા હતા, વ્યાખ્યાન પણ ખૂબ આપતા હતા,
કપ્રિય વ્યાખ્યાતા હતા; પણ જિન ધર્મના મર્મથી અપરિચિત જ હતા. આ
કરીએ પણ શું? ન તે પાઠ્યક્રમમાં આચાર્ય કુન્દકુન્દને કેઈ ગ્રન્થ હતું કે ન કયાંય આધ્યાત્મિક ચર્ચાનું વાતાવરણ હતું. સામાજિક નિન્દા-પ્રશંસા જ ચાલ્યા કરતી હતી, જૈન સમાજની બધી પત્ર-પત્રિકાઓ તેનાથી જ ભરેલી રહેતી હતી.
અમે પણ તેના જ રસિક હતા, અમને પણ આધ્યાત્મિક રુચિ કયાં હતી? પિતાજીની રુચિથી જેનદર્શનને અભ્યાસ કર્યો હતો, તે ભાષા અને પરિભાષાઓની દષ્ટિએ શીખી ગયા હતા, ભાવાત્મક રૂપે કાંઈ પણ હાથ આવ્યું નહોતું. શરૂઆતથી જ ક્ષપશમ વિશેષ હતું, તેથી કોઈ પણ વ્યાખ્યાન પડકાર (ચેલેન્જ) વિના પૂરું થતું નહોતું. સમાજમાં શાને મર્મ તે નહિ, પણ માન તે આવી જ ગયું હતું.
- જે “ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત ધ્યાનમાં ન આવી હતી તે કેણ જાણે શું થાત? થાત શું, બધું એમ જ ચાલ્યા કરતા અને
અતિમૂલ્યવાન માનવભવ એમને એમ ચાલ્યા જાત. પણ જાત શાને કેમ કે અમારી પર્યાથના કમમાં કમબદ્ધ પર્યાયની વાત સમજણમાં આવવાને કાળ પાકી બચે હતા.
ત્યાર પછી તે આ જ કારણે અનેક સામાજિક ઉપદ્રને પણ સામને કરે પડ્યો, શારીરિક બીમારીઓ પણ ઓછી નહતી આવી, પણ “ક્રમબદ્ધની શ્રદ્ધાના બળે આત્મબળ કદી તૂટયું નહિ. “કમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા એક એવી સંજીવની છે જે દરેક સ્થિતિમાં ધૈર્યને ટકાવે છે, શાન્તિ આપે છે, કર્તુત્વના અહંકારને તેડે છે, જ્ઞાતા-દષ્ટ બની રહેવાની પાવન પ્રેરણું આપે છે–અધિક શું, એમ કહેને, કે જીવનને સફળ અને સાર્થક બનાવી દે છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપયોય
ગત તેવીસ વર્ષોથી કમબદ્ધપર્યાયરની શ્રદ્ધા સતત ટકી રહી છે, કદી પણ એક ક્ષણ માત્ર તેના સંબંધમાં ચિત્ત ડોલાયમાન થયું નથી. જો કે આ સમય દરમ્યાન ચિંતનમાં, મનનમાં, અધ્યયનમાં વિસ્તૃત વિકાસ થયે છે, પણ શ્રદ્ધામાં કઈ ફેર પડયે નથી.
- કમબદ્ધપર્યાયના સંબંધમાં મારા દ્વારા ૧૭૯ ના આરંભથી જ નિરંતર જે કાંઈ લખવામાં આવી રહ્યું છે, તે બધું ગત તેવીસ વર્ષોનાં અધ્યયન મનન ચિંતનનું પરિણામ છે. તેથી પાઠક બંધુઓને મારે એક વિનમ્ર અનુરાધ છે કે તેઓ આને માત્ર વાંચી જ ન જાય, પરંતુ વારંવાર અભ્યાસ, વિચાર, મંથન કરે, એના ઉંડાશુમાં જાય. એની ચર્ચા પણ કરે. પરંતુ ગંભીરતાથી કરે એને હાસ્ય-મજાકને વિષય ન બનાવે, પ્રતિષ્ઠાને વિષય પણ ન બનાવે.
જે અત્યાર સુધી એને વિરોધ કરતા રહ્યા હોય, તે પણ એના વીકારમાં હારને અનુભવ ન કરે, કેમકે એના સ્વીકારમાં હારમાં પણ જીત છે. એના સહજ સ્વીકારમાં જીત જ છત છે, હાર છે જ નહિ,
એના નિર્ણયમાં સવજ્ઞતાને નિર્ણય સમાયેલું છે, સર્વજ્ઞકથિત વસ્તુ વરૂપને નિર્ણય સમાહિત છે. મુક્તિ માર્ગ શરૂ કરવા માટે જે કાંઇ પણ આવશ્યક છે, તે બધુંય એની શ્રદ્ધામાં આવી જાય છે.
મત તેવીસ વર્ષમાં સેંકડો વાર એના ઉપર વ્યાખ્યાન કર્યા છે, તેમને લિપિબદ્ધ કરવાના આગ્રહ પણ શ્રોતાઓના ઘણા થયા છે, પણ અત્યાર સુધી આ બધું લખી શકાયું નહતું, આત્મધર્મના તંત્રી લેખ લખવાની અનિવાર્યતાએ એને લખાવી નાખ્યું છે.
જો એક પણ આત્માથી આનાથી કમબદ્ધપર્યાય'નું સાચું અવરૂપ સમજી શકશે તે હું મારે શ્રમ સાર્થક સમજીશ.
આના લખવામાં હું સંપૂર્ણ પણે સજાગ રહ્યો છું. સર્વપ્રથમ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેાતાની વાત
આ નિષ્ઠ'ધ જાન્યુઆરી ૧૯૭૯ માં ૧૬ પૃષ્ઠોમાં (૨૦૦ પ્રતિમાં) પ્રકાશિત કર્યો હતા. એલાચાર્ય મુનીશ્રી વિદ્યાનન્દજીના સાન્નિધ્યમાં જયપુરમાં થનાર સેમિનારમાં તેને રજુ કર્યાં હતા. ઉક્ત સેમિનારમાં આવેલા બધા વિદ્વાનોને તે આપ્યા જ હતા, અન્ય પણ અનેક પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાનાની સેવામાં નીચે પ્રમાણે નિવેદન સહિત માકલ્યા હતાઃ –
66 આ નિમય હજી અપૂર્ણ છે આવશ્યક સશેાધન અને પરિમાર્જ ન ન પણ બાકી છે. શીઘ્ર પ્રકાશિત થનારા આ નિબંધના સંદર્ભીમાં વિદ્વાનાની મહત્ત્વપૂર્ણ સલાહ, સુઝાવ, સૂચનાની અનુરોધપૂર્ણાંક અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે. અમે વિશ્વાસ આપીએ છીએ કે એના પ્રકાશન પહેલાં પ્રાપ્ત સુઝાવા ઉપર ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરી આવશ્યક સ ંશાધન અવશ્ય કરવામાં આવશે.”
પરિણામસ્વરૂપ અનેક વિદ્વાનાના પત્ર આવ્યા, જેમાં કેટલાક સુઝાવ પણ હતા, ખાકી પ્રશંસા જ વધુ હતી.
તેમના ઉપર ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરીને એને આગળ વધારવામાં આવ્યે. વચ્ચે પણ કેટલુંક પરિયન થયું. એ રીતે એ ૨૫ પૃષ્ઠના થઇ ગયા. જેને ફરીવાર છપાવીને ફરી એકવાર વિદ્યાના પાસે માકલવામાં આવ્યા. તેમાં પણ નીચે પ્રમાણે અનુરાધ કરવામાં આવ્યા હતા ઃ
66 આ નિબંધ આપની (વિદ્યાનાની ) સેવામાં આવશ્યક સુઝાવ અને સલાહ માટે લગભગ બે માસ પહેલાં મેકલવામાં આન્યા હતા, ત્યારે તે ૧૬ પૃષ્ઠના હતા. હવે એ પરિદ્ધિત થઇને આ રૂપે થઈ ગયા છે; પરંતુ હજી ય અપૂર્ણ છે. હજી પણ અમે આપના મહત્ત્વપૂર્ણ સુઝાવેાની અપેક્ષા રાખીએ છીએ. આમે ય તે અત્યારે આત્મધર્મીમાં સંપાદકીય લેખ રૂપે પ્રકાશિત થઈ જ રહ્યો છે, પાછળથી તેને પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત કરવાની ચાજના છે. જેમ પહેલાં નિવેદન કરવામાં આવ્યુ હતુ તેમ અમે વિશ્વાસ આપીએ છીએ કે પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત થયા પહેલાં પ્રાસ
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સુઝા ઉપર ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરીને આવશ્યક સંશોધન, પરિવદ્ધન અવશ્ય કરવામાં આવશે.”
આત્મધર્મના પાઠકેના પણ અનેક પત્ર પ્રાપ્ત થયા. બધાને ધ્યાનમાં રાખીને એને વિસ્તાર કરવામાં આવ્યું. આ વિષય આ યુગમાં પૂજ્યશ્રી કાનજી સ્વામીએ ઉલ હતું તેથી તેમના તાજા વિચાર પણ પાઠકે સુધી પહોંચે–એ ભાવનાથી તેમની આ સંદર્ભમાં એક મુલાકાત પણ લેવામાં આવી કે જે હિંદી આત્મધર્મ સપ્ટેમ્બર ૧૯૭૯ ના અંકમાં પ્રકાશિત થઈ ગયેલ છે.
આ રીતે ૧૯૭૯ ના ફેબ્રુઆરીથી ૧૯૭૯ સપ્ટેમ્બર સુધી સતતપણે હિન્દી આત્મધર્મમાં સંપાદકીય લેખ રૂપે આ મહાનિબંધ પ્રકાશિત થતો રહ્યો કે જે આત્મધર્મ (સાઈઝ ૨૦૪૩૦૮)માં ત્યાં સુધીમાં લગભગ ૫૦ પૃચ્છેને થઈ ગયું હતું. ત્યાર પછી ૧૭૯ના એકબર માસના હિન્દી આત્મધર્મમાં “પિતાની વાત શીર્ષક તળે આના સંબંધમાં એક સંપાદકીય લેખ લખવામાં આવ્યું. એને સર્વાગ બનાવવાના ઉદ્દેશ્યથી તેમાં પણ જિજ્ઞાસુ પાઠક અને સન્માનનીય વિદ્વાને પાસેથી માર્ગદર્શન ઇચ્છવામાં આવ્યું અને તેમને વિશ્વાસ આપવામાં આવ્યું કે પ્રકાશન પહેલાં મળેલા સુઝાવ અને સૂચનાઓ ઉપર ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરીને આવશ્યક સંશોધન, પરિવર્તન, પરિવદ્ધન, સ્પષ્ટીકરણ અવશ્ય કરવામાં આવશે; આ મહાનિબંધના પરિમાર્જનમાં તેમના સુઝાને. પૂરેપૂરે ઉપયોગ કરવામાં આવશે.
આ બધા આગ્રહ-અનુરોધોથી જે કાંઈ પણ પ્રાપ્ત થયું, તેમાં પ્રોત્સાહન અને પ્રશંસા જ અધિક હતી, સુઝાવ અને સલાહ ઓછી. છતાં પણ વારંવાર કરવામાં આવેલા અનુરાધના ફળરૂપે જે માર્ગદર્શન મળ્યું, તેને પૂરેપૂરો લાભ લેવામાં આવે છે. જે કાંઈ પ્રશ્નો મળ્યા, તેમને પ્રશ્નોત્તરરૂપે સ્પષ્ટ કરવા પ્રયાસ કર્યો છે. ઘણા ખરા સંભવિત પ્રશ્નો સ્વયં ઉઠાવીને સમાધાન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાની વાત
આ રીતે આ ગ્રંથના બે ખંડ (ભાગ) થઈ ગયા છેઃ ૧. કમબદ્ધપર્યાયઃ એક અનુશીલન ૨. કમબદ્ધપર્યાયઃ કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
અંતમાં ત્રણ પરિશિષ્ટ પણ આપવામાં આવ્યા છે. જેમાં પૂ. કાનજી સ્વામી સાથે એક ઈન્ટરવૂ (મુલાકાત). સંદર્ભ ગ્રન્થ-સૂચી અને વિદ્વાનેના અભિપ્રાય આપવામાં આવ્યા છે.
આ વર્ષ મારા માટે “ક્રમબદ્ધવર્ષ” રૂપે આવ્યું. આત્મધર્મમાં સંપાદકીય લેખ રૂપે સતત એની ચર્ચા કરવાને કારણે આ સમય દરમ્યાન જ્યાં જ્યાં પ્રવચન માટે ગયે, ત્યાં ત્યાં જનતાના આગ્રહથી ‘કમબદ્ધપર્યાય પર જ પ્રવચન કરવાં પડયાં. શ્રી સમેદશિખરજી, મુંબઈ, રાજકેટ, સતના, અજમેર, હસ્તિનાપુર–ત્યાં સુધી કે સોનગઢ શિબિરમાં પણ સતત દશ દિવસ સુધી ક્રમબદ્ધપર્યાય ઉપર પ્રવચન ચાલ્યાં. જયપુરમાં તે પૂરું વર્ષ આ વિષય ચર્ચાને વિષય બની રહ્યો છે. જિજ્ઞાસુ શ્રોતાઓ અને બુદ્ધિશાળી વિદ્યાથીઓના આગ્રહથી એના ઉપર અનેક પ્રવચને પણ કર્યા છે, તેમની સાથે ચર્ચાઓ પણ ખૂબ થઈ.
ક્રમબદ્ધમય’ વાતાવરણ રહ્યા કરવાથી પણ એના સંદર્ભમાં પૂરતું ચિંતન ચાલતું રહ્યું. તે પૂરું તે નહિ પણ ઘણું ખરું આમાં આવી ગયું છે.
આ રીતે એને સર્વાગ બનાવવાને ભરપૂર પ્રયત્ન કરવામાં આવી રહ્યો છે. છતાં પણ જે કંઈ કમી રહી ગઈ હોય તે બધા જિજ્ઞાસુ પાઠકે અને સન્માનનીય વિદ્વાનેને. સાનુરોધ આગ્રહ છે કે તેઓ તે તરફ અમારું ધ્યાન આકર્ષિત કરે. આ વર્ષના અંત સુધીમાં એના પુસ્તકાકારે પ્રકાશનની યોજના છે, તેના પહેલાં પ્રાપ્ત સુઝાને ઉપગ એને પરિષ્કૃત કરવામાં અવશ્ય આવશે. અમે નથી ઈચ્છતા કે એમાં કઈ ખામી રહી જાય.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
भमरपयाय
જૈનદર્શનના સર્વાધિક મહત્વપૂર્ણ ગંભીર આ વિષયને નિર્વિવાદરૂપે સર્વાગ પ્રસ્તુત કરવાની ભાવનાથી જ આ અનુરોધ કરવામાં આવે છે. આશા છે કે વિદ્વાને આના ઉપર ધ્યાન આપશે.
અંતે આ પવિત્ર ભાવના સાથે મારી વાત સમાપ્ત કરું છું કે આખુ જગત ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’નું સાચું સ્વરૂપ સમજીને સ્વભાવ-સન્મુખ થઈને અનંત સુખી થાય.
–ડે. હુકમચન્દ ભારિત્ન
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ખંડ
ક્રમબદ્ધપર્યાય : એક અનુશીલન
‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ આજે દિગમ્બર જૈન સમાજના બહુચિત વિષય છે. ભલે પક્ષમાં હેાય કે વિપક્ષમાં-પણ એની ચર્ચા આજે તત્ત્વપ્રેમી સમાજમાં સર્વત્ર થતી જોવામાં આવે છે. જો કે પૂ. શ્રી કાનજી સ્વામીએ આ વિષય ઘણી જ ગંભીરતાથી રજુ કરીને અધ્યાત્મ જગતમાં એક ક્રાંતિના શ ંખનાદ ફૂં કર્યા છે અને આ મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય સમાજમાં આજે ચર્ચાનો વિષય પણ અનેલા છે, તે પણ તેના ઊંડાણમાં જનાર વ્યક્તિએ થાડી જ નજરે પડે છે. જૈનદનની આ અનુપમ શેાધ ઉપર જેટલા ઊંડાણથી મંચન કરાવું જોઇએ, તે દેખાતું નથી.
આ મહાન દાર્શનિક સિદ્ધાંતને નિરર્થક વાદ-વિવાદ અને સામાજિક રાજનીતિના વિષય બનાવી લેવામાં આવ્યા છે. આ એક શુદ્ધ દાર્શનિક વિષય છે. એને વાદ-નવવાદ અને ઠઠ્ઠા-મશ્કરીના વિષય ન બનાવતાં એના ઉપર વિશુદ્ધ દાર્શનિક અને આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિકાથી વિચાર કરાવા જોઇએ. જૈન દર્શન સાથે સધ્ધ હાવાથી અહીં આ વિષય ઉપર જૈનાગમના સદમાં યુક્તિ અને ઉદાહરણ સહિત ઊંડા અભ્યાસ અપેક્ષિત છે.
• ક્રમબદ્ધપર્યાય ' નો આશય એ છે કે આ પરિણમનશીલ જગતની પરિણમન-વ્યવસ્થા ‘કુનિયમિત’ છે. જગતમાં જે કાંઈ પરિણમન નિર ંતર થઈ રહ્યું છે, તે સર્વ એક નિશ્ચિત ક્રમમાં વ્યવસ્થિત રૂપે થઇ રહ્યુ છે. સ્થૂળ દૃષ્ટિએ જોતાં જે પરિણમન અવ્યવસ્થિત દેખાય છે, તેમાં પણ ઊંડાણથી વિચાર કરતાં એક સુવ્યવસ્થિત વ્યવસ્થા નજરે પડે છે. જેમ કે નાટકના રંગમાંચ ઉપર જે દૃશ્ય વ્યવસ્થિત બતાવવામાં આવે છે, તે તે પહેલેથી
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
નિશ્ચિત અને પૂર્ણ વ્યવસ્થિત હોય જ છે, પરંતુ જે દશ્ય અવ્યવસ્થિત બતાવવામાં આવે છે, તે પણ પૂર્વ નિજિત અને પૂર્ણ વ્યવસ્થિત હોય છે.
એકદમ વ્યવસ્થિત બતાવવામાં આવતું કેઈ અમીરનું ભવ્ય મકાન જેમ પૂર્વ નિજિત અને વ્યવસ્થિત હેય છે, તેવી જ રીતે અવ્યવસ્થિત બતાવવામાં આવતી કઈ ગરીબની ઝુંપડી પણ અનિયજિત અને અવ્યવસ્થિત નથી હોતી, પરંતુ તે ય પૂર્ણપણે નિયજિત અને વ્યવસ્થિત જ હોય છે. તેને તૂટેલે ખાટલે અને ફાટેલાં કપડાં બતાવવા માટે પહેલાંથી જ અખંડ ખાટલો તડ પડે છે અને અખંડ કપડાં ફોડવાં પડે છે. કયાંક થાળી પડી છે, કયાંક લેટ-એ બતાવવા માટે વ્યવસ્થિતરૂપે એક નિશ્ચિત સ્થળે થાળી અને બીજા નિશ્ચિત સ્થળે લેટ મૂકવામાં આવે છે
જેમ ઉકત અવ્યવસ્થિત દેખાતી વ્યવસ્થા પણ પૂર્વ નિશ્ચિત અને વ્યવસ્થિત હોય છે; બરાબર તે જ પ્રમાણે સર્વ દ્રવ્યનું અવ્યવસ્થિત જેવું દેખાતું. પરિણમન પણ પૂર્ણ નિશ્ચિત અને વ્યવસ્થિત હેય છે.
જેમ નાટકમાં દશ્ય કમશઃ આવે છે, એક સાથે નહીં; તેવી જ રીતે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં પર્યાયો ક્રમશઃ જ થાય છે, એક સાથે નહિ નાટકમાં એ પણ નિશ્ચિત હોય છે કે કયા દશ્ય પછી કયું દશ્ય આવશે તેવી જ રીતે પર્યામાં પણ એ નિશ્ચિત હોય છે કે તેના પછી કઈ પર્યાય આવશે. જેમ જેના પછી જે દશ્ય આવવાનું નિશ્ચિત હોય છે, તેના પછી તે જ દશ્ય આવે છે, અન્ય નહિ, તેવી જ રીતે જેના પછી જે પર્યાય (કાર્ય) થવાની હોય છે, તે જ થાય છે અન્ય નહ. આનું જ નામ ‘ક્રમબદ્ધપયાંય” છે.
પ્રત્યેક દ્રવ્યની તે પરિણમન-વ્યવસ્થા માત્ર વ્યવસ્થિત જ નહિ સ્વાધીન પણ છે; કેઈ અન્ય દ્રવ્યને આધીન નથી. એક દ્રવ્યના પરિણમનમાં બીજા દ્રવ્યને કઈ પણ હસ્તક્ષેપ નથી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૧૩
જેમ કે સશ્રેષ્ડ દિગંબર આચાર્ય શ્રી કુંદકુંદના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથરાજ સમયસારની ગાથા ૩૦૮ થી ૩૧૧ સુધીની આત્મખ્યાતિ નામની ટીકામાં શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્ય લખે છે :
"जीवो हि तावत्क्रमनियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानो जीव एव, नाजीवः, एवमजीवोsपि क्रमनियमितात्मपरिणामैरुत्पद्यमानोऽ નીય વ, મૈં ઝીયઃ ।
પ્રથમ તે જીવ ક્રમનિયમિત (ક્રમબદ્ધ) એવા પેાતાના પરિણામેાથી ઉત્પન્ન થતા થકા જીવ જ છે, અજીવ નથી; એ જ રીતે અજીવ પણ ક્રનિયમિત (ક્રમબદ્ધ) પોતાના પરિણામેાથી ઉત્પન્ન થતુ થર્ક અજીવ જ છે, જીવ નથી. ”
અહી સર્વ જીવા અને અજીવાના પરિણમનને ક્રનિમિત * અર્થાત્ ક્રમબદ્ધ કહેવામાં આવ્યું છે. જીવ અને અજીવ સિવાય જગતમાં ખીજ છે જ શું ? જીવ અને અજીવ દ્રવ્યાના સમૂહનું નામ જ વિશ્વ અર્થાત્ જગત છે. આ રીતે સમસ્ત જગતના પરિણમનને જ ક્રમનિયમિત અર્થાત્ ક્રમબદ્ધ કહેવામાં આવ્યુ છે.
ક્રમનિયમિત’ અને ‘ક્રમમદ્રુ' શબ્દ એકા જેમ કે જૈનતત્ત્વમીમાંસામાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ
.
વાચી જ છે.
છેઃ
-
ઃઃ
પ્રત્યેક કાર્ય પોતાના સ્વકાળે જ થાય છે, તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્યની પર્યાય ક્રમનિયમિત છે. એક પછી એક પાત-પાતાના સ્વકાળે નિશ્ચય ઉપાદાન અનુસાર થયા કરે છે.
*
અહી' ‘ક્રમ' શબ્દ પર્યાયાના ક્રમની અભિવ્યક્તિ ખતાવવા માટે સ્વીકારેલ છે અને નિયમિત’ શબ્દ પ્રત્યેક પર્યાયના સ્વકાળ પોત-પોતાના નિશ્ચય ઉપાદાન અનુસાર નિયમિત છે—એ ખતાવવા માટે આપવામાં આવેલ છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
વર્તમાનકાળે જે અર્થને “ક્રમબદ્ધપર્યાય' શબ્દ દ્વારા વ્યાત કરવામાં આવે છે, તે જ અર્થ “કમનિયમિતપર્યાય છે.”
ધ્યાન દેવાયેગ્ય વાત એ છે કે અહીં માત્ર એમ નથી કહેવામાં આવ્યું કે પર્યાયે ક્રમે થાય છે, પરંતુ એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે તે નિયમિત ક્રમમાં થાય છે. આશય એ છે કે
જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય, જે કાળે, જે નિમિત્ત અને જે પુરુષાર્થ પૂર્વક, જેવી થવાની છે, તે દ્રવ્યની, તે પર્યાય, તે જ કાળે, તે જ નિમિત્તે અને તે જ પુરુષાર્થપૂર્વક, તેવી જ થાય છે અન્યથા નહિ”—એ નિયમ છે.
જેમ કે કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષામાં કહેવામાં આવ્યું છે – "जं जस्स जम्मि देसे जेण विहाणेण जम्मि कालम्मि । णादं जिणेण णियदं जम्मं चा अहव मरणं वा ।। ३२१ ॥ तं तस्स तम्मि देसे तेण विहाणेण तम्मि कालम्मि । को सक्कदि घारे, इंदो वा तह जिणिदो वा ॥३२२ ।। एवं जो णिच्छयदो जाणदि दव्वाणि सव्वपज्जाए। सो सद्दिट्ठी सुद्धो जो संकदि सो हु कुहिट्ठी ॥ ३२३ ॥
જે જીવને, જે દેશમાં, જે કાળે, જે વિધાનથી, જે જન્મ અથવા મરણ જિનદેવે નિયતરૂપે જાણ્યું છે તે જીવને, તે જ દેશમાં, તે જ કાળે, તે જ વિધાનથી, તે અવશ્ય થાય છે. તેને ઈન્દ્ર અથવા જિનેન્દ્ર કેણ ટાળવા સમર્થ છે? અર્થાત્ તેને કઈ ટાળી શકતું નથી.
- આ રીતે નિશ્ચયથી જે દ્રવ્યને અને તેમની સમસ્ત પર્યાને જાણે છે તે સમ્યગ્દષ્ટિ છે અને જે તેમાં શંકા કરે છે તે મિથ્યાષ્ટિ છે
જિનાગમમાં બીજા પણ અનેક સ્થાને પર આ પ્રકારને ભાવ વ્યક્ત કરવામાં આવે છે -
1. જૈનતત્વમીમાંસા (હિન્દી). બીજી આવૃત્તિ, પૃષ્ઠ ૬૮.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
પ
“કાવ વાલ્વે વેન યત્ર ચા પત્તા तत्परिप्राप्यतेऽवश्यं तेन तत्र तथा ततः॥१
જેને, જ્યાં, જે કારણે, જે પ્રકારે, જે વસ્તુ પ્રાપ્ત થવાની હેય છે; તેને, ત્યાં, તે જ કારણે, તે જ પ્રકારે. તે જ વસ્તુ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.”
જે-જે દેખી વીતરાગને. – સે હસી વીર રે, બિન દેખ્યો હસી નહિં કહીં, કાહે હેત અધીરા રે. સમયે એક બઢે નહિં ઘટસી, જે સુખ-દુખકી પીરા રે, તુ કે સોચ કરે મન કુડે, હેય વજ .” તથા “જા કરિ જેમેં જાહિ સમયમેં, જે હેતબ જા દ્વાર; સે બનિ હૈ ટરિડ કછુ નહીં, કરિ લીનોં નિરધાર. હમકે કછુ ભય ના રે, જાન લિયે સંસાર. ટેક”
સમ્યગ્દષ્ટિને એ વિચાર હોય છે જે વસ્તુનું સ્વરૂપ સર્વરે જવું જાણ્યું છે, તેવું નિરંતર પરિણમે છે. તેમ થાય છે ઈષ્ટ-અનિષ્ટ માનીને દુઃખી-સુખી થવું નિષ્ફળ છે. એવા વિચારથી દુખ મટે છે, એ પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર છે.”
વળી સમ્યગ્દષ્ટિને એ નિશ્ચય છે જે જીવને, જે દેશમાં, જે કાળે, જે વિધાનથી જન્મ અથવા મરણ, કે લાભઅલાભ, સુખ-દુ:ખ થવાનું જિનેન્દ્ર ભગવાને દિવ્યાનથી જાણેલ છે તે જીવને, તે દેશમાં, તે કાળે, તે વિધાનથી, જન્મ મરણ, લાભ
૧. આચાર્ય રવિષેણઃ પદ્મપુરાણ, સર્ગ ૧૧૦, બ્લેક ૪૦ ૨. ભયા ભગવતીદાસ: અધ્યાત્મપદસંગ્રહ, પૃષ્ટ ૮૧ ૩. ભવિતવ્યતા ૪. બુધજન: અધ્યાત્મપદ સંગ્રહ, પૃષ્ઠ ૭૯ ૫. પં. જયચંદજી બાબ: મલપાડ, ગાથા ૮૬ ને ભાવાર્થ,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
અલાભ નિયમથી થાય જ, તેને દૂર કરવાને કઈ ઈન્દ્ર, અહમિન્દ્ર, જિનેન્દ્ર સમર્થ નથી.”
ઉક્ત પ્રકરણમાં પ્રાયઃ સર્વત્ર જ સર્વના જ્ઞાનને આધાર માનીને ભવિષ્યને નિશ્ચિત નિરૂપવામાં આવેલ છે અને તેના આધારે અધીર ન થવાને અને નિર્ભય રહેવાને ઉપદેશ આપવામાં આ છે સ્વામી કાર્તિકેયે તે આવી શ્રદ્ધા વાળાને જ સમ્યગ્દષ્ટિ જાહેર કર્યા છે અને આ રીતે ન માનનારને મિથ્યાષ્ટિ કહેવામાં પણ તેમને જરાય સંકેચ નથી થયે.
આ રીતે આપણે જોઈએ છીએ કે “કમબદ્ધપર્યાયની સિદ્ધિમાં સર્વજ્ઞતા સૌથી બળવાન હેતુ છે.
ઉત્પન્ન થયેલ પર્યાની કમબદ્ધતાને સ્વીકાર કરવામાં તે જગતને કેઈ બાધા જણાતી નથી, પરંતુ જ્યારે નહિ ઉત્પન્ન થયેલ ભાવી પર્યાને પણ નિશ્ચિત કહેવામાં આવે છે ત્યારે જાત ભડકી ઊઠે છે. તેને લાગે છે કે જે બધું ય નિશ્ચિત જ છે તે પછી અમારું આ કરવું-કરાવવું બધું નકામું છે. કતૃત્વના અભિમાનની જે દીવાલને તે નકકર આધાર માનીને ઉભે હતું, અભિમાન કરે હતે; તે જ્યારે ધસી પડતી દેખાય છે, ત્યારે એકદમ ગભરાઈ જાય છે. તેની ગભરામણ ત્યાં સુધી વધે છે કે જેવા સર્વજ્ઞ ભગવાનને અને તેમની સર્વજ્ઞતાને તે અત્યાર સુધી હૃદયથી (બુદ્ધિથી નહીં) સ્વીકારતે હતે-તેના પ્રત્યે પણ શકિત થઈ જાય છે. તેને પણ વિરોધ કરવા લાગે છે.
કેમકે અત્યાર સુધી સર્વજ્ઞની સત્તા સ્વીકારતે રહ્યો છે, તેથી એકદમ તે તેની ના પાડી શકતું નથી, તેથી સર્વજ્ઞતાની વ્યાખ્યાઓ બદલવા માંડે છે. કેઈવાર કહે છે કે તેઓ ભૂતકાળ અને વર્તમાનને તે જાણે છે, પણ ભવિષ્યને નહિ; કારણ કે ભૂતકાળમાં તે જે કાંઈ થવાનું હતું તે થઈ ગયું અને વર્તમાનમાં
૧. પં. સદાસુખદાસજી કાસલીવાલ : રત્નકરા શ્રાવકાચાર, બ્લેક ૧૩ ને
ભાવાર્થ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૧૭
થઈ રહ્યું છે તેથી તેમને જાણવામાં તે કાંઈ આપત્તિ નથી, પણ ભવિષ્યની ઘટનાઓ જ્યારે અત્યાર બની જ નથી તે તેમને જાણશે જ કેવી રીતે? કઈ વાર કહે છે કે ભવિષ્યને જાણે તે છે, પરંતુ શરત સહિત જાણે છે. જેમ કે-જે પુણ્ય કરશે તે સુખી થશે અને જે પાપ કરશે તે દુઃખી થશે. જે ભણશે તે પાસ થશે અને જે નહિ ભણે તે પાસ નહિ થાય-આદિ કેણ જાણે કેટલાય રસ્તા કાઢે છે.
પણ તેને આ અથાક પ્રયાસ નિષ્ફળ જ રહે છે, કારણ કે કઈ રસ્તો છે જ નહિ તે નીકળે કયાંથી? એ કેવી રીતે બની શકે કે તે સર્વજ્ઞને તે માને, પણ ભવિષ્યને નહિ. સર્વને અર્થ ત્રિકાળજ્ઞ થાય છે. જે ભવિષ્યને ન જાણું શકે તે સર્વજ્ઞ કેવા? સર્વાની વ્યાખ્યા તે એવી છે કે જે સર્વને જાણે તે સર્વજ્ઞ. કહ્યું પણ છે –
" सर्वद्रव्यपर्यायेषु केवलस्य १.
કેવળજ્ઞાનને વિષય તે સમસ્ત દ્રવ્ય અને તેમની ત્રણ કાળ સંબંધી સમસ્ત પર્યાયે છે.”
જે કાંઈ થઈ ગયું છે, થઈ રહ્યું છે અને ભવિષ્યમાં થવાનું છે; સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં તે તે બધું વર્તમાનવત્ સ્પષ્ટ ઝળકે છે.
ઉકત સૂત્રની વ્યાખ્યા કરતાં શ્રી પૂજ્યપાદ આચાય લખે છે" तेषां पर्यायाश्च त्रिकालभुवः प्रत्येकमनन्तानन्तास्तेषु। द्रव्यं पर्यायजातं न किंचित्केवलज्ञानस्य विषयभाषतिक्रान्तस्ति। अपरिमितमाहात्म्यं हि तदिति ज्ञापनार्थ सर्वद्रव्यपर्यायेषु इत्युच्यते ।
૧. આચાર્ય ઉમાસ્વામી ; તવાર્થ સૂત્ર, અ. ૧, સૂત્ર ૨૯ ૨. સર્વાર્થસિદ્ધિ અ. ૧, સૂત્ર ૨૯ ની ટીકા.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કમબદ્ધપર્યાય
સર્વ દ્રવ્યની પૃથક–પૃથફ ત્રણે કાળે થનારી અનંતાનંત પર્યા છે. આ બધામાં કેવળજ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ હોય છે. એવું ન કઈ દ્રવ્ય છે અને ન પર્યાય-સમૂહ છે કે જે કેવળજ્ઞાનના વિષયથી બહાર હોય કેવળજ્ઞાનનું માહાસ્ય અપરિમિત છે, એ જ વાતનું જ્ઞાન કરાવવા માટે સૂત્રમાં “સર્વવ્યાપથs” કહ્યું છે.”
એ પ્રકારે ભવિષ્યનું જ્ઞાન થવું તે માને, પણ ભવિષ્યનું નિશ્ચિત હેવાનું ન માને, એ કેવી રીતે સંભવે ? એવું તે સર્વ સાધારણ જને પણ કહી શકે છે કે જે ભણશે તે પાસ થશે. એમાં સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની દિવ્યતા શું રહી?
શ્રી કુન્દકુન્દ્રાચાર્ય કહે છે - "जदि पच्चक्खमजादं पज्जायं पलयिदं च णाणस्स। ण हवदि वा तं गाणं दिव्वं ति हि के परूवेति ॥१
જે અનુત્પન્ન (ભવિષ્યની) અને વિનષ્ટ (ભૂતની) પર્યાય સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ ન હોય તે તે જ્ઞાનને દિવ્ય કેણ કહે?”
ધવલા પુસ્તક માં આ જ વાત આ રીતે વ્યક્ત કરેલ છે - "णटाणुप्पण्ण अस्थाणं कधं तदो परिच्छेदो। ण, केवलत्तादो बज्झत्थावेक्लाए विणा तदुप्पत्तीए विरोहाभावा।
પ્રશ્નઃ જે પદાર્થ નષ્ટ થઈ ગયા છે અને જે પદાર્થ હજી ઉત્પન્ન નથી થયા તેમનું જ્ઞાન કેવળજ્ઞાન વડે કેમ થઈ શકે?
ઉત્તરઃ ના, કેમ કે કેવળજ્ઞાન સહાય-નિરપેક્ષ હેવાથી બાહા પદાર્થોની અપેક્ષા વિના તેમના (વિનષ્ટ અને અનુત્પન્નના) જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં કઈ વિરોધ નથી.”
૧. પ્રવચનસાર, ગાથા ૩૯ ૨. જેનેજ સિદ્ધાન્તથ, ભાગ ૨, પૃષ્ઠ ૧૫૧
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
એક અનુશીલન
શ્રી અમૃતચંદ્રાચાયે સર્વજ્ઞ દ્વારા સમસ્ત રચાને એક ક્ષણમાં સપૂર્ણ ગુણ અને પર્યાય સહિત અત્યંત સ્પષ્ટ રૂપે પ્રત્યક્ષ જાણવાની ચર્ચા આ પ્રકારે કરી છે:
“ अथैकस्य शायकभावस्य समस्तज्ञेयभाव स्वभावत्वात् प्रोत्कीर्णलिखितनिखातकीलितमज्जितसमावर्तितप्रतिबिम्बितवत्तत्र क्रमप्रवृत्तानन्तभूतभवद्भाविविचित्र पर्यायप्राग्भारमगाधस्वभावं गम्भीरं समस्तमपि द्रव्यजातकेक्षण एव प्रत्यक्षयन्तं " *૧૧
....
એક નાયકભાવના સમસ્ત જ્ઞેયાને જાણવાના સ્વભાવ હાવાથી ક્રમે પ્રવતતા, અનંત, ભૂત-વર્તમાન-ભાવી વિચિત્ર પર્યાયસમૂહવાળાં, અગાધ સ્વભાવ અને ગ ંભીર એવાં સમસ્ત દ્રવ્યમાત્રને-જાણે કે તે દ્રવ્યે જ્ઞાયકમાં કાતરાઈ ગયાં હાય, ચિતરાઈ ગયાં હૈાય, ઘટાઈ ગયાં હોય, ખાડાઈ ગયાં હાય, ડૂબી ગયાં હાય, સમાઈ ગયાં હાય, પ્રતિબિંબિત થઈ ગયાં હાય, એમ–એક ક્ષણમાં જ જે (શુદ્ધાત્મા) પ્રત્યક્ષ કરે છે...”
“ અણુમથવાતિવિસ્તરે, अनिवारितप्रसरप्रकाशशालितया क्षायिकशानमवश्यमेव सर्वदा सर्वत्र सर्वथा सर्वमेव जानीयात् ॥१
અથવા અતિવિસ્તારથી ખસ થાઓ; અનિવારિત (–રાકી ન શકાય એવા, અમર્યાદિત) જેના ફેલાવ છે એવા પ્રકાશવાળુ હાવાથી ક્ષાયિકજ્ઞાન અવશ્યમેવ સદા, સત્ર, સથા, સને જાણું છે.”
ભગવતી આરાધનામાં સજ્ઞની ત્રિકાળજ્ઞતાના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ આ પ્રકારે છે :--
पस्सदि जाणदि य तहा तिण्णि वि काले सपज्जए सव्वे । तह था लोगमसेसं पस्सदि भयवं विगदमोहो ॥ २१४१ ॥
66
૧. પ્રવચનસાર, ગાથા ૨૦૦ની તત્ત્વપ્રદીપિકા ટીકા
૨. પ્રવચનસાર, ગાથા ૪૭ ની તત્ત્વપ્રદીપિકા ટીકા
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
તે (સિદ્ધ પરમેષ્ઠી) સર્વ દ્રા અને તેમની પર્યાથી ભરેલા આખાય જગતને ત્રણે કાળે જાણે છે. તે પણ તેઓ મેહરહિત જ રહે છે.”
એ જ પ્રકારને ભાવ શ્રી અમિતગતિ આચાયે ગસારમાં પણ વ્યક્ત કર્યો છે -
" अतीता भाविनश्वार्थाः स्वे-स्वे काले यथाखिलाः। वर्तमानास्ततस्तद्वेत्ति तानपि केवलं ॥
ભૂત અને ભાવી સમસ્ત પદાર્થ જે રૂપે પિત–પિતાના કાળે વર્તમાન રહે છે, તેમને પણ કેવળજ્ઞાન તે જ રૂપે જાણે છે.” આ સર્વજ્ઞતાની સિદ્ધિ શ્રી સમન્તભદ્ર આચાર્યો આપ્તમીમાંસામાં, શ્રી અકલંકદેવ આચાર્યો તેની ટીકા અષ્ટશતીમાં અને શ્રી વિદ્યાનંદિ આચાયે અષ્ટસહસ્ત્રીમાં વિસ્તારથી કરી છે. સર્વજ્ઞસિદ્ધિ' જૈનન્યાયશાસ્ત્રને એક પ્રમુખ વિષય છે. એક રીતે સંપૂર્ણ ન્યાયશાસ્ત્ર જ સર્વજ્ઞતાની સિદ્ધિમાં સમર્પિત છે. છતાં પણ
જ્યારે ન્યાયવિષયક અનેક પદવીઓથી વિભૂષિત વિદ્વાને સર્વજ્ઞાતામાં પણ આશંકા વ્યક્ત કરવા લાગે છે અથવા તેની નવી નવી વ્યાખ્યાઓ પ્રસ્તુત કરવા લાગે છે. ત્યારે આશ્ચર્ય થયા વિના રહેતું નથી.
સર્વર ભગવાનનું ભવિષ્ય સંબંધી જ્ઞાન “ભણશે તે પાસ થશે'ના રૂપમાં અનિશ્ચયાત્મક ન હતાં “આ ભાગશે અને અવશ્ય પાસ થશે” અથવા “નહિ ભણે અને પાસ પણ નહિ થાય ના રૂપે નિશ્ચયાત્મક હોય છે.
ભવિષ્યને નિશ્ચિત માનવામાં અજ્ઞાનીને વસ્તુની સ્વતંત્રતા ખંડિત થતી જણાય છે. પણ તેનું ધ્યાન આ તરફ નથી જતું કે ભવિષ્યને અનિશ્ચિત માનતાં તિષ આદિ નિમિત્તજ્ઞાન કાલ્પનિક સિદ્ધ થશે. કેમકે સૂર્યગ્રહણ આદિની જાહેરાત તે વર્ષો પહેલાં ૧. યોગસાર અ. ૧, ઇદ ૨૮
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન કરી દેવામાં આવે છે અને તે સત્ય નીકળે છે. અવધિજ્ઞાન અને મન પર્યયજ્ઞાન પણ પિતાની સીમામાં ભવિષ્યને જાણે જ છે. લાખે વર્ષ પછીના ભવિષ્યની નિશ્ચિત ઘેષણાઓથી સર્વજ્ઞ-કથિત જિનાગમ ભર્યા પડયાં છે અને તે બધી ઘોષણાઓ “આમ જ થશેની ભાષામાં છે. સર્વસની ભવિષ્યજ્ઞતાને ઈન્કાર કરવાને અર્થ સમસ્ત જિનાગમને તિલાંજલિ દેવાને થશે.
જે ક્રમબદ્ધપર્યાય”ની વાત પહેલાં આપણા ધ્યાનમાં ન આવી અને તે આ યુગમાં એક એવી વ્યક્તિના માધ્યમથી રજ થઈ કે જેમને આપણે કેઈ કારણવશ પસંદ નથી કરતા તે એને અર્થ એ તે ન થવું જોઈએ કે આપણે સર્વજ્ઞની ભવિષ્યજ્ઞતાને પણ ઈન્કાર કરી આપણા પગ ઉપર જ કુહાડી મારી બેસીએ. આ આત્મઘાતક પગલું ભરતાં પહેલાં વિચારક વર્ગને એકવાર ફરી વિચાર કરી લેવાને અનુરોધપૂર્વક આગ્રહ કરીએ છીએ.
અત્યંત સ્પષ્ટ ઉક્ત આગમ પ્રમાણે અને અકાઢે યુક્તિઓથી આઘાત પામેલા કેટલાક લેકે આ પ્રબળ પ્રહારથી બચવા માટે નિયમસાર ગાથા ૧૫૯ ને આશ્રય લે છે, કે જે આ પ્રમાણે છે -
“ગારિ ઘર સ વાર . દેવી મા ! केवलणाणी जाणदि पस्सदि णियमेण अप्पाणं ।
વ્યવહારનયથી કેવળી ભગવાન સર્વ જાણે છે અને દેખે છે, નિશ્ચયનયથી કેવળજ્ઞાની આત્માને જાણે છે અને દેખે છે.”
પરમાત્મપ્રકાશમાં પણ આ પ્રકારનું કથન આવે છે -- "ते पुणु वंदऊँ सिद्धगण जे अप्पाणि वसंत। लोयालोउ वि सयलु इहु अच्छहिं विमलु णियंत ।।
હું તે સિદ્ધોને વંદન કરું છું-જે નિશ્ચયથી પિતાના સ્વરૂપમાં સ્થિત રહે છે અને વ્યવહારનયથી લેકાલેકને સંશયરહિત પ્રત્યક્ષ દેખતા થકા સ્થિર રહ્યા છે.” ૧. પરમાત્મપ્રકાશ, અધિકાર ૧, દેહા પ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપયાથ
' ઉકત કથનેના આધારે તે લેકે કહે છે કે કેવળી ભગવાન પરને તે વ્યવહારથી જાણે છે, નિશ્ચયથી તે જાણતા નથી અને વ્યવહાર અસત્યાર્થ છે-જેમ કે સમયસાર ગાથા ૧૧ માં કહ્યું છે -
"ववहारोऽभूयत्थो भूयत्थो देसिदो दु सुद्धणओ। વ્યવહાર અભૂતાર્થ છે અને નિશ્ચયનય ભૂતાર્થ છે.”
આ રીતે જ્યારે કેવળી ભગવાન પરને જાણતા જ નથી, તે પછી સમસ્ત પ્રત્યેની ભવિષ્યની પર્યાને જાણવાની વાત જ કયાં રહી જાય છે?
પરંતુ તેમનું આ કથન પણ પૂર્વાપર-વિચાર રહિત છે. કેમ કે એક તે પરને ન જાણવાથી પરના ભવિષ્યને ન જાણવાની વાત કહેવી એ તે કાંઈક સમજવામાં પણ આવી શકે છે, પણ પિતાના ભવિષ્યને ય નથી જાણતા એ કેવી રીતે સિદ્ધ થશે? તેથી એ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી કે તેઓ ભવિષ્યને જાણતા નથી.
બીજી સર્વથી અધિક મહત્વની વાત એ છે કે તેમણે ઉક્ત કથનના મર્મ ઉપર ધ્યાન જ આપ્યું નથી. જે ઉક્ત કયનેને પૂર્વાપર સારી રીતે જોઈ લેવામાં આવે તે બધું જ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. તે
ઉક્ત સંપૂર્ણ કથન “સ્વાશ્રિતો નિશ્ચય , પતિ રચવા ” સ્વાશ્રિત કથનને નિશ્ચય અને પરાશ્રિત કથનને વ્યવહાર કહે છે – આ વ્યાખ્યા ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવેલ છે. કે જેને નિયમસારની ઉક્ત ગાથાની સંસ્કૃત ટીકામાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે.
જેમાં “સ્વ”ની જ અપેક્ષા હોય, તે નિશ્ચયકથન છે અને જેમાં “પર”ની અપેક્ષા આવે, તે વ્યવહારકથન હેાય છે. તેથી કેવળી ભગવાન પિતાના આત્માને દેખું-જાણે છે-આ નિશ્ચયથન થયું અને તેઓ પરને દેખું-જાણે છે-આ વ્યવહારકથન થયું ઉક્ત કથનનું તાત્પર્ય માત્ર એટલું છે. તેઓ પરને વ્યવહારથી જાણે છે-એને અર્થ એ કદાપિ નથી કે તેઓ પરને જાણતા જ નથી.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
નિયમસારની ૧૫થી ૧૬૯ સુધીની ગાથાઓ અને તેમની સંસ્કૃત ટીકાને જે એકવાર સારી રીતે જોઈ લે તે બધી વાત સહેજે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ઉક્ત સંપૂર્ણ પ્રકરણ ભગવાનની સર્વજ્ઞતાને સિદ્ધ કરનારું જ છે. વિસ્તારભયથી તે બધું અહીં આપવું શક્ય નથી. જિજ્ઞાસુ પાઠકને ઉક્ત પ્રકરણનું ઊંડાણથી મંથન કરવાને સાનુરોધ આગ્રહ છે.
શ્રી જયસેનાચાર્ય પ્રવચનસાર ગાથા ૩૯ની તાત્યયવૃત્તિ નામક ટીકામાં લખે છેઃ
“यथाये केवली परकीयद्रव्यपर्यायान् यद्यपि परिचित्तिमात्रेण जानाति तथापि निश्चयनयेन सहजानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मनि तन्मयत्वेन परिच्छित्ति करोति, तथा निर्मलविवेकिजनोऽपि यद्यपि व्यवहारेण परकीयद्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानं करोति, तथापि निश्चयेन निर्विकारस्वसंवेदनपर्याये विषयत्वात्पर्यायेण परिझानं करोतीति सूत्रतात्पर्यम् ।
જેવી રીતે કેવળી ભગવાન પરકીય દ્રવ્ય-પર્યાયને જે કે પરિચ્છિત્તિ માત્ર રૂપે જાણે છે તે પણ નિશ્ચયનયથી સહજાનન્દરૂપ એક સ્વભાવી શુદ્ધાત્મામાં જ તન્મય થઈને પરિચ્છિત્તિ કરે છે તેવી જ રીતે નિર્મળ વિવેકીજને પણ જે કે વ્યવહારથી પરકીય દ્રવ્યગુણ--પર્યાનું જ્ઞાન કરે છે, તે પણ નિશ્ચયથી નિર્વિકાર સ્વસંવેદન પર્યાયમાં જ તદ્વિષયક પર્યાયનું જ જ્ઞાન કરે છે.”
ઉક્ત કથન અનુસાર જે અપેક્ષાએ કેવળી ભગવાન માત્ર પિતાને જાણે છે, પરને નહીં; તે અપેક્ષાએ અર્થાત નિશ્ચયનયે તે સમ્યગ્દષ્ટિ પણ માત્ર પોતાને જ જાણે છે, પરને નહિ તેથી જે આપ સર્વજ્ઞનું પરનું જાણપણું અસત્ય માનશે તે પછી સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાનીનું પણ પરનું જાણપણું અસત્ય માનવું પડશે કે જે પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. આશા છે કે જ્ઞાનીઓનું પરનું જાણપણું આપને પણ અસ્વીકાર્ય નહિ હોય.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
ખીજું કૈવળી ભગવાન પોતાને તન્મય થઈને જાણે છે; પરંતુ પરને જાણે તે છે, પણ તેમનામાં તેઓ તન્મય નથી થતા. આ કારણે પણ તેમનું પરનુ જાણપણું વ્યવહાર કહેવાય છે.
૨૪
પરમાત્મપ્રકાશ અધ્યાય ૧, ગાથા પર ની ટીકામાં એની ચર્ચા અત્યંત સ્પષ્ટ છેઃ
66
“ कश्चिदाह । यदि व्यवहारेण लोकालोकं जानाति तर्हि व्यवहारनयेन सर्वशत्वं, न च निश्चयनयेनेति ।
परिहारमाह यथा स्वकीयमात्मानं तन्मयत्वेन जानाति तथा परद्रव्यं तन्मयत्वेन न जानाति, तेन कारणेन व्यवहारो भण्यते न च परिज्ञानाभावात् । यदि पुनर्निश्चयेन स्वद्रव्यवत्तन्मयो भूत्वा परद्रव्यं जानाति तर्हि परकीयसुखदुःखरागद्वेषपरिज्ञातो सुखी-दुःखी
रागी -द्वेषी च स्यादिति महदूदूषणं प्राप्नोतीति ।
પ્રશ્ન :– જો કેવળી ભગવાન વ્યવહારનયથી લેાકાલેાકને જાણે છે તેા વ્યવહારનયથી જ તેમને સજ્ઞત્વ હા પરંતુ નિશ્ચયનયથી નહિ
ઉત્તર ઃ- જેવી રીતે તન્મય થઈને સ્વકીય આત્માને જાણે તેવી જ રીતે પરદ્રવ્યને તન્મય થઈને નથી જાણતા, એ કારણે વ્યવહાર કહેવામાં આવેલ છે, નહિ કે તેમના પરિજ્ઞાનના જ અભાવ હાવાના કારણે. જો સ્વદ્રવ્યની જેમ પરદ્રવ્યને પણ નિશ્ચયથી તન્મય થઈને જાણતા હાત તે પરકીય સુખ અને દુઃખને જાણવાથી સ્વયં સુખી-દુઃખી અને પરકીય રાગ-દ્વેષને જાણવાથી સ્વય' રાગી દ્વેષી થઈ ગયા હાત અને આ પ્રકારે મહાન દ્વેષ પ્રાપ્ત થાત.”
તાર્કિકચકચૂડામણિ શ્રી સમન્તભદ્રાચાર્ય રત્નકર શ્રાવકાચારના મંગળાચરણમાં શ્રી વર્લ્ડ્સ માન ભગવાનના કેવળજ્ઞાનમાં અલેાકાકાશ સહિત ત્રણે લોકના સમસ્ત પદાર્થોનાં સ્પષ્ટ ઝળકવાની ચર્ચા આ પ્રકાર કરે છેઃ—
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૨૫
“નામ શ્રી વર્તમાન વિધૂત વાહિકામને, सालोकानां त्रिलोकानाम् , यद्विद्या दर्पणायते ।
જેમના કેવળજ્ઞાનરૂપી દર્પણમાં અલેકાકાશ સહિત ત્રણે લેક ઝળકે છે અને જેમણે જ્ઞાનાવરણાદિ પાપરૂપી મેલ પેઈ નાખે છે, તે વર્ધમાન ભગવાનને નમસ્કાર છે.”
આ રીતે જૈનદર્શનના સર્વમાન્ય દિગ્ગજ આચાય શ્રી કુંદકુદ, કાર્તિકેય, સમન્તભદ્ર, ઉમાસ્વામી, પૂજ્યપાદ, વિરસેન, અમૃતચન્દ્ર, રવિણ આદિ અનેક આચાર્યોનાં પ્રબળ પ્રમાણોથી સર્વજ્ઞતા અને ત્રિકાળજ્ઞતા સહજ સિદ્ધ છે.
ઉપરોક્ત અનેક પ્રમાણે આપ્યા પછી પણ લેકેને આગ્રહ રહે છે કે આપ અમને સ્પષ્ટરૂપે બતાવે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત
ક્યા શાસ્ત્રમાં છે? પણ મારું કહેવાનું છે કે એવું કયું શાસ્ત્ર છે કે જેમાં કમબદ્ધપર્યાયની વાત નથી ?ચારેય અનુગોનાં શાસ્ત્રમાં ત્યાં સુધી કે પૂજન પાઠમાં પણ ડગલે ને પગલે ક્રમબદ્ધપર્યાયને સ્વર ગુંજતે સંભળાય છે.
“ભામંડલકી ઘુતિ જગમગાત,
ભવિ દેખત નિજ-ભવ સાત-સાત.”૧ તીર્થકર ભગવાનના પ્રભામંડળમાં ભવ્ય જીવને પિત–પિતાના સાત-સાત ભવ દેખાય છે. તે સાત ભામાં ત્રણ ભૂતકાળના, ત્રણ ભવિષ્યના અને એક વર્તમાન ભવ દેખાય છે.
એમના કહેવા પ્રમાણે પ્રત્યેક ભવ્યના ઓછામાં ઓછા ભવિષ્યના ત્રણ ભવ તે નિશ્ચિત રહે જ છે, નહિ તે તે દેખાત કેવી રીતે? ત્રણ ભવનું આયુષ્ય એક સાથે બંધાઈ શકતું નથી. તેથી એમ પણ નથી કહી શકાતું કે આયુષ્ય કર્મ બંધાઈ જવાથી ભાવ નિશ્ચિત થઈ ગયા હતા. આથી એ જ નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે તે પહેલેથી જ નિશ્ચિત રહે છે, થતા નથી. ૧. કવિવર વૃન્દાવનકૃત ચન્દ્રપ્રભ પૂજન, જયમાળ
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
પ્રથમાનુયોગનાં સર્વાં શાશ્ત્રા ભવિષ્યની નિશ્ચિત ઘાષણાઓથી ભર્યાં પડયાં છે.
૨૬
ભગવાન નેમિનાથે દ્વારકા બળવાની ઘેાષણા બાર વર્ષ પહેલાં કરી દ્વીધી હતી. સાથેાસાથ એ પણ સ્પષ્ટ કરી દીધું હતું કે કથા નિમિતે, કેવી રીતે અને કયારે, આ બધું બનશે. અનેક ઉપાયે તે બધું તે જ રૂપે બન્યું.
પછી પણ
હા, એક વાત જરૂર છે કે સાંભળનાર લેકામાં ઉકત વાતની પ્રાતક્રિયા પોત-પોતાના ભવિતવ્ય અનુસાર ભિન્ન-ભિન્ન થઈ. જેમનું ભવિષ્ય સારું હતું, તેમને તે વાત સાંભળીને વૈરાગ્ય થઇ ગયા. ઘણાએ નગ્ન દિગંબર દીક્ષા ધારણ કરી લીધી, અનેકાએ અણુવ્રત ધારણ કર્યાં, અનેક સમ્યકત્વી અન્યા; પણ જેમની અધાગતિ થવાની હતી, તેમને ભગવાનની વાત ટાળવાના વિકલ્પ આવ્યો. તે એ પ્રયત્નમાં લાગી ગયા કે જોઈએ દ્વારિકા કેવી રીતે મળે છે? તેમણે પોતાના બધા પુરુષા જાણે ભગવાનની વાતને જૂહી સિદ્ધ કરવામાં જ લગાડી દીધા. પણ ભગવાને તે જેવુ... જોયું-જાણ્યુ હતું, તેવું કહી દીધુ હતુ, તેઓ એના કર્તા-હર્તા તા હતા નહિં.
ભગવાનની વાણીમાં તા દ્વારકા બળવાના ઉપાદાનની સાથેા સાથ નિમિત્તોના પણુ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ હતા, પણ નિમિત્તાધીન દૃષ્ટિવાળાઓનું ધ્યાન ઉપાદાન તરફ તા ગયુ જ નહી, તે તે નિમિત્તોને ખસેડવામાં લાગી ગયા અને પેાતાની દૃષ્ટિમાં નિમિત્તોને ખસેડીને પેાતાને સુરક્ષિત પણ સમજવા લાગ્યા પરંતુ...
નિમિત્તાધીન દૃષ્ટિવાળાઓને ભગવાનની સન્નતા ઉપર પૂરા ભરોસે હાતા નથી, તેમની દૃષ્ટિ ચંચળ ખની રહે છે. એ વાત નથી કે તેમને ભગવાનની વાત ઉપર વિશ્વાસ જ નહાતા, જો વિશ્વાસ ન હાત, તેા પછી તેઓ ડરત શા માટે? ગભરાત શા માટે? તેને ટાળવાના અસફળ પ્રયત્ન જ કેમ કરત? તેમને વિશ્વાસ તા હતા, પણ પાકા વિશ્વાસ નહેાતા; ભરામે હતા, પણ પૂરી ભરાસા નહાતા. એમ જ ડગમગતી શ્રદ્ધા હતી. જેમનુ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૨૭
ભાવિ ખાટુ ડાય છે, તેમની શ્રદ્ધા સર્વજ્ઞ ઉપર પણ નથી ટકતી. જેમના સંસાર અલ્પ રહી જાય છે તેમને જ સર્વજ્ઞતા સમજવામાં આવે છે.
ભગવાનની દિવ્યધ્વનિમાં એમ આવ્યુ કે દ્વારિકા ૧૨ વર્ષ પછી બળી જશે ત્યારે અજ્ઞાનીઓને એમ લાગ્યું કે જાણે ખાર વર્ષ પછી ભગવાન દ્વારિકા ખાળી દેશે. જ્યારે ભગવાનને તેની સાથે કાંઈ લેવા-દેવા નહાતા. તેઓ તે વીતરાગ હતા, તેમને કાઈના પ્રત્યે પણ રચ માત્ર રાગ-દ્વેષ નહાતા. તેથી તેમના દ્વારા દ્વારિકા ખાળી નખાવાના તા પ્રશ્ન જ નથી ઊઠતા. પરંતુ તે સર્વજ્ઞ પણ હતા. તેથી ભવિષ્યમાં કયાં શુ થશે તેને વમાનમાં વર્તમાનવત્ સ્પષ્ટ દેખતા-જાણતા હતા. તેથી તેમણે તે જ વખતે ખાર વર્ષ પછી દ્વારિકાને મળતી સ્પષ્ટ જોઈ હતી. તેમાં બાર વ પછી કેવી જવાળાઓ નીકળશે તે, તે વખતે સ્પષ્ટ દેખાઈ રહી હતી. તેમની વાણીમાં તે સહેજે આ સત્ય પ્રસિદ્ધ થઈ ગયું હતુ.
તેમણે તો તેને બાળી જ નહોતી, પરંતુ ખીજા કોઇએ પણ તેને બાળી નહેાતી, કેમ કે તેમાં સ્વય' ઉપાદાનગત એવી ચાગ્યતા હતી કે તે પોતાના સમયે ખળી જશે. તથા તેનું નિમિત્ત કાણુ થશે—એ પણ તે યોગ્યતામાં સામેલ હતુ. તેમાં પરનુ કાઇ કર્તૃત્વ નહાતુ, કેમ કે જે નિમિત્તોથી તે મળી તે પોતે પણ ઇચ્છતા નહાતા કે દ્વારિકા ખળે. આ ઉપાદાનગત યોગ્યતા તરફ્ જગત ધ્યાન આપતુ નથી. તે જ કારણે જગતનું સહજ પરિણમન તેના સમજવામાં નથી આવતું.
આફ્રિનાથ ભગવાને મારીચિના સબંધમાં એક ક્રોડા-કોડી સાગર સુધી કયારે શું બનવાનુ છે—એ બધુ જ બતાવી દીધું હતું. શું આપ તેની સત્યતામાં શકિત છે? શું તે બધુ પહેલેથી નિશ્ચિત નહાતુ ? અસંખ્ય ભવ પહેલાં એ બતાવી દેવામાં આવ્યુ હતું કે તે ચાવીસમા તીર્થંકર થશે. ત્યાર તા તેમને તીથ કર પ્રકૃતિને ખંધ પણ થયા નહાતા. કારણ કે તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાઈ ગયા પછી અસખ્ય ભવ નથી થઈ શકતા. તીર્થંકર પ્રકૃતિને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
-
-
ક્રમબદ્ધપર્યાય
" બાંધનાર તે તે જ ભવે, અથવા ત્રીજા ભવે અવશ્ય મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. તેથી એમ પણ નથી કહી શકાતું કે કર્મ બંધાઈ જવાથી તેમનું એટલું ભવિષ્ય નિશ્ચિત થઈ ગયું હતું.
આ બધું તે એ જ સિદ્ધ કરે છે કે આદિનાથના સમયથી જ એ નિશ્ચિત હતું કે તેઓ જેવીસમા તીર્થંકર થશે. જે વીસમા તીર્થકર થવાનું નિશ્ચિત હતું તે પછી વચ્ચેના ભાવ પણ નિશ્ચિત જ હતા. નિશ્ચિત હતા–ત્યારે તે જાણી શકાયા અને બતાવી પણ શકાયા. - તિલેયપતિ , અધિકાર ૪, શ્લેક ૧૦૦૨ થી ૧૦૧૬ સુધીમાં અષ્ટાંગ નિમિત્તજ્ઞાન દ્વારા ભવિષ્ય જણવાને સ્પષ્ટ ઉલેખ છે. શ્રી ભદ્રબાહુ આચાર્યે નિમિત્તજ્ઞાનના આધારે ઉત્તર ભારતમાં બાર વર્ષના દુષ્કાળની ઘોષણા કરી હતી, જે પૂરેપૂરી સત્ય ઠરી. સમ્રાટ ચંદ્રગુપ્તને સ્વમ આવ્યાં હતાં, જેના આધારે પણ ભવિષ્યની ઘોષણા કરવામાં આવી હતી.
તથા શું કરણાનુગમાં એ નથી લખ્યું કે છ મહિના અને આઠ સમયમાં છસો આઠ જીવ નિગેદમાંથી નીકળશે અને એટલા જ સમયમાં એટલા જ જીવ મેક્ષે પણ જશે. શું એથી અધિક જીવ નિગેદમાંથી નીકળી શકે છે અથવા મોક્ષે જઈ શકે છે? શું એ નિશ્ચિત નથી? છે, તે પછી શું એનાથી વસ્તુની સ્વતંત્રતા ખંડિત નથી થતી?એટલા જ જીવ મેક્ષે કેમ જાય? એનાથી અધિક કેમ નહિ?
કરણાનુગમાં ચારગતિના છની નિશ્ચિત સંખ્યા લખેલી છે અને તે કદી વતી-ઓછી પણ નથી થતી. જે બધું નિશ્ચિત ન હેય તે પછી એના પાપ-પુણ્યાનુસાર નારકીઓ અને દેવેની સંખ્યા ન્યૂનાધિક થતી રહેવી જોઈએ.
કરણાનુગમાં એ પણ લખ્યું છે કે જીવ નિત્યનિગદમાંથી બે હજાર સાગર માટે નીકળે છે–તેમાં પણ બે ઈન્દ્રિયના આટલા, ત્રણ ઇન્દ્રિયના આટલા, ચાર ઈન્દ્રિયના આટલા ભવ ધારણ કરે છે, મનુષ્યના ૪૮ ભવ મળે છે. આ બધું શું છે?
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૨૯
શું આનાથી એ નિષ્કર્ષ નથી નીકળતા કે ચાર ગતિના જીવાની સંખ્યા નિશ્ચિત છે અને પ્રત્યેક જીવના ભવ પણ નિશ્ચિત છે તથા તેમના ક્રમ પણ નિશ્ચિત છે, નાડુ તે ખષી વ્યવસ્થા કેવી રીતે બને? કયાંક તે અધિક ભીડ એકઠી થઈ જાય અને કયાંક સ્થાન ખાલી પડયાં રહે, પણ એમ નથી થતુ.
આનાથી લાકોને લાગે છે કે ધર્મની વાત તે દૂર રહી, શું પુણ્ય-પાપ કરવા એ પણ અમારા હાથમાં નથી ? અમે તે એકદમ મધાઈ ગયા.
તેમને અમારે કહેવાનુ` છે કે શુભ અને અશુભ ભાવ ત ક્રમશ: પોતાની મેળે બદલ્યા જ કરે છે. કારણ કે બન્નેમાંથી કોઈના પણ કાળ અંતર્મુહૂત થી અધિક નથી, તેથી પ્રત્યેક અંતસુહુર્તમાં પરિવર્તન અવશ્ય થાય છે. અનત પ્રયત્ન કરવા છતાં પશુ આપ અંતર્મુહુથી અધિક શુભભાવમાં ટકી શકતા નથી, જો શુદ્ધમાં ન જાઓ તે પછી અશુભમાં આવવું અનિવાર્ય છે. આ પરિવર્તન નિગેદમાં પણ થયા કરે છે, ત્યાં પણ શુભ ભાવ થાય છે; નહિ તે ત્યાંથી જીવ નીકળે જ કેવી રીતે ? સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય થવાનુ પુણ્ય એકેન્દ્રિયથી માંડી અસની પંચેન્દ્રિય સુધીના જીવ અસ'ની દશામાં જ ખાંધે છે.
ભરત ચક્રવતી ના તે પુત્રએ - કે જે નિગેાદમાંથી નીકળીને એકાદ પર્યાયને વિવક્ષિત કર્યા વિના (વચ્ચે લાવ્યા વિના) સીધા ચક્રવતીના પુત્રા થઈને તેજ ભવે મેક્ષે ગયા છે; તેમણે મનુષ્યભવ અને ચક્રવતી ને ત્યાં ઉત્પન્ન થઈને ચરમ શરીર પ્રાપ્ત કરવાનું પુણ્ય અસંજ્ઞી અવસ્થામાં જ બાંધ્યું હતું. પણ આ બધુ સહજ ક્રમે પ્રાપ્ત થયું હતું, શકય બન્યુ હતું, ત્યાં બુદ્ધિપૂર્વક કાંઇ પણ પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યે નહેતે.
જેમ કે કહ્યું છેઃ
નિત્ય નિગેાદ માંહિãં કઢિકર, નર પરજાય પાય સુખદાની; સમકિત લહિ અન્તર્મુહૂતમે કેવલ પાય વરી શિવાની.૧ ૧. કવિવર ભાગચંદજી કૃત આર્થાત્મક પ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
ક્રમબદ્ધપર્યાય
છતાં પણ હું આપની પાસેથી જ જાણવા ઈચ્છું છું કે આપ ક્યો પુણ્યભાવ કરવાની સ્વાધીનતા ચાહે છે–તીર્થકર, ચક્રવતી કે ઈન્દ્રાદિ પદ પ્રાપ્ત કરવાને? જે તીર્થકર ચોવીસ જ થાય છે અને તે પણ એક ક્ષેત્રમાં એક સાથે બે નહિ, તે શું બે જીવ એક સાથે તીર્થકર થવા ગ્ય પુણ્ય-બંધ કરી શકે છે? આ વાત એક ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે. જે આપ કહે કે અઢી દ્વીપમાં તે એક સાથે ૧૭૦ તીર્થકર થઈ શકે છે, તે પણ મને કઈ વાંધે નથી. કેમકે ૧૭૦ જ કેમ, ૨૦૦ કેમ નહિ? ૨૦૦ જીવ એક સાથે એવું પુણ્ય કેમ નથી બાંધી શકતા?
ભરતક્ષેત્રમાં જે આગામી ૨૪ તીર્થંકર થવાના છે તેમનાં નામોની ઘેષણાએ જિનાગમમાં થઈ જ ચુકી છે. સાથે સાથે તે છનાં નામ પણ ઘેષિત થઈ ગયા છે કે જેઓ ભાવી તીર્થકર થવાના છે. તે બધું નિશ્ચિત હતું તેથી તે ઘેાષિત થયું છે. શું તેમના સિવાય બીજો કોઈ જીવ તીર્થકર પ્રકૃતિ બાંધી શકે છે? જે નહીં, તે પછી આપણા બધાની તે ૧૯ ક્રેડાડી સાગર સુધી છૂટી થઈ ગઈ. અને આપ જાણે છે કે આ જીવ નિગેદમાંથી નીકળીને ત્રણ પર્યાયમાં બે હજાર સાગર માટે જ આવે છે. જે આની વચ્ચે મુકત ન થયે તે પાછે ત્યાં જ નિગદમાં ચાલે જવાને છે. પછી અનંતકાળ સુધી કેઈ ઠેકાણું નથી.
જો આપ કહો-“ભલે ભરતના નહિ; તે ઐરાવત કે વિદેડના તીર્થકર થઈશું” પણ ભાઈ સાહેબ! જે ભરતક્ષેત્રના તીર્થકરાની ઘોષણા થઈ ગઈ, તે ઐરાવતક્ષેત્રના અને વિદેહક્ષેત્રના તીર્થકરાની પણ થઈ જ ગઈ હશે? અહીંનાં શામાં અહીને ઉલ્લેખ છે, ત્યાંના શાસ્ત્રમાં ત્યાને ઉલેખ હશે? ભાઈ! કેવળીના જ્ઞાનમાં તે સર્વત્ર અનન્તકાળ સુધી થનારા તીર્થકરની ઘેષણ થઈ ગઈ છે, તેમાં ફેરફારને કેઈ અવકાશ નથી.
જે કઈ કહે- “તીર્થકરનું પુણ્ય ભલે ન હોય, તે ચક્રવતી જ થઈ જઈશું.” પણ ચક્રવતીનાં સ્થાન તે એથી યે ઓછાં છે. એક ક્ષેત્રમાં જેટલા કાળમાં તીર્થકર ૨૪ થાય છે, તેટલા જ કાળમાં ચક્રવતી તે ૧ર જ થાય છે. જે તીર્થકરનું
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
નિશ્ચિત છે, તે ચક્રવર્તી એનું પણ નિશ્ચિત હશે. શાસ્ત્રોમાં તે ઉલ્લેખ એટલા માટે નથી મળતું કે કેને-કેને ઉલ્લેખ કરીએ. તીર્થકરેને ઉલ્લેખ કરીને સામાન્યપણે એ બતાવી દીધું કે બધું ય નિશ્ચિત છે. એ જ જાણવું જરૂર પણ છે. એ જાણવું કાંઈ જરૂરી નથી કે કોનું શું થશે? જે બધાનું ભવિષ્ય બતાવવામાં આવે તે યાદ પણ કેનું-કેનું રહે? દરેકને બીજાનું ભવિષ્ય જાણવામાં રુચિ પણ શી હોય? બધા પિત–પિતાનું જ જાણવા ઈચ્છે છે.
ભલે તીર્થકર અને ચકવતી નહિ, તે પુણ્ય કરીને સ્વર્ગ જ ચાલ્યા જઈશું. પણ ત્યાં ય સ્થાન ખાલી હશે, ત્યારે જશે ને? ત્યાં અકાળ મૃત્યુ તે થતું નથી. જો કે ઈ દેવ કે ઈન્દ્ર તરતમાં જ સ્વર્ગે ગયા હશે, તે પછી જ્યાં સુધી તેનું આયુષ્ય પૂરું ન થઈ જાય ત્યાં સુધી તે પદને યંગ્ય પુણ્ય કેઈ અન્ય જીવ બાંધી શકે નહિ અને તેમનું આયુષ્ય તે સાગરનું હોય છે. સ્વર્ગની તે શી વાત, સ્થાન ખાલી થયા વિના તે નરકમાં પણ જગ્યા મળવાની નથી. આપનું જ્યાંનું સ્થાન સુરક્ષિત (રિઝર્વેશન) હશે, ત્યારે જ સર્વત્ર સ્થાન મળશે.
જિનવાણીના ઉલ્લેખાનુસાર તે વાત એવી જ છે. એ વાત અલગ છે કે આપ જિનવાણને જ ન માને. પણ એનાથી ય છૂટકારો નહિ મળે. કારણ કે પછી તે આપને ઘણું બધું માનવાનું છોડવું પડશે. પછી ન આપ આદિનાથને માની શકશે, ન મહાવીરને, વીસ તીર્થકર અને બાર ચક્રવતીને પણ માનવાનું સંભવિત નહિ બને, કારણ કે આ બધું આપે આગમમાંથી વાંચીને તે માન્યું છે. જ્યાં આગમ જ સત્ય ન રહ્યા તે પછી બધું જ સાફ છે.
આપે કલ્પના પણ કરી છે કે આપે આગમના આધારે શું-શું માની રાખ્યું છે? જરા વિચાર કરીને જે તે પત્તો લાગશે કે પછી સ્વર્ગ-નરક બધું અપ! એટલું જ માત્ર રહી જશે જે કાંઈ સામે દેખાઈ રહ્યું છે.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
મને વિશ્વાસ છે કે આટલા આગળ જવા માટે આપ પણ તૈયાર નહિ હે. જે મારી વાતમાં કોઈ તથ્ય નજરે પડે તે પછી એકવાર ગંભીરતાથી વિચાર કરે. - જ્યારે પિતાને પ્રથમાનુગ કે કરણાનુગના વિશેષજ્ઞ - મનાવનારા વિદ્વાને પણ બધી પર્યાયે કમનિયમિત હવાને વિરોધ કરે છે ત્યારે આશ્ચર્ય થયા વિના રહેતું નથી, કેમ કે પ્રથમાનુગ અને કરણાનુગમાં તે ડગલે ને પગલે એનું પ્રબળ સમર્થન કસ્વામાં આવ્યું છે.
એ જ રીતે ચરણાગ અને દ્રવ્યાનુયેગનાં શાસ્ત્રમાં પણ સર્વત્ર એની પ્રતિધ્વનિ જોઈ શકાય છે. સમયસાર (આત્મખ્યાતિ) અને કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાનાં ઉદ્ધરણ તે અપાઈ જ ગયાં છે. પ્રવચનસાર ગાથા ૧૦૨ ની તસ્વપ્રદીપિકા ટીકામાં પણ પર્યાયના જન્મ-ક્ષણ અને નાશ-ક્ષણની વાત આવે છે. તેનાથી પણ આ વાતની પુષ્ટિ થાય છે
તથા પ્રવચનસારની જ ગાથા ૯૯ની ટીકામાં વિસ્તારક્રમની જેમ પ્રવાહકમ (કમબદ્ધપર્યાય) ને પણ હારનું દૃષ્ટાંત આપીને સ્પષ્ટ કરેલ છે, જે આ પ્રકારે છે –
“જેમ દ્રવ્યનું વાસ્તુ સમગ્રપણ વડે (અખંડપણ વડે) એક હેવા છતાં, વિસ્તારક્રમમાં પ્રવર્તનારા તેના જે સૂક્ષ્મ અશે તે પ્રદેશ છે, તેમ દ્રવ્યની વૃત્તિ સમગ્રપણા વડે એક હોવા છતાં, પ્રવાહકમમાં પ્રવર્તનારા તેના જે સૂક્ષ્મ અશે તે પરિણામે છે. જેમ વિસ્તારકમનું કારણ પ્રદેશને પરસ્પર વ્યક્તિરેક છે, તેમ પ્રવાહકમનું કારણ પરિણામેને પરસ્પર વ્યક્તિક છે.
જેમ તે પ્રદેશે પિતાના સ્થાનમાં સ્વરૂપથી ઉત્પન્ન અને પૂર્વ-રૂપથી વિનષ્ટ હેવાથી તથા સર્વર (બધેય) પરસ્પર અનુસ્મૃતિથી રચાયેલા એક વાસ્તુપણવડે અનુત્પન્ન-અવિનષ્ટ હેવાથી ઉત્પત્તિ-સંહાર-ધ્રૌવ્યાત્મક છે, તેમ તે પરિણામે પિતાના અવસરમાં સ્વ-રૂપથી ઉત્પન અને પૂર્વ-રૂપથી વિનષ્ટ હેવાથી
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૩૩
તથા સત્ર પરસ્પર અનુસ્મૃતિથી રચાયેલા એકપ્રવાહપણા વડે અનુત્પન્ન—વિનષ્ટ હાવાથી ઉત્પત્તિ-સ’હાર-ધ્રૌવ્યાત્મક છે. વળી જેમ વાસ્તુના જે નાનામાં નાના (છેવટના) અંશ પૂપ્રદેશના વિનાશસ્વરૂપ છે તે જ (અંશ) ત્યારપછીના પ્રદેશના ઉત્પાદ્યસ્વરૂપ છે તથા તે જ પરસ્પર અનુસ્મૃતિથી રચાયેલા એકવાસ્તુપણા વડે અનુભયસ્વરૂપ છે ( અર્થાત્ બેમાંથી એ સ્વરૂપે નથી), તેમ પ્રવાહના જે નાનામાં નાના અંશ પૂર્વપરિણામના વિનાશસ્વરૂપ છે તે જ ત્યારપછીના પરિણામના ઉત્પાદસ્વરૂપ છે તથા તે જ પરસ્પર અનુસ્મૃતિથી રચાયેલા એકપ્રવાહપણા વડે અનુભયસ્વરૂપ છે.
આ પ્રમાણે સ્વભાવથી જ ત્રલક્ષણરિણામ પદ્ધતિમાં (પરિણામેાની પરંપરામાં) થતું દ્રવ્ય સ્વભાવને નહિ અતિક્રમતુ હાવાથી સત્ત્વને ત્રિલક્ષણ જ અનુમેદવુ—મેાતીના હારની માક. (તે આ રીતે ) જેમ જેણે (અમુક) લખાઇ ગ્રહણ કરેલી છે એવા લટકતા મેાતીના હારને વિષે, પોત-પોતાનાં સ્થાનામાં પ્રકાશતાં સમસ્ત માતીમાં, પછી-પછીનાં સ્થાનાએ પછી-પછીનાં મેાતીઓ પ્રગટ થતા હાવાથી અને પહેલાં-પહેલાંનાં મોતી નહિ પ્રગટ થતા હોવાથી તથા સત્ર પરસ્પર અનુસ્મૃતિ રચનારા દ્વારા અવસ્થિત હોવાથી ત્રિલક્ષણપણું પ્રસિદ્ધિ પામે છે; તેમ જેણે નિત્યવૃત્તિ ગ્રહણ કરી છે એવા રચાતા (પરિણમતા) દ્રવ્યને વિષે, પોત-પોતાના અવસરામાં પ્રકાશતા (પ્રગટતા) સમસ્ત પરિણામામાં, પછી-પછીના અવસરાએ પછી-પછીના પણ્ણિામા પ્રગટ થતા હાવાથી અને પહેલાં પહેલાંના પરિણામ નહિ પ્રગટ થતા હોવાથી તથા સત્ર પરસ્પર અનુસ્મૃતિ રચનારી પ્રવાહ અવસ્થિત (-ટકતા) હાવાથી ત્રિલક્ષણપણું પ્રસિદ્ધિ પામે છે.
ભાવાર્થ : જેમ દ્રવ્યના વિસ્તારના નાનામાં નાના અંશ તે પ્રદેશ છે, તેમ દ્રવ્યના પ્રવાહના નાનામાં નાના અંશ તે પણ્ણિામ છે. પ્રત્યેક પરિણામ સ્વ-કાળમાં પેાતાના રૂપે ઊપજે છે, પૂરૂપથી નષ્ટ થાય છે અને સ` પરિણામામાં એકપ્રવાહપણું હાવાથી પ્રત્યેક પરિણામ ઉત્પાદ–વિનાશ વિનાના એકરૂપ-ધ્રુવ રહે છે. વળી ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યમાં સમય ભેદ નથી, ત્રણે ય એક જ સમયે છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
કમબદ્ધ પર્યાય આવા ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક પરિણામની પરંપરામાં દ્રવ્ય સ્વભાવથી જ સદાય રહેતું હોવાથી દ્રવ્ય સ્વયં પણ, મોતીઓના હારની માફક, ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યાત્મક છે.”
- ઉક્ત પ્રકરણમાં “સર્વત્ર પરસ્પર અનુસ્મૃતિરચિત એક પ્રવાહ” વાકય કે જે અનેક વાર આવ્યું છે, તે ધ્યાન દેવા
ગ્ય છે. તથા તીઓના હારના ઉદાહરણથી એ સ્પષ્ટ છે કે જેમ હારમાં મોતીઓનું ક્ષેત્ર પિતાના ક્રમમાં નિયમિત છે, તેમ ઝૂલતા હારમાં તેમના પ્રગટવાને કાળ પણ નિયમિત છે. તેવી રીતે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં જેમ તેમના પ્રદેશ (ક્ષેત્ર) નિયમિત (નિશ્ચિત) છે, તેમ તેને કાળપ્રવાહ પણ નિયમિત અર્થાત્ નિશ્ચિત છે.
અહીં ક્ષેત્રના નિયમિતકમના માધ્યમવડે કાળ (પર્યાય) સંબંધી નિયમિતકમને સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે. કારણ કે ક્ષેત્ર સંબંધી કમનિયમિતતા સહેલાઈથી સમજી શકાય છે
જેવી રીતે દ્રવ્યને સંપૂર્ણ વિસ્તારક્ષેત્રરૂપે લક્ષમાં લેવામાં આવે તે તેનું સંપૂર્ણ ક્ષેત્ર એક જ છે, તેવી જ રીતે દ્રવ્યને-ત્રણે કાળના પરિણામેને એક સાથે લક્ષમાં લેતાં તેને કાળ સૈકાળિક એક છે, છતાં પણ જેવી રીતે ક્ષેત્રમાં એક નિયમિત પ્રદેશકમ છે તેવી જ રીતે કાળ (પર્યાય ) માં પણ પર્યાને એક નિયમિત પ્રવાહકમ છે.
જેવી રીતે દ્રવ્યના વિસ્તારકમને અંશ પ્રદેશ છે તેવી જ રીતે દ્રવ્યના પ્રવાહકમને અંશ પર્યાય છે. - જો કે આ કથન સર્વ પ્રત્યેની અપેક્ષાએ છે પણ અહીં વિસ્તારકમને જે આકાશદ્રવ્યની અપેક્ષાએ સમજીએ તે અનુકૂળતા રહેશે. જેમ અનંતપ્રદેશી આકાશને જે પ્રદેશ જ્યાં સ્થિત છે, તે ત્યાં જ રહે છે, તેનું સ્થાન પરિવર્તન સંભવ નથી, તેવી જ રીતે બધાં જ દ્રવ્યમાં પ્રવેશેને ક્રમ નિયમિત છે, એ જ વાત અહી મેતીના હારના દષ્ટાંત વડે સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે કે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૩૫
માતીઓના હારમાં જે મેાતી જ્યાં સ્થિત છે, તેના સ્થાનનુ ક્રમપરિવર્તન સંભવ નથી.
જો કે આકાશ અચળ (નિષ્ક્રિય ) દ્રવ્ય છે અને જીવ તથા પુદ્ગલ સંચલ ( સક્રિય ) દ્રવ્ય છે; તેા પણ ઝૂલતા હારની વાત કહીને એ સ્પષ્ટ કરી દેવામાં આવ્યું છે કે જેમ ઝૂલતા હારમાં પણ મેાતીઓને સ્થાનક્રમ બદલાઈ જતા નથી, તેવી જ રીતે સક્રિય જીવામાં પ્રદેશેાના ક્રમ પલટતા નથી.
જેવી રીતે આકાશાહિ દ્રન્યાના વિસ્તારક્રમ નિયમિત છે; તેવી જ રીતે તેમના પ્રવાક્રમ પણ નિયમિત છે. જેવી રીતે નિયમિત વિસ્તારક્રમમાં ફેરફાર સંભવત નથી; તેવી જ રીતે નિયમિત પ્રવાહક્રમમાં પણ ફેરફાર સંભવિત નથી. જેવી રીતે પ્રત્યેક પ્રદેશનુ સ્વસ્થાન નિશ્ચિત છે; તેવી જ રીતે પ્રત્યેક પરિણામ (પર્યાય)ના સ્વકાળ પણ નિશ્ચિત છે.
જેમ ચિત્રપટના રીલમાં લખાઈ છે, તે લખાઈમાં જ્યાં જે ચિત્ર સ્થિત છે તે ત્યાં જ રહે છે, તેનું સ્થાન પરિવર્તન સભાવત નથી; તેવી જ રીતે ચાલતી રીલમાં કર્યુ ચિત્ર કયા ક્રમમાં આવશે એ પણ નિશ્ચિત છે, તેમાં પણ ફેરફાર સ ંભવિત નથી. આગળ કયું ચિત્ર આવશે—તેનું જ્ઞાન ભલે આપણને ન હેાય, પણ તેથી કોઈ ફરક પડતા નથી, આવશે તેા તે પોતાના નિયમિત ક્રમમાં જ,
જેમ સીડી ઉપર પગથિયાંના ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ એક ન બદલાય તેવા નિશ્ચિત ક્રમ હોય છે; તેવી જ રીતે તેના ઉપર ચડવાના એક ન બદલાય તેવા કાળક્રમ પણ હેાય છે. જેમ તેમના ઉપર ક્રમપૂર્ણાંક જ ચાલીને જઈ શકાય છે; તેવી જ રીતે તેમના ઉપર ચડવાના કાળક્રમ પણ છે.
જેમ જેટલા લેાકાકાશના પ્રદેશેા છે, તેટલા જ એક જીવના પણ પ્રદેશેા છે; તેવી જ રીતે ત્રણ કાળના જેટલા સમયેા છે, તેટલી જ પ્રત્યેક દ્રવ્યની પર્યાયા છે. એક એક સમયની એક-એક પર્યાય નિશ્ચિત છે. જેમ લેાકાકાશના એક-એક પ્રદેશ ઉપર એક-એક કાળાણુ અકિત છે, તેવી જ રીતે ત્રણે કાળના એક-એક
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સમયમાં પ્રત્યેક દ્રવ્યની એક-એક પર્યાય અંકિત છે. ગુણોની અપેક્ષાએ વિચાર કરીએ તે ત્રણે કાળના એક-એક સમયમાં પ્રત્યેક ગુણની એક-એક પર્યાય અંકિત છે. આ પ્રકારે જ્યારે પ્રત્યેક પર્યાય સ્વસમયમાં અંકિત છે. -નિશ્ચિત છે, તે પછી તેમાં અદલા-બદલીનું કર્યું કામ બાકી રહી જાય છે? આના સંબંધમાં ટીકામાં આવેલ આ વાકય પણ ધ્યાન દેવા એ છે કે “પ્રત્યેક પરિણામ પિત–પિતાના અવસરે જ પ્રગટ થાય છે.”
આ બધા ઉપરથી એ જ નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે જે દ્રવ્યની જે પર્યાય, જે સમયે, જે કારણે થવાની છે, તે તે અનુસાર જ ' થાય છે.
પ્રસિદ્ધ તાર્કિક આચાર્યશ્રી સમતભદ્ર સ્વયંભૂરતેત્રમાં લખે છે – प्रलंध्यशक्तिर्भवितव्यतेयं, हेतुद्वयाविष्कृत कार्यलिंगा। अनीश्वरो जन्तुरहं क्रियातः संहत्य कार्येष्विति साध्ववादी ॥३३॥
અહીં ભગવાનને સંબોધિત કરતાં આચાર્ય સમન્તભદ્ર કહે છે કે હે જિનદેવ! આપે એ ગ્ય જ કહ્યું છે કે હેતદ્વયથી ઉત્પન્ન થનારું કાર્ય જ જેનું જ્ઞાપક છે એવી જે ભવિતવ્યતા, તેની શક્તિ અલંથ છે અર્થાત તેની શક્તિનું ઉલ્લંઘન કરી શકાતું નથી, જે થવાનું હોય છે, તે થઈને જ રહે છે. છતાં પણ આ વિચારહીન સંસારી પ્રાણી ‘હું આ કાર્ય કરી શકું છું” –આ પ્રકારના અહંકારથી પીડિત રહે છે, જ્યારે ભવિતવ્યતા વિના અનેક સહકારી કારણે મેળવીને પણ કાર્ય સંપન્ન કરવામાં સમર્થ થતા નથી.
શ્રી પવનન્દિમુનિરાજ લખે છે – "लोकाश्चेतसि चिन्तयन्त्यनुदिनं कल्याणमेवात्मनः कुर्यात्सा भवितव्यतागतवती तत्तत्र यद्रोचते। मोहोल्लासवशादतिप्रसरतो हित्वा विकल्पान् बहून्
रागद्वेषविषोज्झितैरिति सदा सद्भिः सुखं स्थीयताम् ॥५३॥ . ૧. પવનન્દ્રિપંચવિંશતિકા, અ-૩, લેક ૫૩
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
એક અનુશીલના
મનુષ્ય મનમાં પ્રતિદિન પિતાના કલ્યાણને જ વિચાર કરે છે, પરંતુ આવેલી ભવિતવ્યતા તે જ કરે છે કે જે તેને ચે. છે. તેથી સજજન પુરુષ રાગ-દ્વેષરૂપી વિષથી રહિત થતા થકા મોહના પ્રભાવથી અતિશય વિસ્તારને પામવાવાળા ઘણા વિકલ્પ છેડીને સદા સુખપૂર્વક સ્થિત રહૈ.”
પંડિત પ્રવર આશાધરજી “અધ્યાત્મ-રહય”માં લખે છે – “भवितव्यतां भगवतीमधियन्तु रहन्त्वहं करोमीति । यदि सद्गुरूपदेशव्यवसित-जिनशासनरहस्या : ॥६६॥
જે સદગુરુના ઉપદેશથી જિનશાસનનું રહસ્ય આપે યથાર્થ નિશ્ચિત કર્યું હોય, સમજ્યા હે–તે “હું કરું છું આ અહંકારપૂર્ણ કર્તુત્વની ભાવના છેડે અને ભગવતી ભવિતવ્યતાને આશ્રય ગ્રહણ કરો.”
ઉક્ત છંદમાં ભવિતવ્યતાને ભગવતી કહેવામાં આવેલ છે. આ છંદની વ્યાખ્યામાં પંડિત શ્રી યુગલકિશોરજી મુખ્તાર લખે છે –
“ભગવાન સર્વત્તાના જ્ઞાનમાં જે કાર્ય, જે સમયે, જ્યાં, જેના દ્વારા, જે પ્રકારે થવું ઝળકયું છે, તે, તે જ સમયે, ત્યાં જ, તેના જ દ્વારા અને તે જ પ્રકારે સંપન્ન થશે. આ ભવિષ્ય વિષયક કથનથી ભવિતવ્યતાના ઉક્ત આશયમાં કેઈ અંતર પડતું નથી, કેમ કે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં તે કાર્યની સાથે તેને કારણ-કલાપ પણ ઝળક્ય છે, સર્વથા નિયતિવાદ અથવા નિર્દેતુક ભવિતવ્યતા કે જે અસંભવિત છે, તે કથનને વિષય જ નથી. એ સિવાય સર્વજ્ઞના જ્ઞાનાનુસાર પદાર્થોનું પરિણમન નથી થતું, પરંતુ પદાર્થોના પરિણમન અનુસાર સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પરિણમન અથવા ઝળકાવ થાય છે. જ્ઞાન યાકાર છે, નહિ કે ફેય જ્ઞાનાકાર.” ૧
આચાર્ય કલ્પ પંડિત ટેડરમલજીએ પિતાના મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકમાં અનેક સ્થળોએ આની ચર્ચા કરી છે. તેમનાં કેટલાંક કથન આ પ્રકારે છે – ૧. અધ્યાત્મ-રહસ્ય પૃષ્ઠ ૮૩-૮૪
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
“આ રીતે ક્રોધથી બૂરું ચાહવાની ઇચ્છા તે હેય, (પણ) બૂરું થવું ભવિતવ્યને આધીન છે. આ રીતે માન વડે પિતાની મહંતતાની ઈચ્છા તે હાય, (પણ) મહંતતા થવી ભવિતવ્યને આધીન છે. આ રીતે માયા વડે ઈષ્ટસિદ્ધિને અર્થે છળ તે કરે, પરંતુ ઈષ્ટસિદ્ધિ થવી ભવિતવ્યને આધીન છે. આ રીતે લેભથી ઈષ્ટપ્રાપ્તિની ઈચ્છા તે થાય, પરંતુ ઈષ્ટપ્રાપ્તિ થવી ભવિતવ્યને આધીન છે.” ૧
કષાયપાહુડ અને ધવલમાં પણ કહ્યું છે –
પ્રશ્નઃ આ (છાસઠ) દિવસમાં દિવ્યધ્વનિની પ્રવૃત્તિ કેમ ન થઈ?
ઉત્તર ગણધરને અભાવ હેવાને કારણે
પ્રશ્નઃ સૌધર્મ ઇન્દ્ર તે જ વખતે ગણધરને ઉપસ્થિત કેમ ન કર્યા?
ઉત્તરઃ ન કર્યા, કેમ કે કાળલબ્ધિ વિના અસહાય સૌધર્મ ઈન્દ્રને, તેમને ઉપસ્થિત કરવાની શક્તિને તે વખતે અભાવ હતેશ
કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાના ઉલિખિત ઉદ્ધરણમાં તે અત્યંત સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જેનું જે પરિણમન જે દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર -કાળ-ભાવ અનુસાર થવું જિનેન્દ્રદેવે જોયું છે, તેને ઈન્દ્ર તે શું સ્વયં જિનેન્દ્ર પણ ટાળી શકતા નથી.
આ ઉપરથી કેટલાક લેકે કહે છે કે એ તે બિલકુલ બરાબર છે કે જિનેન્દ્રદેવ ટાળી શકતા નથી કેમ કે જૈનમાન્યતાનુસાર જિનેન્દ્ર ભગવાન જગતના માત્ર જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છે, કર્તા-હર્તા નથી; પણ ભગવાન ટાળી શકતા નથી, તે શું આપણે પણ નથી ટાળી શકતા? જે આપણે પણ ન ટાળી શકતા હોઈએ તે પછી આપણે તે ભગવાનના જ્ઞાનને આધીન થઈ ગયા. જેવું તેમણે જાણી લીધું, તેવું જ આપણે કરવું પડશે, અથવા આપણું પરિણમન તેવું જ થશે કે જેવું ભગવાને જાણ્યું છે. ૧. મેક્ષમાર્ગ પ્રકાશક, પૃષ્ઠ ૪૨-૪૩ ૨. જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાન્ત કેશ, ભાગ ૨, પૃષ્ઠ ૬૧૪
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૩૯ તેમનું આ કહેવું બરાબર નથી, કેમ કે વસ્તુનું પરિણમન ભગવાનના જ્ઞાનને આધીન નથી. જે રૂપે વસ્તુ સ્વયં પરિણમી હતી, પરિણમી રહી છે અને પરિણમશે; ભગવાને તે તેને તે રૂપે માત્ર જાણી છે. જ્ઞાન તે પરને માત્ર જાણે છે, પરિણુમાવતું નથી.
જેમ જ્ઞાનને આધીન વસ્તુ નથી, તેવી જ રીતે વસ્તુને આધીન જ્ઞાન પણ નથી. બન્નેનું સ્વતંત્ર પરિણમન પિત–પિતાના કારણે થાય છે.
મારી સમજણમાં એ નથી આવતું કે જ્ઞાન દ્વારા જાણી લેવા માત્રથી વસ્તુની સ્વતંત્રતા કેવી રીતે ખંડિત થઈ જાય છે. સ્વતંત્રતા જ્ઞાનથી નહિ, પિતાના અજ્ઞાનથી ખંડિત થાય છે. જ્ઞાન તે વસ્તુના પરિણમનમાં કઈ પણ પ્રકારને હસ્તક્ષેપ કર્યા વિના માત્ર તેને જાણે છે.
બીજું એ કહેવું કેટલું હાસ્યાસ્પદ છે કે જે ભગવાને જાણ્યું છે, તેમાં તે પિતે ભલે કઈ પરિવર્તન ન કરી શકે, પણ હું તે કરી શકું છું. એ ભગવાનથી પણ મટે થઈ ગયે. જે કાર્ય અનંતવીર્યના ધણી ભગવાન પણ કરી શકતા ન હોય, તે કાર્ય આ અલ્પવિર્યવાન હોવા છતાં પણ કરી બતાવવા ઈચ્છે છે.
આ ઉપરથી જે કઈ કહે કે ભગવાન તે વીતરાગી અને સર્વજ્ઞ છે. વીતરાગી હેવાથી તેમને કાંઈ પણ કરવાની આકાંક્ષા નથી અને સર્વજ્ઞ હેવાથી જે કાંઈ જેમ થવાનું છે, તે બધું તેઓ જાણે છે, તેથી તેમને કાંઈ ફેરફાર કરવાનો વિકલ્પ ઉઠતે નથી, પણ આપણે તે રાગી-બી અને અલ્પજ્ઞ છીએ. ન તે આપણે ભવિષ્યની વાત જાણીએ છીએ અને આપણને કાંઈક કરી દેખાડવાની તમન્ના પણ છે. તેથી અમારી તુલના વીતરાગી-સર્વજ્ઞ ભગવાન સાથે કેમ કરે છે?
તેને કહીએ છીએ કે અહીં આચાર્ય દેવે “ભગવાન પરના કર્તા નથી માત્ર એટલી વાત નથી કરી, પરંતુ “ો વા' શબ્દ દ્વારા ઈન્દ્ર પણ નથી કરી શકતે અર્થત કઈ પણ નથી કરી શકતા -વાળી વાત પણ કહી છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
કમબદ્ધપર્યાય
- જિનેન્દ્ર નથી કરી શકતા અર્થાત્ સર્વજ્ઞ અને વિતરાગી નથી કરી શકતા અને ઈન્દ્ર નથી કરી શકતા અર્થાત રાગી અને અલ્પજ્ઞ નથી કરી શકતા. “જિનેન્દ્રની સામે “ઈન્દ્ર' શબ્દને પ્રગ કરીને આચાર્ય બધા અલ્પ અને રાગીઓની વાત કરે છે કેમ કે રાગીઓ અને અલ્પોમાં ઈન્દ્ર જ સર્વશક્તિશાળી છે. ઉક્ત શંકાના સમાધાન માટે જ “ઈન્દ્ર' શબ્દને પ્રવેશ કરવામાં આવે છે. પણ આ અજ્ઞાની જગતને ભગવાનની નહિ, પિતાની ચિન્તા છે. તેથી જ તે કહે છે કે ભલે ભગવાન ન કરી શકે, પણ હું તે કરી શકું છું.
કમબદ્ધપર્યાયના પિષક ઉક્ત કથનને ઉદ્દેશ્ય જ પર-કતૃત્વને નિષેધ છે. એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કર્તા-હર્તા-ધર્તા નથી—આ માન્યતા જ જૈનદર્શનને મૂળાધાર (મેરુદંડ) છે.
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયને કર્તા સ્વયં છે. પરિણમન તેને ધર્મ છે. પિતાના પરિણમનમાં તેને પરદ્રવ્યની જરાય અપેક્ષા નથી. નિત્યતાની જેમ પરિણમન પણ તેને સહજ સ્વભાવ છે. અથવા પર્યાયના કર્તા સ્વયં પર્યાય છે. તેમાં તારે કાંઈ પણ કરવાનું નથી અર્થાત્ કાંઈ પણ કરવાની ચિંતા કરવાની નથી. અજીવ દ્રવ્ય પરમાં તે કાંઈ કરતાં જ નથી; પિતાની પર્યાય કરવાની ચિંતા પણ નથી કરતાં તે શું તેમનું પરિણમન અટકી જાય છે? ના; તે પછી જીવ પણ શા માટે પરિણમનની ચિંતામાં વ્યર્થ જ આકુળ-વ્યાકુળ થાય છે?
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયના કર્તૃત્વમાં અથવા તે પર્યાય જ પિતાના પરિણમનમાં પૂરેપૂરી સમર્થ છે. હે આત્મા! તારે તેમાં કાંઈ પણ કરવાનું નથી, તું નકામે જ તેની ચિંતામાં તાર ભાવ બગાડી રહ્યો છે. જે દ્રવ્ય અથવા પર્યાયના પરિણમનની ચિંતા તું તારા શિર લઈને ફરી રહ્યો છે, નાચી રહ્યો છે, તેને તારી અથવા તારા સડયાગની જરાય આવશ્યકતા નથી, પરવા નથી; તું જ બળવાન બળદથી ખેંચાતા ગાડાની નીચે-નીચે ચાલીને હું જ ગાડું ખેંચું છું” એ અભિમાનમાં પકડાયેલા કૂતરાની જેમ આકુળ-વ્યાકુળ થઈ રહ્યો છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૪૧
વસ્તુસ્વરૂપ તને વિશ્વાસ અપાવે છે કે તું જગત તરફ નિશ્ચિંત રહે, પરંતુ પરના કતૃત્વના અહંકારથી પકડાયેલા એ કહે છે કે દીકરી દુકાન સંભાળી લ્યે તા હું નિશ્ચિંત થઈ શકું. જ્યાં સુધી જે કામ હું કરું છું તે કામ બીજો કરવા ન લાગે, ત્યાં સુધી હું કેવી રીતે નિશ્ચિત થઇ શકુ? પણ હું કહુ છુ કે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’સિવાય આજસુધીમાં કાઈ એવા પુત્ર જન્મ્યા નથી જે કતૃત્વના અહંકારથી પકડાયેલ પિતાને પૂરેપૂરા નિશ્ચિત કરી દે. ક્રમબદ્ધપર્યાય જ એક એવી છે કે જે તેને સમજે, તેના ઉપર શ્રદ્ધા રાખે, તે નિશ્ચિત થઈ શકે છે.
કતૃત્વના અહંકારથી પકડાયેલ વ્યક્તિની સમસ્યા જ એ છે કે કેાઈ એનુ કામ સંભાળે, તે તે નિશ્ચિત થાય. આ વાત તેની સમજણુમાં જ આવતી નથી કે તે પરનુ અથવા પર્યાયનું કાંઇ કરતા જ નથી, અજ્ઞાનને કારણે માત્ર તેમની ચિંતા કરે છે અને ચિંતાના કર્તો પણ ત્યાં સુધી છે કે જ્યાં સુધી અજ્ઞાન છે.
જૈનદર્શન અકર્તાવાદી દર્શન કહેવાય છે. અકર્તાવાદના અ માત્ર એટલેા જ નથી કે આ જગતના કર્તા કોઇ ઈશ્વર નથી, પરંતુ એ પણ છે કે કોઈ પણ દ્રવ્ય કાઇ અન્ય દ્રવ્યના પરિણમનના કર્તા-હર્તા નથી. જ્ઞાની આત્મા તેા પોતાના વિકારના પણ કર્તા નથી થતા. આ વાત સમયસારના કર્તા-કમ અધિકાર અને સવિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારમાં વિસ્તારથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે.
સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારની જે ગાથાઓની ટીકામાં ક્રમનિયમિતપર્યાયના ઉલ્લેખ આવ્યા છે, તેમાં અંતે અકર્તૃત્વ જ સિદ્ધ કર્યું છે. કે જે નીચેની પંકિતમાં સ્પષ્ટ છે.
"एवं हि जीवस्य स्वपरिणामैरुत्पद्यमानस्याप्यजीवेन सह कार्यकारणभावो न सिध्यति, सर्वद्रव्याणां द्रव्यांतरेण सहोत्पाद्योत्पादकभावाभावात् तदसिद्धौ चाजीवस्य जीवकर्मत्वं न सिध्यति, तदसिद्धौ च कर्त्तृकर्मणोरनन्यापेक्षसिद्धत्वात् जीवस्याजीवकर्तृत्वं न सिध्यति । अतो जीवोऽकर्त्ता अवतिष्ठते ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
આમ જીવ પિતાના પરિણામેથી ઉપજતે હોવા છતાં તેને અજીવની સાથે કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ નથી થતું, કેમકે સર્વ દ્રવ્યને અન્ય દ્રવ્ય સાથે ઉત્પાદ્ય-ઉત્પાદકભાવને અભાવ છે, તે (કાર્યકારણભાવ) નહિ સિદ્ધ થતાં, અજીવને જીવનું કર્મ સિદ્ધ થતું નથી, અને તે (-અજીવને જીવનું કર્મ7) નહિ સિદ્ધ થતાં, કર્તા-કર્મની અન્ય નિરપેક્ષપણે (-અચંદ્રવ્યથી નિરપેક્ષપણે, સ્વદ્રવ્યમાં જ) સિદ્ધિ હેવાથી, જીવને અજીવનું કતૃત્વ સિદ્ધ થતું નથી. માટે જીવ અકર્તા કરે છે.
ભાવાર્થ: સર્વ દ્રવ્યના પરિણામ ભિન્ન ભિન્ન છે. બધાં દ્ર પિત–પિતાના પરિણામેના કર્તા છે, તેઓ તે પરિણામેના કર્તા છે, તે પરિણામે તેમનાં કર્મ છે. નિશ્ચયથી કેઈન કેઈની સાથે કર્તા-કર્મસંબંધ નથી. માટે જીવ પિતાના પરિણામને જ કર્તા છે અને પિતાના પરિણામ કર્મ છે. એવી જ રીતે અજીવ પિતાના પરિણામેનું જ કર્તા છે અને પિતાના પરિણામ કર્મ છે. આ રીતે જીવ બીજાના પરિણામને અકર્તા છે.” ૧
આ ઉપરથી કેઈ કહે કે ભલે પરના પરિણમનને કર્તા નહિ, પણ પિતાના પરિણમનને કર્તા-હર્તા તે હું છું જ. તેને કહે છે કે અવશ્ય છે, કેમ કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાની પરિણતિનું કર્તા-શૈક્તા તે છે જ, પણ એને આશય એ નથી કે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં આપનું જે ભાવી પરિણમન ઝળકયું છે, તેમાં આપ કાંઈ ફેરફાર કરી શકે છે.
જે ફેરફાર નથી કરી શકતા તે પછી હું મારી પરિણતિને કર્તા જ કયાં રહ્યો? – આ પ્રકારની શંકા પણ જગતને થાય છે, કેમ કે જેણે ફેરફાર કરવાને જ કરવું માની રાખ્યું છે, તે એનાથી આગળ વિચાર પણ શું કરી શકે? શું ફેરફાર કર્યા વિના કાંઈ કરવાનું હતું જ નથી? શું એવું ન થવાનું હોય તેવું કરવું તેજ કરવું છે, જેવું થવાનું હોય તેવું કરવું તે શું કરવું નથી?
૧. સમયસાર ગાથા ૩૯૮ થી ૩૧૧ની ટીકા અને ભાવાર્થ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૪૩
સ્વકર્તાવ કહે, સહજકર્તુત્વ કહે, અકર્તુત્વ કહે–બધાને એક જ અર્થ છે. જૈનદર્શન અકર્તાવાદી દર્શન છે–એને ભાવ જ એ છે કે સહજકર્તાવાદી અથવા સ્વર્તાવાદી છે, પરકર્તાવાદી અથવા ફેરફાર કર્તાવાદી નહિ. સહજ થવું અને કરવું એક જ વાત છે. ભવિષ્યમાં આપણું જે થવાનું છે, તે જ થશે અર્થાત્ આપણે પુરુષાર્થપૂર્વક તે જ કરીશું. આમાં પુરુષાર્થની ક્યાંય કેઈ ઉપેક્ષા નથી, કયાંય કઈ પરાધીનતા નથી; સર્વત્ર સ્વાધીનતાનું સામ્રાજ્ય છે. આમાં બધું જ છે–સ્વભાવ છે, પુરુષાર્થ છે, ભવિતવ્ય છે, કાળલબ્ધિ છે અને નિમિત્ત પણ છે. –પાંચે ય સમવાય ઉપસ્થિત છે.
આત્મા પોતાના પરિણામે કર્તા છે કે નથી? આ સંદર્ભમાં પૂ. સ્વામીજીનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રકારે છે –
“પ્રશ્ન: પર્યાયે કમબદ્ધ છે; આત્માની પર્યાય પણ ક્રમબદ્ધ જે થવા ગ્ય છે તે જ થાય છે, તેથી આત્મા તેમને અકર્તા છે –(મું) આ વાત યથાર્થ છે?
- ઉત્તરઃ ના, આત્મા પિતાની પર્યાયને અકર્તા છે–એ વાત યથાર્થ નથી. આત્મા પિતાની જે જે ક્રમબદ્ધપર્યરૂપે પરિણયે છે તેમને કર્તા તે પોતે જ છે, પરંતુ અહીં એટલું વિશેષ સમજવા
ગ્ય છે કે “આત્માને જ્ઞાયકસ્વભાવ છે” –એવી જેની દષ્ટિ થઈ છે અથવા ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય થયે છે, તે જીવ મિથ્યાવાદિ ભાવરૂપે પરિણમતે જ નથી. માટે મિથ્યાત્વાદિ ભાવેને તે તે અકર્તા જ છે તથા જે અલ્પ રાગાદિ વિકાર થાય છે તેમાં પણ તે એકત્વરૂપે પરિણમતું નથી. તે અપેક્ષાએ તે પાગાદિને પણ અકર્તા છે; પરંતુ પિતાનાં સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનાદિ નિર્મળ “ક્રમબદ્ધપરિણામેને તે તે કર્તા છે.
* “કમબદ્ધપરિણામને એ અર્થ નથી કે આત્મા પોતે કર્તા થયા વિના જ તે પરિણામ થઈ જાય છે. જ્ઞાની પિતાના નિર્મળ જ્ઞાનભાવને કરતે થકે પિતે તેને કર્તા થાય છે અને અજ્ઞાની પિતાના અજ્ઞાનભાવને કરતે થકે તેને કર્તા થાય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
૪૪
- આ પ્રકારે પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતે જ પિતાના ક્રમબદ્ધપરિણામનું કર્તા છે. ૧
આ જ વાતને જે વસ્તુ સ્વરૂપ તરફથી વિચાર કરવામાં આવે તે આ જ નિષ્કર્ષ ઉપર પહોંચીશું, કેમ કે નિત્યતાની જેમ પરિણમન પણ પ્રત્યેક દ્રવ્યને સ્વભાવ છે. જે વસ્તુને જે સ્વભાવ છે, તેના હેવામાં પરના સહયોગની શી જરૂર છે? જે દ્રવ્યને પિતાના પરિણમનમાં પરની અપેક્ષા હેય તે પછી તે તેને
સ્વભાવ જ કયાં રહ્યો? દ્રવ્ય શબ્દ જ દ્રવણશીલતા-પરિણમનશીલતાને ઘાતક છે. જે સ્વયં પ્રવે-પરિણમે, તેને જ દ્રવ્ય કહે છે.
પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક દ્રવ્યત્વ નામને સામાન્યગુણ છે-શક્તિ છે. તેને કારણે જ દ્રવ્ય પરિણમનશીલ છે. પરિણમનશીલતા દ્રવ્યને સામાન્ય ધર્મ છે, સહજ ધમ છે, સ્વાભાવિક ધર્મ છે, પરનિરપેક્ષ ધર્મ છે.
જ્યારે પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વયં પિતાનાથી દ્રવી રહ્યું છે, પિતાના નિયમિત પ્રવાહમાં વહી રહ્યું છે, સહજ ક્રમબદ્ધ પરિણમી રહ્યું છે; તે પછી એવી શી આવશ્યકતા છે કે તે પોતાના ક્રમને ભંગ કરે? વસ્તુના સ્વરૂપમાં એવી શી અડચણ છે કે તે પોતાની ચાલ બદલે? અને શા માટે બદલે ? તેને શી જરૂર છે પિતાની ચાલ બદલવાની?
બદલે પણ કેવી રીતે? કે જ્યારે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાય સ્વ-અવસરે જ થાય છે. પહેલાં જ સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે જેટલા ત્રણ કાળના સમયે છે, તેટલી જ પ્રત્યેક દ્રવ્યની પર્યાયે છે અને એક-એક પર્યાય એક એક સમયમાં અંકિત છે. જે એક પર્યાયને પિતાના સ્થાન (સમય)થી ખસેડવામાં આવશે તે તે સ્થાન (સમય) ખાલી થઈ જશે. તે સ્થાન (સમય)ની પૂર્તિના હેતએ બીજી પર્યાય ક્યાંથી આવશે? જે ઈષ્ટ પર્યાયને આપ લાવવા ઈચ્છે છે, તેને જે પિતાના સ્થાન (સમય)થી ખસેડીને ત્યાં લાવશે તે શું અહીંની પર્યાયને ત્યાં લઈ જશે? કે જે સંભવિત નથી. 1. આત્મધમ, માર્ચ ૧૯૭૦, પૃષ્ઠ ૫૨
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
- -
૪૫
છેવટે વસ્તસ્વરૂપને સહજ સ્વીકાર શા માટે નથી થતું, પરાણે પરિવર્તનની હઠ શા માટે? ધર્મ તે વસ્તુસ્વરૂપના સહજ સ્વીકારનું નામ છે. વસ્તસ્વરૂપની સહજ પરિણુતિને સ્વીકાર જ ધર્મની શરૂઆત છે. આવી વ્યક્તિની દષ્ટિ સહજ અંતરખી હોય છે. ક્રમબદ્ધ પરિણમનને સહજ સ્વીકાર કરનાર જીવના કમબદ્ધમાં પણ સહજ સ્વભાવ-સન્મુખ પરિણમન હોય છે. વસ્તુસ્વરૂપમાં જ આ સુવ્યવસ્થિત સુમેળ છે.
દ્રવ્ય અને ગુણની જેમ પર્યાય પણ સત્ છે. પ્રવચનસાર ગાથા ૧૦૭ માં આને સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. દ્રવ્ય અને ગુણ જે ત્રિકાળી સત છે તે પર્યાય સ્વસમય અર્થાત્ એક સમયનું સત્ છે. જેવી રીતે દ્રવ્ય અને ગુણની ત્રિકાળી સત્તાને પડકારી (ચેલેન્જ આપી) શકાતી નથી, તેવી જ રીતે પર્યાયની પણ સ્વસમય સત્તાને પડકારી શકાતી નથી.
પરંતુ દ્રવ્ય અને ગુણેથી અજાણ અજ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ પર્યાય પર રહે છે, પર્યાયને ફેરફાર કરવાના વિકલ્પમાં જ ગૂંચાયેલી રહે છે. આ જ ગૂંચવણને કારણે તેની ષ્ટિ સ્વદ્રવ્ય ઉપર જઈ શકતી નથી, તે દ્રવ્યદષ્ટિ અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિ બની શકતું નથી.
આગમમાં “પાયમૂઢા દિ ઉત્તમયા” તથા “ પાપણુ પિત્ત જીવા પરમ ત્તિ નિ”િ કહીને પર્યાય દષ્ટિવાળાને મિથ્યાષ્ટિ અને દ્રવ્ય દષ્ટિવાળાને સમ્યગ્દષ્ટિ કહેવામાં આવેલ છે.
દ્રવ્યદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પર્યાની ક્રમબદ્ધતાની પ્રતીતિ આવશ્યક છે. પર્યાય પણ સ્વકાળનું સત્ છે, તેમાં પણ કઈ પ્રકારને ફેરફાર સંભવ નથી-એવી પ્રતીતિ થતાં જ પર્યાય તરફથી નિશ્ચિત થયેલ દષ્ટિ સ્વભાવ તરફ ઢળી જાય છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીતિ વિના દષ્ટિનું સ્વભાવ-સન્મુખ થવું સંભવ નથી; કારણકે પર્યાયામાં પિતાની ઈચ્છાનુકૂળ ફેરફાર કર૧. પ્રવચનસાર, ગાથા ૯૩ ૨. તે જ ગાથા ૯૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
ક્રમબદ્ધપર્યાય
વાના ખાજો તેના ઉપર રહ્યા કરે છે. ફેરફાર કરવાના ભારથી એજારૂપ થયેલી દૃષ્ટિમાં એ શક્તિ નથી કે તે સ્વભાવ તરફ જોઈ શકે. દૃષ્ટિ સપૂર્ણ પણે ભાર વિનાની થયા વિના અંતર–પ્રવેશ શક્રય નથી. કહ્યું પણ છે :
'
જિનકે માથે ભાર, વે ડુબે મઝધારમે';
હમ તો ઉતરે પાર, ઝોંક ભારકા ભારમે,
ભાર લઈને ઉપર ચડવુ કઠણ જ નહિ, અસભવ છે, ખાસ કરીને એવા ભાર કે જેને ઉપાડવાનુંય સામર્થ્ય આપણામાં ન હાય. શુ કોઈ પર્વતને લઇને પર્વત ઉપર ચડી શકે છે? ના, કદી નહીં. તેવી જ રીતે પરદ્રવ્યમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિવાળા જીવ નિજદ્રવ્યમાં પ્રવેશ કરી શકતા નથી.
જો કે સ્વયં પરિણમનશીલ આ જગતના પરિણમનની જરા પણ જવામદારી એના શિરે નથી તેા પણ અજ્ઞાની આત્મા સ્વય'ની મિથ્યા કલ્પનાના આરાપિત ભારથી પોતે જ દખાઈ રહ્યો છે.
પરમાં તે એને કાંઈ કરવાનું જ નથી, પોતાની પર્યાયમાં પણ કાંઈ કરવાનું નથી. બધું જ સહજ થઈ રહ્યું છે અને થતું રહેશે. કહ્યુ પણ છે —
“હાતા સ્વય' જગત પરિણામ, મૈં જગ કા કરતા કયા કામ ”
•
આ ઉપરથી કેટલાક લોકો કહે છે કે ભલે પરનુ નહી, પણ પાતાનું કામ તેા કરવું જ પડશે. જો આપણે આપણું જ કામ નહિ કરીએ તેા કાણુ આપણું કામ કરી જશે? ખાવું પીવું, ઊડવુ-મેસવું તો કરવું જ પડશે, અને આ બધુ સમજી-વિચારીને . કરવું પડશે, નહીં તે બધી ગરબડ થઈ જશે, સ્વાસ્થ્ય ખરબાદ થઈ જશે.
તેને કહીએ છીએ કે જરા વિચાર તે કર કે જ્યારે તું માતાના પેટમાં હતા, ત્યારે સમજી-વિચારીને શુ' શું કરતા હતા? એવી જ રીતે જ્યારે મહિના બે મહિનાના હતા, ત્યારે પશુ સમજી વિચારીને શુ કરતા હતા ? છતાં પણ આટલે માટી થઈ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન,
ગયે. અને હવે ઘણે સમજણે થઈ ગયો છે, ખૂબ સમજી-વિચારીને ખાય-પીએ, ઊઠે-બેસે છે, છતાં પણ નિરંતર અશક્ત કેમ તે જાય છે? હવે આ શરીરને સારી રીતે સંભાળી લેને કે કયાંક એ અહીં જ ન છૂટી જાય અને તું એને અહીં જ છેડીને ચાલતે થા? પૂરેપૂરી રીતે સંભાળીને રાખવા છતાં પણ એક દિવસ એ જ થશે કે એ અહીં જ પડયું રહેશે અને તારે એને છેડીને જવું પડશે; છતાં પણ આમાં કત્વનું અભિમાન તારાથી છૂટતું નથી.
આ શરીર ઉપર તારું રચમાત્રેય જોર ચાલતું નથી. આ તારા વાળ કાળામાંથી સફેદ તને પૂછીને થયા હશે? ચહેરા ઉપર જે કરચલીઓ જોવામાં આવે છે, એ પણ તારી સંમતિથી જ પડી હશે?
જે ના, તે પછી એમ શા માટે સ્વીકારતે નથી કે “હેતા સ્વયં જગત પરિણામ, મેં જાકા કરતા કયા કામ.” શરીર પણ પર છે, જેના ઉપર તું તારું કર્તૃત્વ સ્થાપી રહ્યો છે.
આ ઉપરથી કેટલાક લેકે કહે છે કે જાણવું-દેખવું તે આત્માને સ્વભાવ છે, તે તે કરવું જ પડશે. તેમને અમારું કહેવાનું છે કે તેમાં કરવું શું પડશે? એ તે સહજ થાય છે.
શું જાણવું અને શું ન જાણવું-એને વિવેક તે કરે જ પડશે? એમ હું જ ચાલશે કે જે ઈચ્છો તે જાણ્યા-દેખ્યા કરે. કાંઈક તે મર્યાદા રાખવી જ પડશે, કાંઈક તે નક્કી કરવું જ પડશે. શું આપણે આપણાં જ્ઞાન-દર્શનને એમ જ છૂટાં મૂકી દઈશું– સાંઢની જેમ; કે જે જ્યાં ઈચ્છે ત્યાં મેઢું નાખ્યા કરઓછામાં ઓછું તેને તે સ્વભાવ-સન્મુખ કરવાં જ પડશે. કાંઈ કરવું નથી, કાંઈ કરવું નથી, એ બધું કેવી રીતે ચાલે? “જ્ઞાનને સ્વભાવસન્મુખ કરે” –ઓછામાં ઓછી એટલી વાત તે રહેવા દે.
જે આમ કેઈ કહે તો તેને કહીએ છીએ-ભાઈ! જ્ઞાનને સ્વભાવ-સન્મુખ કરવાના વિકલ્પથી જ્ઞાન સ્વભાવ-સન્મુખ થતું નથી, પરંતુ આ વિકલ્પના પણ ભારથી રહિત થતાં જ્ઞાન સ્વભાવ-સન્મુખ
ઢળે છે.
- જ્ઞાનની પ્રત્યેક પર્યાય સ્વકાર્ય કરવામાં પરસુખાપેક્ષી નથી.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ક્રમબદ્ધપર્યાય
તે પોતામાં પરિપૂર્ણ છે, સ્વકાર્ય કરવામાં પૂર્ણ શક્તિશાળી છે, પૂર્ણ સુચાગ્ય છે. તેની ચાગ્યતામાં તેનુ જ્ઞેય પણ નિશ્ચિત છે. જ્ઞાનની જે પર્યાયમાં જે શેયને જાણવાની ચાગ્યતા છે, તે પર્યાય તે જ જ્ઞેયને પોતાના વિષય બનાવશે, તેમાં કોઈના હસ્તક્ષેપ ચાલી શકતા નથી.
આ એક ધ્રુવસત્ય છે કે જ્ઞેયને અનુસાર જ્ઞાન થતું નથી, પરંતુ જ્ઞાન અનુસાર જ્ઞેય જાણી શકાય છે; નહિ તે એમ શા માટે થાય કે જે જ્ઞેય સામે હાય, તેનું તેા જ્ઞાન નથી થતું અને જે જ્ઞેય સામે ન હોય, ક્ષેત્ર-કાળથી દૂર હાય, તેનું જ્ઞાન થતું દેખાય છે. નવવિવાહિત અમલદારને સામે બેઠેલા કારકુન દેખાતા નથી, પરંતુ કચેરીથી દૂર ઘરમાં કે પિયરમાં બેઠેલી પત્ની દેખાય છે. આ પ્રકારના એક શ્લાક પ્રમેયરત્નમાળામાં આવે છે " पिहिते कारागारे तमसि च सूचीमुखाप्रदुर्भेधे । मयि च निमीलितनयने तथापि कान्ताननं व्यक्तम् ॥ १
-
કારાગારમાં પૂરાયેલા કાઈ કામીજન કહે છે કે જો કે કારાગારનું બારણું ખધ છે અને અંધકાર એટલેા ગાઢ છે કે સેાયની અણીથી પણ ભેદી શકાતા નથી તથા મે' મારી બન્ને આંખા બંધ કરી દીધી છે, તે પણ મને મારી પ્રિયાનું મુખ સ્પષ્ટ દેખાઈ રહ્યું છે.”
આથી એ સિદ્ધ છે કે જ્ઞેય અનુસારે જ્ઞાન થતુ નથી, પરંતુ જ્ઞાનને અનુસાર જ્ઞેય જણાય છે. એનુ તાત્પ એ છે કે ક્ષયાપશમ જ્ઞાનમાં જે વખતે જે જ્ઞેયને જાણવાની યાગ્યતા હાય છે, તે વખતે તેજ જ્ઞેય જ્ઞાનના વિષય બને છે, અન્ય નહિ.
આ વાતને ન્યાયશાસ્ત્રના નીચે લખેલા સૂત્રથી સારી રીતે સમજી શકાય છે:--
हि प्रतिनियतमर्थं
" स्वावरणक्षयोपशमलक्षणयोग्यतया
व्यवस्थापयति ॥ ९ ॥ २
૧. આચાય અનંતવી : પ્રમેયરત્નમાળા, અ. ૨, સૂત્ર ૧૨ ની ટીકા ૨. આચાય. માણિકયનદિ : પરીક્ષામુખ, અ. ૨, મુત્ર ૯
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
સ્વાવરણક્ષપશમ છે લક્ષણ જેનું-એવી ગ્યતા જ એ વ્યવસ્થા કરે છે કે જ્ઞાન કેને જાણે.”
અહીં પશમ જ્ઞાન કેને જાણે અને કોને ન જાણે-એની ચર્ચા ચાલી રહી છે. કેવળજ્ઞાનમાં તે એ પ્રશ્ન જ સંભવિત નથી; કેમ કે તે તે એક સમયમાં જ લેકાલેકને જાણે છે.
બૌદ્ધોનું એમ કહેવું છે કે-જ્ઞાન 3યથી ઉત્પન્ન થાય છે, યાકાર હોય છે અને તેને જાણનાર હોય છે, જેને તેઓ તદુત્પત્તિ, તદાકાર અને તદધ્યવસાય રૂપે પ્રસ્તુત કરે છે જેને ઉકત વાતને સ્વીકાર કરતા નથી.
આ સંબંધમાં તેઓ જૈનને પૂછે છે કે જે જ્ઞાન યથી ઉત્પન્ન નથી થતું તે પછી તમારા મતમાં જ્ઞાન અમુક ને જ કેમ જાણે છે, અન્યને શા માટે નહિ–એને નિયામક કેણ હોય? બૌદ્ધોના મતમાં તે જે જ્ઞાન જે 3યથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેને જ જાણે છે–એ વ્યવસ્થા છે. જેમાં આ સંબંધમાં શી વ્યવસ્થા છે, તેના ઉત્તરમાં ઉક્ત સૂત્ર આવ્યું છે. જેને આશય છે કે ગ્યતા જ એને નિયામક છે અર્થાત જ્ઞાનની વિવક્ષિત પર્યાયમાં જાણવાની ક્ષમતાની સાથે સાથે એ પણ નિશ્ચિત છે કે તે કયા ને જાણશે.
યેગ્યતાની વ્યાખ્યા કરતાં કહેવામાં આવ્યું છે કે તત્સંબંધી આવરણને ક્ષપશમ છે લક્ષણ જેનું એવી ગ્યતા અર્થાત્ તે
વ્યતામાં જે રેયને જાણવાનું છે, તત્સંબંધી આવરણને પશમ હોય છે.
- આ બધાથી એ જ સિદ્ધ થાય છે કે જ્ઞાનની પ્રત્યેક પર્યાયનું રેય પણ નિશ્ચિત છે અને તે તેની ગ્યતામાં જ સમ્મિલિત છે. ત્યારે જ્ઞાનનું ઝેય પણ નિશ્ચિત છે તે પછી આ વાત કયાં રહી જાય છે કે શું જાણવું અને શું ન જાણવું—એને વિવેક તે કરે જ પડશે, આ દિશામાં કાંઈને કાંઈ તે કરવું જ પડશે.
તાર આટલે પણ બોજો તારા શિર રાખવાનો નથી, ત્યારે તું બજારહિત બનીશ અને ત્યારે જ જ્ઞાનની પર્યાયનું રેય
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
આત્મસ્વભાવ ખનશે અર્થાત્ દૃષ્ટિ સ્વભાવ-સન્મુખ થશે. દૃષ્ટિના સ્વભાવ-સન્મુખ થવાના એકમાત્ર ઉપાય આ જ છે.
૫૦
અહીં આ પ્રશ્ન સભવે છે કે જો એમ વાત છે તે પછી આ ઉપદેશ શા માટે આપવામાં આવે છે કે સૃષ્ટિને આત્મ-સન્મુખ કરા, આત્માને જાણા વગેરે.
આ પ્રકારના પ્રશ્નો તે અનેક ઉત્પન્ન થાય છે. તે બધા ઉપર આગળ ચાલતાં પૃથકપણે વિચાર કરવામાં આવશે.
પ્રત્યેક દ્રવ્ય પર્યંત ( અચળ) છે. તેને ચલાયમાન કરવાના પ્રયત્ન કરવા એ બાળચેષ્ટા સિવાય ખીજું કાંઈ નથી. જો દ્રવ્ય પત (અચળ ) છે તે પર્યાય પણ પાતી (અચળા) છે. જેમ અચળ દ્રવ્યને ચલાયમાન કરી શકાતું નથી, તે જ પ્રકારે અચળા પર્યાયને પણ સ્વકાળમાંથી ચલાયમાન કરવી શકય નથી.
એક સમયની પણ પર્યાયને ખદલવા માટે અર્થાત્ તેને સ્વસમયમાંથી ખસેડીને તેના સ્થાને બીજી પર્યાય લાવવા માટે જો આખુ જગત પણ એક સાથે પ્રયત્ન કરે તેાય તે સફળ નહિ થાય, તે તે પર્યાયને સ્વસ્થાનમાંથી ખસેડી નહિ શકે. દ્રવ્યવભાવ તા અનત શક્તિશાળી છે જ, પણ પર્યાયસ્વભાવમાં ય પોતાની સીમા સુરક્ષિત રાખવાનું અનંત સામર્થ્ય છે, કોઈ તેની સીમામાં પ્રવેશ નથી કરી શકતુ. તેમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિવાળા જગતને અંતે પરાજય જ હાથમાં આવશે.
દ્રવ્ય જો ત્રિકાળ સત્ છે તેા પર્યાય પણ સ્વકાળનુ સત્ છે અર્થાત્ સતી છે. ઇતિહાસ અને પુરાણુ એના સાક્ષી છે કે સતીનું સત્ (સતીપણું) લૂંટનારા કદી સફળ થયા નથી, પરંતુ તેમને પોતાના તે અક્ષમ્ય અપરાધની કઠોરતમ સજા ભાગવવી પડી છે. ધ્યાનમાં રહે કે સતી પર્યાયની છેડછાડ કરવાની અર્થાત્ તેને બદલવાની વૃત્તિવાળા અપરાધીઓને પણ તેની સજા ભોગવવી પડશે, અનતકાળ સુધી સંસારમાં ભ્રમણ કરવું પડશે. પર્યાયના સત્તુ અપમાન કરવાના આ મહાપાપ (મિથ્યાત્વ) થી તે બચી નહિ શકે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
દ્રવ્ય અને ગુણેમાં ફેરફાર કરવાને વિકલ્પ ન આવતાં પર્યાયમાં ફેરફાર કરવાને વિકલ્પ કેમ આવે છે? એનું સહજ મને વૈજ્ઞાનિક કારણ છે. જ્યાં ફેરફાર કરવાને અવકાશ દેખાય છે, ત્યાં જ ફેરફાર કરવાનો વિકલ્પ આવે છે જ્યાં અવકાશ દેખાતે નથી, ત્યાં કાંઈ કરવાનો વિકલ્પ પણ ઊઠત નથી.
જેમ કે આપણે કેઈ ગેરકાયદેસર કાર્ય કરાવવા ઇચ્છીએ છીએ, અને તે કરવાનું અનેક સરકારી કર્મચારીઓના હાથમાં છે, જે કર્મચારી ઉપર આપણને એ વિશ્વાસ હોય કે આ યક્તિ) કેઈ પણ મૂલ્ય ગેરકાયદેસર કાર્ય નહિ કરે, તે આપણે તેને તે કરવાનું કહેતા પણ નથી; પણ જે કર્મચારીને વિષયમાં આપણે એમ સમજીએ છીએ કે આની પાસે શામ-દામ-દંડ-ભેદથી કામ કરાવી શકાય છે, તેની પાસે જ હરેક પ્રકારે કાર્ય કરાવવાને યત્ન કરીએ છીએ.
તેવી જ રીતે દ્રવ્ય અને ગુણની અચળતા ઘણું કરીને બધાના ખ્યાલમાં સહજ રીતે આવી જાય છે, તેથી તેમનામાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ થતી નથી, પરંતુ પર્યાયની અચળતા સહેજે ખ્યાલમાં નથી આવતી-એ જ કારણે તેમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ રહ્યા કરે છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયની સાચી સમજણ વિના પર્યાની અચળતા ખ્યાલમાં આવતી નથી અને તેમનામાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ રહ્યા જ કરે છે.
પર્યાયમાં ફેરફાર કરવાની મિથ્યા બુદ્ધિ જ અજ્ઞાન છે, કર્તવાદ છે. આ જ કર્તાવાદી અજ્ઞાનને નિષેધ સમયસારના કર્તા-કર્મ અધિકાર અને સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારમાં પૂરી શક્તિથી કરવામાં આવ્યું છે. જેનદર્શનના અકર્તાવાદને એ જ મર્મ છે.
જૈનદર્શનને અકર્તાવાદ માત્ર ત્યાં સુધી જ સીમિત નથી કે કઈ તથાકથિત ઈશ્વર જગતને કર્તા નથી. અકર્તાવાદને વ્યાપક અર્થ એ છે કે કોઈ પણ દ્રવ્ય કેઈ અન્ય દ્રવ્યનું કર્તા-હર્તા-ધર્તા નથી. ત્યાં સુધી કે પિતાની પણ કમનિશ્ચિત પર્યાયોમાં તે કઈ પ્રકારને ફેરફાર કરી શકતું નથી. જો કે દ્રવ્ય પિતાની પર્યાયે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
કર્યા છે, તે પણ ફેરફાર કરનાર નથી.
ક્રમબદ્ધર્યાયની શ્રદ્ધા અથવા ઉકત અકર્તાવાદી દષ્ટિકણનું એક માત્ર સાચું ફળ દૃષ્ટિનું સ્વભાવ-સન્મુખ થવું જ છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયની વિકલાત્મક શ્રદ્ધા કરવા ઉપરાંત પણ જે દૃષ્ટિ સ્વભાવ--સન્મુખ ન થઈ તે સમજવું જોઈએ કે તેને કમબદ્ધપર્યાયની પણ વિકલ્પાત્મક શ્રદ્ધા જ છે, સાચી શ્રદ્ધા નથી. કેમકે કમબદ્ધપર્યાયની સાચી શ્રદ્ધા અને દૃષ્ટિનું સ્વભાવ-સન્મુખ થઈને પર્યાયમાં સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ થવાને એક કાળ છે.
કેટલાક લેકોનું એમ પણ કહેવું છે કે ગમ્મસારમાં નિયતિવાદીને મિથ્યાષ્ટિ કહ્યા છે. આ ક્રમબદ્ધપર્યાય પણ કાંઈક એવી જ છે, તેથી એમાં પણ એકાન્તને દોષ આવે છે પણ ગેમ્પસારના નિયતવાદ અને કમબદ્ધપર્યાયમાં ઘણું અંતર છે. એકાન્ત નિયતવાદી તે પુરુષાર્થાદિ અન્ય સમવાની ઉપેક્ષા કરીને એકાન્તનિયતવાદને આશ્રય લઈને સ્વચ્છન્દતાનું પિષણ કરે છે, જ્યારે ક્રમબદ્ધપર્યાયને સિદ્ધાંત તે પુરુષાર્થાદિ અન્ય તને સાથે લઈને ચાલે છે.
આ સંબંધમાં જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાન્ત કેશકારની ટિપ્પણી જોવા પગ્ય છે –
જે કાર્ય અથવા પર્યાય જે નિમિત્ત દ્વારા જે દ્રવ્યમાં, જે ક્ષેત્ર અને કાળમાં જે પ્રકારે થવાનું હોય છે, તે કાર્ય તે જ નિમિત્ત દ્વારા તે જ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને કાળમાં તે જ પ્રકારે થાય છે એવી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવરૂપ ચતુષ્ટયથી સમુદિત નિયત કાર્ય વ્યવસ્થાને નિયતિ' કહે છે. નિયત કર્મોદયરૂપ નિમિત્તની અપેક્ષાએ એને જ “દૈવ, નિયતકાળની અપેક્ષાએ એને જ કાળલબ્ધિ” અને થવાયેગ્ય નિયતભાવ અથવા કાર્યની અપેક્ષાએ એને જ “ભવિતવ્ય' કહે છે.
પિત-પિતાના સમયમાં ક્રમપૂર્વક નંબરવાર પર્યાયે પ્રગટ થવાની અપેક્ષાએ શ્રી કાનજીસ્વામીજીએ એને માટે ક્રમબદ્ધપર્યાય ૧. ગમ્મસાર, કર્મકાંડ, ગાથા ૮૮૨
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન શબ્દને પ્રયોગ કર્યો છે.
. જો કે કરવા-કરાવવાના વિકલ્પપૂર્ણ રાગી બુદ્ધિમાં બધું જ અનિયત પ્રતીત થાય છે, પરંતુ નિર્વિકલ્પ સમાધિના સાક્ષીમાત્ર ભાવમાં વિશ્વની સમસ્ત કાર્યવ્યવસ્થા ઉપર પ્રકાર નિયત પ્રતીત થાય છે. તેથી વરતુસ્વભાવ, નિમિત્ત (દેવ), પુરુષાર્થ, કાળલબ્ધિ અને ભવિતવ્ય-આ પાંચે સમવાય સહિત તે ઉપરોક્ત
વ્યવસ્થા સમ્યક્ છે; અને એનાથી નિરપેક્ષ તે જ મિથ્યા છે. નિરુદ્યમી પુરુષ મિથ્યા નિયતિના આશ્રયે પુરુષાર્થને તિરસ્કાર કરે છે, પણ અનેકાનબુદ્ધિ આ સિદ્ધાંતને જાણીને સર્વ બાહ્ય વ્યાપારથી વિરક્ત થઈ એક જ્ઞાતા-દષ્ઠા ભાવમાં સ્થિતિ પામે છે.” ૧
કાર્યોત્પત્તિમાં પાંચ કારણોના સમવાયને સમ્યફ ઘોષિત કરતાં શ્રી સિદ્ધસેન આચાર્ય સમ્મઈબ્રુત્ત સન્મતિ સૂત્ર)માં લખે છે :
"कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिस कारणेगंता। मिच्छतं ते चेव उ समासओ होंति सम्मतं ।। ५३॥२ - કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, પૂર્વકૃત (નિમિત્ત) અને પુરુષાર્થ આ પાંચ કારણેમાંથી કેઈએકથી કાર્યોત્પત્તિ માનવી તે એકાન્ત છે, મિથ્યાત્વ છે અને એના સમવાયથી કાર્યોત્પત્તિ માનવી તે અનેકાન્ત છે, સમ્યકત્વ છે.”
પાંચ સમવાની ચર્ચા પદ્મપુરાણમાં આ પ્રકારે છે – “વફ્ટઃ જાતે હૈ સ્વભાવઃ પુર: જિયા नियतिर्वा करोत्येवं विचित्रं कः समीहितम् ॥
ઉક્ત છંદમાં રામને વનવાસ અને ભરતને રાજ્ય આપવામાં આવતા જનતા પિતાના ભાવ વ્યક્ત કરી રહી છે –
આવી વિચિત્ર ચેષ્ટાને કાળ, કર્મ, ઈશ્વર, દેવ, સ્વભાવ, પુરુષ, ક્રિયા અથવા નિયતિ જ કરી શકે છે, બીજું કેણ કરી શકે ?” ૧. જૈનન્દ્ર સિદ્ધાન્ત કેશ, ભાગ ૨, પૃષ્ઠ ૬૧૨ ૨. સમ્મઈસુd, અ. ૩, ગાથા ૫૩ ૩. આચાર્ય રવિષણુઃ પદ્મપુરાણુ, સર્ગ ૩૧, શ્લોક ૨૧૩
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
૫૪
આ જ વાતનું સ્પષ્ટીકરણ કરતાં જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાંત કેશકાર લખે છે –
કાળને નિયતિમાં, કર્મ અને ઈશ્વરને નિમિત્તમાં, અને દૈવ તથા ક્રિયાને ભવિતવ્યમાં ગતિ કરી દેવાથી પાંચ બાબત રહી જાય છે. સ્વભાવ, નિમિત્ત, નિયતિ, પુરુષાર્થ અને ભવિતવ્યઆ પાંચ સમવાયે સહિત જ કાર્ય-વ્યવસ્થાની સિદ્ધિ છે, એવું પ્રયજન છે”
આ સંબંધમાં સ્વામીજીનું સ્પષ્ટીકરણ પણ જુઓ -
ગેટસારમાં જે નિયતવાદ કહ્યો છે તે તે સ્વચ્છન્દીને છે. જે જીવ સર્વજ્ઞને માનતું નથી, જ્ઞાનસ્વભાવને નિર્ણય કરતે નથી, જેણે અંતરે—ખ થઈને સમાધાન કર્યું નથી, વિપરીત ભાના ઉછાળા ઓછા પણ કર્યા નથી અને “થવાનું તે થશેએમ કહીને માત્ર સ્વચ્છન્દી થાય છે અને મિથ્યાત્વનું પિષણ કરે છે– એવા જીવને ગમ્મસારમાં ગૃહીત મિથ્યાષ્ટિ કહ્યા છે. પરંતુ જ્ઞાનસ્વભાવના નિર્ણયપૂર્વક જે આ ક્રમબદ્ધપર્યાયને સમજે તે જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફના પુરુષાર્થ દ્વારા મિથ્યાત્વ અને સ્વચ્છન્દ છૂટી જાય.” ૨
અજ્ઞાની કહે છે કે આ ક્રમબદ્ધપર્યાયને માનીએ તે પુરુષાર્થ ઊડી જાય છે–પરંતુ એમ નથી. આ ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરવાથી કર્તબુદ્ધિનું મિથ્યાભિમાન ઊડી જાય છે અને નિરંતર જ્ઞાયકપણાને સાચે પુરુષાર્થ થાય છે. જ્ઞાનસ્વભાવને પુરુષાર્થ ન કરે તેને ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય પણ સાચે નથી. જ્ઞાનસ્વભાવના પુરુષાર્થ દ્વારા ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરીને જ્યાં પર્યાય સ્વસમ્મુખ થઈ ત્યાં એક સમયમાં તે પર્યાયમાં પાંચે સમવાય આવી જાય છે. પુરુષાર્થ, સ્વભાવ, કાળ, નિયત અને
૧. જેનેન સિદ્ધાન્તકેશ, ભાગ ૨, પૃષ્ઠ ૬૧૮ ૨. જ્ઞાનસ્વભાવ-યસ્વભાવ, પૃષ્ઠ 9
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
-
પપ
કર્મને અભાવ-આ પાંચે સમવાય એક સમયની પર્યાયમાં આવી જાય છે.”
જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયે પુરુષાર્થ થાય છે, તે પણ પર્યાયને કમ તૂટતે નથી.”
“જુઓ! આ વસ્તુસ્થિતિ! પુરુષાર્થ પણ નથી ઊડતે અને ક્રમ પણ નથી તૂટતે. જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયે સમ્યકદર્શનજ્ઞાન-ચારિત્રાદિને પુરુષાર્થ થાય છે અને તેવી નિર્મળ દશઓ થયા કરે છે તે પણ પર્યાયની ક્રમબદ્ધતા તૂટતી નથી.” કે
ઉક્ત કથાનેથી સ્પષ્ટ છે કે ગમ્મસારમાં એકાતેના કથનમાં જે નિયતવાદી મિથ્યાષ્ટિનું કથન છે તેનું કમબદ્ધપર્યાય સાથે કઈ સામ્ય નથી. નિયતવાદી જેવી સ્વચ્છન્દતાનું પિષણ ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં કદાપિ નથી.
સ્વામીજીના સ્પષ્ટીકરણથી પણ એ પૂર્ણપણે સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે તેઓ એકાન્ત નિયતવાદના પિષક નથી, પરંતુ સાચા અનેકાન્તવાદી છે.
આ ઉપરથી કેટલાક લેકે કહે છે કે આપ ગમે તે કહે, પણ ક્રમબદ્ધપર્યાયને સિદ્ધાંત લાગે છે તે કાંઈક એકાન્ત જે જ !
ભાઈ! આપના લાગવાને હવે અમે શું કહીએ? અનેક આગમ પ્રમાણો અને યુક્તિઓથી સ્પષ્ટ કરી દીધું તે પણ જે આપને એકાન્ત જેવું લાગે તે અમે શું કરીએ? અમે તે આપની સામે યુક્તિ અને આરામ જ રાખી શકીએ, અનુભવ તે કરાવી શકીએ નહિ.
જે ઊંડાણથી વિચાર નહિ કરે, ઉપર-ઉપરથી જ વિચારશે તે એકાન્ત જેવું લાગશે જ. ઊંડાણથી વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ. પ્રતીત થાય છે કે એ મિથ્યા–એકાત નથી.
શું કહ્યું, મિથ્યા-એકાંત નથી? ૧. જ્ઞાનસ્વભાવ-યસ્વભાવ, પૃષ્ઠ ૧૧ ૨, તે જ, પૃષ્ઠ ૯૯ ૩. તે જ, પૃષ્ઠ ૧૦૦
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
હા, હા, સમ્યફ -એકાન્ત તે તે છે જ. શું એકાન્ત પણ બે પ્રકારનાં હોય છે?
હા! હા! એકાન્ત જ શા માટે, અનેકાન્ત પણ બે પ્રકારનાં હોય છે.
તે શું જૈનદર્શનમાં એકાન્તને પણ સ્થાન પ્રાપ્ત છે? શું તે અનેકાન્તવાદી દર્શન નથી?
જૈનદર્શન અનેકાન્તમાં પણ અનેકાન્તને સ્વીકાર કરે છે. જો કે જૈનધર્મ અનેકાન્તવાદી દર્શન કહેવાય છે, તે પણ જે તેને સર્વથા અનેકાન્તવાદી માનવામાં આવે તે એ પણ એકાન્ત થઈ જશે. તેથી જૈનદર્શનમાં અનેકાન્તમાં પણ અનેકાન્તને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે. જૈનદર્શન ન સર્વથા એકાન્તવાદી છે અને ન સર્વથા અનેકાન્તવાદી. તે કથંચિત્ એકાન્તવાદી અને કર્થચિત્ અનેકાન્તવાદી છે. એનું જ નામ અનેકાન્તમાં અનેકાન્ત છે.
કહ્યું પણ છે –
ત્તિોળા : બનાવાયેલા ધનઃ | अनेकान्त ः प्रमाणात्ते तदेकान्तोडिंपतान्नयात् ॥
પ્રમાણ અને નય છે સાધન જેનાં, એવું અનેકાન્ત પણ અનેકાન્તસ્વરૂપ છે, કેમ કે સર્વાશગ્રાહી પ્રમાણુની અપેક્ષાએ વસ્તુ અનેકાન્તસ્વરૂપ અને અંશગ્રાહી નયની અપેક્ષાએ વસ્તુ એકાન્તરૂપ સિદ્ધ છે.”
જૈનદર્શન અનુસાર એકાન્ત પણ બે પ્રકારનાં છે અને અનેકાન્ત પણ બે પ્રકારના. જેમ કે–સમ્યક–એકાન્ત અને મિથ્યા-એકાન્ત, સમ્યઅનેકાન્ત અને મિથ્યા-અનેકાન્ત. નિરપેક્ષ નય મિથ્યા-એકાન્ત છે અને સાપેક્ષ નય સમ્યકાન્ત છે તથા સાપેક્ષ નેને સમૂહ અર્થાત્ શ્રુતપ્રમાણ સમ્યક–અનેકાન્ત છે અને નિરપેક્ષ નયને સમૂહ અર્થાત્ પ્રમાણુભાસ મિથ્યા-અનેકાન્ત છે.
કહ્યું પણ છે – ૧. સ્વયંભૂસ્તત્ર, લેક ૧૦૩ (અરનાથસ્તુતિ, લેક ૧૮)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
46
'जं वत्थु अणेयन्तं, एयंतं तं पि होदि सचिपेवखं । सुयणाणेण णएहि य, णिरवेक्खं दीसदे णेव ॥ १
૫૭
જે વસ્તુ અનેકાન્તરૂપ છે તે જ સાપેક્ષ દૃષ્ટિથી એકાન્તરૂપ પણ છે. શ્રુતજ્ઞાનની અપેક્ષાએ અનેકાન્તરૂપ છે અને નાની અપેક્ષાએ એકાન્તરૂપ છે. અપેક્ષા વિના વસ્તુનુ રૂપ જોઈ શકાતું નથી.”
અનેકાન્તમાં અનેકાન્તની સિદ્ધિ કરતાં આચાર્ય શ્રી અકલકદેવ
લખે છેઃ
“ જો અનેકાન્તને અનેકાન્ત જ માનવામાં આવે અને એકાન્તના સથા લેાપ કરવામાં આવે તા સમ્યક્–એકાન્તના અભાવમાં, શાખાદિના અભાવમાં વૃક્ષના અભાવની જેમ, તત્સમુદાયરૂપ અનેકાન્તના પણ અભાવ થઈ જશે. તેથી જો એકાન્તના જ સ્વીકાર કરવામાં આવે તે પછી અવિનાભાવી ઈતરધર્મના લેપ થતાં પ્રકૃત બાકીનાના પણ લાપ થવાથી સલાપના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે.” ૨
૩
-એકાન્ત નય છે અને સમ્યક્--અનેકાન્ત પ્રમાણ. સમ્યક્ આ દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં ‘ ક્રમબદ્ધપર્યાય ' સમ્યક્—નિયતિવાદ અર્થાત સક-એકાન્ત છે કે જે સમ્યક્–અનેકાન્તનુ વિરાધી નથી, પરંતુ પૂરક છે.
આ વાતને એ વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તે વાત કાંઈક આ પ્રમાણે થશે.
સમ્યક્–અનેકાન્ત અર્થાત્ શ્રુતપ્રમાણુની દૃષ્ટિએ વિચાર કરીએ તા કાર્યની સિદ્ધિ અનેક કારણેાથી અર્થાત પાંચ સમવાયેાથી થાય છે, પરંતુ સમ્ય ્-એકાન્ત અર્થાત્ નયની અપેક્ષાએ જે
૧. કાતિ ક્રયાનુપ્રેક્ષા, ગાથા ૨૬૧ ૨. રાજવાતિક, અ. ૧, સૂત્ર ૬ની ટીકા
૩.
તે જ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સમવાયની અપેક્ષાએ કથન હોય તેનાથી કાર્ય થયું એમ કહેવાય છે, અન્ય સમવાય તેમાં ગૌણ રહે છે-તેમને અભાવ અપેક્ષિત હેતે નથી.
આ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં જે કે પ્રત્યેક કાર્ય શ્રુત-પ્રમાણ (સભ્ય-અનેકાન્ત)ની અપેક્ષાએ પાંચ સમવાથી જ થાય છે તે પણ નયની અપેક્ષાએ જે સમવાયને મુખ્ય કરીને કથન કરવામાં આવે છે તેનાથી કાર્યસિદ્ધિ થઈતે કથન સમ્યફ-એકાન્ત હોય છે, મિથ્યા-એકાન્ત નહિ; કારણ કે તેમાં અન્ય સમવાય ગૌણ હેય છે, તેમને અભાવ હેતે નથી.
પ્રસ્તુત પ્રસંગમાં કાળની અપેક્ષાએ કથન કરતાં પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે (સ્વ-અવસરે) જ થાય છે-એમ કહેવું સમ્ય-એકાન્ત થશે, મિથ્યા–એકાન્ત નહિ, કેમ કે આ કથનમાં પુરુષાર્થાદિ અન્ય સમવાય ગૌણ થયા છે, તેમને અભાવ ઈષ્ટ નથી.
આ પ્રકારે ક્રમબદ્ધપર્યાયને સભ્ય-એકાન્ત પણ કહી શકાય છે કે જે સમ્યઅનેકાન્તનું પૂરક છે, વિરાધી નથી.
એક કારણ એ પણ છે કે સમ્યક-એકાન્ત અને મિથ્યાએકાન્તને ભેદ ન જાણનારાઓને ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત એકાન્ત જેવી લાગે છે.
ઉક્ત સંબંધમાં હું એક મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્ય તરફ આપનું ધ્યાન આકર્ષિત કરવા ચાહું છું કે કમબદ્ધપર્યાયમાં આપને કાળ સંબંધી એકાન્ત જ કેમ લાગે (નજરે પડે) છે, ક્ષેત્ર સંબંધી કેમ નહિ, ભાવ સંબંધી કેમ નહિ, નિમિત્ત સંબંધી કેમ નહિ?
જ્યારે કમબદ્ધપર્યાયના સ્પષ્ટીકરણમાં સ્પષ્ટરૂપે કહેવામાં આવ્યું છે કે જે દ્રવ્યની જે પર્યાય, જે ક્ષેત્રમાં, જે કાળે, જે વિધિથી અને જે નિમિત્તથી જેવી થવાની હશે તે દ્રવ્યની તે પર્યાય,તે જ ક્ષેત્રમાં, તે જ કાળે, તે જ વિધિથી અને તે જ નિમિત્તથી તેવી જ થશે.
ઉલ વ્યાખ્યામાં કાળની સાથે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, ભાવ, નિમિત્ત અને વિધામ પણ નિશ્ચિત બતાવવામાં આવેલ છે. તે પછી આપને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
કાળની નિયમિતતામાં જ કેમ આશંકા થાય છે, ક્ષેત્રાદિની નિયમિતતામાં કેમ નહિ?
જેમ કે કેવળજ્ઞાન જીવને જ થશે, અજીવને નહિ; જીવમાં પણ ભવ્ય જીવને જ થશે, અભવ્યને નહિ–આ દ્રવ્ય સંબંધી નિયમિતતા છે. શુ આમાં આપને વાંધો છે? એ જ રીતે કેવળજ્ઞાન ક્ષપકશ્રેણીરૂપ ધ્યાન (વિધિ)થી જ થશે તથા જ્ઞાનાવરણાદિ ઘાતિકર્મોના અભાવ (નિમિત્ત) પૂર્વક જ થશે–આ વિધાન અને નિમિત્ત સંબંધી નિયમિતતા છે. શું એમાં પણ આપને કઈ શંકા છે? જે ના, તે પછી કાળ સંબંધી નિયમિતતામાં જ શંકા કેમ ?
કમબદ્ધપર્યાયમાં એકલા કાળને જ નિયમિત સ્વીકારવામાં આવેલ નથી; પરંતુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને નિમિત્તને પણ નિયમિત સ્વીકારવામાં આવેલ છે.
જે ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ, નિમિત્ત-એ બધાની નિયમિતતાને સમાવેશ થાય છે તે પછી જે કાળે થવાનું હશે તે જ કાળે થશેના સ્થાને એમ પણ કહી શકાય છે કે જે દ્રવ્યનું થવાનું હશે, તેનું જ થશે; જે ક્ષેત્રમાં થવાનું હશે, તેમાં જ થશે; જે થવાનું હશે, તે જ થશે; જે વિધિથી થવાનું હશે, તેનાથી જ થશે; જે નિમિત્તપૂર્વક થવાનું હશે, તે જ નિમિત્તે થશે.
તે પછી કાળ ઉપર જ નારાજ શા માટે? કાળની જ નિયમિતતામાં બંધનની પ્રતીતિ શા માટે? અન્યમાં કેમ નહિ? કયું કારણ છે કે અજ્ઞાની કાળમાં જ શંકિત થાય છે?
એનું કારણ છે અજ્ઞાનીનું ઉતાવળાપણું. પર્યાયની અચળતાનું જ્ઞાન ન હોવાથી અજ્ઞાનીમાં એક પ્રકારનું ઉતાવળાપણું થઈ જાય છે કે એટલી પ્રતીક્ષા કેણ કરે? કાર્ય જલદી થવું જોઈએ. જેને સમ્યગ્દર્શન-પર્યાયની પ્રાપ્તિને કાળ દૂર હોય, તેને કાળની નિયમિતતાને વિશ્વાસ આવતું નથી. ન લેકમાં પણ જોવામાં આવે છે કે જેને કેઈ કામ થવાને સમય સમીપ આપવામાં આવે છે–બતાવવામાં આવે છે તે તે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સહજ સ્વીકાર કરી લે છે; પણ જેને લાંબા સમય બતાવવામાં આવે છે કે આપવામાં આવે છે તે તેને બદલાવવા પ્રયત્ન કરે છે, તેને તે કાળ સ્વીકાર્ય હેતું નથી. તેવી જ રીતે જેના આત્મહિતને કાળ દૂર છે, તેને કાળનું નિશ્ચિત છેવું રુચતું નથી, જેને કાળનું નિશ્ચિત છેવું રુચતું નથી, તે સમજવું જોઈએ કે તેને સત્ય સમજવાને કાળ હજી દૂર છે. તેનામાં કાળને બદલવાની વૃત્તિ, ઉતાવળાપણું રહ્યા જ કરે છે. આ ઉતાવળાપણાની વૃત્તિ જ તેને એ સ્વીકારવા દેતી નથી કે જ્યારે થવાનું હશે ત્યારે જ થશે.
જે ઊંડાણથી વિચાર કરવામાં આવે તે સમજવામાં આવી શકે છે કે દ્રવ્ય-ક્ષેત્રાદિની પેઠે કાળ પણ નિયમિત છે. પરંતુ ઊંડાણથી કઈ વિચાર કરે ત્યારે ને? ઊંડાણમાં તે કઈ જવા ઈચ્છતું નથી, બસ એમ જ ઉપર-ઉપર ઊડતી નજર નાખે છે તે એકાન્ત જેવું પ્રતીત થાય છે પુરુષાર્થને લેપ થઈ જશે–એમ લાગે છે.
આજની દુનિયા એટલી ઉતાવળમાં છે, એટલી ઉતાવળી થઈ રહી છે કે તેને ઊંડાણમાં જવાને અવકાશ જ નથી. આ દેહધામના યુગમાં કેઈ સ્થિર રહેવાનું તે દૂર રહ્યું, ચાલતું પણ નથી, ફક્ત દોડે છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિ કઈને કઈ દેડમાં સામેલ છે, દેડની ધૂનમાં છે. તે પિતાની ધૂનમાં એટલે વ્યસ્ત છે કે તેને કમબદ્ધપર્યાય જેવા ગંભીર વિષય પર શાન્તિથી, ગંભીરતાથી વિચાર કરવાને સમય જ નથી.
આ ત્રસ્ત જગત વિષય-કષાયમાં એટલું ટેવાઈ ગયું છે, વિષય-કષાયની સામગ્રી મેળવવાના વિકલ્પમાં જ એટલું રોકાઈ રહ્યું છે કે-“હું કરું છું, મારું સ્વરૂપ શું છે, આ જગત શું છે, એની પરિણતિને કર્તા કેણું છે?” –આદિ દાર્શનિક વિષયે ઉપર વિચાર કરવાની ફુરસદ જ એને ક્યાં છે? આ વાતને વિચાર કરે એ તે નવરા લોકોનું કામ માનવા લાગે છે. એ તે બસ દેડયે જ જાય છે, લક્ષ્ય વિના જ.
જે આપને આ જગતનું ઉતાવળાપણું જેવું હોય તે કઈ પણ શહેરના ભરચક ચોકમાં ઊભા રહી જાવ અને જુઓ આ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૬૧
દુનિયાનુ ઉતાવળાપણુ, ચાકમાં માતની નિશાની લાલખત્તી છે, એક સિપાઈ પણ ઊભા છે આપને શકવા માટે, છતાં પણ આપ શકાતા નથી; પેાતાના માતની કિ ંમતે ય રોકાતા નથી. જો કે આપ સારી રીતે જાણા છે કે લાલખત્તી હાતાં સડક ઓળંગવી એ જોખમરહિત નથી, કોઈ પણ સમયે કોઈ ભારે વાહનની નીચે આવી શકા છે, પેાલીસ પણ આપને ચેતવી રહ્યો છે, છતાં પણ આપ દોડી રહ્યા છે. શું આ ઉતાવળાપણાની હદ નથી ? આટલી બધી ઉતાવળ કથા કામ માટે? પણ આવુ ઉતાવળાપણું કાઈ પણ સ્થળે જોઈ શકાય છે.
શું એ દેશનું દુર્ભાગ્ય નથી કે આપ આપના ઉતાવળાપણાને કારણે લાલબત્તી હેાવા છતાં પણ કાઈ વાહનની નીચે આવીને મરી ન જાવ–માત્ર એ જ કારણે લાખો પેાલીસાને ચાકમાં ઊભા રહેવુ પડે છે.
પેાતાના માતની કિંમત આપીને ય જેમને એટલે પણ વિલ`બ સ્વીકાર્ય નથી, પસ ંદ નથી; એવા અધીરાઈવાળા-ઉતાવળા લેાકેાની સમજણમાં એ કેવી રીતે આવી શકે કે જે કા જ્યારે થવાનુ હશે, ત્યારે જ થશે.
આ કામ તે ધીરતાનું છે, ગભીરતાનુ છે, વીરતાનું પણ છે. જે ધૈર્યથી ગંભીરતાપૂર્વક મનન કરે, ચિન્તન કરે, તે વીરની સમજણમાં જ ક્રમબદ્ધપર્યાય' આવે છે. એમાં પુરુષાર્થના લેપ નથી થતા, પણ સાચા પુરુષાર્થ પ્રગટ થાય છે.
6
ઉતાવળાપણા ઉપરાંત પક્ષના બ્યામાહ પણ એક કારણ છે કે જે કાળની નિયમિતતાની સહજ સ્વીકૃતિમાં બાધક બને છે.
પક્ષના વ્યામે હરહિત આત્માથી વીર બંધુઓને અનુરોધ ઇં કે તેએ એક વાર આ મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય ઉપર ધીરતા અને ગંભીરતાથી વિચાર કરે.
‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’માં જો કેટલાક લેાકાને નિયતવાદનું એકાન્ત નજરે પડે છે તે કેટલાક વિદ્વાના અને એકાન્ત ભાગ્યવાદી દ્રષ્ટિકાણ
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
કમબદ્ધપર્યાય
માને છે. તેમની દષ્ટિમાં નિયતિવાદ, કમબદ્ધપર્યાય અને દેવવાદમાં કઈ અંતર નથી કેમકે જે થવાનું છે તે થશે એમ વિચારવું પુરુષાર્થહીન બનાવે છે. તેમની માન્યતા પ્રમાણે કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ગાથા ૩૨૧થી ૩ર૩ સુધીનું કથન સાર્વભૌમિક સત્ય નથી.
આ સંબંધમાં અમે સિદ્ધાન્તાચાર્ય પં. કૈલાશચંદજી, વારાણસી,ના વિચાર કે જે તેમણે કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ઉક્ત ગાથાએના ભાવાર્થમાં જ વ્યક્ત કર્યા છે, તે ઉદ્દધત કરવા ઈચ્છીએ છીએ –
સમ્યગ્દષ્ટિ એ જાણે છે કે પ્રત્યેક પર્યાયનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ નિયત છે. જે સમયે, જે ક્ષેત્રમાં, જે વસ્તુની, જે પર્યાય થવાની છે તે જ થાય છે–તેને કઈ ટાળી શકતું નથી. સર્વદેવ સર્વ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અવસ્થાઓને જાણે છે. પરંતુ તેમણે જાણું લીધી હેવાથી પ્રત્યેક પર્યાયનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ નિયત નથી થયા, પરંતુ નિયત હેવાથી જ તેમણે તે રૂપે જાણ્યાં છે.
જેમ-સર્વપ્નદેવે આપણને બતાવ્યું છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં પ્રતિસમય પૂર્વપર્યાય નષ્ટ થાય છે અને ઉત્તરપર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી પૂર્વ પર્યાય ઉત્તરપર્યાયનું ઉપાદાન કારણ છે અને ઉત્તરપર્યાય પૂર્વપર્યાયનું કાર્ય છે. તેથી પૂર્વપર્યાયથી જે ચાહે તે ઉત્તરપર્યાય ઉત્પન્ન થઈ શકતી નથી, પરંતુ નિયત ઉત્તરપર્યાય જ ઉત્પન્ન થાય છે. જે એમ ન માનવામાં આવે તે માટીના પિંડમાંથી સ્થાસ. કેસ (પેટાળે પહેળી, ઉપર સાંકડી) પર્યાય વિના પણ ઘટપર્યાય બની જશે. તેથી એ માનવું પડે છે કે પ્રત્યેક પર્યાયનાં દ્રવ્ય ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ નિયત છે.
કેટલાક લેકે એને નિયતિવાદ સમજીને તેના ભયથી પ્રત્યેક પર્યાયનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને ભાવ તે નિયત માને છે, પરંતુ કાળને નિયત નથી માનતા. તેમનું કહેવું છે કે પર્યાયનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર અને ભાવ તે નિયત છે, પરંતુ કાળ નિયત નથી; કાળને નિયત માનવાથી પુરુષાર્થ નિષ્ફળ થઈ જશે.
પરંતુ તેમનું ઉક્ત કથન સિદ્ધાન્ત વિરુદ્ધ છે. કેમ કે દ્રવ્ય, .
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૬૩
ક્ષેત્ર અને ભાવ નિયત હૈાતાં કાળ અનિયત હાઈ શકતા નથી. જો કાળને અનિયત માનવામાં આવશે તા કાળલબ્ધિ કાઈ ચીજ જ નહિ રહે. પછી તા સંસાર–પરિભ્રમણના કાળ અ પુદ્ગલપરાવર્તનથી અધિક બાકી રહેવા છતાં પણ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થઈ જશે અને તે કાળ પૂરા કર્યા વિના જ મુક્તિ થઈ જશે; પરંતુ આ બધી વાતે આગમ વિરુદ્ધ છે. તેથી કાળને પણુ માનવા જ પડે છે.
હવે પુરુષાર્થ નિષ્ફળ જવાની આશંકા ખાકી રહી, તા સમય પહેલાં કોઈ કામ પૂરું કરી લેવાથી જ પુરુષાર્થની સાકતા નથી થતી. પરંતુ સમયસર કામ થઈ જવુ તે જ પુરુષાર્થ ની સાકતાનુ સૂચક છે. ઉદાહરણ તરીકે-ખેડૂત યોગ્ય સમયે ઘઉં વાવે છે અને ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક ખેતી કરે છે. ત્યારે જ સમયસર પાકીને ઘઉં તૈયાર થાય છે. તે શુ ખેડૂતના પુરુષાર્થ નિરક કહેવાશે ? જો તે પુરુષાર્થ ન કરત તે સમયસર તેની ખેતી પાકીને તૈયાર ન થાત, તેથી કાળની નિયતતામાં પુરુષા નિરર્થક થવાની આશકા નિર્મૂળ છે.
તેથી જે સમયે, જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય થવાની છે, તે અવશ્ય થશે. એમ જાણીને સમ્યગ્દષ્ટિ સપત્તિમાં હર્ષી અને વિપત્તિમાં વિષાદ નથી કરતા અને ન સપત્તિની પ્રાપ્તિ તથા વિપત્તિ દૂર કરવા માટે દેવી-દેવતાઓ આગળ નમ્રતાપૂર્વક પ્રાના કરતા રહે છે. ” ૧
ઉક્ત કથનમાં કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ઉક્ત ગાથાઓની સા ભૌમિકતા ઉપર જ મળ આપવામાં આવ્યુ છે અને પુરુષાર્થની સાકતા પણ સિદ્ધ કરવામાં આવી છે.
સભ્યષ્ટિ જ્ઞાની જીવની પર તરફની અપેક્ષિતતા અને દીનતા આ જ સાર્વભૌમિક સત્યના આધારે સમાપ્ત થાય છે કે એક દ્રવ્ય ખીજાનું ભલું-પૂરું કરી શકતુ નથી તથા જે દ્રવ્યની,
૧. કાતિ કયાનુપ્રેક્ષા રાજચંદ્ર જૈનશાસ્ત્રમાળા, પૃષ્ઠ ૨૨૮
:
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
જે પર્યાય, જે કાળે, જે વિધાનથી, જે નિમિત્તપૂર્વક, જેવી થવાની છે; તે દ્રવ્યની, તે પર્યાય, તે જ કાળે, તે જ વિધાનથી, તે જ નિમિત્તપૂર્વક, તેવી જ થશે, તેને ઈન્દ્ર તે શું, જિનેન્દ્ર પણ બદલી શકતા નથી, તે પછી વ્યંતરાદિ સાધારણ દેવ-દેવીઓની તે શી વિસાત?
જરા વિચાર તે કરે કે “કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાનું ઉક્ત કથન ગૃહતમિથ્યાત્વના નિષેધ માટે કરવામાં આવ્યું છે, તેને સાર્વભૌમ ન માની લેવું જોઈએ” એને શું અર્થ થઈ શકે?
શું આ વાત સત્ય નથી, માત્ર ગૃહતમિથ્યાત્વ છેડાવવા માટે એમ જ કહી દેવામાં આવી છે? શું અસત્યના આશ્રયે ગૃહીત મિથ્યાત્વ છૂટી શકે છે? શું સમય પહેલાં કેઈ કાર્ય પૂર્ણ કરી શકાય છે? શું સમય પહેલાં કાર્ય પૂર્ણ કરવામાં જ પુરુષાર્થ છે? બાકીનાં કાર્ય શું પુરુષાર્થ વિના જ પૂર્ણ થઈ જાય છે? આ કેટલાક પ્રશ્નો છે કે જે ઉક્ત સત્યને સાર્વભૌમિક અને સાર્વકાલિક ન માનવાથી ઉત્પન્ન થાય છે. વળી સર્વજ્ઞતાને પ્રશ્ન પણ ઉભું થયેલું જ છે.
હવે રહ્યો એક પુરુષાર્થહીનતાને પ્રશ્ન તેના સંબંધમાં અમારે એ કહેવાનું છે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત સર્વત્ર પુરુષાર્થને આગળ રાખીને જ કહેવામાં આવી છે, તેની ઉપેક્ષા કરીને નહીં.
હેનહારની ચર્ચા કરતાં હૈયા ભગવતીદાસજી પણ પુરુષાર્થની પ્રેરણા દેવાનું ભૂલ્યા નથી. તેમની દષ્ટિમાં સાચું હેનહાર અર્થાત કમબદ્ધપર્યાય પુરુષાર્થનાશક નથી, પરંતુ પુરુષાર્થ પ્રેરક છે.
જે પદમાં તેઓ આ લખે છે –
જે જે દેખી વિતરાગને, સે સો હસી વિરા રે; અનહોની હસી નહિં ક્યહી, કાહે હેત અધીર ર.” તે જ પદમાં આગળ ચાલતાં પુરુષાર્થની પ્રેરણું દેતાં લખે છેતૂ સારિ પૌરષ બલ અપને, સુખ અનંત તે તીર રે.”
જો કે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અનેક કારણ માનવામાં આવ્યાં છે, જેમને પાંચ સમવાયના નામથી પણ કહેવામાં આવે છે, તે પણ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
તે બધાંમાં પુરુષાર્થને વિશિષ્ટ સ્થાન પ્રાપ્ત છે, કેમકે પ્રયત્ન તેના જ સંબંધમાં સંભવિત છે-ભવિતવ્ય (હેનહાર), કાળલબ્ધિ આદિમાં સંભવિત નથી. કમબદ્ધપર્યાય અર્થાત્ સમ્યક નિયતિ માનવામાં જગતને પુરુષાર્થની અપ્રાસંગિકતા દેખાય છે, જ્યારે સમ્યક નિયતિમાં અન્ય કારણની ઉપેક્ષા ન હોવાથી આ પ્રકારની કઈ વાત નથી. આ જ વાત ઉપર્યુક્ત કથનમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવેલ છે.
આચાર્યકલ્પ પંડિત ટેડરમલજીએ મોક્ષમાર્ગના સંબંધમાં આ વિષય ઉઠાવીને ઘણું સારી મીમાંસા પ્રગટ કરી છે. તેના કેટલાક અંશ જેવા જેવા છે, કે જે આ પ્રકારે છે :
અહીં પ્રશ્ન છે કે મોક્ષને ઉપાય કાળલબ્ધિ આવતાં ભવિતવ્યાનુસાર બને છે, કે મેહ આદિના ઉપશમાદિ થતાં બને છે કે પિતાના પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરતાં બને છે–તે કહે. જે પહેલાં બેઉ કારણે મળતાં બને છે તે અમને ઉપદેશ શા માટે આપે છે? અને જો પુરુષાર્થથી બને છે, તે ઉપદેશ તે બધા સાંભળે છે, તેમાં કેઈ ઉપાય કરી શકે છે તથા કઈ નથી કરી શકતા; તેનું કારણ શું?
સમાધાન - એક કાર્ય થવામાં અનેક કારણો મળે છે. જ્યાં મેક્ષને ઉપાય બને છે ત્યાં તે પૂર્વોક્ત ત્રણેય કારણે મળે છે અને નથી બનતે ત્યાં એ ત્રણેય કારણે નથી મળતાં.
પૂર્વોક્ત ત્રણ કારણ કહ્યાં તેમાં કાળલબ્ધિ વા હોનહાર (ભવિતવ્ય) તે કઈ વસ્તુ નથી; જે કાળે કાર્ય બને છે તે જ કાળલબ્ધિ અને જે કાર્ય થયું તે જ હોનહાર તથા જે કર્મના ઉપશમાદિક છે તે તે પુદ્ગલની શક્તિ છે, આત્મા તેને કર્તા-હર્તા નથી. તથા પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરે છે તે આ આત્માનું કાર્ય છે; તેથી આત્માને પુરુષાર્થથી ઉદ્યમ કરવાને ઉપદેશ આપીએ છીએ.
ત્યાં આ આત્મા જ કારણથી કાર્યસિદ્ધિ અવશ્ય થાય તે કારણરૂપ ઉદ્યમ કર, ત્યાં તે અન્ય કારણે મળે જ મળે છે અને કાર્યની પણ સિદ્ધિ થાય જ થાય છે. તથા જે કારણથી કાર્યની
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સિદ્ધિ થાય અથવા ન પણ થાય, તે કારણરૂપ ઉદ્યમ કરે, ત્યાં અન્ય કારણા મળે તેા કાર્યસિદ્ધિ થાય છે, ન મળે તે સિદ્ધિ નથી થતી.
ત્યાં જિનમતમાં જે મેાક્ષના ઉપાય કહ્યો છે, તેનાથી માક્ષ થાય જ થાય છે. માટે જે જીવ પુરુષાથ થી જિનેશ્વરના ઉપદેશાનુસાર મેાક્ષના ઉપાય કરે છે તેને કાળબ્ધિ વા હોનહાર પણ થયાં અને કર્મનાં ઉપશમાદિ થયાં છે તેથી તે તે આવા ઉપાય કરે છે. માટે જે પુરુષાર્થ વડે માક્ષના ઉપાય કરે છેતેને સર્વ કારણેા મળે છે અને તેને અવશ્ય મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે—એવા નિશ્ચય કરવા. તથા જે જીવ પુરુષાર્થ વડે માક્ષના ઉપાય નથી કરતા તેને કાળલબ્ધિ અને હાનહાર પણ નથી અને કર્મોનાં ઉપશમાદ્ઘિ થયાં નથી, તેથી તેા એ ઉપાય કરતા નથી. માટે જે પુરુષાર્થ વડે માક્ષના ઉપાય નથી કરતા તેને કાઈ કારણ નથી મળતાં અને તેને માક્ષની પ્રાપ્તિ નથી થતી—એવા નિશ્ચય કરવા. ” ૧
ઉક્ત કથનમાં પ ટોડરમલજીએ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં પુરુષાર્થને મુખ્ય રાખીને કાળબ્ધિ આદિ અન્ય કારણાની પશુ અનિવાય ઉપસ્થિતિ બતાવી છે.
વાસ્તવમાં પાંચે ય સમવાયાના સમુદાય જ કાર્યના ઉત્પાદક છે. એમ કહેવું એ કારી કલ્પના જ છે કે પાંચે સમવાયામાંથી જો એક પણ ન મળ્યું તે કાર્યો નહિ થાય, કેમ કે એવા સ ંભવ જ નથી કે કા થવાનુ હાય અને કોઈ સમવાય ન મળે. જ્યારે કા થવાનુ હાય છે ત્યારે બધા સમવાય હાય જાય છે, પુરુષાર્થને મુખ્ય કરીને આ વાત પ. ટોડરમલજીએ ઘણી જ સ્પષ્ટ લખી છે.
પુરુષાર્થ પણ અન્ય સમવાયા અનુસાર જ થાય છે. પાંચ સમવાયામાં કોઈ પરસ્પર સ ંઘર્ષ નથી, પરંતુ અદ્ભુત સુમેળ છે. તેથી એમ કહેવુ કે જો હાનહાર ન થયું કે કાળલબ્ધ ન પાકી તા પુરુષાર્થથી શું થાય? અથવા નિમિત્તે ન મળ્યું તે હેનહાર
૧. મોક્ષમાગ પ્રકાશક, વૃદ્ધે ૩૨૦
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
શું કરે અથવા પુરુષાર્થ શા કામમાં આવે ? આદિ-માનસિક વ્યાયામ સિવાય કાંઈ અર્થ સારતું નથી.
આમ તે પુરુષાર્થ વિના કઈ પણ કાર્ય સંપન્ન થતું નથી. બધે જ અન્ય સમવાની અપેક્ષા સહિત પુરુષાર્થનું સામ્રાજ્ય છે. મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્યની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, વૃદ્ધિ અને પૂર્ણતામાં પણ કાળલબ્ધિ આદિ અન્ય સમવાની સાથેસાથ પુરુષાર્થનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે, છતાં પણ મોક્ષના માર્ગના સંબંધમાં પુરુષાર્થની વ્યાખ્યા, જગત જેને પુરુષાર્થ સમજે છે, તેનાથી કાંઈક ભિન્ન જ છે.
પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયની ભાષા ટાંકામાં શ્લેક ૯ ના ભાવાર્થમાં પંડિત ટેડરમલજીએ પુરુષની વ્યાખ્યા આ પ્રકાર કરી છે –
“પુ = ઉત્તમ ચેતના ગુણમાં, =સ્વામી થઈને પ્રવર્તન કરે તેને પુરુષ કહે છે. જ્ઞાનદર્શન ચેતનાના નાથને પુરુષ કહે છે.”
અર્થ અર્થાત્ પ્રજન-આ પ્રકારે ઉત્તમ ચેતના ગુણના સ્વામી થઈને તેમાં જ પ્રવર્તન કરવાનું છેપ્રજન જેનું, તેને પુરુષાર્થ કહે છે. બીજા શબ્દોમાં મોક્ષના માર્ગમાં આત્માનુભવનની પ્રાપ્તિને પ્રયાસ જ પુરુષાર્થ છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાની સ્થિતિમાં તે ઉક્ત પુરુષાર્થ વિશેષપણે જાગૃત થાય છે, કારણ કે અનાદિકાળથી જગતના પરિણમનને પિતાની ઈચ્છાનુકૂળ કરવાની આકુળતાથી વ્યાકુળ પ્રાણી જ્યારે એ અનુભવ કરે છે કે જગતના પરિશમનમાં હું કાંઈ પણ ફેરફાર નથી કરી શકતું ત્યારે તેને ઉપ સહેજે જગતથી ખસીને આત્મસન્મુખ થાય છે. અને જ્યારે એ શ્રદ્ધા બને છે કે હું મારી કમનિયમિત પર્યામાં પણ કોઈ ફેરફાર નથી કરી શક્ત ત્યાર પર્યાય ઉપરથી પણ દષ્ટિ ખસી જાય છે અને સ્વ-વિભાવ તરફ ઢળે છે.
દૃષ્ટિનું સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે જ મોક્ષના માર્ગમાં અનંત પુરુષાર્થ છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા કરનારને ઉક્ત શ્રદ્ધાના કાળમાં આત્મભૂખી અનંત પુરુષાર્થ થવાને અને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થવાને કમ પણ સહજ હેય છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
કર્તૃત્વના અહંકારથી પકડાયેલ આ જગતને પરમાં કે પર્યાયમાં કાંઈ ફેરફાર કરવામાં જ. પુરુષાર્થ દેખાય છે. પણ પર અને પર્યાય સબંધી વિકાથી વિરામ લઈને સ્વમાં સ્થિર થઈ જવામાં પુરુષાર્થ દેખાતા નથી. સર્વજ્ઞ ભગવાન પરમાં અને પેાતાની પર્યાયમાં પણ કાંઈ ફેરફાર કરતા નથી, તેા શુ તે પુરુષાહીન થઈ ગયા ? શુ તેમને મેાક્ષ પુરુષાર્થ નથી ?
૬૮
તેમના વીગુણના પૂર્ણ વિકાસ થઈ ગયા છે, છતાં પણ શું તે અનંત વીર્યંના ધણી અર્થાત્ પૂર્ણ પુરુષાથી નથી ? પરમાં અને પર્યાયમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કર્યા વિના જ જો તે અનંત પુરુષાથી હાઈ શકે છે તેા પછી આપણે શા માટે નહિ? આવા કેટલાક પ્રશ્નો તેમની સામે છે કે જેમને ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય ’ માનવામાં પુરુષાર્થ ઊડી જતા દેખાય છે.
ઉક્ત સંબંધમાં સ્વામીજીના વિચારા પણ દૃષ્ટિમાં લેવા ચેાગ્ય છેઃ—
''
પ્રશ્ન :– “ જો બધું જ ક્રમબદ્ધ છે અને તેમાં જીવ કાંઈ પણ પરિવર્તન નથી કરી શકતા તા પછી જીવમાં પુરુષાથ કયાં રહ્યો ?
ઉત્તર :- બધુ જ ક્રમબદ્ધ છે—આ નિર્ણયમાં જ જીવના અન'ત પુરુષાથ સમાયેલા છે, પરંતુ તેમાં કોઈ પરિવર્તન કરવુ એ આત્માના પુરુષાર્થનુ કાર્ય નથી. ભગવાન જગતનું બધું જ માત્ર જાણે છે, પરંતુ તેઓ પણ કાંઈ પરિવર્તન કરી શકતા નથી, તા શું તેથી ભગવાનના પુરુષા પરિમિત થઈ ગયા ?
ના, ના; ભગવાનના અનંત અપરિમિત પુરુષાર્થ પોતાના જ્ઞાનમાં સમાયેલા છે. ભગવાનના પુરુષા નિજમાં છે, પરમાં નથી. પુરુષાર્થ જીવદ્રવ્યની પર્યાય છે, તેથી તેનું કા જીવની પર્યાયમાં થાય છે; પરંતુ જીવના પુરુષાર્થનું કાર્ય પરમાં હેાતું નથી.
જે એમ માને છે કે સમ્યગ્દર્શન અને કેવળજ્ઞાનદશા આત્માના પુરુષાર્થ વિના થાય છે તે મિથ્યાદષ્ટિ છે. જ્ઞાની પ્રતિક્ષણ સ્વભાવની પૂર્ણતાના પુરુષાર્થની ભાવના કરે છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
અહે! જેમને પૂર્ણ જ્ઞાયક સ્વભાવ પ્રગટ થઈ શકે છે, તેઓ કેવળજ્ઞાની છે, તેમના જ્ઞાનમાં બધું એકી સાથે જણાય છે. એવી પ્રતીતિ કરતાં પોતે પણ નિજ દૃષ્ટિથી દેખનાર જ રહ્યો; જ્ઞાન સિવાય પરનું કર્તુત્વ અથવા રાગાદિક બધુંય અભિપ્રાયમાંથી દૂર થઈ ગયું. આવી દ્રવ્યદષ્ટિના બળથી, જ્ઞાનની પૂર્ણતાની ભાવનાથી, વિસ્તસ્વરૂપનું ચિંતવન કરે છે.
- આ ભાવના જ્ઞાનીની છે, અજ્ઞાની મિથ્યાદષ્ટિની નથી; કેમ કે મિથ્યાષ્ટિ જીવ પરનું કર્તૃત્વ માને છે અને કર્તુત્વની માન્યતાવાળો જીવ જ્ઞાતૃત્વની યથાર્થ ભાવના નથી કરી શકતે, કેમ કે કતૃત્વ અને જ્ઞાતૃત્વને પરસ્પર વિરોધ છે. | સર્વજ્ઞ ભગવાને પોતાના કેવળજ્ઞાનમાં લેવું જોયું છે, તે જ થાય છે. જે આપણે તેમાં કાંઈ પરિવર્તન નથી કરી શકતા તે પછી તેમાં પુરુષાર્થ રહેતું નથી–આ પ્રકારે જે માને છે તે અજ્ઞાની છે.
હે ભાઈ! તું તેના જ્ઞાનથી વાત કરે છે? પિતાના જ્ઞાનથી કે બીજાના જ્ઞાનથી? જે તે પિતાના જ જ્ઞાનથી વાત કરતે હે તે પછી જે જ્ઞાને સર્વજ્ઞ અને બધાં દ્રવ્યની અવસ્થાને નિર્ણય કરી લીધે તે જ્ઞાનમાં સ્વદ્રવ્યને નિર્ણય ન હોય-એ થઈ જ કેવી રીતે શકે? સ્વદ્રવ્યના નિર્ણય કરનાર જ્ઞાનમાં અનંત પુરુષાર્થ છે.
તે તારા તર્કમાં કહ્યું છે કે “સર્વજ્ઞ ભગવાને પિતાના કેવળજ્ઞાનમાં જેવું જોયું હોય તેમ થાય છે, તે તે માત્ર વાત કરવાને માટે કહ્યું છે-કે તને સર્વસના કેવળજ્ઞાનને નિર્ણય છે?
પહેલાં તે જે તને કેવળજ્ઞાનને નિર્ણય ન હોય તે સર્વ પ્રથમ તે નિર્ણય કર અને જે તે સર્વજ્ઞના નિર્ણયપૂર્વક કહે છે તે સર્વજ્ઞ ભગવાનના કેવળજ્ઞાનના નિર્ણય કરનાર જ્ઞાનમાં અનંત પુરુષાર્થ આવી જ જાય છે. સર્વસને નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાનનું અનંત વીર્ય કામ કરે છે, તે પણ તેને ઈન્કાર કરીને તું કહે છે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં પુરુષાર્થ ક્યાં રહ્ય? - સાચું તે એ છે કે તેને પૂર્ણ કેવળજ્ઞાનના સ્વરૂપની જ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
શ્રદ્ધા નથી અને કેવળજ્ઞાનને સ્વીકાર કરવાને અનંત પુરુષાર્થ તારામાં પ્રગટ થયા નથી. કેવળજ્ઞાનને સ્વીકાર કરવામાં અનંત પુરુષાર્થનું અસ્તિત્વ આવી જાય છે, તે પણ જે તેને સ્વીકાર નથી કરતે તે કહેવું પડે કે તું માત્ર વાતે જ કરે છે, પરંતુ તેને સર્વજ્ઞને નિર્ણય નથી થયે. જે સર્વજ્ઞને નિર્ણય હોય તે પુરુષાર્થની અને ભવની શંકા ન રહે, યથાર્થ નિર્ણય થઈ જાય અને પુરુષાર્થ ન આવે એ બની જ ન શકે.” ૧
ઊંડાણથી વિચાર કરવામાં આવે તે ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયમાં જ અનંત પુરુષાર્થ આવી જાય છે. કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય સ્વયં અનંત પુરુષાર્થનું કાર્ય છે, કેમ કે કમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયમાં સર્વજ્ઞતાને નિર્ણય સમાયેલ છે. જેવી રીતે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીતિ-આસ્થા વિના કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય શક્ય નથી; તેવી જ રીતે કમબદ્ધપર્યાયના સમ્યકનર્ણય વિના સર્વજ્ઞતાની પણ સાચી પ્રતીતિ શક્ય નથી.
હવે રહી પરકતૃત્વના અહંકારની વાત કે જેને આ અજ્ઞાની જગત પુરુષાર્થ માની બેઠું છે, તે પુરુષાર્થ તે તૂટ જ જોઈએ કેમ કે એ સાચે પુરુષાર્થ જ નથી, તે તે નપુંસકતા છે. જે કમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાથી પરકતૃત્વને અહંકાર પણ ન તૂટે તે સમજવું જોઈએ કે “કમબદ્ધપર્યાય' તેના સમજવામાં આવી જ નથી. “કમબદ્ધપર્યાય ની સાચી શ્રદ્ધાનું ફળ તે કર્તુત્વને અહંકાર તૂટીને અંતર સન્મુખ સમ્યક પુરુષાર્થનું જાગૃત થવું તે જ છે.
જે લેકેને કમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં પુરુષાર્થ ઊડતે નજરે પડે છે, વાસ્તવમાં પુરુષાર્થનું સાચું સ્વરૂપ જ તેમની સમજણમાં આવ્યું નથી. તેઓ પરકતૃત્વ અને પર્યાયના ફેરફારને જ પુરુષાર્થ માની બેઠા છે. તેમણે સર્વ પ્રથમ પુરુષાર્થને સમ્યક સ્વરૂપને ગંભીરતાથી વિચાર કર જોઈએ.
અમારે વિશ્વાસ છે કે તેમની દષ્ટિમાં પુરુષાર્થનું સાચું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ થતાં જ તેમની શંકા-આશંક. સ્વતઃ સમાપ્ત થઈ જશે; 1. નિસ્વભાવ–નયસ્વભાવ, પૃ-
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
એક અનુશીલન
એના વિના ઉક્ત શંકાનું નિવારણ સ ંભવિત નથી. તેથી તેમને પુરુષાર્થીના સાચા સ્વરૂપના ગભીરતાથી વિચાર કરવાના વિનમ્ર અનુરાધ છે.
સજ્ઞને ધનુ મૂળ કહેવામાં આવ્યુ છે. જે વ્યક્તિ સર્વજ્ઞ ભગવાનને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પોતાના આત્માને પણ જાણે છે. શ્રી કુન્દકુન્તાચાર્ય અત્યંત સ્પષ્ટ શબ્દોમાં લખે છેઃ
-
" जो जाणदि अरहंतं दव्वत्तगुणत्तपज्जय तेहिं । सो जाणदि अप्पाणं मोहो खलु जादि तस्स लयं ॥
જે જીવ અરહત અર્થાત્ સજ્ઞ ભગવાનને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પેતાના આત્માને પણ જાણે છે અને તેના મેહ અવશ્ય નાશ પામે છે.”
આ ગાથામાં માહને જીતવાના ઉપાય બતાવવામાં આવ્યા છે. આમાં વિશેષ ધ્યાન દેવા ચાગ્ય વાત એ છે કે મૂળરૂપે તે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે જે આત્માને જાણે છે તેના માડુ (મિથ્યાત્વ) નાશ પામે છે; પણ સાથે એમ પણ કહેવામાં આવ્યુ છે કે જે અરહંત ભગવાનને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પોતાના આત્માને જાણે છે—આ પ્રકારે મિથ્યાત્વના નાશ માટે અરર્હત ભગવાનને જાણવા-એ પણ અનિવાર્ય કરી દેવામાં આવ્યું છે. માત્ર અરડૂતને નહિ પરંતુ તેમને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણવા તેને અનિવાર્ય કહેલ છે.
પોતાના આત્માના અને અરડૂત ભગવાનના દ્રવ્યગુણુ તા એક સમાન જ શુદ્ધ છે પણ વર્તમાન પર્યાયમાં અંતર છે. પોતાની પર્યાય અવિકસિત અને અશુદ્ધ છે, તેમની પર્યાય પૃ` વિકસિત અને શુદ્ધ છે. એથી સ્પષ્ટ છે કે આચાર્ય દેવે પૂર્ણતા અને શુદ્ધતાને જાણવાનુ કહ્યુ છે. આ રીતે તેમણે પૂર્ણ વીતરાગતા અને સજ્ઞતાના જ્ઞાનને માહ ( મિથ્યાત્વ)ના નાશ માટે અનિવાર્ય માનેલ છૅ. ૧. કાતિ કયાનુપ્રેક્ષા, ગાધા ૩૦૨ ના ભાવાર્થી અને ઉર્ષ્યાનકા ૨. પ્રવચનસાર, ગાથા ૮ -
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય એ જ કારણ છે કે આત્માનુભૂતિની સાથેસાથ સાચા દેવ-ગુરુશાસ્ત્રની સમ્યક ઓળખાણ પણ સમ્યકત્વ-પ્રાપ્તિને માટે અનિવાર્ય છે.
જે સર્વજ્ઞતા આપણું લક્ષ્ય છે, પ્રાપ્તબ્ધ છે, આદર્શ છે; તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે જ બધે પ્રયત્ન છે તે પછી તેના સાચા સ્વરૂપના પરિજ્ઞાન વિના તેને પ્રાપ્ત કરવાને માર્ગ કેવી રીતે શરૂ
થઈ શકે?
જૈન-દર્શનને મૂળાધાર સર્વજ્ઞાતા જ આજે સંકટમાં પડી ગયેલ છે. આપણા કેટલાક ધુરંધર ધર્મબંધુઓ પક્ષના વ્યામોહમાં એટલા ગૂંચવાઈ ગયા છે કે સર્વજ્ઞતામાં પણ આવું પાછું કરવા લાગ્યા છે. શ્રી સમન્તભદ્ર આચાર્યને “કળિકાળ સર્વજ્ઞ” તેથી જ કહેવામાં આવ્યા હતા કે તેમણે કળિકાળમાં દાંડી પીટીને (-સ્પષ્ટ શબ્દોમાં) સર્વજ્ઞતાની સિદ્ધિ કરી હતી. તેઓ પોતે કાંઈ સર્વજ્ઞ નહેતા, પણ તેમણે કળયુગના બળથી સંકટમાં પડેલા સર્વજ્ઞતાની પુનઃ સ્થાપના કરી હતી, તેથી તેઓ “કળિકાળસર્વજ્ઞ કહેવાયા. આજે ફરીથી પાછો કળયુગ જેર કરી રહ્યો છે, આજે યુગને ફરી એક સમન્તભદ્રની જરૂર છે કે જે દાંડી પીટીને સર્વજ્ઞતાની સિદ્ધિ કરી શકે, પુનઃ સ્થાપના કરી શકે.
મેહને નાશ કરીને આત્મશ્રદ્ધાન-જ્ઞાન અને આત્મલીનતાના ઇચ્છુક જનેએ અનંત પુરુષાર્થપૂર્વક મરી ફીટીને પણ સર્વજ્ઞતાને નિર્ણય અવશ્ય કરે જઈએ. સર્વજ્ઞતાના નિર્ણયમાં કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય સમાયેલું છે. સર્વજ્ઞતા અને કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય જ્ઞાયક
સ્વભાવની સન્મુખ થઈને જ થાય છે. જ્ઞાયક સ્વભાવની સન્મુખતા જ મેક્ષમહેલનું પ્રથમ પગથિયું છે, તેના ઉપર ચઢવાને અનંત પુરુષાર્થ ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં સમાયેલું છે.
આ રીતે “સર્વજ્ઞતા અને ક્રમબદ્ધપર્યાય એક રીતે પરસ્પર અનુબદ્ધ છે. એકને નિર્ણય (સાચી સમજણ) બીજાના નિર્ણય સાથે જોડાયેલ છે. બન્નેને ય નિર્ણય સર્વજ્ઞસ્વભાવી નિજ આત્માની સન્મુખ થઈને થાય છે. જો કેઈ વ્યક્તિ પર-સન્મુખ વૃત્તિ દ્વારા સર્વજ્ઞતા કે “ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરવાને પ્રયત્ન કરે તે તે કદી સફળ નહીં થાય.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરવાને પ્રારંભિક ઉપાય સર્વજ્ઞતાનું સ્વરૂપ સમજવું તે છે. જેમ જ્યારે તીર્થકર કઈ માતાના ગર્ભમાં આવે છે, ત્યારે તેના પહેલાં સ્વપ્નમાં આવે છે, તેવી જ રીતે જે આત્મામાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટ થાય છે, તેને તે પ્રગટ થયા પહેલાં સમજણમાં આવે છે. સર્વજ્ઞતા સમજણમાં આવ્યા વિના પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી,
હજી તે સર્વજ્ઞતા સમજણમાં જ આવી નથી, તે પ્રગટ થવાની વાત જ ક્યાં છે? સર્વજ્ઞતાને સમજ્યા વિના, સ્વીકાર્યા વિના, ધર્મની ઉત્પત્તિ જ સંભવિત નથી તે પછી તેની રિથતિ, વૃદ્ધિ અને પૂર્ણતાને તે પ્રશ્ન જ ક્યાં ઊઠે છે?
સર્વજ્ઞતાની શ્રદ્ધા વિના દેવ-શાસ-ગુરુની સાચી શ્રદ્ધા પણ સંભવતી નથી, કેમ કે સાચા દેવનું તે સ્વરૂપ જ સર્વજ્ઞતા અને વીતરાગતા છે. શાસ્ત્રનું મૂળ પણ સર્વજ્ઞની વાણું છે. ગુરુ પણ સર્વજ્ઞકથિત માનુગામી હોય છે. સાધુઓને આગમચક્ષુ કહ્યા છે.૧ સર્વજ્ઞકથિત માર્ગનું નિરૂપણ શાસ્ત્રમાં છે. શાસ્ત્રોની પ્રામાણિકતાના અભાવમાં ગુરુનું સ્વરૂપ પણ સ્પષ્ટ કેવી રીતે થાય? તેથી દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુનું સાચું સ્વરૂપ સમજવા માટે સર્વજ્ઞતાનું સ્વરૂપ સમજવું અતિ આવશ્યક છે.
તેથી તે તાર્કિકચકચૂડામણિ આચાર્ય સમન્તભદ્રે દેવ-શાસ્ત્રગુરુની સમ્યકશ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શનના સ્વરૂપમાં સામેલ કરી છે. તેઓ લખે છે –
"श्रद्धानं परमार्थानामाप्तागमतपोभृताम् । त्रिमूढापोढमष्टाङ्गं सम्यग्दर्शनमस्मयम् ॥ ४ ॥२
ત્રણ મૂઢતા અને આઠ મદ રહિત તથા આઠ અંગે સહિત સાચા દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુનું શ્રદ્ધાને જ સમ્યગ્દર્શન છે.”
૧. કામવહુ સાદૃ પ્રવચનસાર, ગાથા ૨૩૪ ૨. રત્નકરંડગ્રાવકાચાર, શ્લોક ૪ -
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
કેટલાક લેાકાનુ કહેવુ છે કે આપ ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય 'ને સજ્ઞની સાથે કેમ ભેળવા છે? તેને સીધી વસ્તુથી સિદ્ધ કરાને ?
૭૪
ભાઈ ! અમે ભેળવતા નથી, તે ભળેલી જ છે; કેમ કે ‘સર્વજ્ઞતા'ની શ્રદ્ધા વિના ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ની શ્રદ્ધા અને ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય 'ની શ્રદ્ધા વિના ‘સજ્ઞતા'ની શ્રદ્ધા સંભવતી નથી.
જો કે ‘સજ્ઞતા'ના આધાર લીધા વિના પણ ક્રમબદ્ધપર્યાય'ની સિદ્ધિ કરી શકાય છે, વસ્તુસ્વરૂપના આધારે અમે વિસ્તારથી ' ક્રમબદ્ધ ' સિદ્ધ કરી પણ ગયા છીએ; તાપણુ સજ્ઞતાથી તેને અલગ કરવાના આગ્રહ પણ શા માટે છે?
સજ્ઞતાના આધારે ક્રમબદ્ધપર્યાય સિદ્ધ કરવાનુ એક કારણ તા એ છે કે સજ્ઞતા જૈનદર્શનમાં સČમાન્ય છે, તેમાં કોઈને પણ વિવાદ નથી. તેથી ક્રમબદ્ધપર્યાયને સિદ્ધ કરવાના એ એક નક્કર આધાર છે. તથા જે લોકોને સજ્ઞતાની ભલે બહારથી જ થેાડી-ઘણીયે શ્રદ્ધા છે; તેમને સર્વજ્ઞતાના આધારે ‘ક્રમબદ્ધ’ સમજવામાં ઘણી સગવડ રહે છે.
બીજી વાત એ પણ છે કે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય'ના વિષય અતિ સૂક્ષ્મ છે; તેને સજ્ઞતાના આધાર વિના સાધારણ બુદ્ધિવાળાઓના ગળે ઉતારવું અસભવ નહિ, તેા કઠિન અવશ્ય છે.
હું આપને જ કહુ છુ કે સર્વજ્ઞતા અને સર્વજ્ઞકથિત આગમના આધાર વિના આપ એક લાખ યોજનના ઊંચા સુમેરુ પત જ સમજાવી દ્યો. છેવટે આપને એ જ કહેવું પડશે કે શાસ્રોમાં લખ્યું છે અને શાસ્ત્ર સર્વજ્ઞકથિત છે. જો આપ આટલા સ્થૂળ એક લાખ યેાજનના સુમેરુ પર્વત પણ સર્વજ્ઞતા અને સર્વજ્ઞકથિત આગમ વિના સિદ્ધ નથી કરી શકતા તે પછી ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ જેવા સુક્ષ્મ વિષય સમજાવવામાં અમને સર્વજ્ઞ અને સજ્ઞકથિત આગમના આશ્રય છેડવાનુ શા માટે કહા છે?
શુ આપને સત્તતા અને સજ્ઞકથિત આગમમાં વિશ્વાસ નથી ? જો છે, તેા પછી એવી વાત શા માટે? સજ્ઞતાના આધાર છેડાવવાની હઠ શા માટે? લાગે છે તે એમ કે માપને પેાતાને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
-
૭પ
સર્વજ્ઞતા ઉપર પૂરે ભરસો નથી અથવા સર્વજ્ઞતાનું સ્વરૂપ આપની દષ્ટિમાં સંપૂર્ણપણે સ્પષ્ટ નથી અને સર્વસની સૌને ઈન્કાર કરવાની હિંમત પણ નથી. તેથી કઈને કઈ બહાને આ સમર્થ હેતુથી તમારી જાન છેડાવવા ઈચ્છે છે.
જે સર્વજ્ઞતાનું સ્વરૂપ આપની દૃષ્ટિમાં સ્પષ્ટ હેત અને તેના ઉપર આપને વિશ્વાસ પણ હેત તે ક્રમબદ્ધપર્યાયને પણ સહેજે સ્વીકાર થઈ જાત. પછી એ કહેવાની આવશ્યકતા ન રહેત કે આપ ક્રમબદ્ધપર્યાયની સિદ્ધિ માટે સર્વજ્ઞતાને આશ્રય શા માટે લે છે?
ભલે, એક મિનિટ “ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત છેડી પણ ઘો, તે પણ સર્વજ્ઞતાને નિર્ણય તે કરે જ પડશે. તેના વિના તે દેવ-શાસ્ત્ર–ગુરુનું સ્વરૂપ જ સ્પષ્ટ નહિ થાય.
દેવ-શાસ-ગુરૂની રક્ષાના પિકાર કરનારાઓએ કદી દેવ -શાસ્ત્ર–ગુરુના સાચા સ્વરૂપ ઉપર પણ વિચાર કરવાનું કષ્ટ લીધું છે? શું સર્વજ્ઞતાને સમજ્યા વિના દેવ-શાસ્ત્ર-ગુરુનું સ્વરૂપ સમજી કે સમજાવી શકાય છે?
આગમના સંરક્ષકોને શું એ પણ બતાવવું પડશે કે આગમની સૌથી પહેલી શરત છે–તેનું સર્વજ્ઞકથિત (આપ્તપી) હેવું. તથા સર્વજ્ઞકથિત આગમ નિશ્ચત-ભવિષ્યની અસંખ્ય ઘોષણાઓથી ભર્યું પડ્યું છે.
શું કરણાનુગને એક પણ વિષય સર્વજ્ઞકથિત આગમના આધાર વિના સિદ્ધ કરી શકાય છે? સમજાવી શકાય છે? શું. આપ આઠ કર્મોની સત્તા, તેમને બંધ, ઉદય, સંક્રમણ, ઉત્કર્ષણ, અપકર્ષણ, ઉદ્વેલન વગેરે સર્વજ્ઞકથિત આગમના આધાર વિના સિદ્ધ કરી શકશે? એ જ રીતે અધકરણ, અપૂર્વકરણ, - અનિવૃત્તિકરણના પરિણામની સિદ્ધિને આધાર શું બનાવશે?
આ બધા અને આ જ પ્રકારના બીજા વિષયેના પઠન-પાઠન ૧. આચાર્ય સમન્તભકઃ રત્નકડશ્રાવકાચાર, બ્લેક ૯
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
સમયે આપને એ પ્રશ્ન કેમ ઉપસ્થિત ન થયે કે સર્વજ્ઞકથિત આગમના આધાર વિના એને સિદ્ધ કરવામાં આવે, આજે જ આ ન પ્રશ્ન શા માટે?
ભાઈજેમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સર્વજ્ઞ ધર્મનું મૂળ છે, તે પ્રમાણે ધર્મરક્ષકએ સર્વને નિર્ણય તે કરવું જ પડશે. આખરે એક જૈનદર્શન જ એવું દશન છે જે પ્રત્યેક આત્માને પરમાત્મા બનવાની (શક્તિ હેવાની) વાત કરે છે; વાત જ નથી કરતું, પરમાત્મા બનવાને માર્ગ બતાવે છે, તેના ઉપર ચાલવાની પ્રેરણા આપે છે અને છાતી ઠોકીને વિશ્વાસ અપાવે છે કે આ માર્ગે ચાલનાર અવશ્ય પરમાત્મા બને છે.
શું પરમાત્મા બનવા પહેલાં પરમાત્માનું સ્વરૂપ સમજવું પણ જરૂરી નથી? જે છે, તે પછી સર્વજ્ઞતાની ચર્ચાથી વિરામ પામવાને આગ્રહ શા માટે? કમબદ્ધપર્યાયનું જ શું, આચાર્યોએ તે સમસ્ત જિન-સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન સર્વજ્ઞતાના આધારે જ કર્યું છે. આપણે ક્યા ક્યા સિદ્ધાન્તના પ્રતિપાદનમાં સર્વજ્ઞ અને સર્વજ્ઞકથિત આગમને તિલાંજલિ આપીશું?
પરમાત્મા બનવા માટે શું પિતાના આત્માને જાણવાનુંઅનુભવવાનું આવશયક નથી? આચાર્ય કુન્દકુન્દના ઉક્ત કથનમાં તે સ્પષ્ટ જ લખ્યું છે કે જે અરિહંતને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પિતાના આત્માને જાણે છે અને જે આત્માને જાણે છે તે મેહને નાશ કરે છે.
ઉક્ત કથનમાં સ્પષ્ટ નિર્દેશ છે કે મેહને નાશ કરવા માટે પિતાના આત્માને જાણવું જરૂરી છે અને પિતાના આત્માને જાણવા પહેલાં અરિહંત (સત્ત)ને જાણવા જરૂરી છે.
શું દેવ-શાસ્ત્રગુરુની રક્ષા તેમનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના જ થઈ જશે? તેઓ તે પિતાના સ્વરૂપમાં સદા સુરક્ષિત જ છે, તેમને આપણી સુરક્ષાની આવશ્યકતા નથી. જે આપણે આપણી સુરક્ષા કરવી છે તે તેમનું સાચું સ્વરૂપ સમજીએ. એમાં જ આપણું અને આપણું ધર્મની સુરક્ષા છે. પરિક્ષાની વાત
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
કરનારાઓએ થાડું ઘણું ધ્યાન આ તરફે પશુ આપવું જોઈએ. આગળ ચાલતાં તે જ પ્રવચનસારની ૮૨ મી ગાથામાં · કુન્દકુન્તાચાર્ય ઘાષણા કરે છે :
" सव्वे वि य अरहंता तेण विधाणेण खविदकम्मंसा ।
किच्चा तधोधदेसं णिव्वादा ते णमो तेसिं ॥
બધાય અરિહંત ભગવાના તે જ વિધિથી કર્માશાના ક્ષય કરીને તથા (અન્યને પણ ) . એ જ પ્રકારે ઉપદેશ કરીને મેક્ષ પામ્યા છે. તેમને નમસ્કાર હા.”
G
‘તે જ વિધિથી’ અર્થાત્ ૮૦-૮૧મી ગાથામાં બતાવેલી વિધિથી તેમણે પાતે મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો તથા ઉપદેશ પણ તે જ આપ્યા. ૮૦-૮૧ મી ગાથામાં બતાવવામાં આવ્યુ છે કે જે અતિ ભગવાનને દ્રવ્યપણું, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પેાતાના આત્માને જાણે છે અને તેના મેાહુ નાશ પામે છે. ત્યાર પછી રાગ-દ્વેષને છેાડીને શુદ્ધ આત્માને પ્રાપ્ત કરે છે અર્થાત્ પૂર્ણ વીતરાગતા અને સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરે છે.
આ જ વિધિ સજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરવાની છે કે જેનાથી સ અરિહતાએ સજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરી છે અને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપદેશ આપ્યા છે. પ્રવચનસાર ગાથા ૮રની ટીકામાં જ અમૃતચન્દ્રાચાર્યે તે ત્યાં સુધી કહ્યુ છે કે સર્વજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરવાના અન્ય પ્રકાર અસ'ભવ છે.
અંતે અમૃતચન્દ્રદેવ કહે છેઃ
“ અધિક પ્રલાપથી ખસ થા, મારી મતિ વ્યવસ્થિત થઈ છે. ” ૧
તથા ૮૨મી ગાથાની જ ઉત્થાનિકામાં તેઓ કહે છેઃ—
66
ભગવતા દ્વારા' અનુભૂત અને બતાવવામાં આવેલા આ જ
1 अलमथवा प्रलपितेन । व्यवस्थिता मतिर्मम । પ્રવચનસાર ગાથા ૮૨ ની ટીકા.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય એક મોક્ષને પારમાર્થિક માર્ગ છે, આ પ્રકારે મતિને વ્યવસ્થિત કરે છે.” ૧
અરે ભાઈ! જેની મતિ અવ્યવસ્થિત છે તેને જગત અવ્યવસ્થિત દેખાય છે. જેમાં ચાલતી રેલગાડીમાં બેઠેલી વ્યક્તિને જમીન ચાલતી દેખાય છે, પણ જ્યારે વિવેકથી વિચાર કરે છે તે પ્રતીત થાય છે કે જમીન તે પિતાની જગ્યાએ સ્થિર છે, હું જ ચાલી રહ્યો છું. તેવી જ રીતે અવ્યવસ્થિત મતિવાળાને જગત અવ્યવસ્થિત દેખાય છે. જે ગંભીરતાથી વિચાર કરે તે પત્તો લાગી શકે છે કે જગતને વ્યવસ્થિત કરવાનું નથી, તે તે વ્યવસ્થિત જ છે મારે મારી મતિને વ્યવસ્થિત કરવાની છે.
પણ આ અવ્યસ્થિત મતિવાળા લેકે જગતને જ વ્યવસ્થિત કરવાના વિકલ્પમાં જ ગૂંચવાયા છે; જેમ જેમ સુલટાવવાને પ્રયત્ન કરે છે તેમ તેમ અધિક ગૂંચવાતા જાય છે. કારણ કે જ્યાં અવ્યવસ્થા છે, ત્યાં તેમનું ધ્યાન જ નથી અને જ્યાં બધું જ પૂરેપૂરું વ્યવસ્થિત છે, જ્યાં કાંઈ પણ ફેરફારને સંભવ નથી; ત્યાંના વ્યવસ્થાપક બનવાની ધૂનમાં વ્યાકુળ થઈ રહ્યા છે, અને
જ્યાં સુધી પિતે પિતાની મતિને વસ્તુસ્વરૂપને અનુકૂળ વ્યવસ્થિત નહિ કરે, ત્યાં સુધી વ્યાકુળ થતા રહેશે.
એક વાત તે એ પણ છે કે કર્તુત્વના અહંકારથી ગ્રસ્ત પ્રાણીઓની મતિ વ્યવસ્થિત હેઈ પણ નથી શકતી. કેમ કે વ્યવસ્થાપક બનવાની ધૂનમાં મસ્ત જગત એ કેવી રીતે સ્વીકારી શકે કે જગત સવયં વ્યવસ્થિત છે.
જે જગતને કવયં વ્યવસ્થિત માની લઈએ તે તેઓ વ્યવસ્થાપક કેવી રીતે રહે? કે ના રહે? તેઓ વ્યવસ્થાપક બની રહે તે માટે એ આવશ્યક છે કે જગત અવ્યવસ્થિત હય, અન્યથા તેઓ વ્યવસ્થા કેની કાર? શું કરે? એ જ કારણે વ્યવસ્થાપકેની १ अथायमेवैको भगवद्भिः स्वयमनुभूयोपदर्शितो निःश्रयसस्य પાર્થિવાળા ઇતિ નત્તિ વ્યવસ્થાપતિ પ્રવચનસાર ગાથા ૮૨ ની.ઉસ્થાનિકા.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
એક-અનુશીલન સમજણમાં વ્યવસ્થિત-વ્યવસ્થા નથી આવી શકતી, કેમ કે તેથી તેમના અને ઘા લાગે છે, વ્યવસ્થાપકત્વને અધિકાર છિનવાઈ જાય છે.
વ્યવસ્થાપકને તે એક અવ્યવસ્થિત જગત જોઈએ કે જેની વ્યવસ્થા તે કરે અને પ્રતિષ્ઠાપૂર્વક તે વ્યવસ્થાપક બન્યા રહે. એ જ કારણે સુનિશ્ચિત સ્વયંચાલિત વ્યવસ્થા જગતની સમજણમાં નથી આવતી અને તેની મતિ વ્યવસ્થિત નથી થતી.
સર્વજ્ઞતા” અને “ક્રમબદ્ધપર્યાય”ની શ્રદ્ધા-પ્રતીતિ વિના મતિ વ્યવસ્થિત થઈ જ નથી શકતી.
ભલે ગમે તેટલે પ્રામાણિક વ્યવસ્થાપક હોય, પરંતુ વ્યવસ્થાપક દ્વારા કરવામાં આવેલી વ્યવસ્થા કદી પણ પૂર્ણ વ્યવસ્થિત, સાચી અને ન્યાયસંગત ન હોઈ શકે; સ્વયંચાલિત વ્યવસ્થા જ પૂર્ણ વ્યવસ્થિત, સાચી અને ન્યાયસંગત હોય છે.
એક વજન કરવાનું યંત્ર છે, જેમાં દસ પૈસાને સિક્કો નાખવાથી આપનું સાચું વજન જણાઈ જાય છે. તે યંત્ર વડે જેટલા માણસે પિતાનું વજન કરશે તેટલા દસ પૈસાના સિક્કા તેની અંદરથી અવશ્ય નીકળશે. એવું બની શકતું નથી કે કઈ પૈસા ન નાખે અને પિતાનું વજત (તેના વડે) જાણી યે, ભલે તે માણસ તે યંત્રને માલિક પણ કેમ ન હોય. તેને પણ જે પિતાનું વજન જાણવું હોય તે યંત્રમાં સિક્કો નાખવું જ પડશે. પરંતુ એ માણસ કદાચ દીવ લઈને શોધતાં ય ન મળે કે જેની જવાબદારી ઉપર કાંટે સોંપવામાં આવે અને કહેવામાં આવે કે જે વજન કરાવે તેની પાસેથી દસ પૈસા લઈ લેજે. તે પિતે વજન કરશે અને પૈસા જમા નહિ કરે, પિતાનાં બાળકોને તળશે અને પૈસા નહિ આપે. એ સંભવિત નથી કે જેટલા માણસો તે કાંટા ઉપર વજન કરાવે, એટલા પૈસા તેના સ્વામીને મળી જ જાય.
માટે સ્વયંચાલિત વ્યવસ્થા જ બરાબર છે, સાચી છે પણ વ્યવસ્થાપક એ નહિ માને, કેમ કે એથી તે નકામો બની જાય છે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય તેનું કર્તુત્વ ગૂંટવાઈ જાય છે, અહંકાર તૂટી જાય છે. એ જ કારણે તેની મતિ વ્યવસ્થિત નથી થઈ શકતી.
વ્યવસ્થિત-વ્યવસ્થામાં અપ્રામાણિકપણું શક્ય નથી. એ જ કારણે જે નિયમિતકમ અર્થાત્ વ્યવસ્થિત-વ્યવસ્થાને ભંગ કરીને સમય પહેલાં કામ કરી લેવાની ભાવના રાખે છે, તેમને વ્યવસ્થિત-વ્યવસ્થા સહેજે સ્વીકાર્ય નથી હોતી.
પૈસાથી આજે શું નથી થઈ શકતું, પૈસાથી શું નથી મળી શકતું? પૈસા એક એવી શક્તિ છે કે જેની સામે કેઈ નિયમ ચાલી શકતા નથી. તેની સામે બધી વ્યવસ્થાઓ નકામી છે. પૈસાના બળે હું જે ઈચ્છું તે કરી શકું છું. પૈસાથી બધી વ્યવસ્થાઓ બદલાવી શકાય છે” –આ પ્રકારના અથવા આ જ પ્રકારના બીજા કોઈ અભિમાનથી ગ્રસ્ત અપ્રામાણિક લેકેની મતિનું વ્યવસ્થિત થવું અસંભવ નહિ, તે કઠણ અવશ્ય છે. તેને એક વ્યવસ્થિત-વ્યવસ્થા અર્થાત્ કમબદ્ધપર્યાયને સ્વીકાર થે સુગમ નથી.
પણ ભાઈ! આ મનુષ્ય ભવમાં કરવા યોગ્ય તે એક માત્ર એ જ કાર્ય છે કે આપણે આપણી મતિને વ્યવસ્થિત કરીએ.
સર્વજ્ઞતાના નિર્ણયથી, ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયથી મતિ વ્યવસ્થિત થઈ જાય છે, કર્તુત્વને અહંકાર ગળી જાય છે, સહજ જ્ઞાતા-દષ્ટાપણાને પુરુષાર્થ જાગૃત થાય છે, પરમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ સમાપ્ત થઈ જાય છે, એ કારણે તે સંબંધીની આકુળતા -વ્યાકુળતા પણ ચાલી જાય છે, અતીન્દ્રિય આનંદ પ્રગટ થવાની સાથે-સાથે અનંત શાનિતને અનુભવ થાય છે.
સર્વજ્ઞતાના નિર્ણય અને ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાથી આટલા લાભ તે તત્કાળ મળે છે. ત્યારપછી જ્યારે તે જ આત્મા, આત્માના આશ્રયે વીતરાગ-પરિણતિની વૃદ્ધિ કરતે જાય છે, ત્યારે એક સમય એવો પણ આવે છે કે જ્યારે તે પૂર્ણ વિતરાગતા અને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક અનુશીલન
૮૧
સર્વજ્ઞતાને પોતે જ પ્રાપ્ત કરી લે છે. આત્મામાંથી પરમાત્મા બનવાના આ જ માર્ગ છે.
તેથી મેાક્ષાભિલાષી મુમુક્ષુ બધુઓએ મરી-ફીટીને પણ જેમ બને તેમ સજ્ઞતાનું સાચુ' સ્વરૂપ સમજવાના પ્રયત્ન અવશ્ય કરવા જોઈએ. સર્વજ્ઞતાનું સાચું સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવતાં જ ક્રમબદ્ધપર્યાય સ્વયં સમજવામાં આવી જશે, તેના માટે જુદો કાઈ પ્રયત્ન નહિ કરવા પડે.
પરંતુ ધ્યાનમાં રહે કે સવજ્ઞતા પરસન્મુખની વૃત્તિથી સમજવામાં આવનારી વસ્તુ નથી, સજ્ઞતાની પર્યાયની સન્મુખ થયેલી ષ્ટિથી પણ સર્વજ્ઞતા સમજી શકાતી નથી; સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માના આશ્રયે સર્વજ્ઞતા સમજવામાં આવે છે. સર્વજ્ઞતાનુ સાચું સ્વરૂપ સમજવા માટે આત્માન્મુખી પુરુષાર્થ અપેક્ષિત છે. ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજવાના પણ એકમાત્ર એ જ ઉપાય છે.
બધા જીવા ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય ' અને ‘સજ્ઞતા'નું સાચું સ્વરૂપ સમજીને સ્વભાવ-સન્મુખ હૈ। અને અનંત શાંતિ તથા અતીન્દ્રિય આનંદ પ્રાપ્ત કરી, કાળાંતરે યથાસમય સજ્ઞતા પ્રાપ્ત કરીને પરમ સુખી હૉ-એ ભાવના સાથે વિરામ લઉં છું.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
× જો – જો દેખી વીતરાગને, સા–સા હૈાસી વીશ રે; ખિન દેખ્ય હાસી નહિ કયોહી, કાહે હાત અધીરા રે. જો-જો દેખી. ૧. સમયા એક બઢે નહી ઘટસી, જો સુખ-દુઃખકી પીરા રે; તૂ કયો' સાચ કરે મન મૂરખ, હાય વજ્ર જ્યાં દ્વારા રે. જો-જો દેખી. ૨.
Ge
»
લગે ન તીર કમાન ખાન કહું, માર સહૈ નહીં મીરા રે; તૃ સમ્હાર પૌરુષબલ અપના, સુખ અનન્ત તે તીરા રે. જો-જો દેખી. ૩.
નિશ્ચય ધ્યાન ધરહુ વા પ્રભુકા, જો ટારે ‘ ભૈયા’ ચેત ધરમ નિજ અપના, જો તારે
ભવ ભીરા રે; ભવ નીરા રે.
જો જો દેખી. ૪.
*
હા કછૂ ભય ના ૨, જાન લિયો સંસાર; હમકો કછૂ ભય ના ૨.
જો નિગેાદમે સા હી મુઝમે, સા હી મેાખ મઝાર; નિશ્ચય ભેદ ક‰ ભી નાહી, ભેદ ને સ`સાર.
હમકો કછૂ ભય ના ૨. પરવશ હૈ આપા વિસારિક, રાગ-દ્વેષ કૌ ધાર; જીવત–મરત અનાદિ કાલ હૈ, યૌ હી હૈ ઉરઝાર. હમકો કછૂ ભય ના રે. ૨.
જારિ ઐસ જાહિ સમયમૈ', સા નિઢું રહે કછુ નાહી,
જો હાતમ જા દ્વાર; કરિ લીનૌ' નિરધાર.
હમકો
કછ ભય ના રે. ૩.
અતિ જરાવે પાની ખેવૈ, બિલ્લુરત મિલત અપાર; સો પુદ્ગલરૂપી મૈં ‘બુધજન', સબકો જાનનહાર. હમકો કછૂ ભય ના રે. ૪.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વિતીય ખંડ ક્રમબદ્ધપર્યાય : કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
આજના આ બહુચર્ચિત વિષય “ક્રમબદ્ધપર્યાયની વિસ્તૃત ચર્ચા ઉપરાંત પણ કેટલીક શંકાઓ, આશંકાઓ અને પ્રશ્નો ઉપસ્થિત કરવામાં આવી રહ્યા છે.
ગત એક વર્ષથી આત્મધર્મના સંપાદકીય લે છે અને પ્રવચન નેના માધ્યમ દ્વારા ક્રમબદ્ધપર્યાયની ચર્ચા સતત ચાલતી રહી છે. આ “કમબદ્ધ' વર્ષ (સન ૧૭૯ ઈરવી.)માં એને પ્રચાર અને પ્રસાર પણ ઘણે થયેલ છે. તેથી અનેકાનેક અભ્યાસી, આત્માથી બંધુઓ તરફથી પણ કેટલાક સ્પષ્ટીકરણ ઈચ્છતા પ્રશ્નો નિરંતર આવતા રહ્યા છે. - જે કે કમબદ્ધપર્યાયઃ એક અનુશીલનમાં ઘણુંખરું સ્પષ્ટીકરણ આવી ગયું છે તે પણ વિષયના સર્વાગીણ સ્પષ્ટીકરણ માટે તેમના ઉપર પણ વિચાર કરી લે અસંગત નહિ ગણાય.
આ જ ભાવનાથી કેટલાક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તર અહીં આપવામાં આવ્યા છે. વિષયનું પુનરાવર્તન ન થાય અને સર્વ સંભાવિત પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ આવી જાય-એ દૃષ્ટિએ આવેલા પ્રશ્નોને તે જ સ્વરૂપે ન રાખતા બધા સંભવિત પ્રશ્નોને ધ્યાનમાં રાખીને આ પ્રશ્નોત્તરમાળાને વ્યવસ્થિત રૂપ આપવું ઉચિત લાગ્યું. તે પ્રમાણે કેટલાક મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોત્તર અહીં આપવામાં આવ્યા છેઃ
(૧) પ્રશ્ન :- સમયસાર ગાથા ૩૦૮ થી ૩૧૧ ની ટીકામાં આવેલ જે પંક્તિઓને “કમબદ્ધપર્યાય'ના સમર્થનમાં રજુ કરવામાં આવે છે, તેમને આશય તે માત્ર એટલે જ છે કે જીવ, અજીવ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાય
નથી અને અજીવ, જીવ નથી. તેમાં તે માત્ર બે દ્રવ્યની ભિન્નતા બતાવી છે, તેમાંથી પર્યાયે ક્રમબદ્ધ જ થાય છે–એ વાત ક્યાં નીકળે છે?
ઉત્તર :- ઉક્ત પંક્તિઓમાં બે દ્રવ્યની માત્ર ભિન્નતા સિદ્ધ નથી કરવામાં આવી, પરંતુ સ્પષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે કે “જીવ કમનિયમિત પિતાના પરિણામોથી ઉપજતે થકે, જવ જ છે, અજીવ નથી; એવી રીતે અજીવ પણ કમનિયમિત પિતાના પરિણામેથી ઉપજતું થયું અજીવ જ છે, જીવ નથી.”
અહીં બે દ્રવ્યની ભિન્નતાની સાથે-સાથે દ્રવ્યના પરિણમ નની વ્યવસ્થા પણ બતાવવામાં આવી છે. સાથે જ એ પણ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને કર્તા-હર્તા નથી, પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાના પરિણમનને કર્તા-હર્તા પિતે છે અને તે પરિણમન પણ અવ્યવસ્થિત નથી, નિયમિત છે નિયમિત જ નહિ, પરંતુ એક નિશ્ચિત ક્રમમાં નિયમિત અર્થાત્ બંધાયેલું છે, પૂર્ણ વ્યવસ્થિત તેમ જ નિશ્ચિત છે.
આથી વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તે એમાં જીવને અકર્તા સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે, જેમ કે ગાથાની ઉત્થાનિકા તેમ જ ટીકાની અંતિમ પંક્તિથી સ્પષ્ટ છે. કે જે આ પ્રમાણે છે:
“अथात्मनोऽकर्तृत्वं दृष्टान्तपुरस्सरमाख्याति। હવે આત્માનું અકર્તુત્વ દષ્ટાંતપૂર્વક સિદ્ધ કરે છે.” "अतो जीवोऽकर्ता अवतिष्ठते । તેથી જીવ અકર્તા સિદ્ધ થાય છે.”
જીવથી અજીવની ભિન્નતા તે જવાછવાધિકારમાં જ સ્પષ્ટ કરી દીધી હતી, સર્વવશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારમાં તેની ચર્ચાની શી આવશ્યકતા હતી? અહીં તે જીવ પિતાના કમનિયમિત પરિણામે વડે સ્વયં પરિણમતે-બદલતે થકે પણ એટલે બદલી નથી જેતે કે તે અજીવ થઈ જાય-એ વાત કહેવામાં આવી રહી છે. તેના
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર બદલવાની પણ એક સીમા છે, તે પિતાનામાં જ બદલી શકે છે. બદલાઈને પણ પોતાના રૂપે જ રહે છે, પર-રૂપે થતું નથી; પર-પદાર્થ પણ તે રૂપ નથી થતા.
જે જ્ઞાનગુણ અત્યારે કુમતિજ્ઞાનરૂપ છે, તે બદલીને પછીની ક્ષણે સુમતિજ્ઞાન થઈ શકે છે, સુમતિજ્ઞાનથી બદલાઈને પછીની ક્ષણે કેવળજ્ઞાનરૂપ થઈ શકે છે, પણ એવું કદી બની શકતું નથી કે તે રસરૂપ થઈ જાય, રંગરૂપ થઈ જાય અથવા સુખરૂપ થઈ જાય. પર્યાયના પલટાની પણ એક મર્યાદા છે, અને તે પણ નિયમિત છે; તે આપણી ઈચ્છાનુસાર નહિ, પણ પોતાના નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર બદલે છે. એ વાત અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે.
એક દ્રવ્ય બીજાનું કાંઈ પણ પરિણમન નથી કરતું, કરે તે તે તેરૂપ થઈ જાય અર્થાત જ્યારે તે તેરૂપ થાય ત્યારે તે તેને પરિણમાવી શકે, અન્યથા નહિ. અજીવને પરિણુમાવવા-બદલાવવા માટે જીવને અવરૂપ થવું પડશે. જ્યારે તે સ્વયં અવરૂપ થાય, ત્યારે તે અજીવના પરિણમનને કર્તા થઈ શકે છે અને એમ કદી થતું નથી. તેથી એ સિદ્ધ થયું કે જીવ પિતાના ક્રમનિયમિત પરિણામમાં પરિણમતે-બદલતે થકે જીવ જ રહે છે, અજીવ થઈ જતું નથી. ? બીજી વાત એ છે કે જે કે જીવ પિતાના પરિણામે કર્તા છે, તે પણ તે કરવાને કાંઈ ભાર તેના માથા ઉપર નથી, કેમ કે તે પરિણમન પણ સહજ થાય છે અને પિતાના નિયમિતકમમાં થાય છે. એ જ વાત અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવી છે. પુદ્ગલાદ અજીવ પ્રત્યે પિતાના પરિણમનને કેઈ બેજો રાખતાં નથી, તે શું તેમનું પરિણમન અટકી જાય છે? જે ના, તે પછી જીવ જ પિતાના માથે બેજો શા માટે રાખે?
પરિણમનને નિશ્ચિત બતાવીને દ્રવ્ય-ગુણને કઈ અધિકાર ઘટાડવામાં આવ્યું નથી પરંતુ જે દૂર કર્યો છે, કારણ કે તે પિતાના પરિણામને અધિકૃત કર્તા અને ભક્તો તે છે જ.
વાસ્તવમાં વાત તે એમ છે કે જેવી રીતે દ્રવ્ય સત્ છે,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબદ્ધપર્યાપ ગુણ સત્ છે, તેવી જ રીતે પર્યાય પણ સત્ છે.
દ્રવ્ય અને ગુણાના વિષયમાં આપણે બધાને વિશ્વાસ છે કે તેમનામાં કઈ ફેરફાર સંભવિત નથી, તેથી તેમને બદલવાને આપણને વિકલ્પ પણ ઉઠતા નથી. પણ પરિણમનશીલ હોવાથી પર્યાયના સંબંધમાં જગતની કાંઈક એવી ધારણા છે કે તેમાં ફેરફાર કરી શકાય છે, તેથી તેમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ થાય છે.
દ્રવ્ય-ગુણની સાથે પર્યાય પણ સ્વસમયનું સત્ છે–તેમાં પણ પિતાની ઈચ્છાનુસાર કોઈ ફેરફાર કરી શકાતું નથી. જ્યારે આપણને એ વિશ્વાસ થઈ જશે ત્યારે તેમાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ પણ નહ રહે.
પયાંય પણ સ્વકાળનું સત્ છે. અચલા છે, પાર્વતી છે, સતી છે. આ વિસ્તારથી સ્પષ્ટ કરવામાં આવી ગયું છે. તેથી અહીં વિરતાર કરે એગ્ય નથી. છતાં પણ જે લેકે પર્યાયને પિતાની ઈચ્છાનુસાર બદલવા ચાહે છે, તેમને અમે પૂછીએ છીએ કે પર્યાના અનાદ-અનંત પ્રવાહકમમાં તેઓ ભૂતકાળની પર્યાયે બદલવા ચાહે છે કે વર્તમાનની કે ભવિષ્યની?
ભૂતકાળની પર્યાયે ત. બદલી શકાતી નથી, કેમ કે તે તે પિતે બદલાઈ ગઈ છે, સમાંત થઈ છે, તેથી તેમનામાં તે ફેરફારની કપના પણ કરી શકાતી નથી. હવે રહી વર્તમાન અને ભવિષ્યની પર્યા. વર્તમાન પર્યાય પણ થઇ જ રહી છે, તેમાં પણ શું કરી શકાય છે?
આ ઉપરથી જે કતૃત્ત્વના અહકારથી ગ્રસત કઈ અજ્ઞાની કહે કે વર્તમાન પર્યાયમાં કાંઈ કેમ કરી શકાતું નથી? લ્યો, હું એને હમણ જ ઉખાડી નાખું છું. તેને કહીએ છીએ કે ભાઈ! જરા વિચાર તે કરે, તે ઉત્પન્ન તે થઈ જ ગઈ છે, તેથી તેને ઉત્પન્ન થતાં રોકવાનું તે સંભવ નથી. હવે રહી વાત ઉખાડી નાખવાની, તે ભાઈ, તેને કાળ જ એક સમયને છે. એક સમય પછી તે સ્વયં ઊખડી જવાની છે. તેમાં તમારે શું કામ છે ?
બીજી વાત એ પણ છે કે આપણે પશમ રાનમાં તે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
પર્યાય ઉત્પન્ન થયાના અસખ્ય સમય પછી આવે છે. ત્યાં આપણે તેને ઉખાડી નાખવાનું વિચારીએ ત્યાંસુધીમાં તો કયારની ય ઊખડી ગઈ હશે.
૮૭
આ ઉપરથી જો તે કહે કે ભલે ભૂતકાળની અને વર્તમાન કાળની પર્યાયે નહીં, ભવિષ્યની પર્યાયે તે આપણે બદલી જ શકીએ છીએ.
તેમને કહીએ છીએ કે ભવિષ્યની પર્યાયે અત્યારે છે જ કહ્યાં -કે આપ તેને બદલે ?
આ ઉપરથી જો એમ કહેવામાં આવે કે ભવિષ્યમાં ખરાખ પર્યાયા નહીં આવવા દઇએ, સારી-સારી પર્યાયેા લાવીશું; તે એ પ્રશ્ન ઊભા થશે કે કઇ પર્યાય સારી છે, કઈ ખરાબ–એના નિર્ણય કોણ કરશે ? ‘નિમિન્ન થાય: માંદુ ોદ :’– આ નીતિ અનુસાર સારા -નરસાના નિર્ણય પણ અસંભવ નહી, તા કઠણુ જરૂર છે.
જો કોઇ કહે કે અમે અમારી રુચિ પ્રમાણે નિર્ણય કરીશુ, તેમને કહીએ છીએ કે જો આપ ફક્ત આપની જ ભાવી પર્યાયના કર્તા બનતા હાત તા વાત જુદી હતી; પણ આપ તેા પરપદાર્થોની પણ પર્યાય પાતાને અનુકૂળ બદલવા ચાહા છે; તેમાં ઇષ્ટ-અનિષ્ટના નિર્ણય માત્ર આપની જ ઇચ્છાથી કેવી રીતે થશે ? જગતમાં અન્ય પ્રાણીઓ પણ છે, તેમની ઇચ્છાના વ્યાઘાતના પ્રસંગ અવશ્ય આવશે.
બીજું શું આપને ખબર છે કે ભવિષ્યમાં અમુક પર્યાય થવાની છે કે જેથી આપ એ નિર્ણય કરી શકા કે અમુક પર્યાય બદલીને હું અમુક પર્યાય લાવીશ. જો ના, તો પછી એ અહંકાર જૂઠા જ સાબિત થયા કે મે આમ ન થવા દીધુ અને આમ કર્યું, કેમ કે જે કાર્યાં. સપન્ન થયુ છે-તે થવાનું નહાતુ, બીજું થવાનુ હતું-એના નિર્ણય કેવી રીતે થશે ? બની શકે કે તે જ થવાનુ હાય, જેને આપ કહ્યા છેા કે મે આમ કર્યું છે.
ખૂબ મહેનત કરીને પણ ભવિષ્યની પર્યાયોમાં ફેરફાર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮
કમબદ્ધપર્યાય
કરવાની વાત સિદ્ધ કરી શકવી શક્ય નથી, તેથી વ્યર્થ પ્રયાસથી શું લાભ?
અંતે તે એમ રવીકારવું જ શ્રેષ્ઠ છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્ય કમનિયમિત પિતાના પરિણામેથી ઊપજતું થયું પિતારૂપ જ રહે છે, પરરૂપ થતું નથી. આ
(૨) પ્રશ્ન :- જે કઈ કેઈને નથી પરિણમવતું તે પછી આ પરિણમન થાય છે કેવી રીતે, એને કેણ કરી જાય છે? જે કદી આ પરિણમન અટકી જાય તે? અથવા કદી ધીરે-ધીર થાય અને કદી ઝડપથી—એને નિયામક કેણ હશે?
ઉત્તર:– પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વયં પરિણમનશીલ છે, ધ્રુવતાની જેમ પરિણમન પણ તેને સ્વભાવ છે, તેને પિતાના પરિણમનમાં પરની પંચમાત્ર પણ અપેક્ષા નથી, કેમ કે સ્વભાવ પર-નિરપેક્ષ જ હોય છે. આ પરિણમન કદી અટકી જાય-એને પ્રશ્ન જ ઉત્પન્ન થતું નથી, કેમ કે પરિણમન પણ એને નિત્યસ્વભાવ છે. અર્થાત્ નિત્યપરિણમનશીલતા પ્રત્યેક દ્રવ્યને સહજ સ્વભાવ છે. જલદી અને મોડું થવાની પણ કોઈ સમસ્યા નથી, કેમ કે પ્રત્યેક પર્યાય એક સમયની જ હોય છે. કેઈ પર્યાયને બે સમય રોકાવાને પ્રશ્ન જ નથી ઊડતે અને એક સમય પહેલાં સમાપ્ત થવાને પણ પ્રશ્ન સંભવ નથી.
હવે રહી વાત એ કે આ બધું કોણ કરે છે? તે સંબંધમાં વાત એ છે કે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં અનંત શક્તિઓ પડી છે, નિરંતર ઉલ્લસિત થઈ રહી છે, તેમના દ્વારા જ આ બધું સહજ થયા કરે છે.
(૩) પ્રશ્ન - તે અનંત શક્તિઓ કઈ કઈ છે કે જેમના દ્વારા આ બધું થાય છે?
ઉત્તર :- શું અનંત પણ ગણાવી શકાય છે? (૪) પ્રશ્ન – કેટલીક તે બતાવે?
ઉત્તર :- ભાવશક્તિ, અભાવશક્તિ, ભાવાભાવશાત, અભાવ ભાવશક્તિ, ભાવભાવશક્તિ, અભાવાભાવશન આદિ.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
(૫) પ્રશ્ન - પર્યાના ઉત્પાદ અને નાશમાં આ શક્તિઓને શો ફાળો છે? કૃપા કરીને સંક્ષેપમાં સમજાવે.
ઉત્તર - પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક એવી શક્તિ છે કે જેને કારણે દ્રવ્ય પિતાની વર્તમાન અવસ્થાથી યુક્ત હોય છે, અર્થાત્ તેની નિશ્ચિત અવસ્થા હોય જ છે, જેને ભાવશક્તિ કહે છે.૧ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક એવી પણ શક્તિ હોય છે કે જેને કારણે વર્તમાન અવસ્થાથી જુદી અન્ય કઈ અવસ્થા નથી હોતી, આ શક્તિનું નામ અભાવશક્તિ છે.
ઉક્ત બને શક્તિઓના કારણે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રતિસમય સુનિશ્ચિત પર્યાય જ થાય છે, અન્ય નહીં.
(૬) પ્રશ્ન :- પર્યાયને સ્વસમયે કણ લાવે છે? અને એક સમય પછી કેણ દૂર કરે છે.? પર્યાય સ્વસમયે આવી જ જાય અને પછીના સમયે ખસી જાય-એન નિયામક કેણ છે? જે પર્યાય સ્વસમયે ન આવે તે તેને કણ લાવે અને એક સમય પછી પણ ન ખસે તે કેણુ ખસેડે? આવી સ્થિતિમાં કાં તે દ્રવ્ય પર્યાયથી ખાલી થઈ જશે અથવા એક સમયમાં બન્ને પર્યાયે આવી જશે.
ઉત્તર :-એની આપ ચિંતા ન કરે. એમ કદી નહિ થાય, કેમ કે પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક એવી પણ શક્તિ છે કે જેના કારણે વર્તમાન પર્યાયને નિયમથી આગામી સમયે અભાવ થઈ જશે; તે શક્તિનું નામ છે ભાવાભાવશકિત. તથા એક શક્તિ એવી પણ છે કે જેના કારણે આગામી સમયે થનારી પર્યાય નિયમથી ઉત્પન્ન થશે જ. આ શક્તિનું નામ છે અભાવભાવશક્તિ.૮
૧ મૂરાવસ્થવ માવત્તિ સમયસાર, આત્મખ્યાતિ ટીકા,
પરિશિષ્ટ, પૃષ્ઠ ૬૩૦ છે જીવવા મવાિ . તે જ ५ भवत्पर्यायव्ययरूपा भावाभावशक्तिः। । કામવાથvi અમાવસાવાાિદ તે જ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
જે પર્યાય જે સમયે થવાની છે, તે પર્યાય તે સમયે નિયમથી થશે જ, એવી પણ એક શક્તિ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં છે કે જેનું નામ છે ભાવભાવશક્તિ.૩ તથા એક શક્તિ એવી પણ છે કે જેના કારણે જે પર્યાય જે સમયે નથી થવાની, તે નિયમથી નહિ થાય, તે શક્તિનું નામ છે અભાવાભાવશક્તિ.
ઉક્ત છ શક્તિનું સ્વરૂપ એ સુનિશ્ચિતપણે સિદ્ધ કરે છે કે જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય, જે સમયે પિતાના ઉપાદાન અનુસાર જેવી થવાની હોય છે, તે સ્વયં નિયમથી તે જ સમયે, તેવી જ થાય છે તેમાં પરની રચમાત્ર પણ અપેક્ષા રહેતી નથી.
સર્વશ્રેષ્ઠ દિગંબરાચાર્ય કુંદકુંદના પ્રસિદ્ધ પરમાગમ સમયસારની આચાર્ય અમૃતચન્દ્રકૃત આત્મખ્યાતિ ટીકાના અંતે પરિશિષ્ટમાં આવેલ ૪૭ શક્તિઓ ઉપર શ્રી કાનજીસ્વામીનાં વિસ્તૃત પ્રવચન “આત્મપ્રસિદ્ધિ ભામે હિન્દીમાં અને “આત્મવિભવ’ નામે ગુજરાતીમાં પ્રકાશિત થયાં છે-વિશેષ જિજ્ઞાસા ધરાવનાર આત્માથી બંધુઓએ પિતાની જિજ્ઞાસા ત્યાંથી પૂર્ણ કરવી જોઈએ. અહીં તેમની વિસ્તૃત ચર્ચા માટે ન તે અવકાશ છે અને ન તે ન્યાયસંગત છે.
(૭) પ્રશ્ન :- જે આપણે આપણું પર્યાયને પણ નથી બદલી શકતા તે પછી આપણા પરિણમનના કર્તા પણ આપણે ક્યાં રહ્યા?
ઉત્તર :-“આપણે આપણું પર્યાયને પણ નથી મદલી શકતા જ્યારે એમ કહેવામાં આવે છે ત્યારે તેને આશય એ હોય છે કે આપણે તેના નિશ્ચિત ક્રમમાં કેઈ ફેરફાર નથી કરી શકતા, પરંતુ એ નથી થતું કે તેના પરિણમનના કર્તા પણ આપણે નથી. છા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં જે છ શક્તિઓની ચર્ચા કરવામાં આવી છે તે દ્રવ્યની પિતાની જ શક્તિઓ છે, તેમના કારણે જ પર્યાય
૧ મvયમાનri મારમાર | સમયસાર, આખ્યાતિ ટીકા,
પરિશિષ્ટ, પૃષ્ઠ ૬૩૦ २. अभवपर्यायाभवनरूपा अभावाभावशक्तिः। त
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
સ્વસમયે થાય છે. તેથી પિતાની પર્યાયને કર્તા તે દ્રવ્ય છે જ.
- જિનવાણીમાં એક અપેક્ષા એ પણ આવે છે કે જેમાં પર્યાયને ક પર્યાયને કહેવામાં આવે છે, દ્રવ્યને નહિ. ત્રિકાળી ઉપાદાનની અપેક્ષાએ પર્યાયને કર્તા તે દ્રવ્ય અથવા ગુણ કહેવાય છે કે જેની તે પર્યાય છે; અને ક્ષણિક ઉપાદાનની અપેક્ષાએ તે સમયની ગ્યતા જ કાર્યની નિયામક હેવાથી પર્યાયને જ પર્યાયની કતાં કહેવામાં આવે છે. આ પર્યાયની સ્વતંત્રતાની ચરમ પરિણતિ છે કે જે તેના સહજ કમનિયમિત પરિણમનને સિદ્ધ કરે છે.
પરિણમનશીલતા દ્રવ્યનો સહજ સવભાવ છે અને રવભાવ સદા પરનિરપેક્ષ હોય છે. તેથી પ્રત્યેક દ્રવ્યને પોતાના પરિણમનમાં પરની પંચમાત્ર પણ અપેક્ષા નથી. કેઈ પણ દ્રવ્ય એક સમય પણ પરિણમનથી ખાલી નથી રહેતું. જે એક સમય પણ પરિણમન અટકી જાય તે દ્રવ્યનું દ્રવ્યત્વ જ કાયમ ન રહે. દ્રવણશીલતાપરિણમનશીલતાનું નામ જ દ્રવ્ય છે.
પરિણમન-સ્વભાવના અભાવમાં સ્વભાવવાન દ્રવ્યની સત્તાના - અભાવને પ્રસંગ પણ ઉપસ્થિત થઈ જશે. જેવી રીતે શરીરમાં જે લેહી દોડે છે, જે તે દેડવાનું બંધ કરી દે તે હૃદયની ગતિ અટકી જવાથી મનુષ્યને મરણને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. તેવી જ રીતે જે કઈ દ્રવ્યનું એક સમય માટે પણ પરિણમન અટકી જાય તે તેના મૃત્યુ અભાવ)ને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. અને દ્રવ્યના અભાવની સાથે સાથે વિશ્વના અભાવને પણ પ્રસંગ આવશે, કેમ કે છ દ્રવ્યના સમૂહનું નામ જ વિશ્વ છે.
જેવી રીતે લેહી નિરંતર દેડે છે, છતાં પણ થાકતું નથી, કેમ કે દેડવું એ જ તેનું જીવન છે, નિરંતર ગતિ કરવામાં જ તેની સુગતિ છે, તેવી જ રીતે દ્રવ્યને નિરંતર પરિણમનમાં કોઈ મુશ્કેલી આવતી નથી, નિરંતર પરિણમન જ તેનું જીવન છે.
તેને માટે એ કોઈ સમસ્યા નથી કે પ્રતિસમય નવી-નવી પર્યાયે ક્યાંથી લાવીશું? તે સ્વભાવમાંથી સહજ આવે છે, તેમને કયાંયથી લાવવી નથી પડતી. તે પરમુખપેક્ષી નથી. જે તેમને
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
ક્રમબદ્ધપર્યાય
અન્યની અપેક્ષા હાય તે દ્રવ્ય પરાધીન થઈ જાય અથવા પરિણમન તેના સ્વભાવ ન રહે, કેમ કે સ્વભાવને પરની અપેક્ષા નથી હાતી. જેમાં પરની અપેક્ષા હોય તે સ્વભાવ કેવા ?
તેથી જ તેા કહ્યું છે -
‘યહુ જગત સ્વય' પરિણમનશીલ, કેવલજ્ઞાનીને ગાયા હૈ;
અથવા
‘ હાતા સ્વય' જગત પરિણામ, મૈં જગકા કરતા કયા કામ.’
-
(૮) પ્રશ્ન :- જો આપણે પરનુ કાંઈ કરી જ નથી શકતા તા પછી આપણી સ્વતંત્રતા જ શી રહી?
ઉત્તર ઃ- શુ' પરમાં કાંઈ કરવાનું નામ જ સ્વતંત્રતા છે ? જ્યારે એમ કહેવામાં આવે છે કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ પણ નથી કરી શકતું ત્યારે તેના અથ આપ માત્ર એટલા જ શા માટે કરા છે કે આપ ખીજાનુ' કાંઈ નથી કરી શકતા, એમ કેમ નથી કરતા કે માપનું પણ કોઈ કાંઈ નથી કરી શકતુ?
જ્યારે આપ એ વિચાર કરશે ત્યારે આપને સ્વતંત્રતાના અનુભવ થશે કે જુએ, મારું કોઈ પણ કાંઈ નથી બગાડી શકતું.
જ્યારે કોઈ રાજ્યળ સબંધમાં એમ કહેવામાં આવે કે આ રાજ્યમાં કાઈ કોઈને લૂટી નથી શકતુ, મારી નથી શકતુ, દુઃખી નથી કરી શકતું; ત્યારે કોઈ એમ નથી કહેતુ કે આ કેવું ખોટું (ખરાબ) રાજ્ય છે કે એમાં કાઈ કાઈને લૂટી નથી શકતુ, મારી નથી શકતુ, દુઃખી નથી કરી શકતુ; પરંતુ એમ કહે છે કે આ કેટલુ' સારુ રાજ્ય છે.
જેમ એવુ' તા કાઈ ખૂની કે ચાર જ કહી શકે કે આ કેવું રાજ્ય છે કે એમાં મારવા કે લૂંટવાની પણ સ્વતંત્રતા નથી; તેવી જ રીતે એવુ તા કાઈ કર્તૃત્ત્વના અર્હકારથી પકડાયેલ અજ્ઞાની જ કરી શકે કે આ કેવું વસ્તુસ્વરૂપ છે કે જેમાં અમે પરંતુ કાંઇ કરી જ નથી શકતા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
કમબદ્ધપર્યાયની વાત તે અનંત સ્વતંત્રતાની સૂચક છે. એને બુદ્ધિપૂર્વક હાયથી સ્વીકારનારને તે અનંત સ્વતંત્રતાની પ્રતીતિ થાય છે. એ જાણીને કેને પ્રસન્નતા નહિ થાય કે આપણું સુખ -દુઃખ, જીવન-મરણ, ભલું-બૂરું–બધું જ આપણા અધિકારમાં છે, તેમાં કઈને કાંઈ પણ હરતક્ષેપ નથી.
આ જાણીને પણ જેને પ્રસન્નતા ન થાય, તે સમજવું જોઈએ કે કાં તે તે ગુલામવૃત્તિની વ્યક્તિ છે અથવા તે અને ગુલામ બનાવીને રાખવાની વૃત્તિવાળે છે.
“કમબદ્ધપર્યાયમાં વસ્તુની અનંત સ્વતંત્રતાની ઘેષણા છે.”
(૯) પ્રશ્ન – જ્ઞાની પણ એમ કહેતા જોવામાં આવે છે કે મેં આમ કર્યું, તેમ કર્યું?
ઉત્તર:- હા, એ વાત સાચી છે કે જ્ઞાનીના જીવનમાં પણ એ વચન-વ્યવહાર જોવામાં આવે છે, પણ તેમની માન્યતા એવી નથી હોતી. માન્યતા તે તેમની વત્સ્વરૂપને અનુકૂળ જ હેય છે, કેમ કે એમ કહેવું એ તે વ્યવહાર છે અને માનવું તે મિથ્યાત્વ છે.
જેવી રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાની આત્મા સ્ત્રી-પુત્ર, મકાન, મિલ્કત આદિ સગી પદાર્થોને પિતાના કહેતા જોવામાં આવે છે કે આ મારી સ્ત્રી છે, આ મારા પુત્ર છે, આ મારું મકાન છે– પણ માને છે એમ જ કે આ કાંઈ પણ મારું નથી; તેવી જ રીતે પરમાં કરવા આદિને વચન-વ્યવહાર પણ તેમને જોવામાં આવે છે. કથનમાત્રથી તેઓ મિથ્યાષ્ટિ નથી થઈ જતા, કેમ કે મિથ્યાત્વ તે માન્યતા સંબંધી દેષ છે. .
આ સંબંધમાં પંડિત પ્રવર ટોડરમલજીના વિચાર જાણવા ગ્ય છે –
જેમ કઈ ગુમાસ્તે શેઠનું કાર્ય કરે છે, તે કાર્યને પિતાનું પણ કહે છે, હર્ષ-વિષાદ પણ પામે છે, તે કાર્યમાં પ્રવર્તતાં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
ક્રમબદ્ધપર્યાય
પિતાની અને શેઠની જુદાઈને વિચાર નથી કરતે; પરંતુ અંતરંગ શ્રદ્ધાન એવું છે કે આ મારું કાર્ય નથી. આવું કાર્ય કરતે ગુમાસ્ત શાહુકાર છે. જે તે શેઠનું ધન ચેરીને પિતાનું માને તે ગુમાસ્ત ચોર ગણાય. તેવી જ રીતે કર્મોદયજનિત શુભાશુભરૂપ કાર્ય કરતા થકા તપ પરિણમે તે પણ અંતરંગામાં એવું શ્રદ્ધાન છે કે આ કાર્ય મારું નથી. જે શરીરાશ્રિત વત-સંયમને પણ પિતાનાં માને તે મિથ્યાદિષ્ટ કહેવાય.” 1
(૧૦) પ્રશ્ન :- એને અર્થ તે એ થયો કે જ્ઞાનીની માન્યતા અને કથનમાં અંતર હોય છે?
ઉત્તર :- હા, અવશ્ય હોય છે, પરંતુ એનું કારણ જ્ઞાનીના હદયની અપવિત્રતા નહિ, પરંતુ વસ્તુની સ્થિતિ છે કેમ કે જ્ઞાનીની માન્યતા તે વરતુસ્વરૂપને અનુસાર હોય છે અને વચનવ્યવહાર લોકપ્રચલિત વ્યવહારને અનુસારે હોય છે.
વસ્તુ સ્વરૂપની અપેક્ષાએ વિચાર કરીએ તે સ્ત્રી-પુત્રાદિ, મકાન-મિલ્કત કે ઈનો નથી, છતાં પણ લેકમાં એમને પિતાનાં કહેવાને વ્યવહાર પ્રચલિત છે. માન્યતાને સંબંધ સીધે વસ્તુ વરૂપ સાથે છે અને વાણીને વ્યવહાર લૌકિકજને સાથે હોય છે. તેથી જ્ઞાનીની માન્યતા તે વસ્વરૂપને અનુસાર હોય છે અને વચન વ્યવહાર લેક- વ્યવહારને અનુસાર હેય છે.
આચાર્ય અમૃતચન્દ્ર સમયસારની આત્મખ્યાતિ ટીકાના આરંભમાં લખે છે કે “આ ટીકા કરવાથી મારી પરિણતિ પરમવિશુદ્ધિને પ્રાપ્ત છે.”
1. રહસ્ય પૂર્ણ ચિઠ્ઠી (મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક, પૃષ્ઠ ૩૫૫) २. परपरिणतिहेतोर्मोहनाम्नोऽनुभवा
રવિ તમબુમાવ્યાદ્ધિમાતા: मम परमविशुद्धिः शुद्धचिन्मात्रमूर्ते
र्भवतु समयसारख्याख्ययैवानुभूने ॥३॥
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
અને ટીકાના અંતમાં લખે છે કે “આ ટીકા બનાવવામાં સ્વરૂપગુપ્ત અમૃતચંદ્ર આચાર્યનું કાંઈ પણ કતૃત્વ (કાર્ય) નથી.” ૧
આજ પ્રકારની ચર્ચા પંડિત ટેડરમલજીએ સમ્યજ્ઞાનચન્દ્રિકાની પીઠિકા અને પ્રશસ્તિમાં કરી છે. પીઠિકામાં તે ટીકા લખવાની ચર્ચા કરે છે અને લખવાનું પ્રજન આદિ વિસ્તારથી સ્પષ્ટ કરે છે. તથા અંતમાં પ્રશસ્તિમાં લખે છે –
“વચનાદિક લિખનાદિક ક્રિયા, વર્ણાદિક અરુ ઈન્દ્રિય હિયા; યે સબ હૈ પુદગલ કે ખેલ, ઈનમેં નાહિં મા મેલ. રાગાદિક વચનાદિક દાનાં, ઈનકે કારણ કારિજ પનાં; તાર્ન ભિન્ન ન દેખ્યો કેય, બિનુ વિવેક જગ અંધા હોય. જ્ઞાન રાગ તે મેરી મિલ્યૌ, લિખનૌ કરનૌ તનુ કે મિલ્યોં કાગજ મસિ અક્ષર આકાર, લિખિયા અર્થ પ્રકાશન હાર. ઐસી પુસ્તક ભયે મહાન, જર્ન જાને અર્થ સુજાન, યદ્યપિ યહુ પુગલ કૌ બંદ, તથાપિ શ્રુતજ્ઞાન નિબંધ.૨
આચાર્ય અમૃતચંદ્ર અને પંડિત ટેડરમલજી-બને ય જ્ઞાની આત્મા હતા. તેમનાં ઉક્ત કથાનેથી એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે આમાં કેઈ છળ નથી. જ્યાં સુધી વચન-વ્યવહાર છે. ત્યાં સુધી માન્યતા અને વાણીનું આ અંતર રહેશે જ.
ક્ષાયિક સમ્યગ્દષ્ટિ ભરતાદિ ચક્રવતી પણ છ ખંડની વિભૂતિને પિતાની કહેતા જ હતા, પણ માનતા નહતા. આ
થા, પાંચમા અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનની ભૂમિકામાં પ્રાપ્ત થતું પર્યાયગત સત્ય છે–એને જાણવું પણ આવશ્યક છે. આ સત્યના સ્વીકાર વિના આ જાતની શંકા બની જ રહેશે.
(૧૧) પ્રશ્ન – જે સુખ-દુઃખ, જીવન-મરણું બધું જ નિયત છે, સ્વકાળે જ થાય છે, તે પછી અકાળ મૃત્યુ નામની તે કઈ ૧, સાનિયંત્રિત તુતવૈવ્યથા જો સમયસ શા
स्वरूपगुप्तस्य न किंश्चिदस्ति कर्तव्यमेवामृतचंद्रमरेः ॥२७८।। ૨. મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક, પ્રસ્તાવના, પૃ ૧૦-૧૧
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
ક્રમબદ્ધપર્યાય
ચીજ જ ન રહી; જ્યારે શાસ્ત્રમાં અકાળમૃત્યુની ચર્ચા આવે છે, તત્વાર્થસૂત્રના બીજા અધ્યાયના અંતિમ સૂત્રમાં અકાળ મૃત્યુની વાત ખે-ચેખી લખેલી છે?
ઉત્તર - વિષભક્ષણાદિ દ્વારા થનાર મૃત્યુને અકાળમૃત્યુ કહેવામાં આવે છે. આ કથન આયુષ્યની ઉદ્દીરણ કે અપકર્ષણની અપેક્ષાએ કરવામાં આવે છે, અથવા અપેક્ષિત આયુષ્ય પહેલાં થનાર મરણની અપેક્ષાએ આ કથન હેાય છે, વસ્તુસ્થિતિની અપેક્ષાએ નહીં; કેમ કે કેવળી ભગવાનના જ્ઞાનમાં તે જે કાળે તેનું મરણ થવાનું જણાયું હતું, તે જ કાળે થયું છે તેથી તે પણ સ્વકાળમરણ જ છે, અકાળમરણ નથી.
તત્વાર્થસૂત્રમાં પણ આયુષ્યકર્મની સ્થિતિના અપકર્ષણની વાત જ કહેવામાં આવી છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રના જે સૂત્રમાં ઉક્ત ચર્ચા છે, તે આ રીતે છે –
औपपादिकचरमोत्तमदेहाऽसंख्येयवर्षायुषो नपवायुषः ॥1
ઉપપદ જન્મવાળા દેવ અને નારકી, ચરોત્તમ દેહવાળા અર્થાત તે જ ભવે મોક્ષ જનારા અને અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા ભેગભૂમિયાઓનું આયુષ્ય અપવર્તન રહિત હોય છે, અર્થાત્ તેમના આયુષ્યનું તે જ ભાવમાં અપકર્ષણ થતું નથી.
આયુષ્ય બે પ્રકારનાં હોય છે– (૧) ભૂજ્યમાન આયુષ્ય અને (૨) બધ્યમાન આયુષ્ય.
જે આયુષ્યને જીવ વર્તમાનમાં ભેળવી રહ્યો છે, તેને ભુજ્યમાન આયુષ્ય કહે છે અને જે આયુષ્ય બંધાઈ તે ગયું છે, પણ જેને ઉપભેર આગળના ભાવમાં થશે, તેને બધ્યમાન આયુષ્ય
બધ્યમાન આયુષ્યની સ્થિતિમાં તે બધાનું અપકર્ષણ થઈ શકે છે, પરંતુ ભૂજ્યમાન આયુષ્યનું અપકર્ષણ ઉક્ત સૂત્રમાં કથિત
૧. અધ્યાય ૨, સૂત્ર ૫૩
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
એને થતું નથી—એ બતાવવું તે ઉક્ત સૂત્રને ઉદ્દેશ્ય છે.
રાજા શ્રેણિકે નરકના આયુષ્યની તેત્રીસ સાગરની સ્થિતિ બાંધી હતી અને તેનું અપકર્ષણ થઈને ચેરાસી હજાર વર્ષ ની સ્થિતિ રહી ગઈ, પણ એ પૂર્વ ભવમાં જ થયું નરકના આયુષ્યને ઉપગ શરૂ થયા પછી તેનું અપકર્ષણ શક્ય નથી. જ્યારે ઉક્ત સૂત્રમાં કથિત છ સિવાયના અન્યજીના આયુષ્યનું અપકર્ષણ તે જ ભવમાં પણ થઈ જાય છે.
આ આખીય ચર્ચા આયુષ્યના અપકર્ષણની છે, તેનાથી ક્રમબદ્ધપર્યાયની નિશ્ચિતતામાં કઈ ફેર પડતું નથી.
જેમ કે જ્યારે આપણે કઈ દુકાનદારની પાસેથી ખરીદેલે સામાન પસંદ ન આવવાથી પાછા આપવા જઈએ છીએ, ત્યારે તે પેક (બંધ) સામાન તે બધું જ પાછો લઈ લે છે, પણ પેકીંગ ખૂલી ગયા પછી કેટલેક સામાન તે પાછે લઈ લે છે અને કેટલાક નથી લેતે, તેવી જ રીતે જે આયુષ્યને ઉપભેગ શરૂ નથી થયા, તેમાં તે બધામાં અપકર્ષણ શક્ય છે, પણ ઉપભેગ શરૂ થઈ ગયા પછી ઉક્ત સૂત્રમાં કથિત આયુષ્યનું અપકર્ષણ શક્ય નથી, એ જ વાત ઉક્ત સૂત્રમાં બતાવવામાં આવી છે.
એનાથી કાળની નિયમિતતામાં કઈ ફેર પડતું નથી અને ન તે અન્ય સમવાની ઉપેક્ષા પણ થાય છે, કેમ કે આયુષ્યનું અપકર્ષણ પણ અન્ય સમવાયેની અપેક્ષા સહિત થાય છે.
વાસ્તવમાં આ કથન અકાળમૃત્યુનું ન હેઈ આયુષ્યના અપકર્ષણનું છે.
આ સંદર્ભમાં જેનેન્દ્રસિદ્ધાન્તકેશકાર શ્રી જિનેન્દ્રવર્ણનું નિમ્નલિખિત કથન વિચારવા જેવું છે --
“પાંચમે પ્રશ્ન છે અકાળ મૃત્યુ સંબંધી. સમય પહેલાં ભક્ષણ આદિથી થનાર મૃત્યુને “અકાળમૃત્યુ' કહે છે. બદ્ધાંતમાં પૂર્વબદ્ધ કર્મોની સ્થિતિ આદિના ઘટવા-વધવાને કર્ષણ” અને “ઉત્કર્ષણ” કહે છે અને પ્રકૃતિના બદલાઈ જવાને
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
‘સક્રમણ' કહે છે. સમયથી પહેલાં કર્મોને ઉદયમાં લાવવા તેને ઉદીરણા' કહે છે અને સમયથી પહેલાં તેમને ખેરવી નાખવા તેને ‘નિરા’ કહે છે.
"
૯૮
આગમકથિત આ બધા વિષય નિયતિના ખાધક છે, એવી આશકા પણ કરવી યાગ્ય નથી, કેમ કે તેના ઉત્તર તા તે જ ઉપરાક્ત વિકલ્પ છે, જે આવતાં તદનુરૂપ જ પ્રવૃત્તિ સ્વતઃ થાય છે. તીવ્ર ક્રોધ આવતાં જ વિષલક્ષણાદિનુ કાર્ય થાય છે, તેના અભાવમાં નહી. એ જ રીતે અપણુ, ઉદીરણા અને નિર્જરા આદિના સંબધમાં પણ જાણવું. કેમ કે અકાળમૃત્યુના અથ આયુષ્યકર્મીની ઉદીરણા સિવાય બીજો કાઈ નથી.
અકાળ તા ફક્ત એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે જેટલુ આયુષ્ય બાંધ્યું એટલી સ્થિતિ પૂરી ન કરી. વાસ્તવમાં કોઈ પણ ક એવુ નથી જેની સ્થિતિ બંધ અનુસાર જ ઉદયમાં આવતી હાય. બુદ્ધિહીન સૂક્ષ્મ પ્રાણીઓમાં પણ આ ઉત્કષણ આદિ બરાબર થઈ રહ્યા છે. જેવા જેવા વિકલ્પ તે-તે સમયે આવે છે, તેવી-તેવી પ્રવૃત્તિ જ તે-તે સમયે થાય છે, તેના ફળરૂપે તેવા–તેવા જ નવીન બંધ અને ઉત્કષણ આદિ થાય છે. ઉત્કર્ષણ આદિના પરિણામ કોઈ બીજા ડાય અને ખંધના કોઈ બીજા—એમ નથી. એક સમયના જે એક પરિણામ કે પ્રવૃત્તિથી ખાંધ થાય છે, તેનાથી જ તે જ સમયે યથાયેાગ્ય ઉત્કર્ષ, અપકણુ આદિ પણ થાય છે; માટે એનાથી નિયતિ માષિત થઈ શકતી નથી.”૧
(૧૨) પ્રશ્ન :- આપ એમ કેમ કહેા છે કે કેવળીના જ્ઞાનાનુસાર પ્રત્યેક મૃત્યુ સ્વકાળે જ થાય છે, કેમ કે એથી તે એવા વિત નીકળે છે કે કોઈ અપેક્ષાએ અકાળમૃત્યુ પણ થતું હશે ?
ઉત્તર :– થાય તે શુ, કહેવાય છે અવશ્ય. અપકર્ષણ, ઉદીરણા આદિની અપેક્ષાએ આ પ્રકારનુ કથન થાય છે. એને ક્ષાપશમ જ્ઞાનની અપેક્ષાએ પણ કહી શકીએ છીએ.
૧ શાંતિપથદર્શન, પૃષ્ઠ ૧૨૩
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્ચાત્તર
૯૯
જેમ કે—એક ઘડામાં દસ લીટર પાણી છે અને તેમાં એક છદ્ર પણ છે, જેમાંથી તે પાણી એક કલાકે એક લીટરની ગતિએ નીકળી રહ્યું છે.
જો ગણિતજ્ઞને પૂછવામાં આવે કે તે ઘડા કેટલા સમયમાં ખાલી થઈ જશે તે તે પોતાના ગણિતાનુસાર દસ કલાક જ ખતાવશે કે જે સાચું જ છે, પરંતુ જો કોઈ પણ ભવિષ્યજ્ઞાનીને પૂછવામાં આવે કે તે ઘડો ક્યાં સુધીમાં ખાલી થઈ જશે તે તે એમ પણ બતાવી શકે કે પાંચ કલાકમાં. કેમ કે તેને એ પણ ખબર છે કે પાંચ કલાક પછી એક બાળકની ઠોકરથી આ ઘડી ગબડી પડશે અને પાણી નીકળી જશે.
હવે ગણિતની અપેક્ષાએ તેને અસમયમાં ખાલી થયેલા કહેવાશે અને ભવિષ્યજ્ઞાની અથવા વસ્તુસ્થિતિની અપેક્ષાએ એમ કહેવાશે કે તેની નિયતિ જ એ હતી; તેથી સ્વસમયમાં પોતાના ભાવી અનુસાર ઊંચત નિમિત્તપૂર્વક જ બધું બન્યું છે.
એ જ પ્રમાણે જેમ કોઈ અપરાધીને દસ વર્ષની સજા થઈ છે જ્યારે તેણે ન્યાયાધીશને, વકીલને, જેલરને પૂછ્યું કે હું જેલમાંથી કચારે છૂટીશ? ત્યારે ખધાએ એકી અવાજે એ જ ઉત્તર આપ્યો કે દસ વર્ષ પછી. અને આ કથનને જૂઠું પણ કહી શકાતું નથી. પરંતુ જ્યારે કાઈ ભવિષ્યજ્ઞાનીને પૂછવામાં આવે તે તે એમ પણ કહી શકે છે કે પાંચ વર્ષ પછી, કેમ કે તેને ખખર છે કે પાંચ વર્ષ પછી રાજાને ત્યાં પુત્રને જન્મ થશે અને તેની ખુશાલીમાં બધા કેદીઓને છેડી મૂકવામાં આવશે અને આ પણ છૂટી જશે.
ન્યાયાધીશાદિનું કથન ફેસલામાં આપવામાં આવેલી સજાના આધારે છે અને વિષ્યવેત્તાનુ કથન વાસ્તવિકતાના આધારે છે, તેથી તે વાસ્તવિક છે અને ન્યાયાધીશાદિનું સાપેક્ષ.
તેવી જ રીતે કોઈ જીવે આયુષ્યકર્મની સ્થિતિ એસી વની બાંધી છે અને ચાળીસ વર્ષની ઉમરે તેનું અપકર્ષણ થવાનું છે અથવા તેને ઉદીરણા થઈને ખરી જવાનુ છે. વીસ વર્ષની
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ક્રમબદ્ધપર્યાય
ઉમરે તેણે અધિજ્ઞાનીને કે જેમનું ભવિષ્યનું જ્ઞાન દસ વર્ષથી વધારે નથી, પૂછ્યું કે આનું મરણ કયારે થશે? તેણે પોતાના અવધિજ્ઞાનથી તેના આયુષ્યની સ્થિતિ જાણીને બતાવ્યુ` કે એંસી વર્ષની ઉંમરે. પણ જ્યારે કેવળજ્ઞાનીને પૂછ્યું તે તેમણે ખતાવ્યુ કે ચાળીસ વર્ષની ઉંમરે, તા આપણને બન્નેમાંથી કોઈ એક જૂઠા લાગશે. પણ આ કથન ાં નથી, પરંતુ સાપેક્ષ કથન છે.
"
અવધિજ્ઞાનરૂપ ક્ષયાપશમજ્ઞાનની અપેક્ષાએ તેને આપણે અકાળમૃત્યુ કહીશું અને કેવળજ્ઞાનની અપેક્ષાએ સ્વકાળે જ મરણ થયું એમ કહેવાશે,
અથવા સ્વાસ્થ્ય આદિ જોઈને આપણે અપેક્ષા તે એમ રાખીએ છીએ કે આ માણસ એસી વર્ષી જીવશે, પણ વિષાદિભક્ષણથી જયારે તે ચાળીસ વર્ષોંની ઉમરે જ મરી જાય છે ત્યારે કહી દઈએ છીએ—અસમયમાં મરણ થઈ ગયું છે. આપણા આ જ્ઞાનના કચો આધાર છે કે તેને ચાળીસ વર્ષથી વધારે જીવવાનુ હતું? એ જ્ઞાન વિના તેને અકાળ કહેવુ એ ક:નમાત્ર સિવાય ખીજું શું હાઈ શકે ?
ઉક્ત કથનથી એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે મરણ તે જ્યારે થવાનું હતું ત્યારે થયું છે, તેમાં કાઈ ફેરફાર થયા નથી. જે કાંઈ પણ ફેર પડ્યો છે, તે માત્ર કથનમાં પડ્યો છે.
જે શબ્દોમાં ‘અ’ લગાડીને નિષેધવાચક બનાવવામાં આવે છે, તેમાં ‘અકાળ’ પણ એક શબ્દ છે, જેના અર્થાં સમય પહેલાં ન હાઈ કાળથી ભિન્ન કાઈ અન્ય કારણે એવા થાય છે. કેમ કે આ પ્રકરણમાં ‘કાળ’ શબ્દના પ્રયાગ એક કારણના અર્થમાં થયા છે.
મૃત્યુરૂપી કાર્ય થવામાં અનેક કારણેા ડ્રાય છે, તેમાં કાળ પણ એક કારણ છે. કથનમાં અનેક કારણ તા એક સાથે આવી નથી શકતા, તેથી કોઈ એક કારણને મુખ્ય કરીને કથન થાય છે. જ્યારે કાળને મુખ્ય કરીને કથન થાય છે, ત્યારે તેને કાળમૃત્યુ કહે છે અને જ્યારે કાળ મુખ્ય કારણરૂપે ન દેખાય અને કાળ સિવાયના વિષભક્ષણાદિ કોઈ અન્ય કારણ મુખ્ય દેખાય, તે તેને
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૦૧
અકાળ મરણ કહે છે. અકાળ મૃત્યુની વ્યાખ્યામાં કહ્યું પણ છે કે વિષલક્ષણાદિ દ્વારા થનાર મૃત્યુને અકાળ મૃત્યુ કહે છે. - આથી તે એ જ નિષ્કર્ષ નીકળે છે કે “અકાળ શબ્દ અસમયને સૂચક ન હતાં કાળ સિવાયનાં બીજાં કારણેને દ્યોતક છે
જ્યારે આપણે કેઈના મરણ પછી પૂછીએ છીએ કે કાલ સુધી તે તે સારે હતું, તે આખરે અચાનક તેને શું થયું? ત્યારે એ જ ઉત્તર મળે છે કે કાંઈ નહિ, સમજી લે કે તેને કાળ જ આવી ગયો હતો. જેને કાળ આવી જાય, તેને કણ બચાવી શકે ? વળી કઈ કારણની ખબર પડતા તે તેને ઈલાજ પણ કરાવત.
તથા જે કઈ વિષલક્ષણ, અકસમાત આદિ અન્ય કારણે દેખાય છે તે કોઈ એમ નથી કહેતું કે તેમને કાળ જ આવી ગયું હતું, પરંતુ એમ. કહેવામાં આવે છે કે ઘેરથી તે સાજા નીકળ્યા હતા, પણ અકસ્માત થઈ ગયે અથવા કેઈએ ઝેર આપી દીધું અથવા બીજુ જે કાંઈ થયું હોય છે, તે કહેવામાં આવે છે. સાથે એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે ભાઈ! તે તે બિચારા અકાળ મૃત્યુના શિકાર થઈ ગયા.
આ રીતે અકાળ મૃત્યુ સમયનું સૂચક ન હઈ કાળ સિવાયના મુખ્યરૂપે બીજા કારણેથી થનાર મૃત્યુનું સૂચક છે.
આ રીતે એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે અકાળમૃત્યુના કથનથી “ક્રમબદ્ધપર્યાયની માન્યતામાં કઈ ફેર પડતું નથી.
(૧૩) પ્રશ્ન:- જે એમ માનીએ તે શું નુકસાન કે કેવળીના જ્ઞાન અનુસાર બધું જ ક્રમબદ્ધ છે અને આપણું જ્ઞાનાનુસાર અકમબદ્ધ, કેમ કે કેવળીને ભવિષ્યનું જ્ઞાન છે અને આપણને નથી ? આમ માનવાથી અનેકાન્ત પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
ઉત્તર - આપણા માનવાથી વસ્તુનું સ્વરૂપ બે પ્રકારનું ડું જ થઈ જવાનું છે, તે તે જેવું છે, તેવું જ છે, અને આપણે પણ તેને તેમ જ સમજવાનું છે, કે જેવું તે છે આપણી માન્યતા થોડી જ તેના ઉપર લાદવાની છે?
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
ક્રમબદ્ધપર્યાય
કેવળી ભગવાનનું જ્ઞાન પર્યાની કમબદ્ધતાને સ્પષ્ટપણે દેખું-જાણે છે અને આપણે તેને આગમથી, અનુમાનથી, યુક્તિથી જાણીએ છીએ તેઓ એ પણ સ્પષ્ટ જાણે છે કે ક્યા દ્રવ્યની કઈ પર્યાય ક્યારે અને કઈ વિધિથી અને કયા નિમિત્તપૂર્વક કેવી થશે અને આપણે માત્ર એટલું જાણીએ છીએ કે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાયનાં દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવ અને નિમિત્ત બધું નિશ્ચિત છે, પણ એ નથી જાણતા કે કેનું, કયારે, શું, કેવી રીતે થશે?
“ભવિષ્યની પર્યાયે પણ ક્રમબદ્ધ જ થાય છે—એ જ્ઞાન હોવા છતાં પણ જે આપણને એ જ્ઞાન ન હોય કે તેના પછી કઈ પર્યાય થશે–તે એનાથી તે અક્રમબદ્ધ કેવી રીતે થઈ જાય? કે જેથી આપણે એમ કહી શકીએ કે આપણું જ્ઞાનાનુસાર પર્યાયા અક્રમબદ્ધ થાય છે.
એથી તે આપણું અજ્ઞાન જ સિદ્ધ થાય છે, પર્યાની અક્રમબદ્ધતા નહિ. આપણને આપણું અજ્ઞાન પર્યાય ઉપર આપવાને શે અધિકાર છે?
જરા વિચાર તે કરે? રવિવાર આદિ સાત વારોને એક ક્રમ નિશ્ચિત છે. કેટલાક માણસને તેમના ક્રમનું જ્ઞાન છે, તેઓ સારી રીતે જાણે છે કે ક્યા વાર પછી કયો વાર આવે છે અને એ પણ જાણે છે કે ભવિષ્યમાં પણ આ જ કમે આ વાર આવશે, પરંતુ કેટલાક માણસેને આ વાતનું જ્ઞાન નથી. તે શું છે માણસોને જ્ઞાન છે, તેમના જ્ઞાનાનુસાર વાર ક્રમબદ્ધ હશે અને જેમને જ્ઞાન નથી, અથવા ખોટું જ્ઞાન છે તેમના જ્ઞાનાનુસાર તે અક્રમબદ્ધ અથવા અનિશ્ચિત થઈ જશે.
મને વિશ્વાસ છે–આ વાત આપને પણ સ્વીકાર્ય નહીં હોય, કેમ કે તેમના જ્ઞાન, અજ્ઞાન અથવા જૂઠા જ્ઞાનની વાર ઉપર શી અસર થવાની છે? તે તે પિતાના નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર જ થશે; તેવી જ રીતે પર્યાની કમબદ્ધતારૂપ વસ્તુસ્થિતિમાં કેવળીના જ્ઞાન અને સોપશમ જ્ઞાનવાળાઓના જ્ઞાન કે અજ્ઞાનથી શું અંતર પડે છે, તે તે જેવી છે તેવી જ રહેશે.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૦૩
જ્ઞાન, અજ્ઞાન, અલ્પજ્ઞાન, પૂર્ણજ્ઞાન, મિથ્યાજ્ઞાનની સ્થિતિ સાથે વસ્તુની સ્થિતિને કોઈ સંબંધ નથી, એનાથી તેમાં કઈ ફેર પડતું નથી. પણ વસ્તુની જે સ્થિતિ છે, તેને અનુસાર જ જ્ઞાન જાણે છે–અર્થાત્ તેને જે સાચું જાણે છે, તે સાચું જ્ઞાન છે, જે પૂર્ણ જાણે છે તે પૂર્ણ જ્ઞાન છે; જે અપૂર્ણ જાણે છે તે અપૂર્ણ જ્ઞાન છે; જે મિથ્યા જાણે છે તે મિયાજ્ઞાન છે, અને જે નથી જાણતું તે અજ્ઞાન છે.
તેથી એમ કહેવું કે કેવળીના જ્ઞાન અનુસાર પર્યાયે ક્રમબદ્ધ થાય છે અને આપણા જ્ઞાનાનુસાર અક્રમબદ્ધ; તે ક્રમબદ્ધપર્યાયનું સાચું સ્વરૂપ સમજ્યા વિના જ “હું પણ સાચો અને તું પણ સાચો જેવી ઉભયાભાસી બાળચેષ્ટા છે, અનેકાન્ત નથી.
જયપુર ખાનિયા) તત્ત્વચર્ચામાં સંમિલિત બન્ને પક્ષોના બધા દિગ્ગજ વિદ્વાનેએ એકમતે એ રવીકાર્યું છે કે પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે. આ વાતને ઉલ્લેખ જયપુર (ખાનિયા) તાવચર્ચામાં આ રીતે મળે છે - ૧. બીજા પક્ષ દ્વારા પ્રત્યેક કાર્યને વિકાળે થવાને સ્વીકાર
આને પ્રારંભ કરતાં બીજા પક્ષે સર્વપ્રથમ અમારા દ્વારા પ્રથમ અને દ્વિતીય ઉત્તરમાં ઉલ્લેખાયેલા જે પાંચ આગમપ્રમાણેના આધારે એ સ્વીકાર કર્યો છે કે “પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે એની અમને પ્રસન્નતા છે. અમને વિશ્વાસ છે કે સમગ્ર જૈન પરંપરા આમાં પ્રસન્નતાને અનુભવ કરશે, કેમ કે “પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે. આ તથ્ય એક એવી વાસ્તવિકતા છે, જે જૈનધર્મ અને વસ્તુવ્યવસ્થાને પ્રાણ છે. એને અસ્વીકાર કરવાથી ન તે કેવળજ્ઞાનની સર્વજ્ઞતા જ સિદ્ધ થાય છે અને ન તે વસ્તુવ્યવસ્થાને અનુરૂપ કાર્ય-કારણ પરંપરા સુઘટિત થઈ શકે છે.
બીજા પક્ષે પ્રતિશંકા ૩ માં જે શબ્દો દ્વારા સ્વકાળમાં કાર્ય થવાને સ્વીકાર કર્યો છે, તે શબ્દ આ રીતે છે --
એ અમે જાણીએ છીએ કે જિનેન્દ્રદેવને કેવળજ્ઞાન દ્વારા પ્રત્યેક કાર્યની ઉત્પત્તિને સમય માલમ છે. કારણ કે કેવળજ્ઞાનમાં
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
ક્રમબદ્ધ્યાય
વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થોની ત્રિકાળવતી સમતા પર્યાયાનુ કેવળજ્ઞાની જીવાને યુગપત્ જ્ઞાન કરાવવાનું સામર્થ્ય જૈન સંસ્કૃતિ દ્વારા
સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. તે જ આધારે એ વાત પણ અમે માનીએ છીએ કે પ્રત્યેક કાર્યની ઉત્પત્તિ તે જ કાળે થાય છે, જે કાળે તેની તે ઉત્પત્તિનુ થવુ કેવળજ્ઞાની જીવના કેવળજ્ઞાનમાં પ્રતિભાસિત થઈ રહ્યું છે. ’
૨. કેવળજ્ઞાન જ્ઞાપક છે. કારક નથી.
:
સાથેાસાથ ઉક્ત તથ્યની રવીકૃતિ પછી ખીજા પક્ષ તરફથ જે આ ભાવ વ્યક્ત કરવામાં આવ્યા છે કે- પરંતુ કોઈ પ કાર્યની ઉત્પત્તિ જે કાળે થાય છે તે કાળે તે એ આધારે નથ થતી કે તે કાળે તે કાની તે ઉત્પíત્તનુ થવુ કેવળજ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસિત થઈ રહ્યું છે; કારણ કે વસ્તુની જે કાળે જેવી અવસ્થા થાય તે અવસ્થાને જાણવા માત્ર કેવળજ્ઞાનનું કાર્ય છે. તે કાર્યનું થવું કેવળજ્ઞાનનુ કાર્ય નથી.
આ કથન પણ આગમ પરપરાને અનુરૂપ હોવાથી સ્વીકારવા યોગ્ય છે, પરંતુ ખીજા પક્ષના આ કથનનાં આટલુ વધારે જેડી દેવા અમે ઇચ્છીએ છીએ કે-- ‘જેવી રીતે જે કાળ જે કા થાય છે તેને કેવળજ્ઞાન જેમનું તેમ જાણે છે; તેવી જ રીતે તેની કારક સામગ્રીને પણ તે જાણે છે.’
કેવળજ્ઞાન કાઈ કાર્યના કારક ન હતાં . જ્ઞાપક માત્ર છે આમા કોઈ ને વિવાદ નથી. 32 ]
આ ઉલ્લેખથી એ તે સિદ્ધ થઈ જ જાય છે કે પ્રત્યેક કા સ્વકાળે જ થાય છે---આ એક સમાન્ય તથ્ય છે.
હવે રહી વાત અનેકાન્તની તા ભાઈ! અનેકાન્ત વસ્તુના સ્વરૂપમાં સહેજે ઘટિત થાય છે, તેને ઘટિત કરવા માટે વસ્તુસ્વરૂપને પરાણે વિકૃત કરવાની આવશ્યતા નથી.
<
પર્યાય ક્રમબદ્ધ જ થાય છે, અક્રમે નહી; અને ગુણુ
૧. જયપુર ( ખાનિયા ) તત્ત્વચર્ચા, પ્રથમ ભાગ, પૃષ્ઠ ૨૪૯
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
* ૧૦૫ અમે જ હોય છે, કમથી નહીં.” --આ વિધિ નિષેધપરક સમ્યક અનેકાન્ત છે. એને જ વધારે સ્પષ્ટ કરીએ તે ગુણોની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય અક્રમ (યુગપત ) છે અને પર્યાની અપેક્ષાએ ક્રમબદ્ધ.
આ પ્રમાણે ગુણ--પર્યાયાત્મક વસ્તુમાં કમ-અક્રમ સંબંધી અનેકાન્ત ઘટિત થાય છે.
જેમ કે આત્મખ્યાતિમાં અમૃતચંદ્ર આચાર્ય લખે છે :"क्रमाक्रमप्रवृत्तविचित्रभावस्वभावत्वादुत्संगितगुणपर्यायः।।
અને તે સમય (આત્મા અથવા કઈ પણ દ્રવ્ય) ક્રમરૂપ (પર્યાય) અને અક્રમરૂપ (ગુણ) પ્રવર્તમાન અનેક ભાવ જેને સ્વભાવ હેવાથી જેણે ગુણ-પર્યાને અંગીકાર કર્યા છે–એ છે.”
અહીં વસ્તુને ગુણ-પર્યાયાત્મક કહી છે તથા ગુણોને સ્વભાવ કમ અને પર્યાને સ્વભાવ ક્રમવતી કહ્યો છે.
જે પર્યામાં જ કમ-અકમ ઘટિત કરવું ઈષ્ટ હોય તે તે અપેક્ષા બીજી હેય.
પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં અનંત ગુણ છે અને પ્રત્યેક ગુણની પ્રતિ સમય એક પર્યાય થાય છે; આ અપેક્ષાએ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં એક સમયમાં જ અક્રમ અર્થાત્ એકી સાથે અનંત પર્યાયે થઈ જાય છે. તથા એક ગુણની અનંત સમયમાં અનંત પર્યાયે થાય છે, તે ક્રમશઃ એક-એક સમયમાં એક-એક જ થાય છે.
- આ રીતે પર્યાને પણ ક્રમ-અક્રમ કહી શકાય છે. પણ ધ્યાન રાખવાનું કે આ અપેક્ષાએ કમ-અક્રમ માની લેવા છતાં પણ “કમબદ્ધપર્યાય માં ચર્ચિત પર્યાની કમનિયમિતતા ઉપર કઈ પ્રભાવ પડતું નથી.
આ પ્રકારનું કથન તત્વાર્થરાજવાર્તિકમાં આવે છે, કે જે આ પ્રમાણે છે:૧. સમયસાર, ગાથા ૨ ની ટીકા -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
કમબદ્ધપર્યાય — “स च पर्यायो युगपदवृतः क्रमवृत्तो वा। सहवृतो जीवस्य पर्यायः अविरोधात् सहावस्थायी सहवृत्तेः गतीन्द्रियकाययोगवेदकषायज्ञानसंयमादिः । क्रमवतीं तु क्रोधादि देवादि-वाल्याद्यवस्था-लक्षणः।।
અને તે પર્યાય યુગપ પણ હોય છે અને કમવતી પણ હેય છે. અવિરોધપણે એક સાથે રહેવાવાળી જીવની પર્યાય એક સાથે હેવાને કારણે ગતિ, ઈન્દ્રિય, કાય, ગ, વેદ, કષાય, જ્ઞાન, અને સયંમ આદિ સહાવસ્થાયી પર્યાય છે તથા ક્રોધાદિ, દેવાદિ અને બાળાદિ અવસ્થાલક્ષણ કમવતી પર્યાય છે.”
“કમ' અને “અકમ' શબ્દના અર્થ બે પ્રકારે કરવામાં આવે છે. પ્રથમ તે એ કે કમ એટલે ક્રમશઃ અર્થાત્ એક પછી એક અને અકમ એટલે યુગપ અર્થાત્ એક સાથે. બીજે એન્કમ એટલે એક પછી એક અને તે પણ નિશ્ચિત એકદમ વ્યવસ્થિત તથા એ રૂપે કે “આના પછી એ જ, બીજું નહીં.” અક્રમ એટલે અવ્યવસ્થિત, કાંઈ પણ નિશ્ચિત નહીં, ચાહે એના પછી ચાહે તે.
ઉક્ત બને અર્થોમાં પ્રથમ અર્થ અનુસાર જ પર્યામાં ક્રમ-અકમ બને અપેક્ષાઓ ઘટિત થાય છે જ્યારે પ્રસ્તુત અનુશીલનમાં દ્વિતીય અર્થની અપેક્ષાએ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું અનુશીલન કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણે પર્યાયે એક નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર જ થાય છે, અક્રમે નહીં–આવું સમ્યક્ એકાન્ત ફલિત થાય છે, કે જે સ્યાદ્વાદી જૈનદર્શનને ઈષ્ટ જ છે.
સમ્યક્ અને મિથ્યાના ભેદથી એકાન્ત પણ બે પ્રકારના હેય છે અને અનેકાન્ત પણ બે પ્રકારના, જેની ચર્ચા “ક્રમબદ્ધપર્યાયઃ એક અનુશીલન'માં વિસ્તારથી કરી આવ્યા છીએ. એ પણ સ્પષ્ટ કરી દેવામાં આવ્યું છે કે જૈનદર્શન સમ્યક એકાન્તવાદી અને સમ્યફ અનેકાન્તવાદી દર્શન છે.
. સમ્યક અનેકાન્ત દ્રવ્ય-પર્યાયાત્મક વસ્તુ ઉપર ઘટિત થાય છે અને સમ્યફ એકાન્ત દ્રવ્યપર્યાયાત્મક વસ્તુના એક અંશ અર્થાત્ ૧. તત્વાર્થ વાર્તિક, અધ્યાય ૪, સૂત્ર ૪૨, પૃષ્ઠ ૨૫૮
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૦૭
દ્રવ્ય કે પર્યાય ઉપર ઘટિત થાય છે.
અહીં જે કે પર્યાયની ચર્ચા છે, તેથી તેના ઉપર સમ્યક એકાન્ત જ ઘટિત થાય છે. પર્યાયે કમબદ્ધ જ હોય છે, એ સમ્યક એકાન્ત છે અને ગુણ અક્રમબદ્ધ (યુગપ) જ હેય છેએ પણ સમ્યક એકાન્ત છે.
ગુણ અને પર્યાય–બને વસ્તુ (દ્રવ્ય)ના અંશ છે અને વસ્તુ અર્થાત્ દ્રવ્ય અંશી છે. નયરૂપ સમ્યક એકાન્ત શગ્રાહી હેય છે અને પ્રમાણરૂપ સમ્યકુ અનેકાન્ત અંશીગ્રાહી અર્થાત્ વસ્તુગ્રાહી હેય છે. ગુણ અને પર્યાય વસ્તુના અશે છે, તેથી તે સમ્યક એકાન્તસ્વરૂપ છે અને ગુણ-પર્યાયાત્મક વસ્તુ અંશી હેવાથી અનેકાન્તસ્વરૂપ છે.
અકમવતી ગુણ અને ક્રમવતી પર્યાય–આ રીતે ગુણપર્યાયાત્મક વસ્તુમાં અનેકાન્ત ઘટિત થાય છે.
આમ તે એક અપેક્ષાએ અમે ઉપર પર્યામાં પણ કમકમ ઘટાવી આવ્યા છીએ અને એ પણ બતાવી આવ્યા છીએ કે અકલંકદેવે આ પ્રેમ કર્યો છે, છતાં પણ જો આપ આ જ અપેક્ષાએ એકલી પર્યાયમાં ક્રમાંકમ ઘટાવવાની હઠ કરશે તે પછી અમે આપને એમ પણ કહી શકીએ કે એકલી પર્યાયમાં આપ નિત્યાનિત્યાત્મક અનેકાન્ત પણ ઘટા અથવા એકલા પર્યાય રહિત દ્રવ્યમાં જ નિત્યાનિત્યાત્મક અનેકાન્ત ઘટાવી બતાવે.
આખરે નિત્યાનિત્યાત્મક અનેકાન્ત પણ ગુણ-પર્યાયાત્મક વસ્તુમાં જ ઘટિત થાય છે, એકલી પર્યાયમાં નહીં, એકલા દ્રવ્યમાં પણ નહિ.
જેમ-વસ્તુ દ્રવ્યદૃષ્ટિથી નિત્ય છે અને પર્યાયદષ્ટિથી અનિત્ય, શું પર્યાય રહિત એકલા દ્રવ્યમાં અથવા એકલી પર્યાયમાં નિત્યાનિત્યાત્મકતા ઘટી શકે છે? ના, તે પછી ક્રમાક્રમને પણ એકલા દ્રવ્ય અથવા એકલી પર્યાયમાં ઘટાવવાની હઠ શા માટે? ક્રમાક્રમનું અનેકાન્ત પણ ગુણ-પર્યાયાત્મક વસ્તુમાં જ ઘટિત થશે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
ક્રમબદ્ધપર્યાય
અનેકાન્તનું સાચું સ્વરૂપ સમજ્યા વિના ગમે ત્યાં ઊલટું -સીધુ અનેકાન્ત લગાવી દેવું એ સારી વાત નથી. અનેકાન્તને ઘટાવવા પહેલાં તેનું સાચું સ્વરૂપ સમજી લેવું જોઈએ.૧
(૧૪) પ્રશ્ન - અકાળમૃત્યુના સંદર્ભમાં આપે જ ઘડાના પાણી અને અપરાધીના જેલમાંથી છૂટવા આદિનું ઉદાહરણ આપીને એ બતાવ્યું હતું કે કેવળીના જ્ઞાન અનુસાર તે મરદ કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે પરંતુ તિષ આદિ ક્ષયે પશમ જ્ઞાન અનુસાર જે કાંઈ મરણાદિ સંબંધી ભવિષ્ય બતાવવામાં આવે છે તેમાં આયુષ્યના અપકર્ષણ આદિ દ્વારા ફેરફાર પણ થઈ જાય છે.
આથી તે એમ લાગે છે કે કેવળીના જ્ઞાનાનુસાર પર્યાયે - કમબદ્ધ અને આપણી જ્ઞાનાનુસાર અકમબદ્ધ થાય છે?
ઉત્તર :- ઉક્ત ઉદાહરણેથી તે એમ સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું હતું કે મરણાદિ પ્રત્યેક કાર્ય (પર્યાય) થાય છે તે સ્વકાળમાં જ, પણ તેનું કથન બે પ્રકારે થાય છે, એમ નહતું બતાવ્યું કે કેટલીક પર્યાયે સ્વકાળે થાય છે અને કેટલીક અકાળે પણ થઈ જાય છે.
આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિના અપકર્ષણાદિ વિના આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિ પૂર્ણ થયા પછી થનાર મરણને કાળમરણ અને આયુષ્ય કર્મની સ્થિતિના અપકર્ષણાદિથી થનાર મરણને અકાળમરણ કહેવામાં આવે છે.
અકાળમરણને આશય સ્વકાળ વિના થનાર મરણ એ નથી, પરંતુ આયુષ્યકર્મના અપકર્ષણદિથી થનાર મરણને છે. આયુષ્યના અપકર્ષણાદિના કારણે અકાળમરણ તેની સંજ્ઞા માત્ર છે. વાસ્તવમાં તે પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે.
મેક્ષ અને સમ્યકત્વરૂપી કાર્યના સંબંધમાં કળશ ટીકાકાર પાંડે રાજમલજી લખે છે –
૧. અનેકાન્તની વિસ્તૃત જાણકારી માટે લેખકની અન્ય કૃતિ
અનેકાન્ત અને સ્યાદ્વાદ જુઓ.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્નોત્તર
૧૦૯
શ્મા જીવ આટલા કાળ વીત્યા પછી મેાક્ષે જશે-આવી ગાંધ કેવળજ્ઞાનમાં છે. ...જો કે સમ્યકત્વરૂપ જીવદ્રવ્ય પરિણમે છે તા કાળલબ્ધિ વિના કરાડ ઉપાય કરવામાં આવે તે પણ જીવ સમ્યકત્વરૂપ પરિણમન યોગ્ય નથી.” ૧
મણ
કોઈ પણ ઘટના નવીન ઘટતી નથી, પરંતુ તે પહેલાથી જ સ્થિત છે, નિશ્ચિત છે; તે તા માત્ર સ્વકાળે પ્રગટ થાય છે. આ જાતના ભાવ સાપેક્ષવાદના પ્રખળ પ્રચારક પ્રસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિક ઇન્સ્ટીને (Einstein) પણ વ્યક્ત કર્યો છે. જે આ રીતે છેઃ
-
Events do not happen, they already exist and are seen on the time-machine.
ઘટના બનતી નથી; તે પહેલેથી જ વિદ્યમાન છે, કાળચક્ર ઉપર દેખાય છે.”
તથા
(૧૫) પ્રશ્ન ઃ- શાસ્ત્રામાં એક અકાળનય પણ આવે છે ને ? કાળનચે કાર્ય સ્વકાળમાં થાય છે અને અકાળનયે અકાળમાં પણ થઈ જાય છે—એમ માનીએ તે શી આપત્તિ છે?
ઉત્તર :- અકાળનયના અર્થ એ નથી કે કા` સ્વસમયમાં ન થતાં અસમયમાં થઈ જાય છે. કા તા પાંચે સમવાયા મળતાં જ થાય છે, પણ જ્યારે એક કારણને મુખ્ય કરીને કથન થાય છે ત્યારે અન્ય કારણ ગૌણ રહે છે, તેમને અભાવ થતા નથી. જેમ -નિસĆજ સમ્યગ્દર્શન પણ દેશનાલબ્ધિ વિના થતુ નથી અને અધિગમજ સમ્યગ્દર્શન પણ સ્વભાવના આશ્રયે જ થાય છે, છતાં પણ જેમાં ઉપદેશની મુખ્યતા હૈાય છે તેને અધિગમજ અને જેમાં ઉપદેશના પ્રસંગ પ્રત્યક્ષ દેખાતા નથી તેને નિસજ સમ્યગ્દર્શન કહેવામાં આવે છે.
તે જ પ્રમાણે જે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં કાળ સિવાયના પુરુષાર્થાદિ અન્ય સમવાય મુખ્ય દેખાય છે, તેને અકાળનયન વિષય કહે છે તથા જેમાં કાળની પ્રમુખતા દેખાય છે, તેને
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
કમબદ્ધપર્યાય
કાળનયને વિષય કહેવામાં આવે છે. આને જ આ રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે કે કાળનયે સ્વકાળમાં કાર્ય થાય છે અને અકાળીયે અકાળમાં
આ કથનનું તાત્પર્ય એ કદાપિ નથી કે કાર્ય સમય પહેલાં થઈ ગયું.
(૧) પ્રશ્ન:- પ્રવચનસારમાં જ્યાં કાળનય અને અકાળનયનું કથન છે, ત્યાં તે કેરીનું ઉદાહરણ આપીને સાફ-સાફ લખ્યું છે -
“કાળને આત્મદ્રવ્યની સિદ્ધિ સમય ઉપર આધાર રાખે છે, ગરમીના દિવસે પ્રમાણે પાકનાર કેરીની જેમ અને અકાળનયે આત્મદ્રવ્યની સિદ્ધિ સમય પર આધાર રાખતી નથી, કૃત્રિમ ગરમીથી પકાવેલ કેરીની જેમ.”૧
ઉત્તર – લખ્યું તે ચેખું જ છે, પણ તેને અર્થ શું છે? એ પણ વિચાર કર્યો કે નહિ? કૃત્રિમ ગરમીથી પકાવવામાં આવેલ કેરી સમય પહેલાં પાકી ગઈ–એ વાત ક્યાંથી આવી? શુ તમને એ ખબર હતી કે તે ક્યારે પાકવાની હતી? બની શકે કે તેના પાકવાને કાળ તે જ હોય, કે જ્યારે તે પાકી છે; અને તેને પાકવાનું નિમિત્ત પણ કૃત્રિમ ગરમી જ હોય. તે ક્યારે અને કેવી રીતે પાવાની છે તેના જ્ઞાન વિના; આપ કેવી રીતે કહી શકે કે તે સમય પહેલાં પાકી ગઈ છે?
પ્રત્યેક કાર્ય થવાને કાળ જ નહિ, નિમિત્તાદિ બધા સમવાયે નિશ્ચિત છે અને બધાના મળવાથી જ કાર્ય થાય છે. તથા જ્યારે કાર્ય થવાનું હોય છે અથવા જે કાર્ય થવાનું હોય છે ત્યારે તે બધાં કારણે (સમવાય) મળે જ મળે છે. એમ નથી હતું કે કઈ વાર કઈ મળે અને કઈ વાર કઈ (બીજા) બધાં એક સાથે મળવાના કારણે જ તેમને સમવાય કહેવામાં આવે છે. 1 कालनयेन निदाघदिवसानुसारिपच्यमानसहकारफलवत्समयायसરિતિક अकालनयेन कृत्रिमोष्मपाच्यमानसहकारफलवत्समयानायत्तसिद्धिः॥
--પ્રવચનસાર, પરિશિષ્ટ, પૃષ્ઠ ૪૯૮
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૧૧
ડાળી ઉપર લાગેલી કેરીને પાકવામાં કૃત્રિમ ગરમી દિ દેવાના પુરુષના પ્રયત્નાદિ જોવામાં આવ્યા નથી, તેથી જો કે કાળનયને મુખ્ય કરીને કાળલબ્ધિ આવતાં સ્વયં તે પાકી એમ કહેવામાં આવ્યુ, તે પણ તેમાં ઋતુકૃત ગરમીનું નિમિત્ત પણ હતું જ. ઘાસમાં પકાવવામાં આવેલ કેરીમાં કૃત્રિમ ગરમી આપવારૂપ પુરુષના પ્રયત્ન જોવામાં આવે, તેથી કાળને ગૌણ કરીને અન્ય સમવાય જેવા કે પુરુષના પ્રયત્નરૂપ પુરુષાર્થ, કૃત્રિમ ગરમીનુ નિમિત્ત આદિ એકથી વધારે સમવાયની મુખ્યતાથી તેને અકાળનયની અપેક્ષાએ અકાળ અર્થાત્ કાળથી ભિન્ન અન્ય કારણેાથી તે પાકી એમ કહેવામાં આવ્યુ.
અહી' અકાળના અથ અસમય અથવા સમય પહેલાં—એમ નથી, પરંતુ કાળલબ્ધિ સિવાયના અન્ય પુરુષાર્થાદિ સમવાયાના સમુદાય છે. કાળને અં પણ સમય માત્ર નથી, પરંતુ કાળલબ્ધિ નામના એક સમવાય છે. કાળ સિવાયના બાકીના ચાર સમવાયાને એક નામથી કહેવા હતા તા અકાળ સિવાય ખીજુ` શુ` કહી શકાય ?
જેમ—જીવથી ભિન્ન પાંચ દ્રવ્યાને અજીવ કહેવામાં આવે છે; તેવી જ રીતે અહી કાળ (કાળલબ્ધિ)થી ભિન્ન ચાર સમવાયાને અકાળ કહેવામાં આવેલ છે. તેથી કાળનયે'ના અર્થ છે કાળલબ્ધિની અપેક્ષાએ કથન કરતાં અને ‘અકાળનયે'ના અર્થ છે— કાળલબ્ધિ સિવાયના અન્ય પુરુષાર્થાદિ સમવાયેની અપેક્ષાએ કચન કરતાં.
:
વાત થોડી સૂક્ષ્મ છે, પણ સમજવા જેવી છે. એને સમજ્જા વિના એનું રહસ્ય સમજી શકવું સ ંભવિત નથી. સૂક્ષ્મ અવશ્ય છે, પણ સમજવામાં ન આવે—એવી નથી. તેથી જો ઉપયાગને સૂક્ષ્મ કરીને શ્રદ્ધાપૂર્વક સમજવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવે, તે સમજવામાં આવી શકે તેમ છે.
કાળનય અને અકાળનયના ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય ' સાથે કાઈ વિરાધ નથી, પરંતુ આ નય ક્રમબદ્ધપર્યાયના સાધક જ છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
આ સંદર્ભમાં ‘જયપુર (ખાનિયા ) તત્ત્વચર્ચા'તુ નીચે લખેલું કથન પણ વિચારવા જેવુ છે
-
૧૧૨
“ વિચાર કરીને જોવામાં આવે તેા કાળનયમાં કાળની વિવક્ષા છે અને અકાળનયમાં કાળને ગૌણ કરીને અન્ય હેતુએની વિવક્ષા છે.
જ્યાં અન્ય હતુઓને ગૌણ કરીને કાળની મુખ્યતાથી કાર્યને દૃષ્ટિપથમાં લેવામાં આવે છે, ત્યાં તે કાળનયના વિષય થાય છે અને જ્યાં કાળને ગૌણ કરીને અન્ય વિવક્ષા અથવા પ્રયાગથી પ્રાપ્ત હેતુઓની મુખ્યતાથી કાર્ય દૃષ્ટિપથમાં લેવામાં આવે છે, ત્યાં તે અકાળનયના વિષય થાય છે.
આ રીતે એક જ કાર્ય કાળનયના પણ વિષય છે અને અકાળનયના પણ. જો એમ ન માનવામાં આવે તે તેમને નયવચન કહેવું સંગત નહિ બને.
સ્પષ્ટ છે કે અમૃતચન્દ્રાચાર્યના ઉક્ત કચનથી કેઈ પર્યાય ક્રમનિયત હાય છે અને કઇ પર્યાય ક્રમ-અનિયત હાય છે—એ ત્રણ કાળમાં સિદ્ધ નથી થતું. ઊલટુ એનાથી એ જ સિદ્ધ થાય છે કે બધાં કાર્ય ક્રમનિયત હોવા છતાં પણ તે વિવક્ષાભેદથી કાળ અને અકાળ—આ બન્ને નયાના વિષય છે. ” ૧
( ૧૭) પ્રશ્ન :- આ જાતના પ્રયાગ લેાકમાં તે પ્રચલિત નથી ?
ઉત્તર :- કેમ નથી ? કાળ સિવાયના અન્ય સમવાયાને અકાળ કહેવા જેવા પ્રયાગ જિનવાણીમાં તે મળે જ છે, જેમ કે જીવ-અજીવવાળા ઉદાહરણથી સ્પષ્ટ છે, લેાકમાં પણ એવા પ્રયાગ પ્રચલિત છે. · અજૈન ’ શબ્દ પણ આપણે જૈન ધર્માવલંબી સિવાયના અન્ય ધર્મવાળાઓ માટે વાપરીએ જ છીએ. અજૈનમાં હિન્દુ, મુસલમાન, ખ્રિસ્તી આદિ બધા આવી જાય છે. જ્યારે આપણે એમ કહીએ છીએ કે તે અજૈન છે ત્યારે તેના અર્થ હિન્દુ, મુસલમાન, ખ્રિસ્તી આદિ કોઈ પણ હોઈ શકે છે.
૧. જયપુર ( ખાનિયા ) તત્ત્વચર્ચા, પુસ્તક ૧, ૩૫૧-પર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
જ્યારે આપણે એમ કહીએ કે આ કામ અજૈનેના સહકારથી પૂરું થયું ત્યારે આપણા આશયમાં જૈને સિવાયના અન્ય અનેક સંપ્રદાયવાળાઓની જ અપેક્ષા હોય છે. જે આપણને એમાં કયાંય કેઈ શંકા નથી પડતી તે અકાળને અર્થ કાળ સિવાયના બીજા સમવાય એમ કરવામાં પણ આપત્તિ શા માટે?
અકાળને આ અર્થ આજ સુધી આપણા ધ્યાનમાં ન આવ્યું તે એને અર્થ એ તે નથી કે તેને આ અર્થ અનુચિત છે. આપણું ધ્યાનમાં તે ઘણી વાત નથી, તેથી શું તે માત્ર એટલા માટે બેટી છે કે તે આપણા જ્ઞાનમાં (આવી) નથી. વસ્તુની વ્યવસ્થા શું આપના તુચ્છ ક્ષયપશમ જ્ઞાનના આધારે ચાલે છે?
શું આ વાત વિચારવા જેવી નથી? જે છે, તે પછી એક વાર ગંભીરતાથી વિચાર કરે. વિચાર કરવાથી બધું જ અપષ્ટ થઈ જશે.
(૧૮) પ્રશ્ન :- “બધું જ નિશ્ચિત છે, તેમાં કયાંય પણ કોઈ ફેરફાર કરી શકાતું નથી” –આમ માની લેવાથી આવેલી અથવા આવનારી વિપત્તિની ખબર પડતાં જ આખા જગતમાં ભયનું વાતાવરણ ફેલાઇ જશે, કેમ કે “બધું જ નિશ્ચિત અનરસાર તેને રેકવાને પ્રયત્ન સંભવતે નથી.
જે કે “બધું જ નિશ્ચિત ન માનવાથી ભલે આપણે કલક કઈ પ્રયત્ન સફળ ન થાય તે પણ સફળતાની સંભાવનાથી ચા તે રહ્યા કરે છે, નિરાશાનું વાતાવરણ તે ફેલાતું નથી
કહેવત છે કે “આશાથી આકાશ ટકર્યું છે. તાર્યું છે કે કે આખો સંસાર આશાથી જ ચાલી રહ્યો છે, જે મારા ન રહે તે સંસારમાં રહેવું પણ મુશ્કેલ થઈ જશે અને કાર્ય - કાન માટે કરવામાં આવેલા પ્રયત્ન પ્રત્યે ઉત્સાહ પણ નહિ .
એક પક્ષી એક એક તણખલું ભેગું કરીને એક છે . કરીને એક માળા બનાવે છે અને તે નષ્ટ થતાં કે ને ? ક આવતાં ફરીથી તે જ પ્રયત્નમાં જોડાઈ જાય છે. એને ક. ૨ -
.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
ક્રમબદ્ધ્યાય
જીવનમાં કાંઈ
આધાર આશા જ રહે છે, નિરાશ વ્યક્તિ તે પણ નથી કરી શકતી; કેમ કે તેનુ' તા મનેમળ જ તૂટી જાય છે.
મનોબળ તૂટયું, પછી તે બધું ય પૂરું થઈ ગયું જ સમજો; કારણ કે કહ્યું છે ને કે ‘મનથી હાર્યો એટલે હાર અને મનથી જીત્યા એટલે જીત.’
તેથી ભલે પાઁચ ક્રમબદ્ધ જ કેમ ન થતી હાય; છતાં પણ નિરાશાનું વાતાવરણ ન બને અને આપણાં હૃદયામાં આશાના સંચાર ટકી રહે—એ માટે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’ના સિદ્ધાંત ન સ્વીકારવા એ જ શ્રેયસ્કર છે ?
ઉત્તર :– વસ્તુસ્વરૂપની સાચી સમજણુથી ભયનું વાતાવરણ કેવી રીતે બની શકે ? ભયનુ વાતાવરણ તે અજ્ઞાન અને કષાયથી અને છે; ભય સ્વય' એક કષાય છે, પચીસ કષાયેમાં તેનુ પણ નામ આવે છે.
આધ્યાત્મિક કવિ બુધજનછ તા કહે છેઃ— હમકો કછુ શય ના ૨, જાન લિયાસ સાર. જાકર ઐસે હિ સમયમેં, જે હાતમ જા દ્વાર; સેનિ હું ટરિ હું કછુ નાહી, કરિ લીનાં નિરધાર. હુમકા કથ્રુ ભય ના ૨. ૩
અહી' બુધજનજી પાતાની નિર્ભયતાના આધાર તા ‘ક્રમબદ્ધપર્યાયને બતાવી રહ્યા છે. તેઓ સ્પષ્ટ કહે છે કે અમને કોઈ ભય નથી રહ્યો; કેમ કે અમે સંસારની સાચી સ્થિતિ જાણી લીષી છે. તે સાચી સ્થિતિ કઈ છે કે જેને જાણી ને મુધજનજી નિય થઈ ગયા છે.
એ જ કે જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય, જે સમયે, જેના દ્વારા, જેવી થવાની છે; તે જ દ્રવ્યની, તે જ પર્યાય, તે જ સમયમાં, તેના જ દ્વારા, તેવી જ થશે. તેમાં કોઈ ફેરફાર સરંભવ નથી, તેમાં એક સમય પણ આગળ-પાછળ થઈ શકતા નથી-એ નિર્ધાર (પાક નિર્ણય) તેમણે કરી લીધા છે અને એના જ આાધાર તે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
નિય થઈ ગયા છે.
તેઓ સત્યના આધારે નિર્ભય થયા છે; એ કલ્પનાના આધારે નહિ કે પ્રયત્ન કરી જુઓ કદાચ કાંઇક ફેરફાર થઇ જાય. તેઓ કલ્પનાના લેાકમાં વિચરણ કરનારા સામાન્ય મનુષ્ય નહાતા, તે તે વસ્તુનું સત્ય સ્વરૂપ સમજીને નિ ય થનાર જ્ઞાની આત્મા હતા. અને વસ્તુસ્થિતિ પણ એ જ છે કે નિર્ભ્રાયતા સત્યના આધારે આવે છે, કલ્પનાના આધારે નહિ.
૧૧૫
માની લ્યા કે જ્ઞાની અને અજ્ઞાની કયાંક એક સાથે બેઠા છે. સામે ખૂનખાર (લેાહી પીનાર ભયંકર) નરભક્ષી સિંહું આવી ગયા. હવે ન તે ભાગવાના અવસર રહ્યો છે કે ન કાઈ ખીજો ઉપાય તેનાથી બચવાના દેખાય છે. આ અવસરે જ્ઞાની તેા ઉક્ત સિદ્ધાન્તના આધારે ધૈ ધારણ કરીને નિય રહેશે અને અજ્ઞાની લયાક્રાન્ત થઈ જશે, જેમ-તેમ કાંઈ પણ કરવાના અસફળ પ્રયત્ન કરશે; પણ તેનાથી કાંઈ થવાનું તે છે નહિ, થશે તે તે જ કે જે થવાનુ છે.
સભવ છે કે બન્નેય ભગવાનનું સ્મરણ કરવા લાગે, નમસ્કારમત્ર રટવા લાગે, બન્નેય નય દેખાય. જોનારાઓને બન્ને એક સરખા જ દેખાશે; જ્યારે તે બન્નેના ભાવામાં મહાન અંતર છે. તે અંતર ઉપરથી નહિ દેખાય; કેમ કે તે તેમના હૃદયનું અંતર છે; બન્નેના ચિંતનના આધારનુ અ ંતર છે. બન્નેની નિ યતાના આધાર જુદા-જુદા છે.
અજ્ઞાની વિચારે છે–હું નમસ્કારમત્ર ભણી રહ્યો છું, ભગવાનનું સ્મરણ કરી રહ્યો છુ-એના પ્રભાવથી હુમણાં દેવ આવશે અને મને બચાવી લેશે, કારણ કે તેણે શાસ્ત્રામાં આવી કેટલીય કથાઓ વાંચેલી છે; જેમાં એમ લખ્યું હતું કે કોઈ ધર્માત્મા સ`કટમાં હતા, તેમણે નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કર્યું અને દેવેાએ તેની રક્ષા કરી લીધી. તેના જ આધારે તે પણ આશા રાખીને બેઠા છે, જોર-જોરથી નમસ્કારમંત્રનું ઉચ્ચારણ કરી રહ્યો છે, ઉપરથી નિર્ભય દેખાય છે, પણ અંદરથી ભ્રષાકાન્ત છે; કેમ કે તેને એને પણ પાકો વિશ્વાસ નથી કે દેવ આવશે જ. જો ન આવ્યા તે...એ કલ્પના જ તેને હલાવી રહી છે. એ કાઈ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
ક્રમબદ્ધપર્યાય બીજો ઉપાય દેખાતા તે તે નિશ્ચિતપણે નમસ્કારમંત્રના ભરોસે બેઠો ન રહેત, જાન જોખમમાં ન નાખત. તેને નમસ્કારમંત્ર ઉપર પણ પાકે ભરોસો નથી, તેના ઉપર વિશ્વાસ કર એ તેની લાચારી છે, તેથી નિર્ભય રહી શક્યો નથી.
નમસ્કારમંત્રનું રટણ કરવાથી કેઈવાર ધર્માત્માની રક્ષા કરવા માટે દેવ આવ્યા હતા–એ પૌરાણિક કથા સત્ય હોઈ શકે છે, એમાં શંકા કરવાની કેઈ જરૂર નથી, પણ એથી એ નિયમ ક્યાં સિદ્ધ થાય છે કે જ્યારે જ્યારે કેઈ સંકટમાં પડશે અને તે નમસ્કારમંત્ર બોલશે, ત્યારે-ત્યારે દેવ આવશે જ, અતિશય થશે જ.
શાસ્ત્રોમાં તે માત્ર જે બન્યું હતું, તે ઘટનાને ઉલ્લેખ છે. તેમાં એ કયાં લખ્યું છે–આમ કરવાથી આમ થાય જ છે; એ તે એણે પિતાની તરફથી સમજી લીધું છે; પિતાની આ સમજણ ઉપય પણ એને વિશ્વાસ ક્યાં છે? હોત તે વ્યાકુળ કેમ થાત, ભાયાક્રાન્ત કેમ થાત?
જ્ઞાની પણ નમસ્કારમંત્ર ભા રહ્યા છે, શાન્ત પણ છે; પણ તેની શક્તિને આધાર નમસ્કારમંત્ર ઉપરને એ ભરોસો નથી કે અમને બચાવવા કેઈ દેવ આવશે. નમસ્કારમંત્ર તે તે સહજ અશુભ ભાવથી તથા આફળતાથી બચવા માટે બોલે છે. તેની નિર્ભયતાને આધાર તે “કમબદ્ધપર્યાય ની પિષક આ જ પંક્તિએ છે કે -
હમકોં કછુ ભય ના રે... ...
તે એ આશાથી નિર્ભય નથી કે દેવ બચાવી લેશે, આ આધારે નિર્ભય છે કે મરવાને હાઈશ તે મરીશ જ, કેઈ બચાવી નહિ શકે અને નહીં મરવાને હોઉં તે કઈ મારી નહિ શકે. મરવાને સમય આવી ગયો હશે તે કઈ ટાળી નહિ શકે અને નહિ આજે હોય તે જબરદસ્તીથી કઈ લાવી નહિ શકે. જે આ જ નિમિતે મરવાનું હશે તે કઈ બદલી નહિ શકે એને આ નિમિત્તે નહિ મરવાનું હોય છે કે મારી નહિ શકે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૧૭
તેણે તે દ્રવ્યવભાવની જેમ પર્યાયસ્વભાવને પણ સારી રીતે જાણી લીધું છે. “જાન લિયે સંસારને એ જ ભાવ છે. તેના જ આધારે તે નિશ્ચિત છે.
ન તે તેને દ્રવ્યવભાવમાં પરિવર્તનની કોઈ ઇચ્છા છે કે ન પર્યાના પરિવર્તનમાં ડખલ કરવાને કઈ આગ્રહ છે. થોડી ઘણી વ્યાકુળતા પણ દેખાય, તે સમજવું જોઈએ કે આ ચારિત્રની કમજોરી છે, શ્રદ્ધાનને દેષ નથી; કેમ કે તેની શ્રદ્ધા તે નિર્દોષ દ્રવ્યસ્વભાવને આશ્રય લઈને પૂર્ણ નિર્દોષ થઈ ગઈ છે.
બીજુ જૂઠી આશા ટકાવી રાખવા માટે આપ સત્યના અસ્વીકારને મહાનતમ અપરાધ શા માટે કરવા ઈચ્છે છે? અને આશા પણ દુઃખ જ છે, આશા રાખીને આજ સુધી ન કેઈ સુખી થયા છે અને ન તે થઈ શકે છે. વિશેષ વાત તે એ છે કે એની પૂર્તિ પણ સ ભવ નથી.
ગુણભદ્રાચાર્ય તે ત્યાં સુધી લખે છે – “મારા પ્રતિજિ અને વિરામગૃપમનું कस्य किं कियदायाति वृथा वो विषयैषिता ॥३६॥
પ્રત્યેક પ્રાણને એટલે મોટો આશારૂપી ખાડે છે કે તેની પૂર્તિ માટે આખું વિશ્વ પણ અણ સમાન છે અર્થાત્ નહીં બરાબર છે, ઊંટના મોઢામાં જરા સમાન છે. વળી જીવ પણ અનંત છે. અને પ્રત્યેકની આવી જ ઈચ્છાઓ છે; આશાઓ છે; જે આ વિશ્વની વહેંચણી કરવામાં આવે તે કેના ભાગમાં કેટલું આવે? તેથી આશારૂપી ખાડાની પૂર્તિ તે સંભવિત નથી, તેની આશા કરવી પણ વૃથા છે. સુખી થવાને એકમાત્ર ઉપાય આશાને અભાવ કરે તે જ છે.”
આશાના અભાવમાં નિરાશા શા માટે, અનાશ થશે;
૧. આત્માનુશાસનમ, શ્લેક ૩૬ ------ --
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ક્રમબદ્ધપર્યાય
આશાની જેમ નિરાશા પણ દુઃખસ્વરૂપ છે, પણ આશાના અભાવમાં થનારી અનાશા સુખસ્વરૂપ છે.
તથા આપે એમ કહ્યું કે આશાના અભાવમાં સ’સારમાં રહેવુ મુરકેલ થઈ જશે; તેા જ્ઞાની તેા એ જ ઇચ્છે છે કે સંસારમાં રહેવાનું મુશ્કેલ થઈ જાય. તેમને સંસારમાં રહેવું જ કયાં છે ? તેઓ તા સંસારના અભાવ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા ઇચ્છે છે; તેથી તેમને તે આ વાત ઇષ્ટ જ છે.
સંસારનાં કાર્યોમાં ઉત્સાહ નહિ રહે; તે એ પણ સારું જ છે. આ આત્મા સ ંસાર તરફ નિરુત્સાહી થઇને મેાક્ષના માર્ગે ઉત્સાહી થાય, મેાક્ષના માર્ગે લાગે—એ જ તેા ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાનું સાચું ફળ છે. જો આમ થતુ હાય તો શુ` ભૂરું થાય છે ?
મનેબળ તૂટે છે તે તૂટી જવા ઘો, આત્મબળ જાગશે સાંસારિક કાર્યોમાં લાગેલુ' મનેમળ તૂટ્યા વિના આત્મબળ જાગૃત પણ થતું નથી. સસારમાં કોઈ ગરબડ ન થઈ જાય—એ ભયથી પર્યાયાની ક્રમનિમિતતાના સત્યને સ્વીકાર કરવાનો ઇન્કાર શા માટે કરી છે ?
ભાઈ ! કઈ ભય કે આશંકાથી આ મહાન સત્યને સ્વીકારવાના ઇન્કાર ન કરો. ચક્રવતીની કન્યાનું માગું આવ્યું છે; ચક્રવતી'ની સુંદર કન્યા તારા ગળામાં વરમાળા નાખવા ઇચ્છે છે; ના ન પાડે ! આ મહાન્ સૌભાગ્યના અવસર છે, એને ચૂક હિ, નહીં તેા પસ્તાવુ પડશે. બધા પ્રકારની અશુભ આશકાએથી વિરામ પામ અને એક વાર ગભીરતાથી વિચાર કરીને આ મહાન સત્યના સ્વીકાર કરી લે; એમાં અમારા કોઈ સ્વાર્થ નથી; તારું જ ભલુ છે. તારા ભલા માટે જ આ વાત કરી રહ્યા છીએ,
અત્યારે આ જાતના ભાવ છે, તેથી કહીએ પણ છીએ; જો કાલે આ જાતના ભાવ પણ ન રહ્યો તે કોણ જાણે પછી કાઈ કહેનાર મળશે કે નહિ પણ મળે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલાક પ્રશ્નોત્તર
૧૧૯
(૧૯) પ્રશ્ન :– જો બધુ જ ક્રમબદ્ધ છે, તે આપ નડ્ડામા હેરાન શા માટે થઈ રહ્યા છે? જ્યારે અમારી સમજણમાં આવવાનુ હશે ત્યારે આવી જશે અને જો નહિ આવવાનું હોય, તે નહીં આવે; આપ આટલા અધીરા શા માટે થઈ રહ્યા છે? બળાત્કારે અમારા માથે એને લાદવા શા માટે ઇચ્છા છે.
ઉત્તર ઃ- ‘અમે શા માટે હેરાન થઈ રહ્યા છીએ; આટલા અધીરા શા માટે થઈ રહ્યા છીએ ? ’આપનું આ સ ંબેધન પણ બરાબર જ છે. અમે આપને માટે નહી, અમારા રાગના કારણે અધીરા થઈ રહ્યા છીએ. અમે પણ ઇચ્છીએ છીએ કે અમે પણ જગતની ચિંતામાં નકામા જ અધીર ન થઇએ; પશુ અને શુ કરીએ ? અમને આ રાગ આવી જ જાય છે, આવ્યા વિના રહેતા નથી, અને આ ભૂમિકામાં એ અનુચિત પણ નથી. વીતરાગો ભાવિલે’ગી મુનિરાજોને પણ આ પ્રકારના રાગ આવ્યા વિના રહેતે નથી, અન્યથા પરમાગમેાની રચના પણ કેવી રીતે થાત ? પ એના અર્થ એ નથી કે એ સારા છે. છેવટે છે તે રાગ જ, તા અધીરતા અને આકુળતાને ઉત્પાદક જ. ઉત્પાદક ગુ, પ આકુળતારૂપ જ છે.
મુનિરાજોની પેઠે અમને પણ એ રાગ આવ્યા વિના રહેત નથી કે જે સત્ય અમે સમજ્યા છીએ, જેનાથી અમને અનંત શાન્તિ મળી છે; તે સત્યને આખું જગત સમજે અને સમત વિશ્વને પણ આ અભૂતપૂર્વ શાન્તિ મળે.
(૨૦) પ્રશ્ન :- આપની ભાવના તે સારી છે, પણ આપની વાત કોઈ ન માને તે આપ શુ' કરશેા ?
ઉત્તર :– કરીએ શુ? કાંઈ નહી. અમે ‘પર’માંક શુ શકીએ છીએ ? પર્યાયામાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિથી બ્યા : જગતને જોઈ ને કરુણા આવે છે. તેથી જે કાંઈ જાણીએ છે કે -માલવા લાગીએ છીએ, લખવા લાગીએ છીએ; જેમનું હું ભલું હોય છે, તે સાંભળે છે, સમજે છે, રવીકાર પણ કરે
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
ક્રમબદ્ધપર્યાય
સુખી પણ થાય છે, શાન્ત પશુ થાય છે; અને જે લેાકેા નથી સાંભળતા, નથી વાંચતા, નથી વિચારતા, નથી સ્વીકારતા; તેમનું હાનહાર જ એવુ' છે—એમ જાણીને અમે પણ સતાષ ધારણ કરીએ છીએ.
એ જ રતા તા બતાવ્યા છે; આપણા શ્રદ્ધાસ્પદ મહાપડિત ટોડરમલજીએ, તેમના જ શબ્દોમાં :
—
'જેમ મહાન દરિદ્રીને અવલોકનમાત્ર ચિન્તામણિની પ્રાપ્તિ થાય અને તે અવલોકન ન કરે, તથા જેવી રીતે કાઢી મનુષ્યને મૃત્યા કરાવે અને તે ન કરે; તેવી જ રીતે સસાર પીડિત જીવન સુગમ મોક્ષમાર્ગના ઉપદેશનું નિમિત્ત બને અને તે અભ્યાસ ન કરે તે તેના અભાગ્યના મહિમા અમારાથી તેા થઈ નથી શકતા; ૫ હાનહારના જ વિચાર કરતાં પેાતાને સમતા આવે છે.”૧
વૃદ્ધાવષ્ટિથી પ્રાપ્ત થતા આ પર્યાયગત મહાન સત્યને જાણીને, માનીને બધા આત્માએ અનતસુખી અને શાન્ત થાય—એ ચિત્ર ભાવનાની સાથે વિરામ લઉં છુ.
મોલમામ પ્રકાસક. પૃષ્ઠ ૨૩
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧
કમબદ્ધપર્યાય : પૂ. કાનજીસ્વામી સાથે એક મુલાકાત
Sasassessesesaeseeno neočeo
આજના ખૂબ ચર્ચાયેલા વિષય “કમબદ્ધપર્યાય ના સબંધમાં વિક્રમની એકવીસમી સદીમાં કમબદ્ધની ચર્ચાની શરૂઆત કરનાર પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીને તેમની જ જન્મજયન્તીના અવસરે તા. ૨૮-૪-૭૯ના દિવસે મુંબઈમાં સાંજની તત્વચર્ચાના સમયે હજારે મુમુક્ષુ ભાઈબહેનેની હાજરીમાં આત્મધર્મના સંપાદકે (આ પુસ્તકના લેખકે) લીધેલી મુલાકાતની વિગત અહીં રજુ કરવામાં આવી છે.
. “કમબદ્ધપર્યાય” ઉપર થયેલાં સ્વામીજીનાં પ્રવચને જે કે “જ્ઞાનસ્વભાવ-યસ્વભાવ' નામથી પ્રકાશિત થઈ ગયાં છે, તે પણ તેમના તાજા વિચાર સમાજને પ્રાપ્ત થાય—એ જ ઉદ્દેશ્ય આ મુલાકાત લેવા પાછળ છે. wanescesasseronconesses Descena
ધર્મનું મૂળ સર્વ છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય થયા વિના સર્વને નિર્ણય થઈ શકતું નથી. ધર્મને આરંભ જ કમબદ્ધના નિર્ણયથી થાય છે. એને નિર્ણય કરવો બહુ જરૂરી છે.”
જ્યારે પૂ.કાનજીસ્વામીને કહેવામાં આવ્યું કે “આત્મધર્મના સંપાદકીય લેખમાં કમબદ્ધપર્યાય”ના સંબંધમાં અમે એક લેખમાળા લખી રહ્યા છીએ, અને તેને પછીથી પુસ્તકાકારે પણ પ્રકાશત કરવામાં આવશે. આપે આ યુગમાં “કમબદ્ધપર્યાયનું એક પ્રકારે ઉદ્દઘાટન જ કર્યું છે. તેના સંબંધમાં ઉત્પન્ન થતી અનેક શંકા -આશંકાઓના સંબંધમાં આપના તાજ વિચાર પાઠકને પહોંચાડવા એ ઘણું ઉપયોગી બનશે. જે આપની અનુમતિ હેય તે આપને કેટલીક વાત પૂછું?” ત્યારે તેમણે ઉપરોક્ત શબ્દો કહ્યા.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
તેઓ પેાતાની વાતના આરંભ કરતાં ખેલ્યા- “ ભાઈ! તમારે જે પૂછવુ... હાય તે પૂછે, અમે કયારે ના પાડીએ છીએ ? સમજવા માટે જિજ્ઞાસાભાવથી પૂછનાર આત્માથી આ માટે તા અમારા દરવાજા સદાય ખુલ્લા રહે છે. વાદ-વિવાદ કરનારાઓ માટે અમારી પાસે સમય નથી. વાદ-વિવાદમાં કાઈ સાર તા નીકળતા નથી. ચર્ચાને માટે તા કોઈ મનાઈ નથી.
૧૨૨
પડિત ટોડરમલજીએ રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠીમાં લખ્યુ છે કે – સાધીને તા પરસ્પર ચર્ચા જ જોઈએ ?”
ક્રમબદ્ધપર્યાય ઉપર લખીને તમે સારુ જ કરી રહ્યા છે. ઓછામાં ઓછુ લેકાનુ ધ્યાન તા એ તરફ જશે. જેમનુ ભવિષ્ય સારું હશે, તેમના મનમાં વાત ચાંટશે પણ. ‘ધનું મૂળ સજ્ઞ છે, ક્રમબદ્ધના નિર્ણય થયા વિના સર્વજ્ઞના નિર્ણય થઈ શકતા નથી. ધર્મના આરંભ જ ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયથી થાય છે. એના નિર્ણય કરવા બહુ જરૂરી છે.”
64
પ્રશ્ન :-- આપ
કહી છે? ”
તે પર્યાય ઉપર દૃષ્ટિ રાખનારને પર્યાયમૂઢ
(ર
ઉત્તર :– “ અમે કયાં કહીએ છીએ, પ્રવચનસાર (ગાથા-૯૩)માં લખ્યુ છે ઃ
-
'पज्जयमूढा हि परसमया '
''
પ્રશ્ન :- ક્રમબદ્ધપર્યાય પણ એક પર્યાય જ છે, તે પછી તેના નિર્ણય કરવા કેમ આવશ્યક છે?”
ઉત્તર ઃ- “ ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણય કરવા તે આવશ્યક છે, તે દૃષ્ટિના વિષય નથી.
પણ
એક બીજી વાત પણ ધ્યાનમાં રાખા કે પર્યાયના નિર્ણય પર્યાયના આશ્રયે થતા નથી, પરંતુ દ્રવ્યના આશ્રયે થાય છે. જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિય થાય છે. તેથી એમ કહેવામાં આવે છે કે—આશ્રય કરવા ચેાથ્ય એકમાત્ર પોતાના જ્ઞાચક્રસ્વભાવ જ છે, પર્યાય આશ્રય કરવા ચેાથ્ય નથી,
"9
#
પ્રશ્ન :- “તેા પછી ક્રમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણય કરવા કે નહીં?”
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાનજીસ્વામી સાથે એક મુલાકાત
૧૨૩ ઉત્તર :- “નિર્ણય તે કરે, આશ્રય ન કરે. અમે આશ્રય કરવાનો નિષેધ કરીએ છીએ, તે તમે નિર્ણય કરવાને નિષેધ કરવા લાગે છે? અમે તે એમ કહીએ છીએ કે જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય થશે. તેથી કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરવા માટે જ્ઞાયક સ્વભાવને આશ્રય કરો. જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય સહેજે થઈ જશે. ક્રમબદ્ધને નિર્ણય કરવાની જરૂર તે છે જ, આશ્રય કરવાની જરૂર નથી.
કમબદ્ધને નિર્ણય તે મહાપુરુષાર્થનું કાર્ય છે. તેનાથી આખી દષ્ટિ જ પલટાઈ જાય છે. એ કઈ સામાન્ય વાત નથી. એ તે જૈનદર્શનને મર્મ છે.”
પ્રશ્ન :- “જે બધું ય કમબદ્ધ જ છે તે પછી જ્યારે અમારી કમબદ્ધપર્યાયમાં કમબદ્ધને નિર્ણય થવાનો હશે ત્યારે થઈ જશે. ત્યાર પહેલાં ક્રમબદ્ધપર્યાય અમારા સમજવામાં પણ કેવી રીતે આવી શકે? માની લે કે કમબદ્ધ અમારી સમજણમાં આવવામાં અનંત ભવ બાકી છે-તે અત્યારે કેવી રીતે આવી શકે ?”
ઉત્તર :- “આ વાત કોના આશ્રયે કહે છે? શું તમને કમબદ્ધને નિર્ણય થઈ ગયે છે? ના, તે પછી એ કહેવાને તમને શે અધિકાર છે? જેને કમબદ્ધને નિર્ણય થઈ જાય છે, તેને એ પ્રશ્ન જ નથી ઊઠતે. કમબદ્ધની શ્રદ્ધાવાળાને અનંત ભવ જ નથી હતા. કમબદ્ધની શ્રદ્ધા તે ભવને અભાવ કરનારી છે. જેના અનંતભવ બાકી હોય તેની સમજણમાં કમબદ્ધ આવી જ નથી શકતી, કેમ કે તેની દષ્ટિ જ્ઞાયક સન્મુખ નથી હતી અને જ્ઞાયક સન્મુખ દ્રષ્ટિ થયા વિના ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજવામાં આવતી નથી.
જ્ઞાયક સન્મુખ થઈને જે કમબદ્ધને નિર્ણય કર્યો કે ત્યાં ભવ ઊડી જાય છે. કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય થતાં નિર્મળ પર્યાય મારું કર્મ અને હું તેને કર્તા–એ વાત પણ નથી રહેતી. પર્યાય પિતાના સમયે થશે જ-એવી શ્રદ્ધા હોવાથી તેને કરવાની કેઈ
વ્યાકુળતા રહેતી નથી. મારે ભવ નથી–આ પ્રકારની નિઃશંકતા પ્રગટ થઈ જાય છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
ક્રમબદ્ધપર્યાય - કમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં કર્તાપણાની બુદ્ધિ ઊડી જાય છે અને જ્ઞાતાપણાની બુદ્ધિ પ્રગટ થઈ જાય છે–એ તેનું ફળ છે. જો કર્તબુદ્ધિ ન ઊડે તે સમજવું જોઈએ કે હજી તેની સમજણમાં કમબદ્ધપર્યાય આવી નથી.”
પ્રશ્ન :-- “હમણાં આપે કહ્યું કે ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય પર્યાય ઉપર દૃષ્ટિ રાખવાથી નહિં થાય, ત્રિકાળી જ્ઞાયકરવભાવ ઉપર દૃષ્ટિ રાખવાથી થશે તે પછી કમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયની જરૂર જ શી છે? બસ અમે તે જ્ઞાયકવભાવને આશ્રય લઈ લઈશું ?”
ઉત્તર :- “લઈ શકતા હે તે લઈ લે ને? કેણ ના કહે છે? પણ વિકલ્પમાં પર્યાયની દેવતંત્રતાને નિર્ણય થયા વિના પર્યાય ઉપરથી દષ્ટિ હેઠે છે કયાં? અને જ્ઞાયકવભાવ ઉપર દૃષ્ટિ ગયા વિના કમબદ્ધપર્યાયને પણ સાચે નિર્ણય થતું નથી. તથા સાયકવભાવ ઉપર દષ્ટિ જતાં ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય થઈ જ જાય છે. તેથી કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય ન કરવાની વાત કયાં રહી? સાયકભાવ ઉપર દષ્ટિ ગયા પહેલાં આદમ અને યુક્તિના આધારે વિક૯પાત્મક નિર્ણય તે થઈ શકે છે, સાચે નહિ પરંતુ વિકલ્પાત્મક નિર્ણય પણ જરૂરી છે, તેના વિના પર્યાયને મહિમા હતું જ નથી, પર્યાય ઉપરથી દષ્ટિ હડતી જ નથી.”
પ્રશ્ન :- “તે એને અર્થ એ થયો કે પહેલાં આગમ અને યુક્તિના આધારે વિકલ્પાત્મક જ્ઞાનમાં કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરીએ, પછી જ્યારે અમારી દષ્ટિ પર્યાય ઉપરથી હટીને જ્ઞાયક સ્વભાવ ઉપર જશે–સ્થિર થશે ત્યારે કમબદ્ધપર્યાયની સાચી શ્રદ્ધા થશે?”
ઉત્તર:- “હા, ભાઈ! વાત તે એમ જ છે.
પ્રશ્ન :- “આગમના આધારે કમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય કરે—એ વાત તે બરાબર, પણ લેકેનું તે એમ કહેવું છે કે શાસ્ત્રોમાં તે કયાંય કમબદ્ધપર્યાય આવી નથી—એ તે આપે " નવી કાઢી છે.”
ઉત્તર :- “ના, ભાઈ! એવી વાત નથી. શાસ્ત્રોમાં અનેક સ્થાને પર કમબદ્ધની વાત આવે છે. સમયસારના સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. કાનજીસ્વામી સાથે એક મુલાકાત
૧૨૫
અધિકારમાં છે. ત્યાં આત્મખ્યાતિ ટીકામાં ‘ક્રમનિયમિત' એવા મૂળ પાઠ છે. ’
પ્રશ્ન :- “દુનિયમિત'ના અર્થ શું છે?”
ઉત્તર ઃ- “ ક્રમનિયમિત શબ્દમાં ક્રમ અર્થાત્ ક્રમસર (નખરવાર) તથા નિયમિત અર્થાત્ નિશ્ચિત. જે સમયે જે પર્યાય આવવાની છે તે જ આવશે, તેમાં ફેરફાર થઈ શકતા નથી.” પ્રશ્ન :- “સમયસારમાં તા છે, પણ કઈ અન્ય શાસ્ત્રમાં પણ છે કે નહિ? સમયસાર તેા આપનુ જ શાસ્ત્ર છે.
,,
66
ઉત્તર ઃ- લ્યા, આ સારી વાત કહી, સમર સાર અમારુ કેવી રીતે છે? અમે તે એ વાંચીએ છીએ. છે તે તે પરમ પૂજ્ય દિગબરાચાર્ય શ્રી કુન્દકુન્દદેવનુ .
પ્રવચનસારમાં પણ ગાથા ૯૯, ૧૦૦, ૧૦૧, અને ૧૦૨ માં છે. વિસ્તારથી સ વાત કહી છે. ‘જન્મક્ષ’ અને ‘સ્વઅવસર’ની વાત આવે છે. આકાશના પ્રદેશો (વિસ્તારકમ)નું ઉદાહરણ આપીને કાળક્રમ (પ્રવાહક્રમ) સમજાવ્યેા છે. જેમ કે-જે પ્રદેશ જ્યાં-જ્યાં છે, તે ત્યાં-ત્યાં જ રહે છે, તેમાં આગળ-પાછળ થવું સંભવિત નથી. તેવી જ રીતે જે-જે પર્યાયા જે-જે કાળમાં થવાની છે, તે-તે પર્યાયે તે-તે કાળમાં જ થશે, તેમનુ આગળ-પાછળ થવુ
સંભવિત નથી.
પ્રત્યેક પ્રર્યાંય સ્વયં સત્ છે, અહેતુક છે. સમયસારના બધ અધિકારમાં પર્યાયને અહેતુક કહેલ છે."
પ્રશ્ન :- “ પર્યાય અહેતુક તા છે, પણ આના પછી આ જ થશે--એ કેવી રીતે બની શકે ?”
ઉત્તર ઃ“ એમાં ન થઈ શકવાની શી વાત છે? આના પછી આ જ થશે; જે થવાની છે તે જ થશે એમ જ છે. માતીઓના હારનુ દૃષ્ટાંત આપીને સમજાવ્યુ છે ને ? જેમ--- માળામાં જે મેાતી જ્યાં છે, ત્યાં જ રહેશે. જો તેને આગળ-પાછળ કરવામાં આવે તે માળા તૂટી જશે, તેવી જ રીતે જે પર્યાય જે સમયે થવાની હશે, તે જ સમયે થશે, આગળ-પાછળ કરવાથી વસ્તુવ્યવસ્થા જ નહિ રહે. તેને આળ-પાછળ થવાનું કારણ શુ છે? તે અકારણ તે આગળ-પાછળ થઈ નહિ જાય. જો કઈ
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
ક્રમબદ્ધપર્યાય કારણ હોય તે પછી પર્યાય અહેતુક નહિ રહે”
પ્રશ્ન:- “પ્રવચનસાર પણ શ્રી કુન્દકુન્દનું જ છે. શું કઈ બીજા આચાર્યોનાં શાસ્ત્રોમાં ક્રમબદ્ધની વાત નથી આવતી?”
ઉત્તર:- “કેમ નથી આવતી? કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ગાથા ૩૨૧ થી ૩૨૩ સુધીમાં આવે છે. ચારે ય અનુગોનાં શાસ્ત્રોમાં કઈને કઈ રૂપે આ વાત આવે જ છે.
વળી સર્વજ્ઞતાની વાત તે બધાં શાસ્ત્રોમાં છે. જે સીધી સમજવામાં ન આવતી હોય તે સર્વજ્ઞતાના આધારે ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજવી જોઈએ. “કેવળજ્ઞાનીએ જેવું જોયું હશે-તેવું જ થશે ને એ જ અર્થ થાય છે કે ભવિષ્યમાં જે સમયે જે પર્યાય થવાની છે, તે જ થશે.”
પ્રશ્ન:- “આપ કમબદ્ધપર્યાય સિદ્ધ કરવામાં સર્વજ્ઞતાને આશ્રય શા માટે લે છે? સીધી જ સમજાવે ને?”
ઉત્તર:- “અરે ભાઈ! અમે તે એમ કહ્યું છે કે જે સીધી સમજવામાં ન આવી શકે તે સર્વજ્ઞતાને આશ્રય લે જોઈએ, કેમ કે સર્વજ્ઞતાના આધારે સમજવામાં સરળતા રહે છે.”
પ્રશ્ન – “સર્વજ્ઞતાના આધારે સમજવામાં સરળતા કેવી રીતે રહે છે ?”
ઉત્તર:- “સર્વ ભગવાન ત્રણ લેકનાં સમરત દ્રવ્ય અને તેમની ત્રિકાળ સમરત પર્યાને એકી સાથે જાણે છે. ભૂતકાળ અને વર્તમાન પર્યાની સાથે સાથે તેઓ ભવિષ્યમાં થનારી પર્યાને પણ જાણે છે.”
પ્રશ્ન:- “જાણે છેનું શું તાત્પર્ય છે ?”
ઉત્તર:- “એ જ કે જે દ્રવ્યની જે પર્યાય ભવિષ્યમાં જે સમયે જેવી થવાની છે તેને સર્વજ્ઞ અત્યારે જ જાણે છે. તેથી જે ભાવી પર્યાયે સર્વરના જ્ઞાનમાં જેવી આવી છે તે તેવી જ થશે, તેમનામાં કેઈ ફેરફાર સંભવિત નથી.
કેવળજ્ઞાન (સર્વજ્ઞતા)ને નિર્ણય અર્થાત્ અર્હતને નિર્ણય પ્રવચનસાર ગાથા ૮૦માં આવે છે કે જે અન્ત ભગવાનને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તેને મેહ નાશ પામે છે. ,
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. કાનજીસ્વામી સાથે એક મુલાકાત
અમને ૬૩ વર્ષ પહેલાં ફાગણ સુદ ૧૪ના દિવસે આ જ ભાવ અંદરથી આવ્યો હતે. શબ્દ ખ્યાલમાં નહેાતાં, વાચન પણ નહતું, પણ ભાવ આ જ ખ્યાલમાં આવ્યું હતું.”
- પ્રશ્ન :- “કેવળી ભગવાન ભૂત-ભવિષ્યની પર્યાને દ્રવ્યમાં યેગ્યતારૂપ જાણે છે કે તે પર્યાને વર્તમાનવત્ પ્રત્યક્ષ જાણે છે?”
ઉત્તર :- “પ્રત્યેક પદાર્થની ભૂત અને ભવિષ્યકાળની પર્યાયે વર્તમાનમાં અવિદ્યમાન-અપ્રગટ હોવા છતાં પણ સર્વજ્ઞ ભગવાન તેમને વર્તમાનવત્ પ્રત્યક્ષ જાણે છે. અનંતકાળ પહેલાં થઈ ગયેલી ભૂતકાળની પર્યાય અને અનંતકાળ પછી થનારી ભવિષ્યની પર્યા અવિદ્યમાન હોવા છતાં પણ કેવળજ્ઞાન વર્તમાનની જેમ પ્રત્યક્ષ જાણે છે.
અહાહા ! જે પર્યાય થઈ ગઈ અને થવાની છે, એવી ભૂત -ભવિષ્યની પર્યાને પ્રત્યક્ષ જાણે તે જ્ઞાનની દિવ્યતાનું શું કહેવું? કેવળી ભગવાન ભૂત-ભવિષ્યની પર્યાને દ્રવ્યમાં ગ્યતારૂપે જાણે છે–એમ નથી, પરંતુ તે બધી પર્યાને વર્તમાનવત્ પ્રત્યક્ષ જાણે છે, એ જ સર્વસના જ્ઞાનની દિવ્યતા છે. ભૂત-ભવિષ્યની અવિદ્યમાન પર્યાયે કેવળજ્ઞાનમાં વિદ્યમાન જ છે. એ હે! એક સમયની કેવળજ્ઞાનની પર્યાયની એવી વિસ્મયતા અને આશ્ચર્યતા છે, તે પૂરા દ્રવ્યનું સામર્થ્ય કેટલું વિરમયપૂર્ણ અને આશ્ચર્યજનક હશે? તેનું શું કહેવું?
આહાહા! પર્યાયની ગુલાંટ મારવી એ કઈ નાની વાત છે? પર્યાય તે અનાદિથી પરમાં જ જઈ રહી છે, તેને પલટીને અંદરમાં લઈ જવાની છે. ઊંડાણમાં લઈ જવી એ મહાન પુરુષાર્થનું કામ છે. પરિણામમાં અપરિણામી ભગવાનના દર્શન થઈ જાય એ પુરુષાર્થ અપૂર્વ છે.”
પ્રશ્ન – “કેવળી ભગવાન નિશ્ચયથી તે કેવળ પિતે પિતાને જાણે છે, પરને તે તેઓ વ્યવહારથી જાણે છે, એમ નિયમસારમાં કહ્યું છે, અને સમયસારમાં વ્યવહારને જૂઠે કહ્યો છે.
જૂઠો અર્થાત્ અસત્યાર્થ...એને અર્થ શું?”
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
ક્રમબદ્ધર્યાય
ઉત્તર:- “વ્યવહાર છે જ નહિ–એ તેને અર્થ નથી. વ્યવહાર જાણવા લાયક છે એમ ૧૨મી ગાથામાં કહ્યું છે. તે જાણેલે પ્રજનવાન છે. સર્વથા જૂઠો નથી, તેને ગૌણ કરીને અસત્યાર્થ કહ્યો છે. પ્રવચનસારની ટીકામાં પાંડે હેમરાજજીએ કહ્યું છે કે વ્યવહારને ગૌણ કરીને અસત્ય કહ્યો છે, અભાવ કરીને અસત્ય નથી કહ્યો.”
પ્રશ્ન:- “તે શું કેવળી પરને જાણતા નથી ?” ઉત્તર – “કણ કહે છે? જાણે છે તે તેઓ બધા પદાર્થોને.”
પ્રશ્ન:- “તે પછી તેમના પરને જાણવાને વ્યવહાર કેમ કહ્યો ? ”
ઉત્તર – “પર છે–તેથી તથા તન્મય થઈને નથી જાણતા -તેથી પણ.”
પ્રશ્ન :- “કમબદ્ધ માનવાથી બધી ગરબડ થઈ જાય છે?”
ઉત્તર:- “ગરબડ તે કમબદ્ધ ન માનવાથી થાય છે. કમબદ્ધ માનવાથી તે બધી ગરબડ ઊડી જાય છે. વસ્તુમાં તે ક્યાંય ગરબડ છે જ નહિ, તે તે પૂર્ણ વ્યવસ્થિત છે. અજ્ઞાનીની મતિ જ અવ્યવસ્થિત થઈ રહી છે તે ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાથી મતિ વ્યવસ્થિત થઈ જાય છે.”
પ્રશ્ન:- “ જે અમારા કરવાથી કાંઈ થતું જ નથી તે પછી કેઈ કાર્ય શા માટે કરે? જે કઈ બનાવશે જ નહિ તે આ મંઠ૫ કેવી રીતે બનશે? કારખાનાં કેવી રીતે ચાલશે? બધી વ્યવસ્થામાં જ ગરબડ થઈ જશે.”
ઉત્તર – “કેણ મંડપ બનાવે છે, કેણ કારખાનાં ચલાવે છે? અજ્ઞાની મંડપ બનાવવા અને કારખાનાં ચલાવવાનું અભિમાન કરે છે–એ વાત તે સાચી છે, પણ કેઈ કેઈને બનાવતું કે ચલાવતું નથી. જ્યાં એક દ્રવ્યની બીજા દ્રવ્યમાં અત્યંત અભાવ છે ત્યાં એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં શું કરી શકે? અત્યંત અભાવને અર્થ શું? એ જ કે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને અડતું પણ નથી, અડે તે અભાવ ન રહે”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. કાનજીરવાની સાથે એક મુલાકાત
પ્રશ્ન : - “જો આપ એ ઉપદેશ આપશે તે લેકે આળસુ થઈ જશે. જે એના કરવાથી કાંઈ થતું જ નથી તે કઈ પુરુષાર્થ શા માટે કરે?”
ઉત્તર – “કમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયમાં જ સાચો પુરુષાર્થ છે, કેમ કે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર દૃષ્ટિ જાય છે. જેમ જ્ઞાયકમાં ભવ નથી; તેવી જ રીતે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય કરનારને પણ ભવ નથી, એક બે ભવ રહે છે, તે પણ ફેય તરીકે રહે છે.
પિતાની મતિમાં કમબદ્ધની વ્યવસ્થાને વ્યવસ્થિત કરવી તે જ સાચે પુરુષાર્થ છે.”
પ્રશ્ન :- “પર્યાય તે વ્યવસ્થિત જ થવાની છે અર્થાત્ પુરુષાર્થની પર્યાય તે જ્યારે તેના પ્રગટ થવાને કાળ આવશે ત્યારે જ પ્રગટ થશે–એવી સ્થિતિમાં હવે કરવાનું શું રહી ગયું?”
ઉત્તર :- “વ્યવસ્થિત પર્યાય છે એવું જાણ્યું ક્યાંથી? વ્યવસ્થિત પર્યાય દ્રવ્યમાં છે, પછી તે દ્રવ્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે. પર્યાયના કમ ઉપર દૃષ્ટિ ન કરતાં, ક્રમસર પર્યાય જેમાંથી પ્રગટ થાય છે–એવા દ્રવ્ય સામાન્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે, કેમ કે તેના ઉપર દૃષ્ટિ કરવામાં અનન્ત પુરુષાર્થ આવી જાય છે. ક્રમબદ્ધના સિદ્ધાન્તથી અકર્તાપણું સિદ્ધ થાય છે, કમ સમક્ષ જેવાનું નથી.”
પ્રશ્ન :- “કમબદ્ધમાં કરવાનું શું આવ્યું?
ઉત્તર :-- “કરવાનું છે જ ક્યાં? કરવામાં તે કવબુદ્ધિ આવે છે. કરવાની બુદ્ધિ છૂટી જાય એ ક્રમબદ્ધ છે. કમબદ્ધમાં ક-તૃવબુદ્ધિ છૂટી જાય છે. પરમાં તે કાંઈ કરી શકતું જ નથી, પિતાનામાં પણ જે થવાનું છે. તે જ થાય છે અર્થાત્ પિતાનામાં પણ જે રાગ થવાને છે તે થાય છે, તેનું શું કરવું? રાગમાં પણ ક-તૃત્વબુદ્ધિ છૂટી ગઈ, ભેદ અને પર્યાયથી પણ દષ્ટિ હઠી ગઈ, ત્યારે ક્રમબદ્ધની પ્રતીતિ થઈ ક્રમબદ્ધની પ્રતીતિમાં તે જ્ઞાતાદ્રષ્ટા થઈ ગયે, નિર્મળ પર્યાય કરું એવી બુદ્ધિ પણ છૂટી ગઈ, રાગ કરું એ વાત તે દૂર રહી ગઈ અરે! જ્ઞાન કરું એ બુદ્ધિ પણ છૂટી જાય છે, ક-તૃવબુદ્ધિ પણ છૂટી જાય છે અને એકલું જ્ઞાન રહી જાય છે. જેને રાગ કરે છે,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ક્રમબદ્ધપર્યાય
રાગમાં અટકવું છે, તેને ક્રમબદ્ધની વાત બેઠી જ નથી. રાગ કરવા અને રાગ છેડવા—એ પણ આત્મામાં નથી. આત્માતા એકલા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે.
પરની પર્યાય તે જે થવાની છે તે તે થાય જ છે, તેને હું શુ કરુ? અને મારામાં જે રાગ આવે છે તેને હું શું લાવું ? અને મારામાં જે શુદ્ધ પર્યાય આવે તેને કરું લાવું–એવા વિકલ્પથી પણ શું? પેાતાની પર્યાયમાં થનાશ રાગ અને થનારી શુદ્ધ પર્યાય તેને કરવાના વિકલ્પ શે? સગ અને શુદ્ધ પર્યાયના કર્તૃત્વના વિકલ્પ શુદ્ધ સ્વભાવમાં છે જ નહિ. કર્તાપણું આવી જવું—તે જ માક્ષમાર્ગના પુરુષાર્થ છે. ”
પ્રશ્ન :- ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત કહીને આપ શું સિદ્ધ કરવા ઈચ્છે છે. ”
ઉત્તર :– “ક્રમબદ્ધના સિદ્ધાન્તથી મૂળ તે! અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવું છે. જૈનદર્શન અકર્તાવાદી છે. આત્મા પરદ્રવ્યના ત કર્તા છે જ નહિ, રાગના પણ કર્તા નથી અને પર્યાયના પણ કર્તા નથી. પર્યાય પોતાની જ જન્મક્ષણમાં પેાતાના જ છ કારકથી સ્વતંત્રપણે જે થવા ચાગ્ય હાય તે જ થાય છે; પરન્તુ આ ક્રમબદ્ધના નિર્ણય પર્યાયના લક્ષે થતા નથી. ક્રમબદ્ધના નિષ્ણુય કરવા જાય ત્યાં શુદ્ધ ચૈતન્ય જ્ઞાયકધાતુ ઉપર દૃષ્ટિ જાય છે અને ત્યારે જ જાણનારી જે પર્યાય પ્રગટ થાય છે તે ક્રમબદ્ધપર્યાયને જાણે છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયને નિર્ણય સ્વભાવ સન્મુખવાળા અનન્ત પુરુષા પૂર્ણાંક થાય છે.
ક્રમબદ્ધના નિર્ણયનુ તાત્પ વીતરાગતા છે અને આ વીતરાગતા પર્યાયમાં ત્યારે જ પ્રગટ થાય છે કે જ્યારે વીતરાગ સ્વભાવ ઉપર દૃષ્ટિ જાય છે. સમયસાર ગાથા ૩૨૦માં કહ્યુ` છે કે જ્ઞાન બધ–માક્ષના કર્તા નથી, પરન્તુ જાણે જ છે. આહાહા ! માક્ષને જાણે છે–એમ કહ્યું; માક્ષને કરે છે-એમ નથી કહ્યુ. પોતાનામાં થનારી ક્રમબદ્ધપર્યાયના કર્તા છે—એમ નહિ, પરન્તુ જાણું છે–એમ કહ્યું; ગજબ વાત છે. ”
પ્રશ્ન :- “ જો કાંઈ કરવાનું જ નથી, તે પછી આપ આત્માના અનુભવ કરવાના—જ્ઞાયક સ્વભાવ સન્મુખ દ્રષ્ટિ કરવાના ઉપદેશ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. કાનજીસ્વામી સાથે એક મુલાકાત
૧૩૧ કેમ આપે છે?”
ઉત્તર:- “અમે ક્યાં ઉપદેશ આપીએ છીએ ? વાણું તે જડ છે, તેથી જડને કારણે નીકળે છે. પરમ પૂજ્ય અમૃતચન્દ્રાચાર્યદેવ આત્મખ્યાતિના અંતે લખે છે કે ટીકા અમે લખી છે–એમ જાણીને મેહમાં ન નાચે. આ તે અક્ષર અને શબ્દોની પરિણતિ છે, અમારી નથી. ભાષા તે અમારી છે જ નહિ, સમજાવવાના વિકલ્પને પણ જ્ઞાની પિતાના માનતા નથી. અમે તે પર ને અને વિકલપને પણ માત્ર જાણીએ છીએ અને તે પણ વ્યવહારથી, નિશ્ચયથી તે અમે માત્ર અમને જાણીએ છીએ.”
આ પ્રશ્ન – “બધા ગુણેનું કાર્ય વ્યવસ્થિત જ છે તે પછી પુરુષાર્થ કરવાનું પણ રહેતું નથી?”
ઉત્તર:- “જેને ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધામાં પુરુષાર્થ ભારતે નથી, તેને વ્યવસ્થિતપણું બધું જ ક્યાં છે?”
પ્રશ્ન – “તેને વ્યવસ્થિતપણાનું શ્રદ્ધાન ન થયું તે તેનું તેવું પરિણમન પણ વ્યવસ્થિત જ છે. તે વ્યવસ્થિતપણાને નિર્ણય ન કરી શક્યો એ વાત પણ વ્યવસ્થિત જ છે. એવી દશામાં નિર્ણય કરવાનું કથન કરવું વ્યર્થ જ છે.”
ઉત્તર:- “તેનું પરિણમન વ્યવસ્થિત જ છે એવી તેને ખબર ક્યાં છે? પરિણમન વ્યવસ્થિત છે-એવું સર્વરે કહ્યું છે, પરંતુ તેને સર્વસને નિર્ણય જ ક્યાં છે? પ્રથમ તે સર્વને નિર્ણય તે કરે? પછી તેને વ્યવસ્થિતની ખબર પડે.” આ પ્રશ્ન – “વ્યવસ્થિત પરિણમનશીલ વરતુ છે, આ પ્રકારના ભગવાનના કથનની શ્રદ્ધા તેને છે?”
ઉત્તર :- “ના, સર્વજ્ઞ ભગવાનને સાચે નિર્ણય તેને ક્યાં છે? પહેલાં સર્વસને નિશ્ચય થયા વિના વ્યવસ્થિતને નિર્ણય કયાંથી આ ? માત્ર જ્ઞાનીની વાત સાંભળી-સાંભળીને તેવું જ કહે તે એનાથી કામ ન ચાલે-પ્રથમ સર્વજ્ઞને નિર્ણય તે કરે. દ્રવ્યને નિર્ણય કર્યા વિના સર્વજીને નિર્ણય વાસ્તવમાં થઈ શકતું નથી.”
પ્રશ્ન:- “આપ સમજાવતા પણ જાઓ છે અને કહેતા પણ જાઓ છે કે અમે કયાં સમજાવીએ છીએ?”
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રમબદ્ધપર્યાય
ઉત્તર ઃ- “ કાણુ સમજાવે છે ? કહ્યુ' ને કે ભાષાને કારણે ભાષા થાય છે, વિકલ્પના કારણે વિકલ્પ થાય છે અને તે જ સમયે ભાષા અને વિકલ્પનું જ્ઞાન પણ પેાતાને કારણે થાય છે. એમાં અમારું કર્તાપણું કહ્યાં રહ્યું ?”
પ્રશ્ન :- “તેથી તે લેાકેા કહે છે કે આપની કરણી અને કથનીમાં અંતર છે ?”
૧૩૨
ઉત્તર :– [અત્યંત ગંભીર થઈને] “ વસ્તુસ્વરૂપ જ એવું છે, અમે શું કરીએ ? જેવુ' શ્રદ્ધાન, જ્ઞાન અને વચન છે તેવું ચારિત્ર પણ હાવું જોઈએ, તે અત્યારે નથી; પણ શ્રદ્ધામાં ફેર નથી. કરણી અને કથનીનું આ અંતર તેા છે જ. પણ એ અંતર તા ક્ષાયિકસમ્યગ્દષ્ટિ ભરતાદિ ચક્રવતીઓને પણ હતું. ચાથા ગુણસ્થાનવાળા બધા જ્ઞાનીઓને હાય છે—એમાં અમે શું કરીએ?” પ્રશ્ન :– “જો આ શ્રદ્ધા અને ચારિત્રના ભેદ મટી જાય તે ઘણું સારું થાય ?”
("
ઉત્તર ઃ- મટી જાય તે શું કહેવું? અમે પણ નિર'તર એ જ ભાવના ભાવીએ છીએ, પરંતુ તીર્થંકર ઋષભદેવનેય ૮૩ લાખ પૂર્વ સુધી ચારિત્રદોષ રહ્યો હતા. એક ગુણુ ખીજા ગુણમાં દોષ ઉત્પન્ન નથી કરતા–આ મહાસિદ્ધાન્ત છે, નહિ તે સમ્યગ્દર્શન થઈ શકે નહિ. ચારિત્ર અને વીર્યમાં દોષ છે, પરન્તુ સમ્યગ્દર્શનમાં દોષ નથી. ”
અંતે ચર્ચામાં બેઠેલા હજારો લાકોને સખેાધિત કરતાં સ્વામીજી માલ્યા—— “ આજે સારી ચર્ચા થઈ, પડિતજીએ સારા પ્રશ્નો કર્યા. ”
“ ક્રમબદ્ધ તા ભાઈ! જૈનદર્શનનુ મસ્તક છે, જૈનદનની આંખ છે, વસ્તુસ્વભાવની મર્યાદા છે. એ સમજવું અને નિઃસદેહ થવુ' એ ઘણી અલૌકિક વાત છે.
આજે ભલે તેને ઓછા માણસા સમજતા હેાય, પણ હજારા લેાકા તેને ઘણા પ્રેમથી સાંભળે છે. સાંભળે...ભાઈ સાંભળે બધા ય સાંભળા‘વાંચા અને બધાનુ કલ્યાણ થાઓ. ’ —એમ કહેતાં તેમણે પોતાની વાત સમાપ્ત કરી.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૨
સંદર્ભ ગ્રંથ-સૂચી
૧. અધ્યાત્મ-રહસ્ય (ગદ્દીપન-શાસ્ત્ર) : પંડિત આશાધરેજી;
વ્યાખ્યાકાર પંડિત યુગલકિશોર મુખ્તાર, વીરસેવામન્દિર,
૨૧, દરિયાગંજ, દિલ્હી, વીર સં. ૨૪૮૪ ૨. અધ્યાત્મ-પદ-સંગ્રહઃ સંપાદક–પંડિત મહેન્દ્રકુમારજી અજમેરા
“પ્રભાકર', આયુર્વેદાચાર્ય, પચેવર; પં. લાદરામજી અજમેરા,
મદનગંજ-કિશનગઢ (રાજસ્થાન) ૩. અબ્દશતી : આચાર્ય અકલંકદેવ ૪. અષ્ટસહસ્ત્રી : આચાર્ય વિદ્યાનન્દ્રિ ૫. અષ્ટપાહુડ: શ્રીમદ્ આચાર્યકુન્દકુન્દ, ટીકાકાર–શ્રી પંડિત જ્યચંદજી
છાબડ, શ્રી વીતરાગ સત સાહિત્ય પ્રસારક ટ્રસ્ટ, ભાવનગર
(ગુજરાત) વીર સં. ૨પ૦૨ ૬. અનેકાન્ત ઔર સ્યાદ્વાદઃ ડે. હુકમચન્દજી ભારિલ્લ; પંડિત
ટોડરમલ સ્મારક ટ્રસ્ટ, એ-૪, બાપુનગર, જયપુર, ઓગસ્ટ, ૧૯૭૩ ઈ. ૭. સાપ્તમીમાંસા (દેવાગમ રત્ર): શ્રીમદ સ્વામી સમન્તભદ્રાચાર્ય
વીરસેવામદિર ટ્રસ્ટ, ૨૧, દરિયાગંજ, દિલ્હી, વીર સં. ૨૪૯૪ ૮. આત્માનુશાસનઃ આચાર્ય ગુણભદ્ર, ડે. હીરાલાલજી જૈન, . આ.
ને. ઉપાધે; પંડિત બાલચંદ્રજી સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રી; જૈન સંસ્કૃતિ
સંરક્ષક સંઘ, સોલાપુર વિ. સં. ૨૦૧૮ ૯. આદિપુરાણઃ આચાર્ય જિનસેન; સંપાદક–પં. પન્નાલાલ જૈન,
સાહિત્યાચાય; ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, દુર્ગાકુડ રેડ, વારાણસી;
વીર સં. ૨૪૯૧ ૧૦. આત્મધર્મ (માસિક પત્રિકા): શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર
ટ્રસ્ટ, સેનગઢ) માર્ચ, ૧૯૭૦ ૧૧. કષાયપાહુડ: આચાય ગુણધર; ભારતીય દિગંબર જૈન સંઘ, '
ચેરાસી, મથુરા, વિ. સં. ૨૦૦૦ ૧૨. કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા ( ભાષા ટીકા સહિત ): સ્વામી કાર્તિકેય;
પં. કૈલાશચંદ્રજી, શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર આશ્રમ, અગાસ, વાયા આણંદ (ગુજરાત)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
ક્રમબદ્ધપર્યાય
૧૩. ગામ્મટસાર ક કાણ્ડ (સક્ષિપ્ત હિન્દી ટીકા સહિત) : આચાય નેમિચન્દ્ર સિદ્ધાન્તચક્રવતી; ટીકાકાર-પડિત મનોહરલાલજી શાસ્ત્રી; શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આશ્રમ, અગાસ્; ઈ. સન્ ૧૯૭૧ અને ભાગ : સંપાદક -સિદ્ધાન્તાચાય ૫. ફૂલચન્દજી; આચાય'કલ્પ પડિત શ્રી ટોર્મલ ગ્રંથમાળા, બાપૂનગર; જયપુર; ફેબ્રુઆરી ૧૯૬૭ ૧૫. જૈનેન્દ્ર સિદ્ધાન્તકાશ, ભાગ ૨ : ક્ષુલ્લક જિનેન્દ્રવણી; ભારતીય જ્ઞાનપીડ પ્રકાશન, દુર્ગાકુંડ માગ, વારાણસી; વિ. સ. ૨૦૨૮
૧૪. જયપુર ( ખાનિયા ) તત્ત્વચર્ચા:
૧૬. જૈનતત્ત્વમીમાંસા (દ્વિતીય સંસ્કરણ ) : પાંડિત ફૂલચ છ સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી; અશોક પ્રકાશન મંદિર, ૨/૨૪૯, નિર્વાણભવન, રવીન્દ્રપુરી, વારાણસી, વીર્ સ'. ૨૫૦૪
૧૭. તત્ત્વાર્થસૂત્ર ( મેલશાસ્ત્ર ) : આચાય ઉમાસ્વામી; સંપાદક –શ્રી પંડિત કૈલારાચંદ્રજી સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રી; ભારતવર્ષીય દિગંબર જૈન સંધ, ચેારાસી, મથુરા; વીર સ’. ૨૪૭૭
૧૮. તત્ત્વાર્થવાર્તિક ( રાજવાર્તિક ): આચાય અકલકદેવ; સંપાદક –પ્રે. મહેન્દ્રકુમારજી જૈન, ન્યાયાચા; ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, દુર્ગાકુંડ રાડ, વારાણસી, વીર્ સ. ૨૪૭૯
૧૯. તિલેાયપત્તિ : યતિષભાચાય'; જીવરાજ ગ્રંથમાળા, સોલાપુર, વિ. સં. ૧૯૯૯
૨૦. ધવલા (પટખણ્ડાગમ) : આચાય વીરસેન; જૈન સાહિત્યોહાર ક્રૂડ,
અમરાવતી,
૨૧. નિયમસાર ( તાત્પર્ય વૃત્તિ સસ્કૃત ટીકા સહિત) : આચાય કુંદકુંદ; શ્રી પદ્મપ્રભમલધારિદેવ; શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સોનગઢ ( સૌરાષ્ટ્ર )
૨૨. પરમાત્મપ્રકાશ ઔર યેાગસાર : મુનિરાજ યોગિન્દુદેવ; શ્રીમદ્ રાજચન્દ્ર આશ્રમ, અગાસ, વિ. સ. ૨૦૧૭ ૨૩. પદ્મન્દિપ વિશતિકા : મુનિરાજ પદ્મનન્દિ; સપાદક—શ્રી પંડિત બાલચંદ્રજી સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રી; શ્રી જૈન સ ંસ્કૃતિ સરક્ષક સંધ, ' સોલાપુર, વીર સં. ૨૫૦૩
૨૪. પદ્મપુરાણ ઃ આચાય` રવિષે; સ’પાદક—૫. પન્નાલાલજી સાહિત્યાચાય ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, વારાણસી, વિ. સ. ૨૦૧૬
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંદર્ભ ગ્રંથસૂચી
૧૩૫ ર૫ પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાય (ભાષા ટીકા સહિત)ઃ આચાર્ય અમૃતચન્દ્ર
ટીકાકાર–આચાર્યાકલ્પ ૫. ટોડરમલજી તથા પંડિત દૌલતરામજી
કાસલીવાલ; મુંશી મોતીલાલ શાહ, કિશનપળ બજાર, જયપુર ૨૬. પ્રવચનસાર (તસ્વપ્રદીપિકા સંસ્કૃત ટીકા સહિત): આચાર્ય
કુંદકુંદ, આચાર્ય અમૃતચન્દ્ર શ્રી વીતરાગ સત સાહિત્ય પ્રસારક
ટ્રસ્ટ, ૬૦૨, કૃષ્ણનગર, ભાવનગર (ગુજરાત); વિ. સં. ૨૦૩૨ ર૭. પ્રવચનસાર ( તાત્પર્યવૃત્તિ સંસ્કૃત ટીકા ) : આચાર્ય કુંદકુંદ;
આચાર્ય જયસેન; શ્રી વીતરાગ સત સાહિત્ય પ્રસારક ટ્રસ્ટ,
૬૨, કૃષ્ણનગર, ભાવનગર (ગુજરાત); વિ. સં. ૨૦૩૨ ૨૮. પરીક્ષામુખઃ આચાર્ય માણિક્યનન્દિ; હરપ્રસાદ જૈન, વૈદભૂષણ,
મુ. લુહ, પો. મડાવરા, ઝાંસી (ઉ. .), વીર સં. ૨૪૬૫ ૨૯. પ્રમેયરત્નમાળા : આચાર્ય અનંતવીર્ય, મુનિ અનંતકીર્તિ ગ્રંથમાળા,
કાલબાદેવી રોડ, મુંબઈ ૩૦. બુધજન વિલાસઃ કવિ બુધજન, જિનવાણું પ્રચારક કાર્યાલય,
૧૬૧૧ હરીસન રેડ, કલકત્તા, વીર સં. ૨૪૭૭ ૩૧. ભગવતી આરાધના : આચાર્યશ્રી શિવાર્ય સંપાદક–૫. શ્રી
કૈલાશચન્દ્રજી, જૈન સંસ્કૃતિ સંરક્ષક સંધ, સોલાપુર, વિરસં. ૨૫૦૪ ૩૨. મહાપુરાણું: આચાર્ય જિનસેન અને આચાર્ય ગુણભદ્ર; સંપાદક
–પંડિત પન્નાલાલજી જૈન, સાત્વિાચાર્યનું ભારતીય જ્ઞાનપીઠ
પ્રકાશન, વારાણસી; ઈ. સ. ૧૯૫૧ ૩૩. મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકઃ આચાર્યાકલ્પ પંડિત ટોડરમલજી; સંપાદક
–ડે. હુકમચન્દજી ભારિલ્લ શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ,
સેનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર), વિ. સં. ૨૦૩૫ ૩૪. મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક: આચાર્યાકલ્પ પંડિત કેડરમલજી; સસ્તી
ગ્રંથમાળા, દિલ્હી; વિ. સં. ૨૦૧૦ ૩૫. વેગસાર પ્રાભૃતઃ શ્રીમદ આચાર્ય અમિતગતિ; સંપાદક—શ્રી જુગલ
કિશોરજી મુખ્તાર “યુગવીર'; ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, દુર્ગાકુંડ
માર્ગ, વારાણસી, વીર સં. ૨૪૯૫ ૩૬. રત્નકરંડ શ્રાવકાચાર ( ભાષા ટીકા સહિત ) : આચાર્ય
સમન્તભક; પંડિત સદાસુખદાસજી કાસલીવાલ; શ્રી દિગંબર જૈન સમાજ, માધોરાજપુરા (રાજસ્થાન)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
કમબદ્ધવ
૩૭. રહસ્યપૂર્ણ ચિઠ્ઠી (મેલમાર્ગ પ્રકાશક સાથે પ્રકાશિત)
આચાર્યાકલ્પ પડિત ટારમલજી, શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય
મંદિર ટ્રસ્ટ, સેનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર); વિ. સં. ૨૦૩૫ ૩૮. વર્તમાન ચતુર્વિશતિજિનપૂજા (ચન્દ્રપ્રભ જિનપૂજળ): કવિવર
વૃન્દાવનદાસજી, વીર પુસ્તક ભંડાર, મનિહારીકા રાસ્તા, જયપુર
વિ. સં. ૨૦૩૨ ૩૯. શાન્તિપથ દર્શનઃ શુલ્લક ધી જિનેન્દ્રવર્ણ, શાતિનિકેતન,
ઉદાસીન આશ્રમ, ઈસરી બજાર, ગિરિ ડહ, ૧૯૭૬ ઈ ૪૦. સમયસાર ( આત્મખ્યાતિ સંસ્કૃત ટીકા સહિત ): આચાર્ય
કુંદકુંદ ટીકાકાર-આચાર્ય અમૃતચંદ્ર; શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય
મંદિર ટ્રસ્ટ, સેનગઢ (રાષ્ટ્ર); વીર સં. ૨૫-૧ ૪. સમયસાર ( તાત્પર્યવૃત્તિ સંસ્કૃત ટીકા સહિત ): આચાર્ય કુંદકુંદ
ટીકાકાર-આચાર્ય જયસેન, શ્રી દિગંબર જૈન સમાજ, અજમેર ૪૨. સમયસાર કળશ (ભાષા ટીકા સહિત) : આચાર્ય અમૃતચન્દ્ર;
ટીકાકાર–કી પાંડે રાજમલજી; શ્રી વીતરાગ સત સાહિત્ય પ્રસારક
ટ્રસ્ટ, ભાવનગર (ગુજરાત); વીર સં. ૨૫૦૩ ૪૩. સમ્મઈસુરમ્ (સન્મતિસૂત્ર ) : આચાર્ય સિદ્ધસેન; સંપાદક-ડે.
દેવેન્દ્રકુમારજી શાસ્ત્રી: જ્ઞાનોદય ગ્રંથ પ્રકાશન, નીમચ (મધ્યપ્રદેશ);
૧૯૭૮ ઈ. ૪૪. સર્વાર્થસિદ્ધિ: આચાર્ય પૂજ્યપાદક સંપાદક–પંડિત ફૂલચંદજી
સિદ્ધાન્તશાસ્ત્રી, ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, દુર્ગાડ માર્ગ,
વારાણસી૧૯૭૧ ઈ. ૪૫. સ્વયંભૂતેત્રઃ આચાર્ય સમન્તભદ્ર વીરસેવા મંદિર, સરસાવા. ૪૬. હરિવંશ પુરાણઃ આચાર્ય જિનસેન; સંપાદક-પડિત પન્નાલાલજી
જૈન, સાહિત્યાચાર્ય, ભારતીય જ્ઞાનપીઠ પ્રકાશન, વારાણસી;
૧૯ર ઈ. ૪૭. જ્ઞાનસ્વભાવ-યસ્વભાવ ( પ્રવચન સંક્લન) : પ્રવચન-શ્રી
કાનજીસ્વામી; સંકલનકર્તા–છું. હરિલાલ; શ્રી દિગંબર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સેનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર), વીર સં. ૨૫૦૩
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૩
અ ભિ પ્રા ય
આચાર્યો, મુનિરાજે, દ્રતિય, વિદ્વાને તથા લોકપ્રિય પત્ર-પત્રિકાઓની દૃષ્ટિમાં પ્રસ્તુત પ્રકાશન–
આચાર્યશ્રી જયસાગરજી મહારાજ
ક્રમબદ્ધપર્યાય તે ચારે અનુગમાં છે. ધવલા, મહાધવલા, જયધવલા આદિ ગ્રંથમાં પણ કમબદ્ધ તથા સર્વજ્ઞાતાની પોષક વાતે છે. એક સાચા જૈન થવા માટે ક્રમબદ્ધપર્યાય તથા સર્વજ્ઞતા ને માનવી બહુ જરૂરી છે. કમબદ્ધપર્યાયને નિબંધ લખીને ડે. ભારિલિજીએ ઘણે મર્મ ખેલે છે. તેઓ તવપ્રચારનું કાર્ય આ પ્રકાર કરતા રહે. એમને અમારા મંગલ આશીર્વાદ છે. મુનિશ્રી વિજયસાગરજી મહારાજ
ક્રમબદ્ધ પર્યાય' પુસ્તકમાં છે. ભારિલે માનવ જગતને, અવ્યવસ્થિતપણું પણ એક નિશ્ચિત વ્યવસ્થિત ક્રમાનુસાર જ થાય છે, ઘણું જ સરળતાથી સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. સર્વજ્ઞતાને સહારે લઈને ક્રમબદ્ધપર્યાયનું જે ઉદાહરણ અને નક્કર પ્રમાણેથી સંકલન કર્યું છે, તેનાથી જ્ઞાની પુરુષ તે અવશ્ય લાભાન્વિત થશે જ, પરંતુ અજ્ઞાનીઓ ઉપર પણ એની ઝલક પડયા વિના નહિ રહે.
ભવિષ્યમાં પણ ડો. ભારિલ આવી સાચી જૈન કૃતિઓનું સંકલન કરતા રહે–એવા અમારા પરમ મંગલ આશીર્વાદ છે. મુનિશ્રી નેમિસાગરજી મહારાજ
તમારા પ્રયાસ ઘણે જ આવકારદાયક છે. તમે આ વિષયને ઘણે સારે ખે છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
કમબદ્ધ પયાંય સ્વસ્તિ શ્રી ભટ્ટારક ચારૂકીતિ સ્વામીજી, મૂડબિદ્રિ
ભારિલજી ઉત્તમ વક્તાની સાથે કલમના સ્વામી પણ છે. તેમને શાસ્ત્રગત સિદ્ધાંતનાં ઊંડાણ સુધી પહોંચીને તેને નવી રીતે પ્રસ્તુત કરવામાં સફળતા મળી છે. જોકે વિષય ગંભીર છે, સામાન્ય જનને સુલભ નથી. તે પણ વિદ્વાનેં માટે લેખકની આ કૃતિ મનનીય અને મંથનીય બની છે. સાથે જ એવા બહુચર્ચિત વિષયની આચાર્યોનાં ઉદ્ધરણ સાથે જે પ્રસ્તુતીકરણ કર્યું છે, તે રસ્તુત્ય છે. બ. યશપાલજી જૈન, એમ. એ, બાહુબલી (મહારાષ્ટ્ર)
આમ તે “કમબદ્ધપર્યાયના સંબંધમાં અનેક વર્ષોથી સાંભળતું હતું, પરંતુ અનેક શંકાઓ (મુખ્યત્વે પુરુષાર્થહીનતા આવી જાય છે, ઈત્યાદિ) મનમાં આકુળતા ઉત્પન્ન કરતી હતી. પરંતુ જ્યારે ડો. હકમચંદજી ભારિત્નની “ક્રમબદ્ધપર્યાય (એક અનુશીલન તથા પ્રશ્નોત્તર) આત્મધર્મમાં તથા પુસ્તકરૂપે સમગ્ર વાંચવા મળી, ત્યારે બધી શંકાઓનું સમાધાન થઈ ગયું. ક્રમબદ્ધપર્યાય” એક સંતેષપ્રદાયની અનુપમ દવા છે, એવી મારી શ્રદ્ધા થઈ ગઈ છે.
આગમક્ત તર્કોથી તથા યુક્તિઓથી કઠિન વિષય પણ અત્યંત રોચક રીતે પાઠકેની સામે લેખકે મુકેલ છે. ક્રમબદ્ધપર્યાય વિષય ઉપર ડે. ભારિકલજીના પ્રવચન સાંભળવા પણ વિષય-નિર્ણય માટે લાભદાયક સિદ્ધ થાય છે. એ માટે તથા અનેક તત્ત્વરસિકને સફળ અનુભવ છે. જિજ્ઞાસુ એને પણ લાભ ઉઠાવે.
પૂજ્યશ્રી કાનજીસ્વામીના ઉત્તર (મુલાકાત)માં તે, આ પુસ્તકનું સર્વોપરી સ્વાનુભવગર્ભિત અમૃત છે.
પ્રત્યેક આગમ-શ્રદ્ધાળુ વ્યક્તિ તથા આગમાભ્યાસીએ આ પુસ્તકનું દિલ ખેલીને સ્વાગત કરવું જોઈએ. ૦ સિદ્ધાન્તાચાર્ય, પં. કૈલાશચન્દ્રજી વારાણસી (ઉ. )
કમબદ્ધપર્યાય પણ હવે જાણકાર જૈનેણી અજાણી નથી. આજથી લગભગ બે દશકા પહેલાં અમેં આના ઉપર “સંદેશ”માં
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાય
૧૯
ઘણું લખ્યું હતું અને જૈનગજટમાં તેના સ`પાદક ૫. અજિતકુમારજી શાસ્ત્રીએ આના વિરાધ કર્યા હતા. ખાનિયા ચર્ચામાં આ વિષય ચર્ચાયા હતા. આને માન્યા વગર સજ્ઞતા માનવામાં આવતી નથી અને સનતા માન્યા વગર જૈનધર્મની સ્થિતિ રહેતી નથી. જે આના વિરોધ કરે છે, તે જૈનધર્માના મૂળ ઉપર કુહાડા મારે છે.
....માચા' કુંદકુંદે પ્રવચનસારના પ્રથમ અધિકારમાં આને સ્પષ્ટ કરી છે. હા, ક્રમબદ્ધ શબ્દના પ્રયોગ કર્યા નથી. આચા અમૃત દ્ર સમયસારના સવિશુદ્ધજ્ઞાનાધિકારના પ્રારંભમાં ક્રમનિયમિત અથવા ક્રમનિયતપદના પ્રયાગ કર્યા છે, જેના અ “ક્રમમદ્ધજ થાય છે.
જેને આગમમાં અકાળમરણુ કહ્યુ છે, તે પણ અક્રમનિયત નથી. કથા જીવે કેટલી આયુના બંધ કર્યા છે, અને તે આયુ પૂરી કરીને મરશે અથવા અકાળમાં જ અર્થાત્ આયુના સમય પૂરા થયા પહેલા જ ઉદ્દીરણા પ્રત્યય દ્વારા મરશે, તે પણ સનાથી અજ્ઞાત નથી. અકાળનો આશય છે, જેટલી આયુ બાંધી તેને પૂર્ણ ભાગન્ય પહેલાં મરણ. શ્રુતજ્ઞાનમાં તેને અકાળ-મરણ કહેવામાં આવે છે, પરંતુ સજ્ઞના જ્ઞાનમાં તે પણ પ્રતિભાસે છે.
આ
પુસ્તકમાં વિદ્વાન લેખકે આના ઉપર વિચાર કર્યા છે અને પ્રશ્નોત્તર દ્વારા સારા પ્રભાવ પડ્યો છે...
જૈન સંદેશ, ૨૧ ફેબ્રુઆરી ૧૯૮૦ વયોવૃદ્ધ વિદ્વાન ૫. જગન્માહનલાલજી શાસ્ત્રી, કટની ક્રમબદ્ધપર્યાયનું કથન આચાર્ય અમૃતચંદ્રની આત્માર્થાત ટીકા (સમયસાર)માં આવ્યું છે. તેમણે ‘ક્રમનિયમિત’શબ્દના પ્રયાગ કર્યાં છે. અને શબ્દનો અર્થ એક જ છે. જે ક્રનિયમિત હાય તે ક્રમબદ્ધ છે અને જે ક્રમબદ્ધ હોય તે ક્રમનિયમિત છે, અભેદ નથી. ઊલટાનું ક્રમબદ્ધમાં પર્યાયના ક્રમની સૂચના છે અને ક્રમનિયમિતમાં તે પર્યાય કેવળ ક્રમબદ્ધ જ નહીં, પરંતુ જે-જે કારણેાના સંબંધમાં તે પર્યાય છે, એ બધા કારણેા તથા તેના યથાસમય સચેત્ર પણ નિયમિત છે, આ સ્પષ્ટ થાય છે.
O
XXXTE
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
કમબદ્ધપર્યાય આને વિરાધ આચાર્ય અમૃતચંદ્રને વિરોધ છે.
છે. ભારિકલ કલમના સ્વામી છે, તેથી તેમના દ્વારા લખાયેલું ઉક્ત પુસ્તક યથાર્થ તત્વનું નિરૂપણ કરવામાં સફળ છે, એમ કહી શકાય છે.
કમબદ્ધપર્યાયના સંબંધમાં અનેક વિદ્વાને વિવાદ કરે છે, તે આને સ્વીકારતા નથી. આ બધે વિરોધ કેવળ આ આધાર છે કે ડે. ભારિત્ન સોનગઢ પક્ષના છે અને સેનગઢ પક્ષની તરફ ઉક્ત વિદ્વાનોની વક્ર દષ્ટિ છે, અન્યથા તેઓ પણ વિરોધ કરત નહિ. ૦ ડે. પન્નાલાલજી જૈન, સાહિત્યાચાર્યસાગર (મ.પ્ર.) * સર્વજ્ઞતાને સ્વીકૃત કરવાવાળાની સામે પર્યાયની કમબદ્ધતા સ્વતસિદ્ધ થઈ જાય છે.
પર્યાયની કમબદ્ધતા સ્વીકૃત કરવામાં ન નિયતવાદને એકાન્ત આવે છે, અને ન પુરુષાર્થવાદને અભાવ થાય છે. નિયતવાદનું લક્ષ્ય જ્યાં અકર્મણ્યતા અને સ્વેચ્છાચારિતા છે, ત્યાં પર્યાયની કમબદ્ધતાનું લક્ષ્ય કર્તવવાદના અહંકારથી દૂર રહેવાનું છે. પર્યા
ની કમબદ્ધતા મને ઈષ્ટ છે. માત્ર વિરોધ કરવા માટે વિરોધ કરે, એગ્ય નથી.
શ્રી ડે. હુકમચંદજી ભારિલે “કમબદ્ધપર્યાયને લખવામાં જે શ્રમ લીધે છે, એની હું પ્રશંસા કરું છું
૦ મુ. પં. શ્રી લાલચંદભાઈ મેદી, રાજકોટ
આત્મજ્ઞાનીના અંતરંગ અભિપ્રાયને સ્પષ્ટ કરતી આગમ આધારીત છે. હુકમચંદજી ભારિલ્લની કમબદ્ધપર્યાય ઉપરની તર્કબદ્ધ લેખમાળા પ્રશંસનીય છે. - શુદ્ધાત્માને સ્વભાવ સ્વ-પર પરિણતીને અકર્તા છે-જ્ઞાતા જ છે. આવા અકર્તા સ્વભાવના જ્ઞાન–અનુભવ દ્વારા જ ખરેખર કમબદ્ધ પર્યાયનું જ્ઞાન થાય છે, પરંતુ જે જીવ સીધે આત્માના સ્વભાવ સુધી પહોંચી શકે નહીં તેને ક્રમબદ્ધપર્યાયના જ્ઞાન દ્વારા
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાય
આત્માનું અકર્તાપણું સ્પષ્ટ ભાસવા લાગે છે.
પર્યાયદષ્ટિ છેડાવી દ્રવ્યદષ્ટિ કરાવનાર વિધાનમાં બાર અંગના સાર આવી જાય છે. જીવ જ્ઞાનમાત્ર સ્વભાવી હોવા છતાં પિતાના અને પરના પરિણામને કર્તા છે, એવું મિથ્યા અહં સેવે
છે તે જ અજ્ઞાન છે. અને અકર્તા-જ્ઞાયક સ્વભાવ અભિમુખ નિર્ણય-જ્ઞાન-અનુભવમાં અનંતે પુરુષાર્થ સમાઈ જાય છે. આવી જાય છે.
શુદ્ધાત્માના અકર્તા સ્વભાવની શ્રી સમયસાર પરમાગમ ગા. ૩૨૦ (શ્રી અમૃતચંદ્ર આચાર્ય તથા શ્રી જયસેન આચાર્ય કૃત ટીકા સહિત) તથા શ્રી નિયમસાર–પરમાગમ ગા. ૭ થી ૮૧ માં પણ પુષ્ટિ છે.
આત્મા પોતાના પરિણામને કથંચીત કર્તા છે એવું આગમનું વચન છે તે “પરિણમે તે કર્તા અને પરિણામ તે કમ” એ અપેક્ષાએ છે એટલે આત્મા પિતાના પરિણામને કર્તા છે તે ઉપચારનું-વ્યવહારનું કથન છે એમ સમજવું.
આમ આત્માનું અર્તાપણું અને પર્યાયનું કમનિયમિતપણું એવું સર્વસનું વચન જ્ઞાયક સ્વભાવને પ્રસિદ્ધ કરી અંતરદષ્ટિ કરાવનાર પુરુષાર્થપ્રેરક મહામંત્ર છે પરંતુ પુરુષાર્થનાશક નથી.
૦ વિદ્વવર્ય ૫. ખીમચંદ જેઠાલાલ શેઠ, સોનગઢ
ડો. હકમચંદજી શાસ્ત્રીએ આત્મજ્ઞસંત પૂજ્યશ્રી કાનજીસ્વામીના શ્રી સમયસાર ગાથા ૩૦૮-૯-૧૦–૧૧ ઉપર થયેલા અધ્યાત્મરસ–પૂર્ણ અત્યંત સુક્ષ્મ ભાવવાહી પ્રવચને તથા અન્ય અનેક શાસ્ત્રના આધાર સાથે આ “કમબદ્ધપર્યાય નામના શાસ્ત્રની અદ્વિતીય રચના કરી છે. જે જીવ આનું વાંચન-મનન કરીને અંતર્મુખ પરિણમન કરશે, તેમની અનંત પદાર્થોની કતૃવ-બુદ્ધિ તથા પિતાની પર્યામાં ફેરફાર કરવાની બુદ્ધિ અવશ્ય છૂટી જશે. કમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાથી અનંત-આકુળતાને અભાવ થઈને અનંત
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વીતરાગતા પ્રગટ થાય છે, અને એ જ આ આવા વીતરાગતા પાષક શાસ્રની રચના અભિનંદનને પાત્ર છે. બધાં જીવે આ સમજીને વિશુદ્ધતાને પ્રાપ્ત કરે, એ જ આંતરિક ભાવના છે. ૦ ડૉ. ચન્દુભાઈ ટી. કામદાર, રાજકોટ (ગુજરાત)
ક્રમબદ્ધપર્યાય
શાસ્ત્રનું તાત્પ છે. કરવા માટે પડિતજી શાસ્ત્રના યથાર્થ ભાવ
66
પ્રસ્તુત કૃતિ ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય'નું 'મે' અત્યંત ગંભીરતાપૂર્વક અધ્યયન કર્યું. આ વિષયને તમે મૌલિક રૂપમાં જે સુન્દર ઢંગથી પ્રસ્તુત કર્યાં છે, તેનું અધ્યયન કરતાં અત્યંત આનંદ થાય છે. એમાં જે વસ્તુ-વ્યવસ્થાની ચર્ચા કરી છે; “ક્રમનિયમિત અવસ્થા, આ જ વસ્તુની વ્યવસ્થા છે.” કેવળજ્ઞાનના આધારથી આગમ અને યુક્તિથી, અનેક પ્રકારથી જે વસ્તુસ્વરૂપ સિદ્ધ કર્યું છે, તેનુ ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરવા વાળાને પરતુ અને પોતાની પર્યાયનુ કતૃત્ત્વ ઉડી જાય છે, તથા અકર્તાપણાના સ્વભાવ સન્મુખ, અનંત પુરુષાર્થ જાગૃત થયા વિના રહેતા નથી. આ ભવભ્રમણ ટાળવાના અમેાઘ ઉપાય તમે સુન્દર ઢંગથી દેખાડયો છે.
આ સુંદર કૃતિ માટે તમને ઘણાં-ઘણાં ધન્યવાદ. આવુ સુંદર કાર્ય કરતાં રહેા—એ જ ભાવના છે.
૦ બાબુ શ્રી જુગલકિશારજી ‘યુગલ' એમ. એ., સાહિત્યરત્ન કાટા (રાજ.)
ડૉ. ભારિલજીની ક્રમબદ્ધપર્યાય' નિશ્ચિત જ ન કેવળ સામાન્ય પરંતુ વિશિષ્ટ ૌદ્ધિક જન-માનસમાં ઉત્પન્ન અસંખ્ય ભ્રમ તથા શકાઓનું નિરાકરણ કરી સર્વજ્ઞની ગૌરવ-પ્રતિમાની સ્થાપના કરવાવાળું આ પહેલું પુસ્તક છે.
.
પ્રસિદ્ધ ઐતિહાસિક વિદ્વાન શ્રી અગરચંદજી નાહટા, બીકાનેર (રાજસ્થાન)
વાસ્તવમાં ડૉ. ભારિલ્લજીને આ વિષય (ક્રમબદ્ધપર્યાય)નું ઘણું ગંભીર ચિંતન છે. આનાથી ગુંચવાયેલા વિષય સ્પષ્ટ થઈ ગયે છે. સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં જે પણ આવે તે, તે રીતે થઇને રહું
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાય
૧૪૩ છે, તેથી બધી પર્યાયે નિશ્ચિત છે, નહિ તે સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન અન્યથા (નહિવત) થઈ જશે. કમબદ્ધપર્યાયની માન્યતાથી-જેમ ભારિદ્વજીએ લખ્યું છે-ઘણી શાંતિ મળી શકે છે, સમભાવ રાખી શકાય છે. તેથી આ ગ્રંથ ઘણે જ ઉપયોગી છે. ૦ પ્રસિદ્ધ સાહિત્યકાર શ્રી યશપાલજી જૈન,
મંત્રી, સસ્તા સાહિત્ય મંડળ, દિલ્હી ડો. હકમચંદજી ભારિયલની લેકે પગી કૃતિ “ક્રમબદ્ધપર્યાય વાંચીને મને આંતરિક પ્રસન્નતા થઈ આ પુસ્તકમાં તેમણે એક એવા ગૂઢ વિષય ઉપર અત્યંત સરળ, સુબેધ, પ્રામાણિક તથા યુક્તિસંગત ઢંગથી પ્રકાશ પાડ્યો છે, જેના સંબંધમાં અધિકાંશ જૈન સમાજ અપરિચિત છે-પણ જેને જાણ્યા વગર વ્યક્તિથી સ્થાયી શાંતિ અને વાસ્તવિક સુખ પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી. કમબદ્ધપર્યાયનું અનુશાલન અમને જીવનના ઉંડાણમાં લઈ જઈ તે રને શોધી કાઢવાની ક્ષમતા આપે છે. –જે માનવ જીવનને સમૃદ્ધ કરે છે, ધન્ય અને કૃતાર્થ બનાવે છે. પુસ્તકની સૌથી મોટી વિશેષતા એ છે કે, તે એક નવી દ્રષ્ટિ આપે છે અને પૂરી શક્તિથી પુરુષાર્થ કરવા પ્રેરણા આપે છે. આવી ઉત્તમ રચનાને માટે લેખકને હાર્દિક વધાઈ આપું છું. અને આશા રાખું છું કે આ પુસ્તક જૈન તથા જૈનેતર સમાજમાં અનેગપૂર્વક વંચાશે. ૦ શ્રી અક્ષયકુમાર રન, ભૂતપૂર્વ સંપાદક “નવભારત
ટાઈમ્સ', દિલ્હી પુસ્તક અત્યંત ઉપગી, રેચક અને જ્ઞાનવર્ધક છે. મારી તરફથી છે. ભારિને વધાઈ
૦ હે. હરીન્દ્ર જૈન, પ્રાધ્યાપક,
| વિક્રમ વિશ્વવિદ્યાલય, ઉજજૈન કમબદ્ધ પર્યાય જૈનદર્શનની એક મહત્ત્વપૂર્ણ વિચારધારા છે, સર્વજ્ઞતાના પ્રસંગમાં સર્વત્ર આના પર વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. આ બંને વાને વિચારતા સમયે આને સંબદ્ધ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
કમબહાપર્યાય
--
અનેક વાતનું વિશ્લેષણ કરવું આવશ્યક હોય છે. જેમ કે – અનેકાન્ત, પ્રમાણ, નય, નિયતિવાદ તથા પુરુષાર્થવાદ, કર્તૃત્વ અને અકર્તવ, દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય, ઉત્પાદ, વ્યય, ધ્રોવ્ય, નિમિત્ત, નૈમિત્તિક, પાંચ સમવાય (વસ્તુ સ્વભાવ, દેવ, પુરુષાર્થ, કાળલબ્ધિ તથા ભવિતવ્ય) આદિ.
ડે. હુકમચન્દ ભારિë ઉપરની બધી વાતેના માધ્યમથી ક્રમબદ્ધપર્યાયનું જે સુન્દર, યુક્તિ સહિત તથા પ્રામાણિક વિવેચન કર્યું છે, તે તેમના સતત જ્ઞાનારાધાન તથા શ્રમશીલતાનું નિર્દેશક છે.
અમને પૂરો વિશ્વાસ છે કે પ્રબુદ્ધજને આ અમૂલ્ય કૃતિથી લાભાન્વિત થશે. હું ડે. ભારિલજીને એમની આ મહત્વપૂર્ણ રચના પર અભિનંદન આપું છું અને કામના કરું છું કે તેઓ નિશ્ચય-વ્યવહાર નિમિત્ત-ઉપાદાન આદિ વિષે ઉપર પણ આ પ્રકારની પુરિતકાઓ લખીને સમાજને લાભ આપશે.
૦ દેવેન્દ્રકુમારજી શાસ્ત્રી વ્યાખ્યાતા, શાસકીય
મહાવિદ્યાલય, નીમચ ડે. ભારિત્નજીએ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં તર્કપ્રધાન શૈલીમાં બધા અનુગેની દૃષ્ટિથી વિસ્તૃત સારગર્ભિત વિવેચન કર્યું છે. જૈનદર્શન અને સર્વજ્ઞતાની મૂળ વતુ સમજવા માટે પુરતક સર્વથા ઉપયોગી છે. આશા છે કે બધા પ્રકારના પાઠકે આનાથી લાભ પામશે. આ સુન્દર અને ઉપયોગી પ્રકાશનને માટે મારી હાદિક વધાઈને સ્વીકાર કરે. વડે. રાજેન્દ્ર બંસલ, એ. પી. મિલ્સ લિમિટેડ, શહડોલ (મ.પ્ર.)
છે. હુકમચન્દ્રજી ભારિત્યે ક્રમબદ્ધપર્યાયના મહાન સિદ્ધાન્ત ઉપર આગમના ગગનમાં ખુલ્લા દિલ તથા મગજથી ચિંતન-મનન કર્યું છે. જિનવાણીમાં તે સંબંધી વિખરાયેલા તને સમન્વિત કરી તઈ તથા યુક્તિથી વિશ્લેષણ કર્યું, અને સારગર્ભિત પરંતુ સહજગ્રાહી નિષ્કર્ષ કાઢવ્યો; આ એમની કુશળ અને ક્ષમતાવાળી
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાય
૧૪૫
કલમની જ કમાલ છે, જેના માધ્યમથી ચારે અનુગેનું હૃદય સહજ, સરળ ભાષા તથા રેચક શૈલીમાં પ્રગટ થયું છે.
સમગ્રરૂપથી ડે. ભારિ લઇ વિવાદ તથા રહસ્યમયતાના વમળમાં ફસાયેલી ક્રમબદ્ધપર્યાયના સિદ્ધાંતની નાવને કુશળતા તથા સફળતાપૂર્વક કાઢીને પ્રબુદ્ધ પાઠકનાં મન સુધી પહોંચવામાં સફળ નાવિક સિદ્ધ થાય છે. આ ૦ શ્રી નરેન્દ્રપ્રકાશ જૈન, પ્રાચાર્ય, જૈન ઇંટર કોલેજ,
ફિરોજાબાદ (ઉ. પ્ર.) ક્રમનિયમિતપર્યાય જૈનદર્શનને બહુચર્ચિત સિદ્ધાંત છે. મુખ્યત્વે આજના યુગમાં, આના પક્ષમાં અને વિપક્ષમાં ઘણું ચર્ચા થતી રહી છે. આ વિષય ઉપર વિદ્વજનેના મતભેદ પણ છુપા નથી. મને ખુશી છે કે, આ સંબંધમાં આટલા વિસ્તારથી બધાં પડખાઓને સ્પતી તથા સામાન્ય પાઠકને સમજાય એવી સીધી-સરળ ભાષામાં પહેલી વાર જ લખાયું છે. આમ તે દાર્શનિક ગાંઠે મોટા ભાગે ગૂઢ તથા શુષ્ક હોય છે, પરંતુ ડે. ભારિલલજી તેમને રુચિકર તથા સરસ બનાવીને પ્રસ્તુત કરવામાં હોંશિયાર છે. હું તેમની આ કમાલનું સાદર અભિવાદન કરું છું.
જે લેકે આ સિદ્ધાંતથી હજ પણ મતભેદ રાખે છે, આ ગ્રંથના પ્રકાશનથી તેમને પણ એક અવસર મળે છે કે અમાપ આગમ-સિંધુમાં પુનઃ પુનઃ ડુબકી મારે અને નવાં નવાં મેતીએ ગેતી લાવે.
મને પૂર્ણ આશા છે કે તત્ત્વ-ચિંતન અને ચર્ચાના આ સ્વસ્થ તથા સ્મતેલ પ્રયાસને સંપૂર્ણ જૈન જગત-નિશ્ચતરૂપથી આવકારશે. મારી તરફથી વિદ્વાન લેખકને હાર્દિક અભિનંદન મોકલું છું. ૦ ડે. ભાગચન્દ્રજી જેન, અધ્યક્ષ, પાલિ-પ્રાકૃત વિભાગ, નાગપુર વિશ્વવિદ્યાલય
ડે. ભારિલ જૈનધર્મ અને દર્શનના એક સુપરિચિત ચિંતક વિદ્વાન છે. ક્રમબદ્ધપર્યાય જેવા દુર્બોધ, હાનિક તથા વિવાદાસ્પદ વિષયને સબંધ તથા નિર્વિવાદ બનાવવા પ્રયત્ન તમે પ્રસ્તુત
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ક્રમબદ્ધપર્યાય પુસ્તકના માધ્યમથી કર્યો છે. આ એમની પ્રતિભા અને અભિવ્યક્તિ -ક્ષમતાનું સુંદર ઉદાહરણ છે, તેથી આટલા સરસ અને ઉપયોગી પુસ્તકના લેખક નિશ્ચિતરૂપથી અભિનન્દનીય છે.
૦ ડે. નરેન્દ્ર ભાનાવત, પ્રાધ્યાપક, રાજસ્થાન વિશ્વવિદ્યાલય
સંપાદક “જિનવાણું ડો. ભારિકલ કપ્રિય આધ્યાત્મિક પ્રવક્તા તથા દાર્શનિક ચિંતક અને સફળ લેખક છે. તમારા ચિંતનમાં મૌલિકતા, તાર્કિકતા અને સ્પષ્ટતાને અભુત સંગમ અત્યંત સુંદર રીતે બને છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક એનું પ્રમાણ છે. આમાં જૈનદર્શનના એક પ્રમુખ તત્ત્વ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું વિવેચન-વિશ્લેષણ કરતા લેખકે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે પ્રત્યેક વસ્તુ એક નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર જ પરિમિત થાય છે. નિયતિવાદ અને પુરુષાર્થવાદના અનુસંધાનમાં ઘણા પ્રશ્નો અને જિજ્ઞાસાઓ ઊભી કરી એમ સિદ્ધ કર્યું છે કે જૈનદર્શનને અકર્તાવાદ માત્ર અહીં સુધી સીમિત નથી કે કઈતથાકથિત ઈશ્વર જગતને કર્તા નથી. અકર્તાવાદને વ્યાપક અર્થ એમ છે કે કઈ પણ દ્રવ્ય, કેઈ અન્ય દ્રવ્યને કર્તા, હર્તા ધર્તા નથી. અહીં સુધી કે પિતાની પણ કમનિશ્ચિત પર્યામાં તે કોઈ પ્રકારને ફેરફાર કરી શકતા નથી. આ રીતે કમબદ્ધપર્યાયની વાત કહીને લેખકે વસ્તુની અનંત સ્વતંત્રતાની ઘોષણા કરી છે. લેખકની પ્રતિપાદન શૈલી તાર્કિક અને ગૂઢ હોવા છતાં પણ રોચક અને સહજ છે. આ એમની વિશિષ્ટતા છે. આ પુસ્તક વિચાર-ક્ષેત્રમાં ચિંતનને ને રાહ પ્રસ્તુત કરે છે. ૦ ડે. પ્રેમચંદજી રાવકા, પ્રાધ્યાપક, રાજસ્થાન મહાવિદ્યાલય,
મનહરપુર (રાજ.) ડે. ભારિત્નજીની નવીનતમ કૃતિ “ક્રમબદ્ધપર્યાય સમ્યકત્વના અનુશીલનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ માર્ગદર્શન કરવાવાળી કૃતિ છે. આ કૃતિના માધ્યમથી પાઠકેને દર્શનશાસ્ત્રનાં એક મૌલિક સમસ્યાનાં સમાધાનમાં એક નવી રાહ મળી છે. આ અભિનવ પ્રકાશન માટે ડે. ભારિલ સાહેબને અભિનંદન,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિપ્રાય
૧૪૭
૦૫. નરેન્દ્રકુમારજી શાસ્ત્રી, ન્યાયતી, સેાલાપુર (મહારાષ્ટ્ર)
વસ્તુવભાવના સજ્ઞ, ધુરંધર વિદ્વાન લેખક મહાયે ‘ ક્રમબદ્ધપર્યાય ’—આ ગ્રંથ દ્વારા યથા વસ્તુસ્વભાવનું માદન કરી, શાંતિ-સુખના માનું જ માદર્શન કર્યું છે. ૦૫. નન્હેલાલજી, ન્યાય-સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી, રાજાખેડા (રાજ.)
ડૉ. ભારિલના પ્રતિભા-સંપન્ન જ્ઞાનની જેટલી પ્રશંસા કરવામાં આવે તેટલી ઓછી છે. ડા. ભારિલે આ નાની વયમાં અનેક માર્મિક, આમિક વિષચાંના મનન ચિંતનના સાથે તે વિષયાને જૈન-જગતની સમક્ષ લિપિમદ્ધ કરીને પ્રસ્તુત કર્યાં છે--- આ તેમના વિશિષ્ટ ક્ષયાપશમ અને પરભવ-ગતપુણ્યની વાત છે. મારા શુભભાવની સાથે શુભાશીવાદ છે કે તેમનું વિષ્ય આનાથી પણ અધિક પ્રગતિશીલ અને
૦૫. ભરતચક્રવર્તીજી જૈન શાસ્ત્રી, ન્યાયતી, મદ્રાસ
'
એમાં સંદેહ નથી કે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય' એક અનુપમ કૃતિ છે. તમે એ સિદ્ધ કરી દીધુ છે કે સર્વજ્ઞને માન્યા વગર ક્રમબદ્ધપર્યાય'નું વાસ્તવિક જ્ઞાન સભવ નથી, કારણ કે આપણાં અલ્પજ્ઞાનાં જ્ઞાનમાં ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય' ઝળકતી નથી. એની પુષ્ટિમાં ઉધૃત પૂજ્યશ્રી કુન્દકુન્દ, પૂજ્યપાદ આદિ મહાન આચાર્યની પક્તિએ નિર તર સ્મૃતિમાં રાખવા યોગ્ય છે. સાથે જ સથા એકાન્ત નિયતવાદ, પુરુષાર્થહીનતા, અકર્તૃત્વપણુ આદિ હેતુ વગરના વાદોનુ નિરાકરણ કરતા, તમે આગમ, યુક્તિ તથા લૌકિક ઉદાહરણાની સાથે એમ દર્શાવ્યુ છે કે પુરુષાર્થ, કત્ત્વપણુ આદિ કેવી રીતે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય'ની સાથે ગુંથાયેલા છે. અપમૃત્યુના સબંધમાં તમારું સ્પષ્ટીકરણ અત્યંત પ્રશ ંસનીય છે. જટલ વિષયોને સરસવાણીમાં વ્યક્ત કરવાની કળા તમારામાં અનાખી છે.
અનુશીલનની સાથે સલગ્ન સભાષિત પ્રશ્નોત્તર તથા મુલાકાત તે સોનામાં સુગધવાળી લાકકિતને હકીકત બનાવી રહ્યાં છે. સક્ષેપમાં આને ચારે અનુયાગરૂપ મહાસાગરનું મથન કરીને કાઢેલું ‘સિદ્ધાંતામૃત' કહીએ તે અતિશયાક્તિ નહિ હોય.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ डॉ० हुकमचन्द भारिल्ल का नाम आज जैन समाज के उच्चकोटि के विद्वानों में अग्रणीय है। ज्येष्ठ कृष्णा अष्टमी वि० सं० 1962 तदनुसार शनिवार दि० 25 मई, 1935 ई० को ललितपुर (उ० प्र०) जिले के बरौदास्वामी ग्राम के एक धार्मिक जैन परिवार में जन्मे डॉ० भारिल्ल ने शास्त्री, न्यायतीर्थ, साहित्यरत्न तथा एम० ए० करने के उपरान्त 'पण्डित टोडरमल : व्यक्तित्व और कर्तृत्व' विषय पर शोध कर इन्दौर विश्व विद्यालय, इन्दौर से पीएच० डी० की उपाधि प्राप्त की। समाज द्वारा भी विद्यावाचस्पति, वाणीविभूषण, जैनरत्न आदि अनेक उपाधियों से समय-समय पर आपको विभूषित किया गया है। सरल, सुबोध, तर्कसंगत एवं आकर्षक शैली के प्रवचनकार डॉ० भारिल्ल आज सर्वाधिक लोकप्रिय आध्यात्मिक प्रवक्ता हैं / उन्हें सुनने देश-विदेश में हजारों श्रोता निरन्तर उत्सुक रहते हैं। आध्यात्मिक जगत में ऐसा कोई घर नहीं होगा जहाँ प्रतिदिन आपके प्रवचनों के कैसिट न सुने जाते हों तथा आपका साहित्य उपलब्ध न हो / धर्मप्रचारार्थ आप अनेक बार विदेश यात्रायें भी कर चुके हैं। जैन जगत में सर्वाधिक पढ़े जाने वाले डॉ० भारिल्ल ने अब तक छोटी-बड़ी 27 पुस्तकें लिखी हैं और अनेक ग्रन्थों का सम्पादन किया है। आपको यह जानकर आश्चर्य होगा कि अब तक पाठ भाषाओं में प्रकाशित अापकी कृतियां 13 लाख से भी अधिक की संख्या में जन-जन तक पहुँच चुकी हैं। सर्वाधिक बिक्री वाले जैन आध्यात्मिक मासिक वीतराग-विज्ञान (हिन्दी, मराठी) एवं प्रात्मधर्म (तमिल एवं कन्नड़) के आप सम्पादक हैं / पण्डित टोडरमल स्मारक ट्रस्ट एवं उसके द्वारा संचालित वीतराग-विज्ञान विद्यापीठ परीक्षा बोर्ड, भारतवर्षीय वीतराग-विज्ञान पाठशाला समिति एवं कुन्दकुन्द कहान दिगम्बर जैन तीर्थसुरक्षा ट्रस्ट द्वारा संचालित प्रकाशन विभाग तथा जैन सिद्धान्त महाविद्यालय आदि जयपुर में संचालित तत्त्वप्रचार सम्बन्धी गतिविधियों के सूत्रधार एवं प्राण आप ही हैं। पूज्य गुरुदेव श्री कानजी स्वामी के आप अनन्यतम शिष्य हैं एवं उनके द्वारा सम्पन्न आध्यात्मिक क्रांति में आपका अभूतपूर्व योगदान है। उनके मिशन की जयपुर से संचालित समस्त गतिविधियाँ आपकी सूझ-बूझ एवं सफल संचालन का ही सुपरिणाम हैं।