________________
પરિણમન થવાના નિયમ જ ક્રમબદ્ધપર્યાય છે.
આ સંબંધમાં એવી જિજ્ઞાસા સહેજ થાય છે કે, વસ્તુમાં થવા વાળાં પરિણમનના ક્રમને નક્કી કાણ કરે છે? અમને તો અમારી ઈચ્છા તથા પ્રયત્નાનુસાર વસ્તુનું પરિણમન દેખાય છે, એથી એમ કેવી રીતે માની લેવાય કે વસ્તુમાં આ સમયે જે પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ છે, એનું આ સમયે ઉત્પન્ન થવું અગાઉથી નિશ્ચિત હતું ?
વસ્તુના ક્રમબદ્ધ પરિણમનના વિષયમાં ઉઠવા વાળી આ જિજ્ઞાસાના સમાધાન માટે સજ્ઞતાના આધાર લેવા અનિવાય થઈ જાય છે. નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર પરિણમન કાણે જોયું ? એનુ એક માત્ર સમાધાન આ જ છે— સી જોયું; કારણ કે સંનના જ્ઞાનમાં પ્રત્યેક વસ્તુની ભૂત–ભવિષ્ય–વત માનની સમસ્ત-પર્યાયો વ માનવત્ જણાય છે તથા વસ્તુનું પરિણમન સČજ્ઞ દ્વારા જણાયેલ ક્રમાનુસાર જ થાય છે, નહીં તો સંજ્ઞનું જ્ઞાન સમ્યક્ જ નહી રહે.
સજ્ઞતાના અરીસામાં વસ્તુના પરિણમનની ક્રમબદ્ધ વ્યવસ્થાને સહજ જાણી શકાય છે. અહીં એ વાત ધ્યાન રાખવા જેવી છે કે સંનનુ જ્ઞાન વસ્તુના પરિણમનના ક્રમ નિશ્ચિત કરવા વાળું નથી; નિશ્ચિત ક્રમાનુસાર પરિણમન તે વસ્તુના સ્વભાવ જ છે. દેવળજ્ઞાન તા માત્ર તે ક્રમના જ્ઞાતા છે, જે ક્રમથી વસ્તુ પરિમિત થાય છે.
સન દ્વારા જણાયેલ ક્રમાનુસાર પરિણમન કરવાથી વસ્તુ કેવળજ્ઞાનને આધીન નથી થઈ જતી; તે તેઢે પોતાને સ્વાધીન યોગ્યતાનુસાર જ પરિણુમિત થાય છે. વળજ્ઞાનમાં તા તે પોતાના પ્રમેયત્વગુણને કારણે સહજ જણાય છે. આ રીતે સત્તતા અને ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં કારણ-કાય` સંબંધ ન હોતાં, ઘોતક-ઘોત્ય સબધ છે. સર્વોત્તતા ક્રમબદ્દ-પરિણમતની જ્ઞાપક છે, કારક નથી.
સમાજના લોકપ્રિય પ્રવચનકાર તથા ગૂદ્ભચિંતક ડો. હુકમચંદ્રજી ભારિલ પોતાનાં પ્રવચનામાં મુખ્યત્વે આ વિષય ઉપર વિવેચન કરતાં હતાં, જેને સાંભળીને મને એમ લાગતું હતું કે એક કલાકના પ્રવચનમાં બધાં પડખાઓથી વિષય સ્પષ્ટ નથી થત્રે અને લિખિત રૂપમાં ન હોવાથી જેટલુ સ્પષ્ટીકરણ થાય છે, તે પણ કાયમ નથી રહેતું. એના માટે મેં ઘણીવાર
