________________
એક અનુશીલન
શું કરે અથવા પુરુષાર્થ શા કામમાં આવે ? આદિ-માનસિક વ્યાયામ સિવાય કાંઈ અર્થ સારતું નથી.
આમ તે પુરુષાર્થ વિના કઈ પણ કાર્ય સંપન્ન થતું નથી. બધે જ અન્ય સમવાની અપેક્ષા સહિત પુરુષાર્થનું સામ્રાજ્ય છે. મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્યની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, વૃદ્ધિ અને પૂર્ણતામાં પણ કાળલબ્ધિ આદિ અન્ય સમવાની સાથેસાથ પુરુષાર્થનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે, છતાં પણ મોક્ષના માર્ગના સંબંધમાં પુરુષાર્થની વ્યાખ્યા, જગત જેને પુરુષાર્થ સમજે છે, તેનાથી કાંઈક ભિન્ન જ છે.
પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયની ભાષા ટાંકામાં શ્લેક ૯ ના ભાવાર્થમાં પંડિત ટેડરમલજીએ પુરુષની વ્યાખ્યા આ પ્રકાર કરી છે –
“પુ = ઉત્તમ ચેતના ગુણમાં, =સ્વામી થઈને પ્રવર્તન કરે તેને પુરુષ કહે છે. જ્ઞાનદર્શન ચેતનાના નાથને પુરુષ કહે છે.”
અર્થ અર્થાત્ પ્રજન-આ પ્રકારે ઉત્તમ ચેતના ગુણના સ્વામી થઈને તેમાં જ પ્રવર્તન કરવાનું છેપ્રજન જેનું, તેને પુરુષાર્થ કહે છે. બીજા શબ્દોમાં મોક્ષના માર્ગમાં આત્માનુભવનની પ્રાપ્તિને પ્રયાસ જ પુરુષાર્થ છે.
ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધાની સ્થિતિમાં તે ઉક્ત પુરુષાર્થ વિશેષપણે જાગૃત થાય છે, કારણ કે અનાદિકાળથી જગતના પરિણમનને પિતાની ઈચ્છાનુકૂળ કરવાની આકુળતાથી વ્યાકુળ પ્રાણી જ્યારે એ અનુભવ કરે છે કે જગતના પરિશમનમાં હું કાંઈ પણ ફેરફાર નથી કરી શકતું ત્યારે તેને ઉપ સહેજે જગતથી ખસીને આત્મસન્મુખ થાય છે. અને જ્યારે એ શ્રદ્ધા બને છે કે હું મારી કમનિયમિત પર્યામાં પણ કોઈ ફેરફાર નથી કરી શક્ત ત્યાર પર્યાય ઉપરથી પણ દષ્ટિ ખસી જાય છે અને સ્વ-વિભાવ તરફ ઢળે છે.
દૃષ્ટિનું સ્વભાવ તરફ ઢળવું તે જ મોક્ષના માર્ગમાં અનંત પુરુષાર્થ છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા કરનારને ઉક્ત શ્રદ્ધાના કાળમાં આત્મભૂખી અનંત પુરુષાર્થ થવાને અને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થવાને કમ પણ સહજ હેય છે.
