________________
કમબદ્ધપર્યાય એક મોક્ષને પારમાર્થિક માર્ગ છે, આ પ્રકારે મતિને વ્યવસ્થિત કરે છે.” ૧
અરે ભાઈ! જેની મતિ અવ્યવસ્થિત છે તેને જગત અવ્યવસ્થિત દેખાય છે. જેમાં ચાલતી રેલગાડીમાં બેઠેલી વ્યક્તિને જમીન ચાલતી દેખાય છે, પણ જ્યારે વિવેકથી વિચાર કરે છે તે પ્રતીત થાય છે કે જમીન તે પિતાની જગ્યાએ સ્થિર છે, હું જ ચાલી રહ્યો છું. તેવી જ રીતે અવ્યવસ્થિત મતિવાળાને જગત અવ્યવસ્થિત દેખાય છે. જે ગંભીરતાથી વિચાર કરે તે પત્તો લાગી શકે છે કે જગતને વ્યવસ્થિત કરવાનું નથી, તે તે વ્યવસ્થિત જ છે મારે મારી મતિને વ્યવસ્થિત કરવાની છે.
પણ આ અવ્યસ્થિત મતિવાળા લેકે જગતને જ વ્યવસ્થિત કરવાના વિકલ્પમાં જ ગૂંચવાયા છે; જેમ જેમ સુલટાવવાને પ્રયત્ન કરે છે તેમ તેમ અધિક ગૂંચવાતા જાય છે. કારણ કે જ્યાં અવ્યવસ્થા છે, ત્યાં તેમનું ધ્યાન જ નથી અને જ્યાં બધું જ પૂરેપૂરું વ્યવસ્થિત છે, જ્યાં કાંઈ પણ ફેરફારને સંભવ નથી; ત્યાંના વ્યવસ્થાપક બનવાની ધૂનમાં વ્યાકુળ થઈ રહ્યા છે, અને
જ્યાં સુધી પિતે પિતાની મતિને વસ્તુસ્વરૂપને અનુકૂળ વ્યવસ્થિત નહિ કરે, ત્યાં સુધી વ્યાકુળ થતા રહેશે.
એક વાત તે એ પણ છે કે કર્તુત્વના અહંકારથી ગ્રસ્ત પ્રાણીઓની મતિ વ્યવસ્થિત હેઈ પણ નથી શકતી. કેમ કે વ્યવસ્થાપક બનવાની ધૂનમાં મસ્ત જગત એ કેવી રીતે સ્વીકારી શકે કે જગત સવયં વ્યવસ્થિત છે.
જે જગતને કવયં વ્યવસ્થિત માની લઈએ તે તેઓ વ્યવસ્થાપક કેવી રીતે રહે? કે ના રહે? તેઓ વ્યવસ્થાપક બની રહે તે માટે એ આવશ્યક છે કે જગત અવ્યવસ્થિત હય, અન્યથા તેઓ વ્યવસ્થા કેની કાર? શું કરે? એ જ કારણે વ્યવસ્થાપકેની १ अथायमेवैको भगवद्भिः स्वयमनुभूयोपदर्शितो निःश्रयसस्य પાર્થિવાળા ઇતિ નત્તિ વ્યવસ્થાપતિ પ્રવચનસાર ગાથા ૮૨ ની.ઉસ્થાનિકા.
