________________
એક અનુશીલન શબ્દને પ્રયોગ કર્યો છે.
. જો કે કરવા-કરાવવાના વિકલ્પપૂર્ણ રાગી બુદ્ધિમાં બધું જ અનિયત પ્રતીત થાય છે, પરંતુ નિર્વિકલ્પ સમાધિના સાક્ષીમાત્ર ભાવમાં વિશ્વની સમસ્ત કાર્યવ્યવસ્થા ઉપર પ્રકાર નિયત પ્રતીત થાય છે. તેથી વરતુસ્વભાવ, નિમિત્ત (દેવ), પુરુષાર્થ, કાળલબ્ધિ અને ભવિતવ્ય-આ પાંચે સમવાય સહિત તે ઉપરોક્ત
વ્યવસ્થા સમ્યક્ છે; અને એનાથી નિરપેક્ષ તે જ મિથ્યા છે. નિરુદ્યમી પુરુષ મિથ્યા નિયતિના આશ્રયે પુરુષાર્થને તિરસ્કાર કરે છે, પણ અનેકાનબુદ્ધિ આ સિદ્ધાંતને જાણીને સર્વ બાહ્ય વ્યાપારથી વિરક્ત થઈ એક જ્ઞાતા-દષ્ઠા ભાવમાં સ્થિતિ પામે છે.” ૧
કાર્યોત્પત્તિમાં પાંચ કારણોના સમવાયને સમ્યફ ઘોષિત કરતાં શ્રી સિદ્ધસેન આચાર્ય સમ્મઈબ્રુત્ત સન્મતિ સૂત્ર)માં લખે છે :
"कालो सहाव णियई पुवकयं पुरिस कारणेगंता। मिच्छतं ते चेव उ समासओ होंति सम्मतं ।। ५३॥२ - કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, પૂર્વકૃત (નિમિત્ત) અને પુરુષાર્થ આ પાંચ કારણેમાંથી કેઈએકથી કાર્યોત્પત્તિ માનવી તે એકાન્ત છે, મિથ્યાત્વ છે અને એના સમવાયથી કાર્યોત્પત્તિ માનવી તે અનેકાન્ત છે, સમ્યકત્વ છે.”
પાંચ સમવાની ચર્ચા પદ્મપુરાણમાં આ પ્રકારે છે – “વફ્ટઃ જાતે હૈ સ્વભાવઃ પુર: જિયા नियतिर्वा करोत्येवं विचित्रं कः समीहितम् ॥
ઉક્ત છંદમાં રામને વનવાસ અને ભરતને રાજ્ય આપવામાં આવતા જનતા પિતાના ભાવ વ્યક્ત કરી રહી છે –
આવી વિચિત્ર ચેષ્ટાને કાળ, કર્મ, ઈશ્વર, દેવ, સ્વભાવ, પુરુષ, ક્રિયા અથવા નિયતિ જ કરી શકે છે, બીજું કેણ કરી શકે ?” ૧. જૈનન્દ્ર સિદ્ધાન્ત કેશ, ભાગ ૨, પૃષ્ઠ ૬૧૨ ૨. સમ્મઈસુd, અ. ૩, ગાથા ૫૩ ૩. આચાર્ય રવિષણુઃ પદ્મપુરાણુ, સર્ગ ૩૧, શ્લોક ૨૧૩
