________________
પૂ. કાનજીરવાની સાથે એક મુલાકાત
પ્રશ્ન : - “જો આપ એ ઉપદેશ આપશે તે લેકે આળસુ થઈ જશે. જે એના કરવાથી કાંઈ થતું જ નથી તે કઈ પુરુષાર્થ શા માટે કરે?”
ઉત્તર – “કમબદ્ધપર્યાયના નિર્ણયમાં જ સાચો પુરુષાર્થ છે, કેમ કે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય કરવામાં જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર દૃષ્ટિ જાય છે. જેમ જ્ઞાયકમાં ભવ નથી; તેવી જ રીતે ક્રમબદ્ધને નિર્ણય કરનારને પણ ભવ નથી, એક બે ભવ રહે છે, તે પણ ફેય તરીકે રહે છે.
પિતાની મતિમાં કમબદ્ધની વ્યવસ્થાને વ્યવસ્થિત કરવી તે જ સાચે પુરુષાર્થ છે.”
પ્રશ્ન :- “પર્યાય તે વ્યવસ્થિત જ થવાની છે અર્થાત્ પુરુષાર્થની પર્યાય તે જ્યારે તેના પ્રગટ થવાને કાળ આવશે ત્યારે જ પ્રગટ થશે–એવી સ્થિતિમાં હવે કરવાનું શું રહી ગયું?”
ઉત્તર :- “વ્યવસ્થિત પર્યાય છે એવું જાણ્યું ક્યાંથી? વ્યવસ્થિત પર્યાય દ્રવ્યમાં છે, પછી તે દ્રવ્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે. પર્યાયના કમ ઉપર દૃષ્ટિ ન કરતાં, ક્રમસર પર્યાય જેમાંથી પ્રગટ થાય છે–એવા દ્રવ્ય સામાન્ય ઉપર જ દષ્ટિ કરવાની છે, કેમ કે તેના ઉપર દૃષ્ટિ કરવામાં અનન્ત પુરુષાર્થ આવી જાય છે. ક્રમબદ્ધના સિદ્ધાન્તથી અકર્તાપણું સિદ્ધ થાય છે, કમ સમક્ષ જેવાનું નથી.”
પ્રશ્ન :- “કમબદ્ધમાં કરવાનું શું આવ્યું?
ઉત્તર :-- “કરવાનું છે જ ક્યાં? કરવામાં તે કવબુદ્ધિ આવે છે. કરવાની બુદ્ધિ છૂટી જાય એ ક્રમબદ્ધ છે. કમબદ્ધમાં ક-તૃવબુદ્ધિ છૂટી જાય છે. પરમાં તે કાંઈ કરી શકતું જ નથી, પિતાનામાં પણ જે થવાનું છે. તે જ થાય છે અર્થાત્ પિતાનામાં પણ જે રાગ થવાને છે તે થાય છે, તેનું શું કરવું? રાગમાં પણ ક-તૃત્વબુદ્ધિ છૂટી ગઈ, ભેદ અને પર્યાયથી પણ દષ્ટિ હઠી ગઈ, ત્યારે ક્રમબદ્ધની પ્રતીતિ થઈ ક્રમબદ્ધની પ્રતીતિમાં તે જ્ઞાતાદ્રષ્ટા થઈ ગયે, નિર્મળ પર્યાય કરું એવી બુદ્ધિ પણ છૂટી ગઈ, રાગ કરું એ વાત તે દૂર રહી ગઈ અરે! જ્ઞાન કરું એ બુદ્ધિ પણ છૂટી જાય છે, ક-તૃવબુદ્ધિ પણ છૂટી જાય છે અને એકલું જ્ઞાન રહી જાય છે. જેને રાગ કરે છે,
