________________
એક અનુશીલન
૬૩
ક્ષેત્ર અને ભાવ નિયત હૈાતાં કાળ અનિયત હાઈ શકતા નથી. જો કાળને અનિયત માનવામાં આવશે તા કાળલબ્ધિ કાઈ ચીજ જ નહિ રહે. પછી તા સંસાર–પરિભ્રમણના કાળ અ પુદ્ગલપરાવર્તનથી અધિક બાકી રહેવા છતાં પણ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થઈ જશે અને તે કાળ પૂરા કર્યા વિના જ મુક્તિ થઈ જશે; પરંતુ આ બધી વાતે આગમ વિરુદ્ધ છે. તેથી કાળને પણુ માનવા જ પડે છે.
હવે પુરુષાર્થ નિષ્ફળ જવાની આશંકા ખાકી રહી, તા સમય પહેલાં કોઈ કામ પૂરું કરી લેવાથી જ પુરુષાર્થની સાકતા નથી થતી. પરંતુ સમયસર કામ થઈ જવુ તે જ પુરુષાર્થ ની સાકતાનુ સૂચક છે. ઉદાહરણ તરીકે-ખેડૂત યોગ્ય સમયે ઘઉં વાવે છે અને ઘણા પરિશ્રમપૂર્વક ખેતી કરે છે. ત્યારે જ સમયસર પાકીને ઘઉં તૈયાર થાય છે. તે શુ ખેડૂતના પુરુષાર્થ નિરક કહેવાશે ? જો તે પુરુષાર્થ ન કરત તે સમયસર તેની ખેતી પાકીને તૈયાર ન થાત, તેથી કાળની નિયતતામાં પુરુષા નિરર્થક થવાની આશકા નિર્મૂળ છે.
તેથી જે સમયે, જે દ્રવ્યની, જે પર્યાય થવાની છે, તે અવશ્ય થશે. એમ જાણીને સમ્યગ્દષ્ટિ સપત્તિમાં હર્ષી અને વિપત્તિમાં વિષાદ નથી કરતા અને ન સપત્તિની પ્રાપ્તિ તથા વિપત્તિ દૂર કરવા માટે દેવી-દેવતાઓ આગળ નમ્રતાપૂર્વક પ્રાના કરતા રહે છે. ” ૧
ઉક્ત કથનમાં કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ઉક્ત ગાથાઓની સા ભૌમિકતા ઉપર જ મળ આપવામાં આવ્યુ છે અને પુરુષાર્થની સાકતા પણ સિદ્ધ કરવામાં આવી છે.
સભ્યષ્ટિ જ્ઞાની જીવની પર તરફની અપેક્ષિતતા અને દીનતા આ જ સાર્વભૌમિક સત્યના આધારે સમાપ્ત થાય છે કે એક દ્રવ્ય ખીજાનું ભલું-પૂરું કરી શકતુ નથી તથા જે દ્રવ્યની,
૧. કાતિ કયાનુપ્રેક્ષા રાજચંદ્ર જૈનશાસ્ત્રમાળા, પૃષ્ઠ ૨૨૮
:
