________________
છે તે હું પુરુષાર્થ શા માટે કરું? તે તે થઈ જ જશે. મેક્ષને નિશ્ચિત માનવામાં એને મને પુરુષાર્થ નિરર્થક દેખાય છે, માટે ક્રમબદ્ધપર્યાયને સ્વીકાર કરવામાં પુરુષાર્થ ઉડી જવાના ભયથી વ્યાકુળ રહે છે.
ખરેખર જોઈએ તે વિગુણને કારણે પ્રત્યેક દ્રવ્યની પ્રત્યેક પર્યાય પિતાના સમયે–પુરુષાર્થપૂર્વક જ થાય છે. માટે કઈ પણ આત્મા, કયારે ય પણ પુરુષાર્થરહિત થઈ જ નથી શકતો.
શાસ્ત્રોમાં ધર્મ, અર્થ, કામ અને મેક્ષ આ ચાર પુરુષાર્થ કહેવામાં આવ્યાં છે. પ્રત્યેક જીવના વીર્યના સ્કરણ આ ચાર રૂપમાં જ થાય છે -અજ્ઞાની જીવ પંચેન્દ્રિય-વિષમાં સુખબુદ્ધિને કારણે પરના ત્વના અહંકારથી દગ્ધ રહેતે થક, નિરંતર અર્થ તથા પુરુષાર્થમાં મગ્ન રહે છે તથા તે જ જીવ જ્ઞાની થયે થકે વસ્તુની સ્વતંત્ર પરિણમન વ્યવસ્થાને સમજી પરમાં કર્તુત્વના અહંકારની આકુળતાથી મુક્ત થઈને ધર્મ-પુરુષાર્થ પૂર્વક-મોક્ષ પુરુષાર્થના સન્મુખ થાય છે.
અજ્ઞાનીએ કોઈ કાર્ય વિશેષને ઉત્પન્ન કરવામાં અનેક સંકલ્પ -વિકલ્પ કરવાને જ પુરુષાર્થ સમજી લીધું છે, કે જે ખરેખર મિથ્યાત્વ જ છે. અને કમબદ્ધપર્યાયનું સ્વરૂપ સમજવાથી આ મિથ્યાત્વને અભાવ થઈ જાય છે, જેને અજ્ઞાની પુરુષાર્થને અભાવ માની બેસે છે.
વિદ્વાન લેખકે પિતાના મૌલિક ચિંતનની પ્રતિભાથી, જિનાગમના આધારપૂર્વક એકાન્ત નિયતવાદ તથા પુરુષાર્થહીનતાના ભયના યુક્તિસંગત મેરાકરણ કરતાં સ્પષ્ટ કર્યું છે કે ક્રમબદ્ધ પરિણમનને અર્થ માત્ર કાળની નિયતિ જ નહિં; પરંતુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ અથવા સ્વભાવ, પુરૂષાર્થ, કાળલબ્ધિ, ભવિતવ્ય (હોનહાર) તથા નિમિત્ત બધાંના નિશ્ચિત હોવાને નિયમ છે.
પાંચ સમવામાં કાળલબ્ધિને મુખ્ય કરીને અને અન્ય સમવાને
