________________
૧૧૦
કમબદ્ધપર્યાય
કાળનયને વિષય કહેવામાં આવે છે. આને જ આ રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે કે કાળનયે સ્વકાળમાં કાર્ય થાય છે અને અકાળીયે અકાળમાં
આ કથનનું તાત્પર્ય એ કદાપિ નથી કે કાર્ય સમય પહેલાં થઈ ગયું.
(૧) પ્રશ્ન:- પ્રવચનસારમાં જ્યાં કાળનય અને અકાળનયનું કથન છે, ત્યાં તે કેરીનું ઉદાહરણ આપીને સાફ-સાફ લખ્યું છે -
“કાળને આત્મદ્રવ્યની સિદ્ધિ સમય ઉપર આધાર રાખે છે, ગરમીના દિવસે પ્રમાણે પાકનાર કેરીની જેમ અને અકાળનયે આત્મદ્રવ્યની સિદ્ધિ સમય પર આધાર રાખતી નથી, કૃત્રિમ ગરમીથી પકાવેલ કેરીની જેમ.”૧
ઉત્તર – લખ્યું તે ચેખું જ છે, પણ તેને અર્થ શું છે? એ પણ વિચાર કર્યો કે નહિ? કૃત્રિમ ગરમીથી પકાવવામાં આવેલ કેરી સમય પહેલાં પાકી ગઈ–એ વાત ક્યાંથી આવી? શુ તમને એ ખબર હતી કે તે ક્યારે પાકવાની હતી? બની શકે કે તેના પાકવાને કાળ તે જ હોય, કે જ્યારે તે પાકી છે; અને તેને પાકવાનું નિમિત્ત પણ કૃત્રિમ ગરમી જ હોય. તે ક્યારે અને કેવી રીતે પાવાની છે તેના જ્ઞાન વિના; આપ કેવી રીતે કહી શકે કે તે સમય પહેલાં પાકી ગઈ છે?
પ્રત્યેક કાર્ય થવાને કાળ જ નહિ, નિમિત્તાદિ બધા સમવાયે નિશ્ચિત છે અને બધાના મળવાથી જ કાર્ય થાય છે. તથા જ્યારે કાર્ય થવાનું હોય છે અથવા જે કાર્ય થવાનું હોય છે ત્યારે તે બધાં કારણે (સમવાય) મળે જ મળે છે. એમ નથી હતું કે કઈ વાર કઈ મળે અને કઈ વાર કઈ (બીજા) બધાં એક સાથે મળવાના કારણે જ તેમને સમવાય કહેવામાં આવે છે. 1 कालनयेन निदाघदिवसानुसारिपच्यमानसहकारफलवत्समयायसરિતિક अकालनयेन कृत्रिमोष्मपाच्यमानसहकारफलवत्समयानायत्तसिद्धिः॥
--પ્રવચનસાર, પરિશિષ્ટ, પૃષ્ઠ ૪૯૮
