Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA ATURESS pANu jjovo jovo jaina vidyA saMsthAna zrI mahAvIra jI jainavidyA mahAvIra jayantI 2586 kanakAmara vizeSAMka 1vAsIhArI vAsahavedaNAparihariyakAmukoSANAsaniNimiyaloyApikanidina yAuparamANANikalarahiyAnimAlAhasamArAdhanA giyaruDalaheviyumoNivazoDidi kamaNivedhazAsabasisivaharavaNAlaNyAmarakhapavaravayalaharAyaNAdikadiyavaravaM supapaNAvArisiddhivimalaraNAvarIzyaDayAIdiyevareNAsupasiddhAmakaNayAma reNo dahamAlaebahosImaNAvyAzyAjaNamaNatosaraNAzrAsayariNayaripatraeNAjiNa varaNAsarAmhanatraeNAaDatAtAhimacariupAdharapayaDijaviyaNavirAma jAmama avidyAlanagarkiyAmAviluNyADavibuddhatebhiyarakajakaraNa pramANAhA apyANa khizAzakarajorivimamaiekahavAmadANahAtamayalaviravarmalAjopaTavaNa umaNijJivAjavaSapayAparavAravAsAmarUNyalaDAmaraNaESH mAliTavahivAzyanAamarAvamApNadAsuspAyajAkaNyavaseDamaNAma japavijavAnupirAmijAvAgata hakaminadiyAjAdinavAlahoma hAiDamAdalIlaInasamAraMjirakIlavizvAmitranaNarAdayANijamubabAlo rAmahamadAgAmArajanAkAraNAridakAmajapAjAvAlanalimaharavAha jAvavahArainaravaimAradAnAyurumagaregrAmayadhIrakhAnAnapiyanuNakArayaDIravAtAvAmI yarakakatAvAramayAnAvaTIyamahalanakarimayAnAniAgapAyasahamaiyakAjA vissygtymaanaakaamivimnnminnaambhaamanmiilnrginnivaakini| navatiyakaraNazakAnaphrAtitiNasaramathakAnahATAyahAdiradarAdanagamuraNika eNyAmarapayauvAr3alAghAtahaaparAzyaupariAmaIjavaepaDiu~maNaharajAnavadhara kalatramahAviruNedanAravisamadara mahArAyayariemapikAnaraH 124 jAvajavAvagirAEiRMINAmANadorNamAlahasApaData sapaERautarasiniyaraghAsarazIla saMbhramarasvatIstAkAragatahAra jainavidyA saMsthAna ( INSTITUTE OF JAINOLOGY ) digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI rAjasthAna
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhapRSTha - citraparicaya mukhapRSTha para saMsthAna ke pANDulipi vibhAga kI jisa prati kA citra chapA hai usakA saMkSipta paricaya evaM mudrita patra kA mUla pATha nimna prakAra hai-- veSTana saM. 151 | graMthanAma - karakaNDacariu / patra saM. 67 / lekhanakAla- saM. 1563 / bhASA-apabhraMza / granthakAra-muni kaNakAmara / vizeSa-- prathama evaM aMtima patra nahIM haiM / vAsIi caMdaNAI / parihariyai kAmukkoyaNAi / NAsaggi Nivesiya loyaNAi // NirujuMjivi appara paramaNANi / kalarahiyai NimmalaNahasamANi / / ghattA 1 1 - NiyarUvu laheviNu so Nivai, keDivi kaMmaNibaMdhaNai / savvatthasiddhi saMpattukhaNe, kaNayAmaramuNivaravaya lahai / / 27 / / cirudiyavaravaM suppaNNaeNa caMddArisigottiM vimalaeNa / supasiddhaNAma kaNayAmareNa // uppAiya jaNamaNatosaeNa jiNacaraNasarorUha bhattaeNa // / ghara payaDiu bhaviyaNa viNau Nehu | sodheviNu payaDahu vivihu taMpi // 1 appANau payaDiu sajjaNAha / mahudINaho te sayalu vi khamaMttu || I varAiyaI huyaI diyaMvareNa I bahumaMgala evaho sIsaeNa AsayariNayari saMpattaeNa achaMtai tahi mai cariu ehu mai satthavihINai bhaNiu kiM pi parakajjukaraNaujjupramaNAha karajoDivi maggai eu kahaMtu / / ghattA - jo paDhai suNai maNi cittavaMi, jaNavaMe payaDai eu cariu / so naru bhuvaNayala ho maMDaNau, lahai sukittaNu guNabhariu // 28 // jo NavajovvaNi divasahi caDiyarDa, amaravimANaho NaM suru paDiyau | kaNayavaNNu grai maNaharagattau, jasu vijavAlu NirAriuttau // dhammagatataru siMcAi praNudiNu, jo vijavAlahI NaM muhRdappaNu / jo ari NihaNai dussaha lIlaI, jasu maNuraMjii kujarakIlae / baMdhavaiTThamittajaNarohaNu, vibhuvavAlaho jo maNamoha | dANA jo duhabhaMjaNu, kaNNaNaridaho grAsaraMjaNu // jo volaMtau Nivasaha khohai, jo vavahArai naravai mohai / jo gurusaMgare aisaya dhIrau, jo jaNipayaDuNa kArayahIrau // jo cAmIyarakaMkaNavarisaNu, jo vaMdIyaNa sahala karisaNu / jo jiNapAyasaroruhamahuyaru, jo savvaMgu vi NayaNaha suhayaru // jo kAmiNi vi mammi Na muccai, jo jaNi sIlataMragiNi cuccai / kitti bhavaMtiya kaha va Na thakkai, jasu guNalitiNa sarasai thakkai / / taho ThAyaho tahi ralhe rAhula, muNikaNayamArapaya ubvola | dhattA -- tahu aNurAeM yau cariu, maiMjaNavae payaDiuM maNaharajaM / te baMdhavaputtakalattamahu, ciru NaMdau jA ravisasaharau ||26|| iya karakaMDamahArAyacarie muNikaNayAmaraviraie bhavvayaNakaNNAvayaMse paMcakallANaya kappataruphalasaMpatte karakaNDa savvatthasiddhilAbhonAma dahamo saMdhI, paricheu sammatto // cha // 10 // cha // zreyakArI || zubhaM bhavatu / / lekhaka - pAThakayostu || cha / saMvat 1563 varSe mAgha vadi 13 terasi tithai budhavAsare zrImUlasaMghe sarasvatIgacche balAtkAragaNe bhttttaar........|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA janavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI dvArA prakAzita arddhavArSika zodha-patrikA mArca-1988 sampAdaka DaoN. gopIcanda pATanI pro. pravINacandra jaina sahAyaka sampAdaka paM. bhaMvaralAla polyAkA suzrI prIti jaina prabandha sampAdaka zrI narezakumAra seThI maMtrI prabandhakAriNI kameTI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI sampAdaka maNDala zrI jJAnacandra khindUkA DaoN. kamalacanda sogAraNI zrI navInakumAra baja DaoN. darabArIlAla koThiyA zrI narezakumAra seThI DaoN. gopIcanda pATanI zrI premacanda jaina pro. pravINacandra jaina prakAzaka digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI mudraka : paoNpulara priNTarsa, tripoliyA bAjAra, jypur| vArSika mUlya deza meM : tIsa rupayA mAtra videzoM meM : pandraha DaoNlara
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra puraskAra digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI dvArA saMcAlita jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI kA san 1987 kA ru. 5001/- kA mahAvIra puraskAra nirNayAdhIna hai| varSa 1988 ke puraskAra ke lie prAcArya kundakunda se sambandhita racanAoM kI cAra pratiyAM 31.10.88 taka zrAmantrita kI jAtI haiM jo 1984 ke pazcAt prakAzita huI hoM / puraskAra ke lie aprakAzita kRtiyAM bhI prastuta kI jA sakatI haiM / aprakAzita kRtiyoM kI do-do pratiyAM spaSTa TaMkaNa kI huI tathA jilda baMdhI honI cAhiye / suvAcya hastalikhita pratiyAM bhI isa kArya ke lie svIkRta ho sakatI haiM / niyamAvalI tathA zrAvedana kA prArUpa prApta karane ke lie do rupaye kA posTala zrArDara mantrI, digambara jaina pratizaya kSetra zrImahAvIrajI, jayapura ke nAma nIce diye gaye pate para AnA cAhiye saMyojaka jainavidyA saMsthAna samiti, mahAvIra bhavana, savAI mAnasiMha hAive, jayapura-302003
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra. saM. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. viSaya prAstAvika prakAzakIya Arambhika viSaya-sUcI muni kanakAmara : vyaktitva aura kRtitva anitya bhAvanA karakaNDacariu kI kathA meM lokatAttvika jar3Ava -jur3Ava azaraNa bhAvanA karakaNDacariu kA kAvyazAstrIya mUlyAMkana karakaMDucarita viSayaka jaina sAhitya karakaNDacariu meM pratipAdita itihAsa va saMskRti karakaNDacariu aura padmAvata kA zilpa-vidhAna ekatva bhAvanA karakaMDacariu kI adhyAtma cetanA saMvara bhAvanA hemacandra - apabhraMza-vyAkaraNa sUtra - vivecana isa aMka ke sahayogI racanAkAra lekhaka DaoN. alakA pracaNDiyA kavi kanakAmara DaoN. (pro.) choTelAla zarmA kavi kanakAmara DaoN. mahendrasAgara pracaNDiyA DaoN. kapUracanda jaina DaoN. jyoti jaina DaoN. bhAgacaMdra bhAskara DaoN. puSpalatA jaina kavi kanakAmara DaoN. sUryanArAyaNa dvivedI kavi kanakAmara DaoN. kamalacaMda sogArapI pU. saM. 1 8 9 24 25 35 43 49 60 61 70 71 94
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAstAvika janavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI kI zodha-patrikA 'janavidyA' kA yaha AThavAM aMka 'kanakAmara vizeSAMka' apabhraMza bhASA ke pAThakoM va adhyayanakartAoM ko samarpita hai / munizrI kanakAmara eka nirgrantha digambara sAdhu the / kaI bhASAoM ke alAvA ve apabhraMza bhASA ke bhI vidvAn evaM kavi the / inhoMne apabhraMza bhASA meM eka khaNDakAvya 'karakaMDacariu' (karakaNDucaritra) kI racanA vi. saM. 1050 ke lagabhaga kI hai / karakaNDukathA jaina sAhitya meM to prasiddha hai hI, isakA varNana bauddha sAhitya meM bhI prApta hotA hai parantu ina donoM kathAnakoM meM kaI binduoM para kAphI antara hai / karakaNDukathA itanI prasiddha huI ki muni kanakAmara ne to vikrama kI 11vIM zatAbdI meM isa para 'karakaMDacariu' kAvya kI racanA kI hI, isakI vartamAna meM upalabdha adhikAMza hastalikhita pratiyAM 16vIM-17vIM zatAbdI meM likhI gaIM jo apabhraMza ke vikAsa kA uttara-madhyakAla mAnA jAtA hai / grantha kI karIba 14-15 hastalikhita pratiyAM mukhyataH aAmera zAstra bhaNDAra jayapura (vartamAna meM jainavidyA saMsthAna zrImahAvIrajI zAstra bhaNDAra), digambara jaina nayA mandira dillI, sarasvatI bhavana, nAgaura, sarasvatI bhavana, byAvara, digambara jaina terahapaMthI bar3A mandira, jayapura meM upalabdha haiN| __munizrI kanakAmara ke svayaM ke kathanAnusAra jJAta hotA hai ki ve zAstrarUpI jala ke samudra prAcArya siddhasena, prAcArya samantabhadra, prAcArya akalaMkadeva, jayadeva, vizAlacitta svayaMbhU, tathA vAgezvarIgRha zrI puSpadaMta Adi ke atyanta prazaMsaka the evaM unake tatkAla guru paM. maMgaladeva the| ina vyaktiyoM kI bhakti evaM smaraNa mAtra se hI jo kucha unheM prApta huA usI ke phalasvarUpa ve isa grantha karakaMDacariu kI racanA kara sake, yadyapi unake kathanAnusAra ve na to vyAkaraNa jAnate the aura na chandazAstra / vAstava meM isa prakAra munijI ne apane guruoM ke prati apanI vinayAMjali arpita kI hai / ve brAhmaNa vaMza ke candraRSi gotra meM utpanna hue the aura vairAgya dhAraNakara digambara muni bana gaye the| unakA nAma muni kanakAmara prasiddha ho gayA thaa| janmasthAna, bAlyAvasthA va gRhasthAvasthA kA unakA nAma va janmakAla ajJAta hI hai / muni avasthA meM ghUmate-ghUmate ve eka 'prAsAiu' nAma kI nagarI meM phuNce| vahA~ eka dharmapremI sajjana ke dvArA protsAhita kiye jAne para munijI ne isa grantha kI racanA kii| ye sajjana bar3e yogya, vyavahAra
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ii) janavidyA kuzala the / ve tatkAlIna nareza vijayapAla ke dvArA bhI sammAnita kiye jAte the / unake tIna putra Ahula, ralho, va rAhula the, ye sabhI munijI ke bhakta the / kheda kA viSaya hai ki munijI ne apane isa bhakta ke nAma ke bAre meM apane grantha meM kahIM bhI saMketa nahIM diyA hai, jisa nagarI 'pAsAiu' meM rahakara granthakAra ne apane grantha kI racanA kI hai, usake bAre meM bhI nizcita sUcanA nahIM hai| isa nAma kI kama se kama 3 nagariyAM to avazya milatI haiN| inake bAre meM bhAratIya jJAnapITha dvArA san 1964 meM prakAzita 'karakaMDacariu' kI prastAvanA meM vidvAn sampAdaka DA. hIrAlAlajI jaina ne jo vizleSaNa prastuta kiyA hai usake anusAra yaha 'prAsAiu' nagarI vartamAna madhyapradeza kI rAjadhAnI bhopAla ke samIpa kI 'pAzApurI' pratIta hotI hai jo isa samaya kAphI bhagnAvazeSa avasthA meM hai evaM jahA~ eka bhagna jaina mandira meM bhagavAn zAntinAtha kI 16 phITa UMcI khaDgAsana mUrti hai / zilAlekhoM va anya granthakAroM kI racanAoM se yaha bhI pratIta hotA hai ki karakaMDacariu sambhavataH san 1040 va 1050 ke bIca meM racA gayo hai / isI kAla meM bundelakhaNDa meM tIna narezoM vijayapAla, bhUpAla va karNa kA ullekha prApta hotA hai| isa 'karakaMDacariu' meM pratApI mahArAjA karakaNDu kA caritra-varNana daza sandhiyoM (adhyAyoM) meM kiyA gayA hai / mahArAja karakaNDa ke samaya kA to nizcita rUpa se patA nahIM hai parantu kucha vidvAnoM kA mata hai ki unakI mAM padmAvatI rAjA cetaka kI putrI thI / isa bAre meM bhI matabheda hai / 'karakaMDacariu' ke AdhAra para aMgadeza kI campApurI ke rAjA dhAr3IvAhana kusumapura meM eka aparicita, sundara yuvatI ko dekhakara usa para mohita ho gaye / tatpazcAt usa yuvatI ke saMrakSaka eka mAlI se jJAta hA ki vaha vAstava meM kauzAmbI ke rAjA vasupAla kI putrI padmAvatI thI jise apazakuna ke kAraNa jamunA nadI meM bahA diyA gayA thA / ghAr3IvAhana ne usase vivAha kara liyaa| kucha samaya pazcAt jaba vaha garbhavatI huI to dohale ke kAraNa vaha ' rAjA ke sAtha eka hAthI para vanabhramaNa ko gaI jahA~ vaha duSTa hAthI rAnI padmAvatI ko lekara jaMgala meM bhAga niklaa| rAjA baca gayA evaM zoka meM vyAkula apanI rAjadhAnI ko lauTA / kisI prakAra rAnI bahuta dUra jAkara sarovara meM kUda kara baca to gaI parantu jaMgala meM bhaTaka gii| zmazAna meM usane putra ko janma diyA jahA~ se use eka mAtaMga (cANDAla) uThA le gyaa| vAstava meM yaha cANDAla eka vidyAdhara thA jo kisI zrApa ke kAraNa mAtaMga kA jIvana vyatIta kara rahA thaa| yaha putra apane kara meM kaNDu arthAt khujalI ke dAga ke kAraNa karakaNDu ke nAma se prasiddha huaa| kAlAntara meM puNyodaya se vaha dantIpura kA rAjA banA evaM zrApa ke miTane ke kAraNa vaha mAtaMga bhI apane vAstavika rUpa meM vidyAdhara bana gyaa| rAjyavistAra kI icchA se karakaNDu ne kaI dezoM para AkramaNa kara unheM apane adhIna kiyaa| jaba usane campApura para bhI AkramaNa kiyA taba usakI mA~ padmAvatI ne Akara pitA-putra meM mela kraayaa| rAjA dhAr3IvAhana ne bhI campApura kA rAjya apane putra karakaNDu ko dekara vairAgya dhAraNa kiyaa| karakaNDu ne girinagara kI rAjakumArI madanAvalI, siMhaladvIpa kI rAjaputrI rativegA Adi kaI yuvatiyoM se vivAha kiyaa| karakaNDu evaM usakI rAniyAM madanAvalI va rativegA para vipattiyAM bhI AI parantu pUrva janma meM upArjita puNya ke kAraNa vipattiyoM se chuTakArA bhI prApta hotA rhaa|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA (iii) pUrva janma meM karakaNDu dhanadatta nAma kA eka gvAlA thaa| usane eka jaina muni se kucha vrata lekara unheM niSThApUrvaka pAlA / eka bAra usane eka sarovara se kamala kA eka bar3A phUla tor3A evaM eka deva va anya vyaktiyoM ke kahane para usane usa phUla se bhaktipUrvaka jinendra bhagavAn kI pUjA kI / pUjana ke samaya usake hAtha gande the / jinendra-pUjA ke phalasvarUpa vaha isa bhava meM eka pratApI rAjA to banA parantu hAtha gande hone ke kAraNa usake hAtha meM khujalI (kaNDu) ke dAga bana gaye aura isI kAraNa vaha karakaNDu ke nAma se prasiddha huaa| kAlAntara meM eka munirAja zIlagupta ke darzana karane hetu jAte samaya eka ghaTanA ke kAraNa use vairAgya utpanna ho gayA aura usane bAraha bhAvanAoM kA cintana kiyA, tatpazcAt usane munirAja se dharmazravaNa kiyA, gRha, rAjya Adi tyAgakara nirgrantha muni kI dIkSA lI evaM ghora tapasyA kara pariNAmasvarUpa sarvArthasiddhi ko prApta kiyA / munizrI kanakAmara ne apane grantha 'karakaMDacariu' meM bAraha bhAvanAoM evaM samyagdarzana ke svarUpa kA jo sundara sajIva citraNa kiyA hai vaisA sundara citraNa jaina sAhitya meM vizeSakara apabhraMza bhASA meM, anyatra kama hI milatA hai / 'karakaMDacariu' eka uccakoTi kA kAvya hai jisameM mahAkAvya ke sabhI guNa sannihita haiN| zRMgAra rasa va vIra rasa kI kathA zAnta rasa meM parivartita hokara anta meM AdhyAtmika kathA kA rUpa le letI hai| vAstava meM isa prakAra kA parivartana jaina kathAoM kA mukhya AdhAra hai jisakA digdarzana hameM khujarAho, haleviDa Adi ke jaina mandiroM para upalabdha vAstukalA meM bhI hotA hai jahA~ saundarya meM jalana nahIM, zItalatA hai, vilAsitA nahIM, pAvanatA hai jise dekhakara, par3hakara vairAgya ke prati zraddhA utpanna hotI hai| kisI bhI viSaya kI sahI jAnakArI jIvana ko galata nahIM, sahI mor3a detI hai / isa prakAra ke adhyayana va manana se vyakti mAnava kI mUla evaM pramukha manovRttiyoM ko sahI rUpa meM samajha sakatA hai evaM apanI AtmA kA kalyANa kara sakatA hai / DaoN. gopIcanda pATanI sampAdaka U
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya samasta carAcara jagat meM mAnava hI eka mAtra aisA prANI hai jise prakRti ne cintanamanana karane kI zakti pradAna kI hai| isI vaiziSTya ke kAraNa vaha mAnava nAma se abhihita kiyA jAtA hai / isakI dUsarI vizeSatA hai akSarAtmaka vANI jisake kAraNa vaha apane cintanamanana, soca-vicAra ko dUsaroM taka sampreSita karane meM samartha hai| tIsarI viziSTatA hai apane vicAroM ko lekhinIbaddha kara use sthAyitva pradAna karane kii| kisI bhI dharma, darzana athavA sAhitya ke udgamasthala hote haiM mana, mastiSka aura naisargika pratibhA / dharma aura darzana mAnava kI dIrgha sAdhanA aura tapasyA ke phala haiM / jainadharma aura saMskRti kA mUlAdhAra hai ahiMsA aura samatA / vaha virodhI ke vicAroM kA damana nahIM karatI, samAnarUpa se unakA Adara karatI hai, unake sAtha samanvaya sthApita karatI hai / vaha vastu ko vibhinna dRSTikoNoM se dekhatI hai, parakhatI hai / vastu meM vibhinna paraspara virodhI yugmoM kI svIkRti hI anekAnta hai aura vANI dvArA unameM se kisI eka dharmavizeSa ko mukhya evaM anya dharmoM ko gauNa kara kathana karanA hI apekSAvAda athavA syAdvAda hai / jainadharma zrAvazyakatA se adhika saMgraha karane meM nahIM bAMTa kara khAne meM vizvAsa karatA hai / aise dharma aura darzana se otaprota nizchala hRdaya se jo vANI phUTatI hai vaha loka kalyANakArI, sabakA udaya cAhanevAlI hotI hai / prANimAtra usake lie samAna hote haiN| kisI prANivizeSa, vargavizeSa, kSetravizeSa, jAtivizeSa Adi ke sAtha usakA koI pakSapAta nahIM hotA / jainasanta aise hI dharma aura saMskRti ke upAsaka hote haiM ataH svabhAvataH unakI racanAe~ jaina vAtAvaraNa, jainamAnyatAoM se paripUrNa hotI haiM / kintu jainadharma aura saMskRti meM UMca-nIca Adi ko koI sthAna na hote hue bhI ve apanI racanAoM ko saMkucita kSetra se Upara nahIM uThA sake / isI kAraNa jainetara samAja meM isakA pracAra-prasAra bahuta hI kama rahA / vaise bhI darzana kA viSaya zuSka tathA bojhila hotA hai aura jaina racanAe~ prAya: isI viSaya se sambaddha haiM ataH yaha bhI eka aura kAraNa unake kama pracAra-prasAra kA rahA hai /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ (v) pichale 60-70 varSa meM DaoN. haramanajaikobI, pizela, DaoN. dalAla, muni jinavijayajI, DaoN. parazurAma vaidya, pro. hIrAlAla jaina, DaoN. upAdhye, paM. lAlacanda gAMdhI, DaoN. jagadIzacandra jaina, DaoN. alsaphorDa, rAhulasAMkRtyAyana, nAthUrAma premI Adi vidvAnoM dvArA jo jaina sAhitya - anveSita huA, navIna DhaMga se sampAdita hokara prakAzita huA usake phalasvarUpa sAhitya kSetra meM jaina pratibhA ke prati vidvAnoM kA dhyAna AkarSita huA hai aura aba jAyasI, tulasI Adi para apabhraMza bhASA ke jaina mahAkaviyoM kA prabhAva svIkAra kiyA jAne lagA hai| mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana inameM pramukha haiN| yaha bhI aMgIkAra kara liyA gayA hai ki apabhraMza bhASA kA adhyayana-manana kiye binA hindI ke vikAsa ko samajhA nahIM jA sakatA aura apabhraMza kI racanA kA adhikAMza jaina vidvAnoM dvArA racita hai / jainavidyA jaina sAhitya ke isI mahattva ko dekhate hue jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI dvArA eka SANmAsika patrikA 'jainavidyA' kA prakAzana prArambha kiyA gayA hai / apabhraMza bhASA kI upayogitA evaM Adhunika DhaMga se usake pracAra-prasAra kI AvazyakatA ko anubhava kara sarvaprathama usane isa kSetra ko cunA hai jisake anusAra apabhraMza bhASA ke mUrddhanya chaha racanAkAroM para aba taka usake sAta aMka prakAzita ho cuke haiM / yaha AThavAM aMka apabhraMza bhASA ke hI 11vIM zatAbdI ke kavi muni kanakAma para pAThakoM ko samarpita hai jisameM unake vyaktitva tathA unakI kRti 'karakaNDacariu' kA vibhinna dRSTikoNoM se adhikRta vidvAnoM, manISiyoM evaM cintakoM dvArA adhyayana prastuta kiyA gayA hai / 'karakaNDacariu' ke racanAkAra eka jaina santa haiM, ataH unakI racanA kA mUla uddezya pAThaka ko AtmA para par3e hue vibhinna karmapudgaloM ke AvaraNa ko haTA kara usake sahaja svarUpa kA bhAna karAnA hai / yaha avasthA taba taka prApta nahIM kI jA sakatI jaba taka vaha rAgadveSarahita nirAkula avasthA ko prApta nahIM kara le / isIlie racanA pAThaka ko kaI rasoM kI anubhUti karAte hue zAnta rasa meM parisamApta hotI hai aura kathA kA nAyaka karakaNDu jIvana meM kaI utAra-car3hAvoM kA anubhava karake anta meM sarvArtha kI siddhi kara letA hai / sAhitya meM tatkAlIna samAja kA pratibiMba jhalakatA hai isa ipTi se yadi racanA kA adhyayana kareM to jJAta hogA ki usa samaya bhI loga apazakuna se bhayabhIta ho jAte the aura apanI santAna taka kA tyAga kara dete the / karakaNDu kI mAtA ko isI kAraNa janmate hI usake mAtA-pitA ne yamunA nadI meM bahA diyA thA / striyAM apanI sauta se DAha karatI thIM isI kAraNa vanamAlI kI patnI ne padmAvatI ko ghara se nikalavA diyA thA / bar3e-bar3e maMdiroM kA nirmANa ho rahA thA, unakA kharcA calAne ke lie gRhasthoM ko vyayasAdhya udyApana sahita vrata-upavAsoM kA atiraMjita phala batA kara unheM jaina mandiroM meM vipula dAna dene kI preraNA kI gaI hai zrAdi /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (vi) . jainavidyA AzA hai gata aMkoM kI bhAMti hI hamArA yaha prakAzana bhI pAThakoM ko rucikara hogaa| isameM parivartana, parivarddhana, evaM rahI huI truTiyoM ke parimArjana hetu pAThakoM ke sujhAvoM kA svAgata hai| isa aMka ke prakAzana meM jina racanAkAroM ne apanI racanAeM bhejakara jo sahayoga diyA hai usake lie hama unake AbhArI haiM / AzA hai bhaviSya meM bhI isI prakAra hameM unakA sahayoga prApta hotA rhegaa| sampAdaka, saha-sampAdaka evaM mudraka patrikA ke sampAdana evaM mudraNa meM pradatta yoga ke lie dhanyavAda ke pAtra haiN| narezakumAra seThI prabandha sampAdaka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Arambhika patrikA ke isa aMka se pUrva prakAzita sAta vizeSAMkoM ke dvArA apabhraMza bhASA ke svayambhU, puSpadanta Adi khyAtanAmA kaviyoM kI kRtiyoM para kaI dRSTiyoM se prakAza DAlA gayA hai / prastuta vizeSAMka karakaNDacariu ke racanAkAra muni zrI kanakAmara se sambaddha hai / 1 prAkRta, saMskRta, apabhraMza, hindI, gujarAtI, kannar3a, rAjasthAnI prAdi aneka bhASAoM kI samRddhi ke saMvardhana meM jaina racanAkAroM kA jo yoga rahA hai vaha kaI dRSTiyoM se vyApaka mahattva kA hai / unhoMne hajAroM kI saMkhyA meM grantha racanA kI / kAvya, dharma, darzana, Ayurveda, jyotiSa, gaNita, tantra-mantra, nIti prAdi prAyaH sabhI viSayoM para unakI kRtiyA~ upalabdha hotI haiM / unakI racanAtroM kA jitanA aMza prakAza meM AyA hai usase hI patA calatA hai ki unakI yaha sAhitya. sevA kitanI upayogI aura mahattvapUrNa hai / grantha bhaNDAroM kA jo sarvekSaNa hotA rahA hai usase vidita hotA hai ki abhI sahasroM racanAeM zodha-khoja aura prakAzana kI pratIkSA meM hai / inameM se aneka pANDulipiyA~ to itanI jarjara avasthA meM haiM ki yadi zIghra hI unakI sudhi nahIM lI gaI to ve naSTa ho jAyaMgI / isa ora samAja kA dhyAna adhika jAgarUkatA se jAnA cAhiye / aise sAmAjika prayatna hone cAhiyeM jo yojanAbaddha rIti se inake prakAzana aura prasAraNa meM sahAyaka hoM / jaina sAhityakAroM kI apanI eka vizeSatA rahI hai / unhoMne sAhitya kI pratiSThA, dharma, nIti aura adhyAtma ke AdhAra para kI hai / unake dvArA racita sAhitya prajJAnAndhakAra ke gartoM meM idhara-udhara bhraSTa mAnava ko prabhyudaya aura niHzreyasa ke mArga kI ora pravRtta karane meM sahAyaka hai / AThavIM se 13vIM zatI taka kA kAla apabhraMza bhASA meM kAvya-racanA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa rahA hai| isI kAla meM svayambhU, puSpadanta, ghavala, ghanapAla, nayanandI, ghAila Adi aneka kaviyoM ne apanI kAvya-kaumudI se sAhitya- gagana ko Alokita kiyA hai / karakaMDacariu ke racanAkAra muni kanakAmara bhI unameM se eka haiN| IsA kI gyArahavIM zatI kA uttarArdhaM unakA sthitikAla hai / unakA janma bundelakhaNDa kI prasAiya nAmaka nagarI meM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ (viii) janavidyA huA / ve janma se candrarSi gotrIya brAhmaNa the / jainadharma kI utkRSTatA se prabhAvita hokara unhoMne use svIkAra kiyA aura sAdhanAmArga meM cala pdd'e| unhoMne Age calakara muni-dIkSA lii| karakaNDacariu ke mAdhyama se unhoMne dharma aura darzana kI vizeSatAoM ko logoM taka pahuMcAyA, ve samatva ke sAdhaka the, satya ke upAsaka the / ve janasAmAnya ko mAnavIya dRSTi se dekhate the / kisI dharma yA bhAvanA kA khaNDana unakI racanA meM nahIM milatA / sAmpradAyika kaTutA se ve sadA dUra hI rhe| karakaNDacariu ke adhyayana se tatkAlIna samAja ke svarUpa kA paricaya milatA hai / una dinoM samAja ke prAyaH sabhI udAtta kSetroM meM zithilatA pAne lagI thii| isI kA yaha prabhAva hai ki mahala-masAna, kAca-kaMcana, zatru-mitra Adi saba ko samadRSTi se dekhanevAle jaina muni suvrata karakaNDacariu meM baladeva vidyAdhara para krodhita ho use mAtaMga banane aura usakI vidyAe~ naSTa ho jAne kA zApa dete dikhAI par3ate haiM / kucha anya vivaraNa bhI jainAgama ke anukUla nahIM haiN| isa carita meM anuprekSAoM kA varNana adhyAtma se ota-prota hai aura karmakANDa ko yadi nikAla deM to yatyAcAra aura zrAvakAcAra kA varNana bhI mAnava ko AdhyAtmika abhyutthAna kI / ora prerita karanevAlA hai| muni kanakAmara kI eka dhArmika granthakAra evaM sAhityika racanAkAra ke rUpa meM anya kyA vizeSatAe~ haiM yaha pAThakoM ko isa aMka ke adhyayana se vidita hogaa| - vibhinna viSayoM ke vidvAnoM dvArA isa aMka kI racanAe~ likhI gaI haiM / ve muni kanakAmara ke 'vyaktitva aura kRtitva' para bahumukhI prakAza DAlatI haiM / gata aMka meM eka vizeSa lekha ke dvArA prAcArya hemacandra ke apabhraMza sUtroM kA prAyogika dRSTi se vivecana prArambha kiyA. gayA thA vaha isa aMka meM samApta ho rahA hai / ye donoM lekha apabhraMza ke adhyeyatAoM ke lie vizeSa rUpa se upayogI hoMge / hameM AzA hai ki gata sAta aMkoM kI bhAMti yaha pAThavAM aMka bhI sAmAnyataH sabhI pAThakoM ko aura vizeSataH anusaMghetAnoM ko pasanda AyegA / isa aMka ke sampAdana meM DaoN. gopIcandra pATanI, DaoN. kamalacandra sogANI, paM. bhaMvaralAla polyAkA aura suzrI prIti jaina kA, prakAzana meM digambara jaina atizaya kSetra zrImahAvIrajI kI prabaMdhakAriNI ke adhyakSa zrI jJAnacandra khindUkA aura mantrI zrI narezakumAra seThI kA tathA mudraNa meM pApulara prinTarsa kA jo yoga rahA hai vaha prazaMsanIya aura anukaraNIya hai / (pro.) pravINacandra jaina sampAdaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ muni kanakAmara vyaktitva aura kRtitva -DaoN0 (zrImatI) alakA pracaNDiyA 'dIti' sAhitya kA carama mAnadaNDa rasa hI hai jisakI paridhi meM vyaSTi aura samaSTi, saundarya aura upayogitA, zAzvata aura sApekSikatA kA antara miTa jAtA hai / sAhitya kI sArthakatA tabhI hai jaba sAhityakAra apane mAnasa kI vyApakatA tathA gaharAI se mAnava jIvana kI sampUrNatA kA saMcaya kara use nija kI anubhUti evaM bhAvoM ke puTapAka meM paripAka kara sundara udghATana karatA hai / bhAratIya sAhitya kI eka sudIrgha paramparA kA itihAsa apabhraMza sAhitya hai| munizrI kanakAmara apabhraMza vAGmaya ke pramukha jyotirmaya hastAkSara haiN| munizrI kA vyaktitva sadAcaraNa kA zikhara hai aura unakA kAvyatva dhArmika gaMdha se mukhara hai / vastutaH kavimanISI kanakAmara kA vyaktitva aura kRtitva jJAna aura kriyA kA adbhuta samanvita samIkaraNa hai / yahAM munizrI ke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlanA hamArA mukhya lakSya hai| jaina kaviyoM kI nAI munizrI kanakAmara kA svabhAva prAtmaparicaya kI abhivyakti karanA kadApi nahIM rahA hai / prasaMgavazAt apane viSaya meM vizeSa kathana jIvana-binduoM kA sparzamAtra hai tathApi kavizrI kA jIvana-saMdarbhita-vRtta spaSTa sA hai| gyArahavIM zatI ke madhyabhAga meM munizrI kanakAmara brAhmaNa vaMza ke caMDaRSi gotra meM utpanna hue the / yathA zrI vaJazAkhAdhurivatrasenAnnAgendracandrAdikulaprasUtiH /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA Apa dhArmika saMkIrNatA se rahita udAra hRdaya vyakti the, manasvI the / kAlAntara meM kavizrI deha-bhogoM se virakta hokara digambara muni ho gae / taba se unakA nAma muni kanakAmara prasiddha humA / vastutaH kavizrI kA vyaktitva sAdhumaya thA / dezATana karate samaya kavizrI kanakAmara kA 'asAiya' nagarI meM pahuMcanA huA aura Apane isI nagarI meM dasa sandhiyoM ke apane isa caritAtmaka mahAkAvya 'karakaNDacariu' kI sarjanA kii| mahAkAvya ke anta meM munizrI ne apane prAzrayadAtA kA bhI kucha paricaya diyA hai / Apane likhA hai-ye sajjana bar3e yogya evaM vyavahArakuzala the| ve vijayapAla nareza ke bhI snehabhAjana the tathA usake mukha ke darpaNavat the, unhoMne rAjA bhuvapAla ke mana ko moha liyA thA tathA ve karNa narendra ke citta ko bhI AnaMdita kiyA karate the| unake tIna putra the-pAhula, ralho tathA rAhula / tInoM putra kanakAmarajI ke caraNoM meM anurakta the (10.29, 2.13) / kavizrI ne mahAkAvya ke Arambha meM (1.2.1) sarasvatI ke atirikta paMDita maMgaladeva ke caraNoM kA smaraNa kiyA hai| sAtha hI antima prazasti (10.28.3) meM svayaM ko budha maMgaladeva kA ziSya kahA hai / ataeva munizrI kanakAmara ke guru kA nAma maMgaladeva spaSTa hai jo paMDita maMgala ke nAma se bhI prasiddha the| munizrI kanakAmara ne graMtha ke racanAkAla kA ullekha nahIM kiyA hai / kAvyakAra ne apane pUrvavartI siddhasena, samantabhadra, prakalaMka, jayadeva, svayaMbhU aura puSpadaMta kA ullekha kiyA hai (1.2.8-9) / puSpadaMta ne apanA 'mahApurANa' I. san 965 meM samApta kiyA thA ataeva 'karakaNDacariu' kI racanA isase pUrva nahIM ho sakatI hai / isa mahAkAvya kI prAcIna hastalikhita prati vi. saM. 1502 kI upalabdha hai / ataH kavizrI kA kAla saM. 1502 ke pazcAt bhI nahIM ho sakatA hai / DaoN. hIrAlAla jaina itihAsa ke Aloka meM 'karakaNDacariu' kA praNayanakAla san 1065 I. ke lagabhaga svIkArate haiM / vastutaH munizrI kanakAmara gyArahavIM zatAbdI ke mahAkavi the aura 'karakaNDacariu' kavizrI kI ekamAtra racanA hai| caritAtmaka mahAkAvya 'karakaNDacariu' ke praNayana meM kavizrI kA abhipreta jainadharma ke sadAcAramaya jIvana kA digdarzana hI rahA hai| upavAsa, vrata, dezATana, rAtribhojananiSedha Adi prAcAra ke aneka sAdhAraNa aMgoM kA bhI ullekha kavizrI ne apane mahAkAvya meM kiyA hai| hinduoM ke devatAoM-balabhadra, hari (9.5.5), balabhadra, yama, varuNa (9.7.8-9), balarAva, varAyaNa (10.25.3), hari, hara, bamha, puraMdara (10.8.9-10) kA bhI mahAkAvya meM ullekha milatA hai| mahAbhArata ke pAtra ajjuNu-arjuna kA ullekha kavi kAvya meM draSTavya haiM (10.22.7) / romAnTika-carita-pradhAna mahAkAvya 'karakaNDacariu' kA praNayana munizrI kanakAmara ne zrutapaMcamI kA phala tathA paMcakalyANaka vidhi kI pratiSThA ko dhyAna meM rakhakara kiyA hai| isa racanA kA vizeSa mahattva isalie hai ki isameM kaI kathAoM kA saMgraha hai tathA mandira ke zilpa kA varNana bhI hai| rAjakumAra karakaMDu ke pAkhyAna dvArA hiMsAmiyoM ke punarjanmoM meM nAnA prakAra ke dAruNa duHkhoM/bhogoM kA varNana karake jainadharma kI mahimA kA guNagAna kiyA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA gayA hai / jaina paramparAnusAra karakaNDu IsA se lagabhaga pATha sau varSa pUrva hue the| unakA sammAna digambaroM aura zvetAmbaroM meM hI nahIM hai varan bauddhoM ne bhI inheM 'pratyeka buddha' rUpa se svIkAra kiyA hai / ataeva karakaMDu pUrvabuddha yuga ke aitihAsika puruSa siddha hote haiM / munizrI kanakAmara ne eka aitihAsika mahApuruSa ko apane caritakAvya kA nAyaka banAyA hai| dasa sandhiyoM ke isa kAvya meM karakaNDu kI kathA ke sAtha nau avAntara kathAe~ bhI saMyojita haiM / avAntara kathAe~ nIti kI zikSA detI haiN| 'karakaNDacariu' meM kAvyakAra kA lakSya nAyaka ke aitihAsika jIvana para prakAza DAlanA nahIM hai / unakA prayatna yaha hai ki paurANika aura lokakathAoM ke mizraNa se kathAvastu ko rocaka kaise banAyA jAya ? kAvya meM varNita kucha kathAeM tatkAlIna samAja meM pracalita hoMgI yA phira kavi kalpanA kI dena / aneka kathAoM kA prAbhAsa anya saMskRta granthoM meM upalabdha hotA hai / AThavIM kathA ko par3hakara to bANakRta 'kAdambarI' ke zuka kA dhyAna ho pAtA hai / ye kathAe~ mUlakathA ke vikAsa meM adhika sahAyaka nahIM hotii| kisI bhI ghaTanA ko spaSTa karane ke lie eka svatantra kathA kA varNana paMcatantra kA DhaMga hai jo isa mahAkAvya meM upalabdha hai| dhArmika kAvyoM kI bhAMti isameM bhI aneka camatkArapUrNa ghaTanAoM kA samAveza hai / paurANika, kAlpanika tathA alaukika ghaTanAmoM ke kAraNa kathAnaka meM kAvyopama sambandha kA nirvAha bhI bhalIbhAMti nahIM ho pAyA hai| kavi kA uddezya prAdarza kI sthApanA karanA rahA hai| itivRttAtmakatA kI apekSA isameM saMgrahAtmakatA adhika hai| kathA kA pramukha pAtra karakaNDu hai jisake caritra kA kavizrI ne apane samUce kAvya meM vizada rUpa se varNana kiyA hai| vaha dhIrodAtta, guNasampanna nAyaka hai| usakA caritra zakti, zIla aura saundarya se anuprANita hai| mAtRbhakti aura vinayasampannatA isa caritra kI atirikta vizeSatA hai / mAM padmAvatI ke caritra kA bhI kAvya meM vikAsa draSTavya hai / usameM putra-vAtsalya evaM mokSa kI prAkAMkSA kA sundara samAyojana huA hai / anya pAtroM meM muni zIlagupta, rAnI madanAvalI, rAnI rativegA prAdi haiM / inake caritra kA prAMzika vikAsa dRSTigata hai| ___muni kanakAmara ke 'karakaNDacariu' meM mAnava-jagat aura prAkRtika-jagat donoM kA varNana huA hai| mAnava-hRdaya ke bhAvoM kA sundara anubhUtipUrNa citraNa darzanIya hai / karakaNDu ke dantipura meM praveza karane para sundariyoM ke vikSubdha hone kI mArmika abhivyakti draSTavya hai yathA kavi rahasaI taraliya caliya NAri, viharapaphara saMThiya kA vi vAri / ka vi pAvai gavaNivaraNehalukha, parihANu Na galiyau gaNi mukha / ka vi kajjalu bahalau mahare bei, gayaNullae~ laklArasu karei / kavi Neura karayali karai bAla, sira chaDivi kaDiyale dharaha mAla / riNayaNaMdaNa maNNivi ka vi varAya, majjAru na mellai saannuraay| (3.2.)
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA ..... arthAt karakaNDu ke Agamana para koI strI Avega se caMcala ho cala par3I, koI vihvala ho dvAra para khar3I ho gaI, koI mugdhA prema-lubdha ho daur3a par3I, kisI ne girate hue vastra kI bhI paravAha na kI, koI adharoM para kAjala bharane lagI, AMkhoM meM lAkSArasa lagAne lagI, kisI ne nUpura ko hAtha meM pahanA, kisI ne sira ke sthAna para kaTi-pradeza para mAlA DAla dI aura koI becAre billI ke bacce ko apanA putra samajha saprema chor3anA nahIM caahtii| isI prakAra munirAja zIlagupta ke Agamana para nagara kI nAriyoM ke hRdaya meM utsAha aura unake darzana kI utkaNThA kA citraNa ullekhanIya hai (9.2.3-7) / bhaugolika pradezoM ke varNana bhI kavizrI ne aneka sthaloM para kie haiN| ina varNanoM meM mAnava-jIvana kA sambandha sarvatra parilakSita hotA hai / aMgadeza kA varNana ho (1.3.4-10), rAjA dhAr3IvAhana kA varNana ho (1.5), zmazAna kA varNana ho (1.17), rAjaprAsAda kA varNana ho (3.3), siMhaladvIpa kA varNana ho (7.5) yA phira gaMgA kA varNana (3.12, 5.10) ye saba prasaMga kAvyamaya haiM / isa prakAra kavizrI dvArA vastuyojanAntargata nagara, dvIpa prAdi kA varNana citropama huA hai| ___ apabhraMza kAvyoM kI bhAMti 'karakaNDacariu' mahAkAvya vIra aura zRMgAra rasayukta hai jisakA paryavasAna zAMtarasa meM hotA hai| kathAnaka se spaSTa hai ki kavizrI ko saMyoga aura viyoga donoM prakAra ke aneka avasara prApta hue haiM / kavizrI ne nArI-rUpa varNana meM paramparA kA hI pAzraya liyA hai| prema kA rUpa kavi ne sama rakhA hai| viyoga meM nAyaka aura nAyikA donoM duHkhI evaM azru bahAte citrita kiye haiM parantu nAyikA ke viyoga-varNana meM jo tIvratA hai vaha nAyaka ke viyoga-varNana meM nahIM / udAharaNa ke lie rativegA karakaMDu ke sahasA vilupta ho jAne para vilApa karane lgii| usake vilApa se samudra kA jala vikSubdha ho uThA, naukAeM paraspara TakarAne lagIM / hA hA kA karuNa zabda sarvatra vyApta ho gayA, carAcara usase duHkhI ho gaye (7.10.9-10) / kavikAvya meM utsAha-bhAva ko ubuddha karanevAle aneka sundara varNana milate haiN| campAdhipati ke yuddha ke lie prasthAna utsAha kI sundara abhivyaMjanA hai (3.14.1.10) / yuddhagata bhinna-bhinna kriyAoM aura ceSTAoM kA sajIva citra sundara zabdayojanA ke dvArA kavizrI ne prastuta kiyA hai yathA rosaM vahateNa, kare ghaNahu kiu teNa / taho cappe guNu viSNu, taM pekkhi jaNa khiSNu / tA gayaNe guNaseva, khohaM gayA deva / TaMkArasadeNa, ghoreM rauddeNa / . gharaNiyalu taDayaDiu, tasa kumbhu kaDaDiu / (3.18.2) nirveda bhAva ko uddIpta karanevAle aneka prasaMga kavikAvya meM dRSTigata haiM / putraviyuktA vilApa karatI huI strI ko dekha karakaMDa ke hRdaya meM vairAgya utpanna ho jAtA hai (9.4.6-10) / martyaloka meM samudra ke samAna vizAla duHkha haiM aura madhu-biMdu ke samAna svalpa bhoga-sukha haiM / kavizrI ne, ina zabdoM dvArA duHkha kI vizAlatA, gambhIratA, kSAratA, anupAdeyatA aura sukha kI madhuratA, svalpatA, durlabhatA Adi bhaneka bhAvoM kI vyaMjanA kara dI hai|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA - munizrI kanakAmara ne prAkRtika dRzyoM kA svAbhAvika varNana kiyA hai kintu cAmatkAritA aura navInatA kI dRSTi se koI vizeSa bAta dikhAI nahIM detI / vastutaH kavizrI kA hRdaya prakRti meM bhalIbhAMti rama nahIM pAyA / prakRti kavihRdaya meM spandana aura sphUrti kA jvAra paidA nahIM kara sakI jaisA ki apabhraMza ke anya kaviyoM puSpadaMta, dhanapAla, vIra Adi kaviyoM ke kAvya meM parilakSita hai tathApi munizrI kA prakRti-citraNa svAbhAvika hai kintu kavizrI sarovara ko jar3a aura spandanarahita nahIM dekhtaa| zubhra phena-piMDa se vaha ha~satA humA, vividha pakSiyoM se nAcatA humA, bhramarAvali guMjana se gAtA huA aura pavana se vikSubdha jala ke kAraNa daur3atA huA sA pratIta hotA hai (4.7.3-8) / varNana se spaSTa pratIta hotA hai ki kavizrI prakRti meM jIvana, jAgRti aura spandana svIkArate haiM / 10 DaoN. tagAre ne 'karakaNDacariu' kI bhASA ko dakSiNI apabhraMza kahA hai| munizrI kanakAmara kI bhASA meM rasAnukUla guNoM kA samAveza hai| yuddha varNana meM bhASA projaguNapradhAna hai to zRMgAra varNana meM bhASA mAdhurya guNa se anuprANita hai / kavizrI kanakAmara ne bhASA ko bhAvAnukUla banAne ke lie dhvanyAtmaka zabdoM kA prayoga kiyA hai (3.8) / isake prayoga se pRthvI, samudra aura AkAza ke vikSobha kI sUcanA mila jAtI hai| zabdADambara-rahita, sarala aura saMyamita bhASA meM jahAM kavi kanakAmara ne gambhIra bhAvoM ko abhivyaMjita kiyA hai vahAM unakI zailI prabhAvotpAdaka ho gaI hai| saMsAra kI kSaNabhaMguratA aura asAratA kA pratipAdana karanevAle sthaloM meM bhASA ke ukta rUpa ke abhidarzana hote haiN| zailI-utkarSa hetu pratipAdya viSaya ko rocaka banAne ke lie hRdayasparzI sUktyAtmaka vAkyoM, subhASitoM kA vyavahAra prAvazyaka hotA hai / isa dizA meM munizrI kanakAmara kI saphalatA darzita hai yathA loheNa viDaMviu sayalu jaNu bhaNu kiM kira cojjaI gau karai / (2.9.10) arthAt lobha se parAbhUta sakala jaga kyA. Azcaryajanaka kArya nahIM karatA? guruprANa saMgu jo jaNu vahei, hiyaicchiya saMpai so lhei| (2.18.7). arthAt jo gurujanoM ke sAtha calatA hai vaha abhISTa sampatti prApta karatA hai / munizrI kanakAmara meM thor3e.. se zabdoM, dvArA, sajIva sundara citra khIMcane kI kSamatA vidyamAna hai (6.9.8-10) / kAvya meM aneka zabda-rUpa. hindI zabdoM se paryApta sAmya rakhate haiM yathA-.. . . . .. ..... . . . .... ... pukkAra .. . 'pukAra .. 12.19) vArtA, bAta .. (2.1.13) sayANu sayAnA, sajJAna (2.5.8) cukkai cUkanA (2.8.5) (2.16.1) caDevi .. . . ..: car3hakara . (1.10.9) DAla. . . zAkhA, DAla .. . (1.6.5) vAta ... kahANI kahAnI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA Age aggai (1.14.4) guDa-sakkara-laDDu gur3a-zakkara-laDDU (2.7.1) isa prakAra munizrI kanakAmara kI bhASA saprANa, sazakta aura sajIva hai / munizrI kanakAmara ne apanI bhASA ko alaMkRta karane kA prayatna nahIM kiyA tathApi mahAkAvya meM yatra-tatra alaMkAroM ke prayoga draSTavya haiM / zabdAlaMkAra aura arthAlaMkAra donoM kA prayoga parilakSita hai / ina alaMkAroM meM bhI sAdRzya yojanA vastu ke svarUpa kA bodha karAne ke lie hI kI gaI hai, bhAvatIvratA ke lie nhiiN| aprastuta yojanA ke lie paramparAgata upamAnoM ke atirikta aise bhI upamAnoM kA prayoga kavi ne kiyA hai jinase usakI nirIkSaNa zakti pratIta hotI hai yathA karikaNNa jema thira kahi ga thAi, pekkhaMtaha siri NigNAsu jAi / jaha sUyau karayali thiu galei, taha gAri viratI khariNa clei| (9.6) arthAt zrI kI caMcalatA kI upamA hAthI ke kAnoM kI caMcalatA se aura nArI ke anurAga kI kSaNikatA kI upamA karatalagata pAre kI bUMdoM se dekara kavi ne apanI nirIkSaNa zakti aura anubhUti kA saccA paricaya diyA hai / zabdAlaMkAroM meM zleSa (3.14.8), yamaka (9.9.4) utprekSA (1.3.10), parisaMkhyA (1.5.5) tathA anuprAsa alaMkAroM kA prayoga kavi-kAvya meM huA hai / kavizrI ne alaMkAra varNana apane jJAnapradarzana ke lie nahIM kiyA apitu vaha sahajatA ke sAtha prastuta huA hai| munizrI kanakAmara ne pajjhaTikA chaMda kA bahulatA ke sAtha vyavahAra kiyA hai| bIca bIca meM katipaya paMktiyAM kar3avaka, alillaha yA pAdAkulaka chaMda meM bhI prayukta haiN| pratyeka sandhi meM chaMda parivartana hetu munizrI kanakAmara ne samAnikA, tUNaka, dIpaka, somarAjI, citrapadA, pramANikA, sragviNI, bhramarapadA yA bhramarapaTTA, candralekhA, ghattA Adi chaMdoM kA vyavahAra saphalatApUrvaka kiyA hai| isa prakAra munizrI kanakAmara kA karakaMDacariu dhArmika tathA romANTika caritAtmaka mahAkAvya hai / vastu-varNana, caritra-citraNa aura bhAva-vyajaMnA isa mahAkAvya meM samanvita-rUpa meM vidyamAna hai| ghaTanA-vidhAna aura dRzya-yojanAoM ko bhI kavizrI ne pUrA vistAra diyA hai| AdarzavAda kA mela kavitA kI samAjaniSTha paddhati aura prabandhazailI se acchA huA hai| isameM kaviyugIna sAmAjika vyavasthA kA sundara citraNa dRSTigata hai / vilAsamaya vAtAvaraNa ke varNana meM munizrI ko paryApta saphalatA milI hai / samAja meM maMtra-taMtra, zubha-zakuna, zApa Adi meM niSThA, sadAcAra kA saMdeza prAdi kA varNana mahattvapUrNa hai / jhUThA Adarza jIvana ke lie maMgalaprada nahIM ho sakatA / kavizrI kanakAmara ke bhAvoM kI atala gaharAI meM utarakara amUrta bhAvanAoM ko mUrta-rUpa pradAna karane kA prayAsa kiyA hai| jijJAsA ko uttarottara tIvra karane ke lie kathAoM ko gatizIlatA dI gaI hai| kathAeM vrata yA cAritra pAlane ke lie bhAvottejaka haiM / vastutaH
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA munizrI kanakAmara apabhraMza sAhityAkAza ke jyotirmaya nakSatra haiM / unakI ikalautI racanA 'karakaNDacariu' kAvya ke aneka guNoM se maMDita hai| bhAva aura kalA kI dRSTi se hindI ke sUphI kavi jAyasI ke 'padmAvata' para 'karakaNDacariu' kA prabhAva paryApta rUpa se parilakSita hai / 1. vicAra aura vizleSaNa, DaoN. nagendra, pRSTha 3 / 2. bhavisayattakahA kA sAhityika mahattva, DaoN. Aditya pracaNDiyA 'dIti', jainavidyA, dhanapAla aMka, aprela 1986, pRSTha 29 / 3. paTTAvalI samuccaya, pRSTha 26 / / 4. (ka) 'merA anumAna hai ki vartamAna madhyapradeza kI rAjadhAnI bhopAla ke samIpa kI yahI vaha prAcIna nagarI hai jisakA ullekha muni kanakAmara ne 'AsAiyaNayari' ke rUpa meM kiyA hai tathA jisa para 'AzApurI' aisA prAcIna TippaNa pAyA jAtA hai|' -karakaNDacariu, sampAdaka-DaoN0 hIrAlAla jaina, prastAvanA, pRSTha-10 (kha) 'iTAvA se 9 mIla kI dUrI para Asayakher3A nAma kA grAma hai| yaha grAma jainiyoM kA prAcIna sthAna hai / ata: sambhava hai ki yaha prAsAiya nagarI vartamAna Asayakher3A hI ho|' -tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA, bhAga-4, DaoN0 nemicandra, pRSTha 160 / - (ga) 'auraMgAbAda jile ke prasAI nAmaka sthAna meM isa grantha kI racanA kI thii|' - -apabhraMza praveza, vipina bihArI trivedI, pRSTha 30 / (gha) 'kanakAmara ke viSaya meM itanA hI mAlUma hai ki ve "AsAiya" nagarI ke rahanevAle the jo sambhavataH buMdelakhaNDa meM kahIM thaa|' -hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, DaoN0 nAmavara siMha, pRSTha 210-11 / 5. karakaNDacariu, sampAdaka-DaoN0 hIrAlAla jaina, 10.28.1.4, pRSTha 106 / 6. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA, khaNDa 4, DaoN0 nemicandra zAstrI, pRSTha 160 / 7. karakaNDacariu, sampAdaka-DaoN0 hIrAlAla jaina, prastAvanA, pRSTha 12 / 8. apabhraMza kAvya paramparA aura vidyApati, ambAdatta paMta, pRSTha 279 / 9. apabhraMza bhASA aura sAhitya, DaoN0 devendrakumAra jaina, pRSTha 118 / 10. apabhraMza sAhitya, harivaMza kochar3a, pRSTha 192 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anitya bhAvanA kammeNa pariTTiu jo uvare, jamarAyaeM so Niu jiyayapure / jo bAlau bAlaha lAliyara, so vihiraNA giyapurI cAliyau / vajovvaNi caDiyau jo pavaru, jamu jAi laeviNu so ji garu / jo bUDhau vAhisaehi kaliu, jamadUryAha so puNu parimaliu / chakkhaMDa vasuMdhara jehi jiyA, cakkesara te kAleja NiyA / vijjAhara kirAra je khayarA, balavaMtA jamamuhe paDiya surA / u sotti baMbhaNu pariharai Nau chaMDai tavasiu tavi Thiyau / ghaNavaMtu Na chuTTa Na vi vihaNu jaha kANaNe jalaNu samuTThiyau / artha-karma ke vaza se jo udara meM Akara baiThA, mRtyu (yamarAja) use apane nagara meM le gaI / jisa bAlaka kA lAlana-pAlana kiyA vidhi ne use bhI apane pura meM bheja diyA / jo manuSya navayauvana taka pahu~catA hai, cAhe vaha zreSTha hI ho, mRtyu use bhI lekara cala detI hai / bUr3hA hokara aneka vyAdhiyoM se pIr3ita hai vaha to yama dvArA madita hone hI vAlA hai| jina cakravartiyoM ne chahakhaNDa pRthvI ko jItA ve bhI kAla dvArA le jAye gaye / vidyAdhara, kinnara, khecara aura sura balavAna hote hue bhI mRtyu (yama) ke muMha meM jA pdd'e| jaise sAre vana meM phailI huI bhAga kisI ko bhI nahIM chor3atI, sAre vana ko jalA detI hai vaise hI mRtyu na zrotriya brAhmaNa ko chor3atI hai na tapa meM lIna tapasvI ko / usake mukha se na dhanavAna chUTatA hai aura na nirdhana / karakaNDacariu, 9.5
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaMDacariu kI kathA meM lokatAttvika jar3Ava-jur3Ava -DaoN0 (pro.) choTelAla zarmA 'karakaMDacariu' (kau) meM ucca kathA ke kathArasa kA vinyAsa hai, kissAgoI kA adbhuta vidhAna hai aura lokajanya ati prAkRta tattvoM kA bejor3a jar3Ava-jur3Ava / bArIka itanA ki rUparekhA meM bujurga takanIka kA AbhAsa ho aura bhItara sarvahArA sArasikta / racanAkAra kI racanA-prakriyA para bhI A~kha hai aura pariNAma bhI A~kha-pojhala nahIM hai| loka aura kalA kA aisA suyoga-saMyoga kama sulabha hotA hai / kalAtmaka manovijJAna aura darzana kahIM bhI virala nahIM haiN| darzana mUlataH vicAroM ke rUpa meM abhivyakta yuga hotA hai aura kalA, bhAvanAoM, anubhUtiyoM ke rUpa meM sAkAra banA yuga / 'kau' kI kathA meM na vaizvikatA chUTI hai aura na vizeSa kA hI raMga phIkA hai, sAtha hI loka pratidRzya bhI caTaka hai aura kalA pratidarza bhii| kalA manobhAvoM ko saMtulita hI nahIM karatI hai, mUlyaparaka dRr3hatA bhI pradAna karatI hai, tabhI vaha saMketa vijJAna, taMtrasaMracanA aura saMvegAtmaka vizleSaNa ke pare jAkara ubharatI-umar3atI hai| 'raskina' ne isa mora ThIka hI aMgulinirdeza kiyA hai-'vijJAna vastuoM ke paraspara sambandhoM kA adhyayana karatA hai, jabaki kalA unake manuSya se saMbaMdha kA adhyayana karatI hai| jo kucha bhI usake adhIna hai, usake sAmane vaha mAtra savAla uThAtI hai aura ugrarUpa meM uThAtI hai; vaha jAnanA cAhatI hai ki manuSya kI A~khoM aura mana dvArA pratibodhita koI vastu kyA hai aura isase kyA ghaTa sakatA hai / kalA isa jagat ko vaise nahIM dekhatI jaisA vaha vAstava meM hai, apitu jaisA manuSya use dekhatA hai
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA vaise dekhatI hai / mAnavatA usakI suvAsa hai, vicAra teja aura vIrya / isase usakI svAyattatA TUTatI bhI nahIM hai aura prati ko cUmatI bhI nahIM hai / 10 hamArI isa Alocya kathA meM jIvana ke prati lokapriya sAhitya kA ravaiyA mukta ke punarbhogavAlA nahIM hai, AviSkAra kA ravaiyA hai / kalA ke sAtha milakara eka aisA sAmaMjasya hai jisake lie mAnava sadA-sarvadA lAlAyita rahatA hai| isa taraha isameM jIvana kI sAmaMjasyapUrNa vyavasthA kA prayatna bhI hai aura vyakti ke sAmaMjasyapUrNa vikAsa ke padacihnoM kA saMketa bhI hai / vyakti meM vizva kA saMghanana hotA hai aura vizva meM vyakti kA prasphuTana / manuSya sabhI sAmAjika sambandhoM kI samaSTi hai / usameM sRjanazIlatA bhI Avazyaka hai aura naitikatA bhI / isa kathA kI sArI parighaTanAe~ sAmAjika kAraNoM se haiM, takanIkI kArakoM se nahIM haiM / jahA~ taka andhavizvAsoM kA savAla hai, ve hamArI jAnakArI ke niSedha bindu bhI haiM, aura phira jinameM hameM vizvAsa hotA hai, unameM tArkika bheda karanA bhI kaThina hai / isameM vyApaka aura yugIna vAstavikatA kI gahana pakar3a hai, atyanta sUkSma evaM manovaijJAnika vizleSaNa hai tathA sRjana prayogoM kA sarvatomukhI aura susaMgata hRtkaMpana hai| virodhoM kA tarka bhI hai aura virodhoM ke bIca saMgati bhI / loka jaise anAdi nidhana hai, vaise hI lokAbhiprAya aura rUr3hiyA~ bhI anAdi-nidhana haiM / inake zraddhAna ke sAmane tarka zithila hotA hai aura jAnakArI nistabdha / ye satat pravAhazIla haiM - gupta - prakaTa saritA ke sadRza / inakI aitihAsikatA pariNAma meM nahIM hai, cayana aura prasAra meM hai / isalie inake bIca prAgA-pIchA nahIM hotA, hA~ artha kI saghanatA avazya pratIka prakriyA kA aMga banatI rahatI hai / jaba cAheM, jahA~ cAheM, reta haTAie aura cullU bhara lIjie / bhAratIya sAhitya ke paurANika kAla meM inakA atyadhika mAna-sammAna rahA hai / ukta kathA para hI 'kathA saritsAgara' 'yazastilakacaMpU' 'vasudevahiMDI' 'vRhatmaMjarI' 'bRhatkathAzlokasaMgraha' 'padmapurANa', 'paumacariu', 'uttarAdhyayana TIkA', 'harivaMzapurANa', 'mahAbhArata', 'NAyAmakahAnI', 'kumbhakArajAtaka', 'uttararAmacarita nATaka', 'kAdambarI', 'mahApurANu', prAdi kA prabhAva khojA jAtA hai aura isakA 'rayaNaseharIkahA', 'padmAvata' Adi pr| lekina isa prakAra ke haraNa graharaNa kI carcA manovinoda ke atirikta aura kucha nahIM hai / isa taraha ke abhiprAya aura rUr3hiyA~ kisa * prabandhakAvya meM dekhane ko nahIM milatIM ? hindI ke 'pRthvIrAjarAso', 'rAmacaritamAnasa' 'sUrasAgara', 'padmAvata' 'zivarAjabhUSaNa', Adi graMtha isa prakAra ke lokatattva se AkaMTha bhare haiM / gIta - pragItoM meM bhI inakI anugUMja sunAI par3atI hai| Adhunika kAla kA sRjana bhI inakI chAyA se mukta nahIM hai / niSedha ke paradoM se bhI ye camaka-damaka uThate haiN| inakI upalabdhi inakI : kalAtmaka yojanA meM hai / isalie isa nibandha meM uccakathA saMracanA ke pramukha lokatattvaabhiprAya, rUr3hi Adi kA varNana unake sRjanAtmaka pariprekSya meM kiyA gayA hai / 'kau' ke kathAnaka kI kar3iyA~ pratisAmAnya jIvana se jur3I haiM / usameM aneka mor3a haiM aura usake tevara 'paMcataMtra' sarIkhe haiM / kathAnaka isI kAraNa ativyApaka aura pramukha hai, pAtra saMvAhaka mAtra haiM, ve cAhe kisI varga ke hoM-sAmaMta, pUMjIpati yA isa varga ke khecara, vidyAdhara,
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 11 deva Adi-sabhI jitane tIvra jIvanakaMTakoM ko dalita karate haiM, utanI hI gaurava-saurabha bikharAte haiM, upekSitoM taka meM apanI pahacAna hone kI vyApakatA banAte haiM-maiM sabameM hU~ aura saba mujha meM, sabhI spRhaNIya mUlyoM kI sarvatra pratiSThA karate haiM / kathAnaka kI sabhI parighaTanAeM sAvayavIrUpa se saMyojita haiM, ve sampurNa kI upakAraka haiM aura khaMDa kI pUraka / isa kAraNa kahIM jor3a-tor3a nahIM dikhatA, eka sahaja pravAha hI pratIta hotA hai| ina parighaTanAoM ko moTe taura para tIna vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai, 1. abhiprAya, 2. rUr3hiyAM aura 3. vizvAsa / abhiprAya bhI eka hI sAMce-DhAMce ke nahIM haiM / unake aneka rUpa haiM, aneka srota haiN| kucha abhiprAya manuSyoM se sambandhita haiM aura kucha mAnavetara prANiyoM se / sAdhanAparaka abhiprAya bhI haiN| rUr3hiyoM meM sajjana-prazaMsA, durjana-nindA, upasarga, bhavAntara Adi se sambandhita adhika ullekhya haiM / vizvAsoM meM zakuna, apazakuna Adi kI bhUmikA adhika sphuTa hai| mAnavasambandhI abhiprAya mAnavasambandhI eka abhiprAya taba dRSTigocara hotA hai jaba racanAkAra rAjya ke uttarAdhikArI ke cayana kI vidhi ke varNana meM dattacitta hotA hai / varNana svabhAvokti alaMkAra, manovegAtmaka rabhasa aura ghaTanA ke akalpanIya mor3a sambandhI vismaya se anuprANita haiviyaraMtavairividdhAvaNAsu, dussIlarAyabhayadAvaNAsu / jaNu prANa Na laMghai taNiya jAsu, huu gari garivahI gAsu tAsu / X jaNu jaMpai ko vi ga pratthi kumaru, je rajju karesai estha pavaru / tA maMtimaNaho pariphuriu maMtu, avaloyau gayavaru laDahadaMtu / taM pujjivi mayagala maivaraI, paripuNNau kuMbhu samappiyau / jo rajju karesai taho uvari, DhAlesahi eu viyappiyau // 2.19 uparyukta sabhI vizeSaNa pAradarzI haiM aura sUjha antarjAta haisa puNNau kuMbhu kareNa karaMtu, chaNidu va pavvasiMgu saMratu / purammi ghareNa gharAI lahaMtu, samuNNai to vi samagga vastu / bhameviNa paTTaNu caccaravaMtu, gamo gau bAhiri dUre bhamaMtu / masANaho mAjhe . aunvau mAru, gaeNa turaMtae~ viThTha kumAra / musohaNu kuMbhu sireNaM, gaeNa, sirammi vireiu tAsu gaeNa / 2.20 yaha kyA viDaMbanA ? saba loga sira dhunane lge| mahAn rava vyApta ho gayA, isa karivara ne yaha kyA kiyA ? cAMDAla ke Upara kalaza DhAla diyaa| prazna kula-zIla jijJAsA kA khar3A ho gayA / racanAkara ne bar3e kauzalapUrvaka pUraka itivRtta se anusyUta kiyA hai udummaNa ahiM jA maNammi, kheyaraho tAma tahiM takkhaNammi / muriNadiSNa sAveM jau gAsiyAu, vijjAu parAiu tAsu tAu /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 tA harisukkaMThaeN khayareNa, loyahaM parigrakviDa sundareNa / mAyaMgaho suu Nau hoi eha, rigavaNaMdaNu ehau divyadehu / X X jayaghosu parvADDau gayaraNayale karaNayA maravAha mAraNarvAha karakaMDa X bhramarehi sumaMgalu pUriyau / vidhi kA vidhAna kaisA vicitra hai ? sAmrAjJiyAM zmazAna meM prasava ke lie prerita haiM maura rAjakumAra mAtaMgoM dvArA pAlitapoSita hai / isa prakAra karakaMDa kA zmazAna se uddhAra hotA hai aura vaha rAjA banatA hai / kaisI prasaMgati zrora kaise ekarekhIya saMgati meM piro dI gaI haiM ki donoM chora jur3akara samAdheya ho gaye haiM / yaha abhiprAya anyAnya rUpoM meM janatA kI jihvA para caTakhAroM ke sAtha Aja bhI prAsana jamAe hai / X rajje vaisAriyau / 12.21 jaba anajAna meM pitA-putra karatI hai / isa abhiprAya ke eka sthAna para sItA paricaya mAnava sambandhI eka anya abhiprAya taba sAmane prAtA hai, mAMDalIka bhAvanA se jUjha uThate haiN| bIca-bacAva rAnI mAtA darzana lavakuza vRtta aura arjuna vabhruvAhana vRtta meM bhI hote haiM / karAtI hai aura dUsarI jagaha alopI samAdhAna karatI hai| pArasa kI rustama - soharAba kI kathA kA mUla prAdhAra to yahI abhiprAya hai / naI pIr3hI kI parakha ne nAda se artha kI sRSTi kI hai aura kathya ko bhoja ke citrAtmaka aura apratihata hai - kI yaha acchI kasauTI hai / kavi veSTana meM lapeTa diyA hai, bhASA tA roseM caMpahiu garibu, raha caDivi padhAyau NaM suriMbu / so turiu gayau parabalaNivAsu, grabhiDiyau karakaMDaho NivAsu / X X sara pesiya jA caMpAhiveNa, karakaMDaho balu bhaggau khageNa / karakaMDae pecchivi balu caliu mariNa rosu jA bijja paiNNI leyara tahe pesaNu jaina vidyA X TaMkArasa ghoreM raubveNa / dharaNiyalu taDayaDiu, tasa kummu kaDayaDiu / bhuvaNayasu khalabhaliu, giripavara TalaTaliu / mahaMta viSphuriu / viSNau teM turiu / / 3.16 X X khagaNAhu parisarija, surarAu rahariu / so sadu suNeviNudhaNuguNaho raha bhaggA NaTThA gayapavara / maugaliyara caMpaNarAhivaho bhayabhIya Na callaha kahi khayara // 3.18 X X X
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA huu bANu Niratthau so hu jAva, pomAvai saMgare- patta tAva | he mAe mAe saMgare samjhe ki grAiya tuhu~ bhaDaniyaramajjhe / sA bhai putta saMvarahi cAu, eha ghADIvAhaNu tujjha tAu / 3.19 yahA~ prarthAntaranyAsa-niSTha prAtmavisphAra aura punarukti samRddha darzanIya hai / pitA ke cehare para eka bhAva prAtA hai aura eka jAtA hai, putra kA samAtA hai | kaisA ramaNIya virodha hai / vismaya - vistAra mana phUlA nahIM rAnI ke dohada ke rUpa meM eka anya abhiprAya se taba paricaya hotA hai jaba kavi isa harSa prasUna ko kuTila kIToM se chipe chipe kutarate dikhAne kA upakrama karatA hai / rAnI garbhagaurava ke sukha kA saMvaraNa nahIM kara pA rahI hai aura asamAdheya dekhakara pIr3ita pratiskhalita bhI hai teM pIDiya mAriNi mayaraNalIla, raMga paryapaha kIrai kA vi kIla / kiu~ pAvau~ citi piyamaNammi, paDilalai mahIyali takkhaNammi / X X X X* varisaMtaI jalahare maMdamaMde, paI sahuM caDevi Naresara puNu iu hiyavaI vaTTara jaha Na X X X X tA mAriNi pabhaNai gibhayAli, dAvANalalagga praivamAli / kahi pracchai jalaharu sAmisAla, saMbhavai raga ehau guNavisAla / tA rAeM giyamaNi kalivi eu, saMcitiu X X mokkalei citti vibhu X mehajAlu tAu teraNa maMda maMdu, saMbharIu, rau kareviNu riyagaiMde | paramesara paTTaNu bhamami sagourau | vighaTTai to Niccha evahi marau~ / 1.10 mehakumAradeu / 1.11 13 X toryAbadu / viSphurIu / 1.12 vaha hAthI rAjA-rAnI ko lekara bhAga khar3A humrA aura kAliMjara ke eka sarovara meM jA baiThA / rAnI vahA~ vana meM bhaTakane lagI aura mAlI ke ghara zrAzraya pA skii| vahA~ bhI vipatti ne pIchA nahIM chodd'aa| rAnI kA saundarya zatru ho gayA / gajagAmini aura DholA ke sAtha bhI aisA hI huA hai / rAnI ko mAlini kI IrSyA ke kAraNa ghara chor3anA par3A, bIhar3a zmazAna meM prasava huA / sItA ne bhI RSi zrAzrama meM hI putroM ko janma diyA thaa| mAlini kA vitarka, prati sAmAnya hote hue bhI jAdU bharA hai eha nAri visiTThI gayaraNAraNa piyArI varaNavAlaho ghari sA vasai jAma, kusumattaeM citiu hiya tAma / tahi viTThI kiNari kiM vijjAhariya | mahilahaM sArI caMpayagorI guNabhariya | 1.15 X X X
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA jai prAyahi rubaI mayaNasaruvaI maho piu hohai vimaNamaNu / tA kalahu kareviNu maI melleviNa Nicchau mANai eha punn| 1.16 tAva tAe rosiyAI, dosa devi ghalliyAI / dukkhaeNa jaMtiyAe, bhUyathANu diThTha tAe / dehaho avasAraNaI bhImamasAgaI tahiM tahe jAyau puttu vru| 1.17 isa kauzala kI duhAI se kauna mukara sakatA hai ? sneha-rajju se vijar3ita komala dala vipatti kI USmA meM bhI harA-bharA banA rahatA hai| hA~, yaha tApa tapa kI sAdhanA kA mArga avazya khola detA hai| eka rasasikta 'patnI apaharaNa' sambandhI abhiprAya kA saMdarbha taba upasthita hotA hai jaba eka vanyagaja rAjA kI senA para TUTa par3atA hai aura jaba rAjA usa apratihata hAthI ke sAtha dvandva meM utaratA hai, taba vaha vilupta ho jAtA hai| sItAharaNa abhiprAya kA tevara bhI yahI hai| yatI rAkSasarAja ke rUpa meM badala jAtA hai| . jA acchai tIre sarovarAsa, seNNAhiM gaMdhu tA gayau tAsu / uccAivi karayalu sira dhuNevi, avaloiya kariNA muhu valevi / sA pekkhivi so karivara viruddha, uddhAviu kari mayagaMSaluSu / karu dasaNe karatau gulugulaMtu, payabhAreM meiNi NidalaMtu / to pAiu paravai karakivANu, paDikhaliyau vAraNu jumamANu / karaNAi devi kira haNai jAma, aiMsaNu vAraNu huyau tAma / pradaMsaraNe hUyaeM karivaraI NiriyaNayaNa so takkhaNiNa / pekkhaMtaha NAsivi kari gaya u thiu vibhiu paravai nniymnninn| 5.14 eka vismaya yaha hai aura dUsarA vismaya AvAsa para ghaTita hotA hai| rAjA donoM ke tanAva ke bIca duHkhAmbudhi meM DUba jAtA hai| sArI varNana-yojanA nATakIya hai-badalate dRzyoM kI avlii| prAvAsaho pAvai jAva rAu, mayaNAvali u pecchai vi tAu / joiyai cauddisa hiyayahINu, uvveviru hiMDai mahihe dINa / 5.15 'tulasI' ke rAma ke sadRza karakaMDu ko bhI sArI prakRti cetana pratIta hone lgii| rAjA zAstrIya nakhazikha varNana kI paramparA se saprANa lAkSaNika vyAjanindA meM pukAra macAne lagatA hai joevi visihi prAgaya valevi, pukkArahiM umbhA kara karevi / tA rAeM dekkhivi te ruvaMta, parimukka aMsu payahiM turaMta /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 15 he payavaya tuhUM savaraNANubaMdhu, mahu akkhahi sundari NehabaMdhu / hA muddhi muddhi tuhu~ keraNa pIya, kiM evahiM lhikkivi kahiM mi ThIya / hA kuMjara ki tuhu~ jamaho dUu, ki rosaI maho paDikUlu huuu| 5.15 - kanyApaharaNa se sambandhita eka upakAraka itivRtta bhI hai| eka rAkSasa rAjakanyA kA apaharaNa kara letA hai| rAjA anudina DiDimi ghoSa karAtA hai ki kabhI koI uddhAraka nagara meM praveza kara rAjA kA kArya sAdha ske| eka bAra do vidvAn puruSa pAe, unhoMne usa rAkSasa ko maMtroM dvArA dveSagalita kara usa kanyA kA uddhAra kiyaa| rAjA ne unheM ati pracura dhana se sammAnita kiyA te kahiu etyu NaraNAhadhUva, Niya maMDaI rakkhaseM kAmarUva / chaMDAvai ko viNa sA varAya, rakkheraNa jitta paraNiyara rAya / paipAri gari uvvasi vasei, taho bhIe ko vi Na Usasei / vijjAhiu Naru prAyau Niei, te kajje divi divi ihu bhmei| 2.11 gaya viNi vi te rakkhasariNavAse, paribhamai raNa kavaNu vi jAsu pAse / puNu viThThau rakkhasu kavilakesu, uccAraI maMtaho galiyadesu / te vikkhivi rANau hiTThacittu, aipaura paiNNau tAhaM vittu / 2.12 eka anya abhiprAya ramaNI rabhasa se sambandhita hai / unakA vibhrama vastu saundarya kI utkRSTa vyaMjanA karatA hai aura sAtha hI nArI ke manovijJAna ko bhI iMgita karatA hai| sArA nagara karakaNDa ke nagara praveza para sAgara sadRza kisa prakAra vikSubdha hai so puravaraNArihiM guNaNilau paisaMtau diu payare kh| NaM dasarahaNaMdaNa teyariNahi ujjhahiM suraNArIhiM jaha / 3.1 tahiM puravari khuhiyau ramaNiyAu, jhANaTThiyamuNimaNadamaNiyAu / ka vi rahasai~ taraliya caliya NAri, bihaDaphphaDa saMThiya kA vi vaari| ka vi dhAvai NavaNivaNehalukha, parihANa Na galiyau gaNai mukha / ka vi kajjala bahalau ahare dei, NayaNullaeM lakkhArasu karei / NigaMthavitti ka vi aNusarei, vivarIu Dibhu ka vi kaDihiM lei / kavi Neuru karayali karai bAla, siru chaDivi kaDiyale gharai maal| NiyaNaMdaNu maNNivi ka vi varAya, majjAru Na mellai sANarAya / ka vi SAvaha NavaNiu maNe dharaMti, vihalaMghala mohai ghara saraMti / ka vi mANamahallI mayaNabhara karakaMDaho samuhiya caliya / thirathorapanohari mayaNayaNa uttattakaNayachavi ujjliy| 3.2.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jainavidyA jalayAtrA meM pota aura svajanoM kA bikharAva atyanta prasiddha abhiprAya hai| karakaMDa ke salilayAna ko cora hara le jAte haiN| dUsarI nAva taiyAra hotI hai| vaha laharoM ke vega se bikhara jAtI hai| rAjA dezAntara meM bhaTaka kara koMkaNa jA lagatA hai aura rAnI khambhAyata pahu~ca jAtI hai| vahIM, vaha eka kuTTinI ke hAthoM par3a jAtI hai| jaba vaha yaha kahatI hai ki binA grahaNa ke vezyA zuddha nahIM hotI taba vaha dyUta meM parAjaya kI zarta lagAtI hai| rAjA use dyUta meM harAtA hai / donoM eka dUsare ko pahacAna lete haiN| isI prakAra Takka vyApArI se apanA ghor3A bhI mola le lete haiM Nivapaharae~ turiyaI hayasamANu, tA corahiM hariyau salilajANa / raviuggame paravai Niyai jAva, Na vi pekkhai bohiya turau tAva / khar3a kaTTivi baMdhahu turiu teva, rayaNAyara lIlae~ tarahu jev| . taM raivi caDiNNau saralarAu, NiyaghariNihe sarisau suyasahAu / taho laharihiM baMdhaI toDiyAI, desaMtara rAe~ hiMDiyAI / tA uDDivi sUyau vaDi gayau riNau paravai laharihiM koMkaNaho / taho ghariNi maNohara vihivasaI Niya, khaMbhAyaccaho pttttnnho| 8.12 tahi laMbajhalaMbA kuTTIe~, sA viTThiI tAI viykkhnniieN| taM NisuNivi jaMpiu suMdarAe, iha jUvaI jo maI jiNai mAe / so sovai maI sahu~ bhaNiu tAeM, tA jiNiyA jUrva para tiyaaeN| 8.13 jaeNa pasiddhI kitti jAhe, devAviu gaharaNau teNa tAhe / appaNu puNu rayaNihiM gayau tetyu, sUyae~ sahu~ ramariNa ziviThThajetthu / sA bhaNiya teNa NaM mayaNadUu, lai suMdari khellahiM sArijUu / sA jittI teNa NarAhivaI jA huI maNe vihddpphddiy| tA tAeM viyANivi riNayaramaNu khaNe aMgeM paMgu samubhiDiya // 8.15 X jAvacchai tieM sahu~ tetthu rAu, tA turaya levi ko vi Takku prAu / tahi majjhi NihAliu rANaeNa, kiu UhaNu te sahu~ ttkkenn| bollAviu rAe~ NAma levi, tA ghoDeM joiu muhu vlevi| 8.16 X 2 sayalu vihaMjivi dutthiyAha, suhabhoyaNu diu bhukkhiyAha / jAvacchai sA tahiM rai karaMti, jiNaNAhaho calAI maNi saraMti / raiveyaI viTThau NiyaramaNu tahiM harisaI vaDDhiu aMsujalu / tA vijju camakkiya kasaNataNu sihikaMtae~ NaM jalaharu sajalu // 8.17 yahA~ viSamatA ke saMgharSa kI kasauTI para mAnavIya saMbhAvanAoM kI parIkSA hai jisameM jahAM-tahAM deva sahAyaka hai / mAnava kI saMbhAvanAoM ke ubhAra ke lie saMgharSa prayojanIya hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 17-- sthiti badalatI hai, pada haTatA hai, puruSa raha jAtA hai aura punaH pratiSThita hotA hai, yaha mAnava jIvana kI hI vizeSatA hai / guNa-karma-viziSTa vyaktitva ke layAtmaka prabhAva se saMbaMdhita abhiprAya taba dekhane ko milatA hai jaba padmAvatI eka sUkhe nirjana vana meM pahuMcatI hai aura vaha lahaka ke sAtha harA-bharA ho jAtA hai / rAma ke padArpaNa se daNDakavana phUla uThatA hai / sArA saMbhAra rabhasa aura vismaya se bharA-pUrA hai aidukkhu vahaMtI NiyamaNammi, saru muevi mahAsai gaya varaNammi / tA viThThau uvavaNa DhaMkharukkhu, mayarahiyau porasu gAImukkhu / tahiM rukkhaho tale vIsasai jAma, gaMdaNavaNu phulliu phaliu tAma / papphulliya-caMpaya baula cUya, layamaMDava sayala vi hariya hUya / aNNaNNahi samayahiM phalahiM je vi, phalabhAraI taruvara emiya te vi| bhamarAvali parimalagaMdhaluddha, gaM varaNasiri gAyai sara visuddha / kiM vammahu prAyau tahiM vaNNasi, taM suMdara bhAvai maho mnnnnmi| 1.14 mAnavetara prANiyoM se saMbaMdhita abhiprAya mAnavetara prANiyoM meM zuka, azva, hAthI Adi se saMbaMdhita abhiprAya hI adhika milate haiM / 'kau' kA zuka saMbaMdhI abhiprAya parighaTanA svarUpa kA hai aura 'samAdhi' pralaMkAra kA kAma karatA hai / 'pRthvIrAjarAso' aura 'padmAvata' ke zukasaMbaMdhI abhiprAya bhI parighaTanAtmaka haiN| 'kau' ke isa abhiprAyayukta prakaraNa kA sArAMza isa prakAra hai-'eka khecara zuka yoni meM utpanna huA / usane gvAle ko dhana kamAne ke lie use becane kI yukti btaaii| zuka ne mArga meM apanA buddhi prakarSa dikhalAyA-eka kuTTinI svapna kI ghaTanA ke lie eka seTha se dravya kA prAgraha kara rahI thii| zuka ne dravya ke pratibiMba ko Age kara jhagar3e ko nibaTA diyA aura rAjadvAra para jAkara rAjA ko paira uThAkara AzIrvAda diyA aura apanI kapaTa-kahAnI sunAI ki vaha eka bhIla ko cakamA dekara yahAM A gayA hai / usane rAjA ke sAtha samudra yAtrA kI aura jalayAna ke maMga ho jAne para bikhare logoM ko milA diyA / AtmA kisI bhI yoni meM avatarita ho, apanA camatkAra dikhAtI hI hai-- kheyara hayau koro, pvvymtyyssiiro| tuhu~ govAla laevi maI hi turaMtau puravaraho / kaMcaraNapaMcasaehiM phar3a jAevi dehi garesaraho // 8.3 sueNAvi jutto, puraM jhatti ptto| bharaNImo balAeM, girA komlaaeN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA . tumaM jeThThautto, suINe visutto|| tahe dehi davaM, NivArehi gavvaM / / 8.4 X mANi seTThi pAriso vi, demi dava jema ko vi| bappaNassa majhe bibu, lehi prakka ehu dancha / taM suriNavi paDuttara sA bhariNaya suiNaI ki gahaNau lahai cle| 8.5 tA sUeM uccAevi pAu, ahiNaMbiu pAsIvAeM rAu / pativajjai jaNavara pAhacAra, taha kavaDakahANau rayau phaar| 8.7 tahi cariu garesara sahu~ sueNa, devAviu pherau viddhbhenn| tA kIreM gayaNaMgaNu sarevi, avaloiu pANiu thiru krevi| 8.9 sUeNa NarAhiu takkhaNeNa, aNumagge pIyau tahu~ taNeNa / avaroppara citteM miliyaeNa, tA takkhariNa bhariNayau suuyenn| he paravai tuhu~ eha rayaNaleha, lai pariNahi kNcrnndivvdeh| 8.10 taho kahiya vatta tehi mi suehi, paNa bhariNaya te vi vynnllehi| 8.13 bhare supa bhAyara prAvahi etthu, tuhArau sAmiu acchAi ketyu| 8.14 azva saMbaMdhI abhiprAya kA nibaMdhana 'paMcataMtra' kI kayana bhaMgimA se hotA hai / ghor3A bhI vaha aisA hai ki jamIna se usakA para hI nahIM lagatA hai / rAjA bhUla se kazAghAta kara detA hai aura ghor3A le ur3atA hai / vaha sAgarataTa para le jAkara chor3atA hai / samudra saMtaraNa meM yaha ghor3A bhI bichur3a jAtA hai aura eka Takka ke hAtha par3a jAtA hai / rAjA use punaH kraya kara letA hai / rAjaparivAra kI parIkSA ke avasara kA Ayojana isa zaurya ke mAdhyama se huA hai aura zaurya-dharya ke prakAzana ke lie prakaraNa nikala AyA hai / azva meM bhI vega-vaicitrya ke atirikta anya kisI vizeSatA kA ullekha nahIM hai tahiM viTThau girivarataNau prAsu, gau vaDavAsaMgaho kAmavAsu / mAsuMdara ghoDau tAe~ jAu, paraNiyale laggai pAhi pAu / maI jAriNau so vijjAhareNa, tuha prakkhiya gehaparavvaseNa / ghari acchai maMtihe so caraMtu, taM suriNavi garesara gau turNtu| 8.8
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 19 kIreNa NivAriu deva ghAu, mA payahi chaMDahi riNayasahAu / raNaraNAheM turayaho suyachaleNa, kasatAuNu kiu koUhaleNa / tA turau turaMtau ehayaleNa, gau sAyara laMdhivi duurenn| 8.9 tahi majjhi NihAliu rANaeNa, kiu UhaNu te sahu~ ttkkenn| bollAviu rAe~ raNAma levi, tA ghoDeM joiu muhu valevi / .aibumbalu UhaNu jo kimo vi, sovaSNu devi teM kiNiu so vi| 8.16 hAthI saMbaMdhI abhiprAya jina-bimba kI sUcanA se saMbaddha hai / vAmI meM jina-bimba nIce dabA hai / eka hAthI sarovara se kamala lejAkara vAmI meM diye jina-bimba kI pUjA-arcanA aura abhiSeka karatA hai / usa seMdha aura sugaMdha se karakaMDa ko usa jina-bimba ko bAhara nikAlane kI preraNA hotI hai / atizaya kSetroM se isa prakAra ke Azcarya jur3e hue haiN| mahAvIra kSetra se gvAle kI gAya kA prAzcarya jur3A hai NihAliya acchahiM jAva varaNammi, suvAraNa pattau nAva khrnnmmi| ... sarovare pomaI levi karidu, samAyau pavvau gAI samudu / / jhalAjhala kaNNaraeNa saraMtu, kavolacueNa maeNa jharaMtu / supiMgalaloyaNa daMtarhi saMsu, caDAviyacAvasamuNNayavaMsu / durehakulAI sudUre karaMtu, disAmuha suMDajaleNa bharaMtu / kareNa saroyasayAI haMratu, sumottiyadAma sireNa dharaMtu / . teM kariNA leviNa paMkayaI kara bharevi jaleNa turaMtaeNa / paridakkhiraNa deviNa siMciyau teM pUjiu vAmiu bhviyenn| 4.6 isase yonibheda se vyavahArabheda kI AzaMkA nirasta hotI hai aura prANimAtra ke sAtha samAna vyavahAra, ahiMsA kA bhAva banatA hai| sAdhanasiddhi se saMbaMdhita abhiprAya sAdhanasiddhi se saMbaMdhita abhiprAya kA viniyoga kavi ne taba kiyA hai jaba vaha maMtriyoM kI IrSyAlu vRtti ke varNana meM dattacitta huA hai / eka brAhmaNa kumAra eka dina eka vidyAdharI kA A~cala le pAtA hai / vaha vastra eka vaNik ke mAdhyama se rAjA ke pAsa pahuMcatA hai, rAjA vaise vastra kI mAMga karatA hai / brAhmaNa vana meM jAkara eka rAkSasI siddha karatA hai jo kabhI vyAghrI banakara dUdha detI hai aura kabhI bolatA pAnI bana jAtI hai / isa prakAra rAnI aura maMtrI ke praNaya aura SaDyantra kA bhaMDAphoDa ho jAtA hai aura maMtrI nikAla diyA jAtA hai| isa abhiprAya kA prayoga rAjya ke atyAcAra ke nirAsa ke lie huA hai gau sivi bAhiri paTTaNaho so rayaNihi~ juNNaeM maDhe vsiu| tahiM pAyau vijAhariNiyara te deksivi so maNi ullsiu| 10.18
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA taho aMcale laggau so khaNeNa, savvAu paNadvau taho bhenn| taM layau vaNIseM devi bavvu, te appiu rAyahI aMsu bhancha / so pucchiu rAe~ avara atthi, jai prANahi tA tuha vemi hatyi / TevaMtI kattI NivakareNa, tahi diTThI rakkhasi tAva teNa / jANeviNa rakkhasi bamhaNaI bhayakaMpira aggaI taho bhaNaha // 10.19 mA mArahi sAmiya saMvarehi, taM karami savya jaM tuhu~ bhaNehi / 10.20 xxx ghari NIya garidaho bamhaNeNa, sA prappiya vagdhiNi takkhaNeNa / 10.21 teM rakkhasi prANiya jalu karevi, bolAviu Nivamaggae~ ghrevi| 10.22 devI prAkaTya abhiprAya kA prakaraNa taba upasthita hotA hai jaba rativegA devI se apane pati kA kuzala-kSema jAnanA cAhatI hai / vaha padmAvatI devI kI pUjA karatI hai aura devI prakaTa hokara gupta vRttAnta sunAkara use dhairya baMdhAtI hai / isa abhiprAya se manaHzuddhi aura bhAvanA kI zakti kA saMketa milatA hai samaccivi pUjivi jhAyai jAva, samAgaya devaya pomiNi tAva / samaMtharalIla sakomalabhaMgi, kuNaMtiya kA vi praubviya bhaMgi / viNimmiyatvasamiti khaNeNa, sarIraI rattiya sukhamameNa / karehi cahiM karaMti gugAla, sapotyayabhiMga samuddamuNAla / sakaMlakagNaphuraMtakavola snneurkiNkinnimehlrol| phaNIphaNapaMca sireNa dharaMti, pasaNNiya jimmala kA vi karaMti / mahIyali pAyasaroya thavaMti, suhAvieM vANieM ki pi cavaMti / disAha muhammi pasAriyadhAmu, urammi NivesiyamotiyavAmu / vara demi bhaNaMtI devi khaNe raiveyahe maggaI guNabhariya / tuhu~ maggi kisoyari jaM hiyaI tau kAraNe paraNiheM pravariya // 7.13 X aNurAeM maulevi karajuvalu siru gavivi payatta praNusariya // vijjAharu so Na vi patthi tahiM tasu taNiya kera je Na vi dhariya // 7.15 varNana rUr3hiyA~ 'khalanindA' saMbaMdhI rUr3hi 'kau' meM eka udAharaNa ke rUpa meM uddhRta hai| eka guNasAgara vaNik kA eka ceTI se prema ho gayA / use garbha raha gyaa| usane rAjA ke mayUra ke mAMsa kI icchA prakaTa kii| vaNik ne rAjA ke mayUra ke nAma se manya pakSI kA mAMsa use khilA diyA / ceTI vizvAsaghAta karatI hai aura vaNik vipatti meM par3a jAtA hai
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 21-- saMsaggu kiyau sahu~ ceDiyaI kuDileNa ya vaNiNA jAma tahi / tA jAyau gambhu khaNeNa tahe saMjaNiya maNoraha sayala jahi // 2.14 tA turiu tAe~ so vaNiu uttu, maho ekku vayaNu tuha~ kari Niruttu / eha rAyaho varahiNimaMsueNa, maho dijjai jIvami nnicchenn| tA gayau turaMtau vaNipahANu, taho barahiNi sammuhu~ la' ThANu / so barahiNu lhikkivi jIu pravara, ghare jAivi teM tahe viSNu pavara / so saNivitAe~ caDieM NivAsu, sihivaiyaru prakkhiu sayalu tAsu / so garavai ruTThau vaNivarAsu, mAraNaha~ samappiu tlvraasu| 2.15. isase jur3A sajjana-prazaMsA kA prakaraNa hai / eka rAjA vana meM bhUkhA-pyAsA bhaTaka gayA / vahAM vaNik ne use tIna madhura phala die / rAjA ne use apanA maMtrI banA liyA / eka dina usa vaNik ne rAjA ke putra kA apaharaNa kara liyA aura usake vastrAbhUSaNa eka vilAsinI ko de die / rAjA ko isakA patA cala gayA / taba rAjA ne maMtrI se saMtuSTa hokara kahA-'una tIna phaloM meM se eka phala kA RNa ne mativara maMtrI kA cukA diyaa| anya do phaloM kA RNa abhI bhI hai, kSamA kiijie|' maMtrI isase pAnI-pAnI ho gayA aura putra lAkara rAjA ko bheMTa kara diyA vANArasiNayari maNohirAmu, araviMdu parAhiu atthi NAm / saMtosu vahaMtau NiyamaNammi, pArakhiheM gau ekkahiM viNammi / jalarahiyahi~ praDavihiM so paDiu, tahiM tavhae~ bhukkhae~ vigNaDiu / pramieNa viNimmiya suhayarAi, taho diNNai vaNiNA phalaI taaii| saMtuTThau taho vaNivaraho rAu, ghari jAivi taho diNNau pasAu / uvayAra mahaMtau jANaeNa, vaNi Nihiyau maMtipayammi tenn| 2.16 xx x tA ekkahiM viNi maMtIvareNa, taho rAyaho gaMdaNu harivi teNa / mAharaNaiM leviNu vihikarAsu, gau turiu vilAsiNimaMdirAsu / tA keNa vi ghiThe turiyaeNa garaNAhaho aggaI bhaNiu / upalakkhiu tuha suu deva maI so gavalai~ maMtieM haNiu / 2.17 taM vayaNuM suviNa saralabAhu, saMtuTThau maMtihe gharaNiNAhu / . tihi phahi majjha ekkaho phalAsu, girahariyau riNu maI maivarAsaH / .... pravarAha boNi majja vi khamIsa, khaNi huyau pasaNNava paraNiIsa / ... pariyANivi maMtiI rAyaNehu, NivaNaMdaNu appiu vivvavehu / 2.18 jina-pratimA kI acalatA se saMbaMdhita eka varNana rUr3hi taba dekhane meM AtI hai jaba amitavega aura suvega use jina-stuti ke lie parvata para rakha dete haiN| jina kI vaMdana-bhakti se lauTane para jaba ve use uThAne lagate haiM, taba vaha apane sthAna se calAyamAna nahIM hotI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ee tahi raena / pachiMdeM prAyaha~ keraeNa, jirNAvaba karAvahu~ u maNivi prabhattIbharehi, saMgahiya paDima behimi karehiM / jiNapAsahI bahurayarNAhaM kalIya, uccAevi sA te saMcalIya / X X X tarhi daNahatti karevi be vi, NiyapaDimahiM sammuha~ gaya valevi / tahi~ jAivi sA puNu lehiM jAma, NiyayANaho Na calai paDima tAma / maMjUsa karevi to bhaya ehi~, NikkhaNivi mukka bhUmIe~ tehi~ / bhAratIya sAhitya meM citradarzana se premotpatti kI eka dIrgha varNana karakaMDa citrapaTa ko dekhakara mugdha ho jAtA hai aura usameM saMjvara aura vyAdhi ke hone lagate haiM so bhaNiya karakaNDa NiveNa, paDu apyahi dekkhahu~ sahu~ hiena / tA teNa samappiu patthivAsu, jaNu rastau praNurAeNa jAsu / so paMcavaNNu guNagaNasahaMtu, karakaNDaI joyiu par3a mahaMtu / tAhi~ rUu salakkhaNu teNa biTTha, NaM mayaNavANu hiyavae~ paiTTha / muhakamala sauhau dohasAsu, jaru bAhu arocaku huyau tAsu / karaDaI joiu par3a pavaru thiu hiyavae~ viMbhiu ekku khaNu / laya kahiya taho virahu te mauliu NavaNiu vimaNamaNu / teM kANi jaivaru ekku biTTu, taho tosu mahaMtau maNe paThThe / khelaMtu aheDau rAyauttu tA tetthu khaNoM ko vipattu / paramparA hai / cihna prakaTa paMcANu visas jahiM samatthu maI savaNu suhAvau laghu etthu / taho phalai~ lahesami rAyalaccha, bhuMjesami meiNi hariyakucchi / maho dehi bhaDArA savaNu eha, lai bhUsaNu ghoDau divvadehu / fararaNadevie~ to purau NiyavijjaeM Nimmiu jaM ji taNu / taM. mellivi kIyau avaru puNu pekkhataha~ pasarai jeNa: maNu I jaina vidyA 5.7 kokkAivi mAliu kusumadattu, saMsaeNa papucchiu niviDagattu / tuha taNiya bAla ki hoi eha, kiM zraNaho kAsu vi kahi saha / 5.8 3.4 7.1. 7.2 azubha kanyA ko nadI meM bahA dene kI bhI eka varNana rUr3hi aneka granthoM meM milatI hai / 'mahAbhArata' meM karNa ko gaMgA meM bahA diyA jAtA hai aura 'paumacariya' meM sItA ko mandodarI bahA detI hai kyoMki vaha apane pitA ke lie azubha batAI gaI hai / 'kau' meM padmAvatI ko isI kAraNa yamunA meM bahA diyA jAtA hai jise mAlI kI patnI kusumadattA pakar3atI hai / usameM svarNamayI aMgulI - mohara lagI hai jisa para usake mAtA-pitA kA nAma likhA hai / * isase usake kulazIla kI pahacAna ho jAtI hai--
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA ta kahiu gariMdaho mahiyali caMdahI ghariNie~ maho kusumttii| gaMgAjalavAhe suThu agAhe pAviya eha maMjUsaI / sA vi joiyA NiveNa, gANasAyaraM gaeNa / tammi diTu hemakaMtu, aMgulIu NAmavaMtu / tAva teNa suMdarAI, vAiyAI akkharAI / eha bAla rAyadhUva, kAmagehu jA vi hUva / kausaMbiyarAyaho pasariyachAyaho vasupAlaho paumAvai duhiya / iya maNNivi rAe~ kayapraNurAe~ sA khaNi pariNiya duhamahiya / 1.7 - abhiprAya aura varNana-rUr3hiyA~ sAhitya ke pramukha tattva haiM / inakA saMbaMdha lokamanovijJAna aura lokaruci se hai / ye kAvya kI prakriyA meM bhI yogadAna karate haiM aura phalaprApti meM bhii| inase kAvya kA pramukha prayojana lokamaMgala ghaTita hotA hai, vismaya se grahaNa AkarSaka aura AnaMdaprada ho jAtA hai / yaha vismaya sAdhAraNIkaraNa kI prakriyA ko atyanta 'sarala banA detA hai / inase kathAnaka meM pravega bhI AtA hai aura vizrAMti bhI ghaTita hotI hai / jIvana ke badalAva meM zraddhA aura dRr3hatA hI utpanna nahIM hotI, ramaNIyatA bhI A jAtI hai| loka kI ekatA ke to ye pramukha sAdhana haiM aura saMskRti ke vikAsa ke aitihAsika sAkSya / rASTra ke bhAvAtmaka ekIkaraNa meM inakI mAja bhI sArthakatA hai| 1. kalA ke vaicArika aura sauMdaryAtmaka pahalU, AbnerajIsa, pI. pa. hA. 1984, pR. 144 /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ azaraNa-bhAvanA paisarau, suralou aha vivare suragirihi Aruhau, paMjahi taNu baMdhavaha mirttAha, puttaha sutthiyau, ha bhariyara pariyarau, u tehi puNu bala eu cakkaharU, suraNAhu he khayaru / jamu varuNu dharadharaNu, Na vi hoi ku vi hoi ku vi saraNu / praNusarau / chuhau / karadhariyakuMte hi / rakkhayau / dhariu / artha - cAhe guphA meM praveza kara le, cAhe suraloka kA anusaraNa kare / cAhe sumeru para car3ha jAe yA apane zarIra ko piMjar3e meM banda kara le / cAhe bandhu, mitra evaM putragaNa apane hAthoM meM bhAle liye bacAte raheM, mantra se rakSA karate raheM yA yoddhAoM ke samUha se ghere raheM phira bhI mRtyu se bacA nahIM jA sktaa| ye bhI usakI rakSA nahIM kara sakate / baladeva, cakradhArI, khagendra, varuNa, zeSanAga inameM se koI bhI ( usakA ) zaraNa nahIM ho sakatA / karakaNDacariu 9.7
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaMDacariu kA kAvyazAstrIya mUlyAMkana - DaoN0 mahendrasAgara pracaMDiyA manuSyagati prANI kI zreSTha avasthA hai / isa avasthA meM prANI mati, zruti, avadhi tathA mana:paryaya jJAna kA pUrNa vikAsa prApta kara sakatA hai| isase bhI agAr3I jaba saMyama sAdhanA meM pravRtta hokara nivRtti kI ora unmukha hotA hai taba grAja nahIM to kala antatogatvA eka dina avazya kevalajJAna ko jagAne meM samartha ho jAtA hai / isa avasthA meM prANI apane vasukarmoM ko pUrNataH vinAza kara svayaM avinAza rUpa meM pariNata hotA hai / mokSa puruSArtha tabhI caritArtha hotA hai / mati ra zruti jJAna ke dvArA vaha bhava bhramaNa ke rUpa ko samajhane kA prayAsa karatA hai / prANI jo bAhara se sIkhatA hai usa arjita abhijJAna ko vaha dUsaroM taka pahuMcAne ke lie prAtura utkaNThita rahatA hai / yahI prAturatA aura utkaNThA use abhivyakti kI zakti pradAna karatI hai / yadyapi abhivyakti prAdamI kI svayaMbhU zakti hai jisakA vikAsa vaha abhyAsa dvArA sampanna karatA hai / abhyAsa ke prabhAva meM vidyA bhI viSa ho jAtI hai-- anabhyAse viSaM vidyA / parA, pazyanti, madhyamA aura bekharI ye vANI kI cAra prAdima avasthAe~ haiM / 1 'vikhareNu baikharI' arthAt jo antaraMga ke bhAva kaNTha se nisRta ho bikhara jAeM ve hI baikharI vANI kA rUpa grahaNa kara letI haiM / AdamI kI prAdima abhivyakti kAvyamaya rahI hai / 'kaveridaM kAryabhAvo vA' zrarthAt kavi dvArA jo kArya sampanna ho, vahI vastutaH kAvya hai / 2 kavi zabda kI ku dhAtu meM prac pratyaya jor3akara vyutpatti niSpanna kI gaI hai / ku kA artha hai
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA vyApti arthAt srvjnytaa| phalasvarUpa kavi sarvajJa hai, draSTA hai| isalie zruti meM spaSTa kiyA hai-kavirmanISI paribhUH svayaMbhUH / yahA~ paribhUH se tAtparya hai jo apanI anubhUti meM saba kucha sameTa le aura svayaMbhU jo apanI anubhUti ke lie kisI kA bhI RNI na ho / kAvya usI manISI kI sRSTi hai jo svayaM sampUrNa aura sarvajJa hai / isa dRSTi se karakaNDacariu eka utkRSTa kAvya hai aura muni kanakAmarajI zreSTha kavirmanISI haiN| kAvya kA prayojana viSaya para carcA karate hue kAvyazAstriyoM ne mUlyavAn carcA kI hai aura isa dRSTi se sthApanA kI ki jahAM taka kAvyaprayojana kA sambandha hai, prAcAryoM ne vyAvahArika dRSTi ko apanAte hue kAvya ko dharma, artha, aura kAma ke atirikta mokSa kA bhI sAdhana batalAyA hai / puruSArtha catuSTaya puruSa ko pUrNatA pradAna karatA hai / pUrNatA kA aparanAma satya hai / kavitA kA lakSya satya kI zubha jyoti hai jisake dvArA manuSya apane astitva ko santulita evaM samanvita banAne kA prayatna karatA hai / isa prakAra kAvya pavitrIkRta jIvana hai / kAvya hRdaya aura buddhi kI saMzliSTi hai| use mAtra rasavAda ke antargata sImita karanA ucita nahIM / yadyapi Aja kAvya ko rasamUlaka-prabandhakAvya, bhAvamUlaka gItikAvya tathA parihAsamUlaka parihAsa athavA viDambanA kAvya mAnate haiN| spaSTa hai ki rasa evaM bhAva kAvya ke hRdaya pakSa haiM jabaki vicAra tathA parihAsa camatkAra vastutaH bauddhika pakSa hai / isa prakAra kAvya tattvoM meM do rUpa sthira kie gae haiM yathA- . 1. bhAva pakSa 2. kalA pakSa bhAva pakSa meM kAvya-kathya-kathAnaka, rasaparipAka tathA prakRti-citraNa kA samAveza rahatA hai jabaki usake kalA pakSa meM bhASA, zailI, alaMkAra, chanda, rIti, guNa Adi tattvoM kA sahayoga rahatA hai| kAvya ke nirmANa meM kavi ke svabhAva, saMskAra aura deza-kAla kI paristhitiyoM kI bhI mahattvapUrNa bhUmikA hotI hai / kAvya para tatkAlIna badalatI lokaruci kA bhI prabhAva par3A karatA hai / isa prakAra jIvana-paddhati ke antara se kAvya-paddhati meM bhI parivartana ho jAtA hai / yugadharma aura kAvyalekhana meM ananya sambandha hai / vivecya kavi muni kanakAmara kA samaya vikrama kI 12vIM zatAbdI hai aura unakI ekamAtra kAvyakRti 'karakaNDacariu' kA racanAkAla gyArahavIM zatI kA madhyabhAga siddha hotA hai / karakaMDacariu para tatkAlIna pracalita sAmAjika pravRttiyoM, paramparAoM tathA sAhityika rIti-rivAjoM kA prabhAva parilakSita hai / yahAM kAvyazAstrIya nikaSa para prastuta grantha kA aMkana-mUlyAMkana karanA hamArA mUlAbhipreta rahA hai| vivecya kAvya karakaMDacariu eka prabandhakAvya hai / isakA mUlakathya rAjakIya paramparA se dIkSita hai tathApi usameM aneka avAntara kathAnakoM kA bhI samAveza hai| kAvyarUpa kI dRSTi se yaha eka carita-kAvya hai| apabhraMza vAGmaya meM cariu-kAvya racane kI paddhati prArambha se hI rahI hai / yadyapi apabhraMza sAhitya meM karakaNDacariu ko khaNDakAvya kI koTi meM rakhA
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 jainavidyA gayA hai para yadi isakA kAvyazAstrIya dRSTi se vicAra kareM to yaha kAvya prabandha athavA mahAkAvya kI koTi meM parigaNita kiyA jAnA caahie| saMskRta mahAkAvya kI paribhASA nizcita karanevAle prAcInatama bhAratIya AlaMkArika prAcArya bhAmaha haiM / unake anusAra mahAkAvya lambe kathAnakavAlA, mahAn caritroM para prAghRta nATakIya paMcagranthiyoM se yukta, utkRSTa aura alaMkRta zailI meM likhita tathA jIvana ke vividha rUpoM aura kAryoM kA varNana karanevAlA sargabaddha sukhAnta kAvya hI mahAkAvya hotA hai / unhoMne prAkRta apabhraMza ke mahAkAvyoM ke rUpa ko pAribhASita kara jo svarUpa pradAna kiyA vaha AcArya daNDI kI paribhASA ke anurUpa hI hai tathApi navInatA itanI bhara dI hai ki unhoMne lakSaNoM ko zabda vaicitrya, artha-vaicitrya aura ubhaya- vaicitrya meM rasAnurUpa sandarbha, prarthAnurUpa chanda, samasta lokaraMjakatA Adi kA honA Avazyaka mAnA hai / " AcArya vizvanAtha ne pUrvavartI sabhI prAcAryoM ke matoM kA samAhAra karake, para vizeSa rUpa se prAcArya daNDI kI paribhASA ke AdhAra para apane lakSaraNa nirdhArita kie 110 unhoMne apanI paribhASA meM mahAkAvya ke bAhya yA sthAyI lakSaNoM kA hI adhika nirdeza kiyA hai / unhoMne yaha zarta lagA dI ki mahAkAvya kA nAyaka kulIna honA caahie| ATha yA usase adhika sarga hone cAhie; vIra, zrRMgAra tathA karuNa meM se kisI eka rasa kI pradhAnatA honA Avazyaka hai / saMskRta, prAkRta tathA apabhraMza ke kAvyazAstrIya prAcArya bhAmahaparyanta prAcArya vizvanAtha tathA hemacandrAcArya dvArA nirdhArita mahAkAvya nikaSa para yadi sAvadhAnIpUrvaka vicAra kareM to munivara zrI kanakAmara dvArA viracita karakaNDacariu eka mahAkAvya pramANita hotA hai, mAtra khaNDakAvya nahIM / karakaMDacariu kA kathAnaka rAjakIya sambhrAnta parivAra se sambandhita hai / isa grantha meM karakaMDa mahArAja kA caritra varNana kiyA gayA hai / kathya athavA kathAnaka kA nAyaka ukta guNoM se bhimaNDita hai / caritanAyaka kI kathA ke atirikta pravAntara nau kathAeM bhI varNita haiM / kAvya kathya kA mukhyoddezya caturvargaphala kI prApti rahA hai| svayaM nAyaka karakaNDa mahArAja jAgatika pUrNa vikAsa ko prApta karatA hai aura apanI prANapriya janatA ko sabhI sukha-suvidhAeM juTAtA hai / vaha svayaM bhI bahuvidha saMgharSapUrNa jIvana jItA hai, bhogopabhoga bhogatA hai aura jIvana ke uttarArddha meM apane putra ko rAjya kI bAgaDora sauMpa kara munirAja se dIkSA grahaNa kara AdhyAtmika utkarSa meM laga jAtA hai / yaha mokSa puruSArthaM ko caritArtha karanevAlA Adarza hai / avAntara kathAoM meM kavi ne kisI na kisI artha abhiprAya kI abhivyaMjanA kI hai jo mUla kathA ko gati pradAna karatI haiM / kathAnaka rUr3hiyoM kI dRSTi se isa kAvya kI kathA pratyanta samRddha hai / aneka sthaloM para mukhya kathA meM loka kathAoM kI bhanaka milatI hai / 11 vivecya kAvya meM mAnava jagat aura prakRti-jagat donoM kA sajIva varNana upalabdha hai / karakaNDa ke daMtipura meM praveza karane para nagara kI nAriyoM kI hArdika vyagratA mukhara ho uThatI hai / kAvya sauSThava kI dRSTi se yaha varNana atyanta rasapUrNa tathA AkarSaka bana par3A hai / 12 kavi deza, nagara, grAma, prAsAda, dvIpa, zmazAna zrAdi ke varNana meM bhI atyanta paTu hai / sarovara dhAnya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA se bhare kheta, kRSaka-bAlAeM, pathika, vikasita kamala Adi kA citraNa sajIvatA aura sahaja svAbhAvikatA kA saMcAra karatA hai / 13 mahAkavi muni kanakAmara ne vivecya kAvya meM zrRMgAra, vIra tathA bhayAnaka rasoM kA bejor3a varNana kiyA hai / nArI-saundarya meM kavi ne kavi-paramparA kA Azraya liyA hai / paramparAnumodita upamAnoM kA prayoga kara nArI ke nakhazikha kA citraNa kiyA hai / rativegA ke vilApa meM UhAtmakatA ke darzana hote haiM 14 to vahAM saMvedanAtmaka kRtyoM kA bAhulya hai / isI prakAra madanAvalI ke saha ne para nAyaka karakaMDa kA vilApa bhI pASANa ko pighalA denevAlA hai|15 pAtroM ke puruSArthoM ko kathAnaka meM isa prakAra citrita kiyA hai ki saMsAra kI nazvaratA aura asthiratA mukhara ho uThI hai / yahAM kAla ke prabhAva se koI bacatA nahIM (9.5) / pratyeka prANI apane karmoM ke lie uttaradAyI hai| vaha apane karmoM ke phala ko akelA hI bhogatA hai / isa zAzvata satya ko kavi ne bar3I prabhAvanA tathA mArmikatA ke sAtha zabdAyita kiyA hai (9.6) / vivecya kAvya kI tRtIya saMdhi meM kavi ne nAyaka ke gaMgAtIra pahuMcane para gaMgA nadI kA mAlaMbanakArI sajIva citraNa kiyA hai / gaMgAdhArA bhujaMga kI mahilA, himavaMta girIndra kI kIrti jaise sabhI upamAnoM ke AropaNa se mAnavIkaraNa sAkAra ho uThA hai| agaNita bhaktoM dvArA snAna tathA Aditya jalAkarSaNa se gaMgA svayaM anubhava karane lagI mAno maiM zuddha hUM, svamArgI hUM ataH mere Upara ruSTa na hoiegaa| gaMgA-varNana jahA~ eka aora AlambanakArI prakRti-citraNa karane meM kavi kI paTutA pramANita karatI hai vahA~ dUsarI ora lakSaNA tathA vyaMjanA zaktiyoM kA. svAbhAvikatApUrNa adbhuta prAkalana draSTavya hai (3.12) / vivecya kRti ko daza saMdhiyoM/sargoM meM vibhakta kiyA gayA hai| vividha dharmoM meM samAdRta mahApratApI saccaritra mahArAja karakaMDa ke carita ko sampUrNa rUpa se citrita kiyA gayA hai jisameM sarasatA hai, subodhatA hai aura hai gajaba kA AkarSaNa / isa prakAra abhI taka karakaMDacariu ko khaNDakAvya nirUpita kie jAne para Azcarya hotA hai| mAnavI kalyANa tathA puruSArtha catuSTaya kA kramika vikAsa vyakta karanevAle caritrapradhAna kAvya ko dhArmika saMjJA de kara sAhityika siMhAsana se utAranA kAvyazAstrIya vivecanA kI viDambanA nahIM to aura kyA hai ? karakaMDacariu eka vizuddha prabandha tathA mahAkAvya hai jisake prabhAva se uttaravartI kAvya-paramparA anuprANita hai| santoSa kI bAta yaha hai ki pro. nAmavara siMha ise prabandhakAvya to svIkArate haiN| daza saMdhiyoM ke isa prabandhakAvya ke tIna cauthAI bhAga meM karakaMDa kI mukhya kathA hai aura zeSa cauthAI bhAga meM nau avAntara kathAnoM kA kalevara hai| ina avAntara kathAnoM meM se eka kathA naravAhanadatta kI hai jo saMskRta meM pracalita kathA se thor3I bhinna hai| ye avAntara kathAeM rAjA ko nIti kI zikSA detI haiM aura isIlie kavi ne inheM kAvya meM samAhita kiyA hai / 18 yaha saca hai ki ina avAntara kathAnoM ko hama bodhakathAeM bhI kaha sakate haiM para kAvya meM unmArga se haTakara
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 29 sanmArga kI ora unmukha karane ke prayojana ke lie caritra-citraNa kI isa paramparAnumodita paddhati kA anumodana karanA bhI kavi ko iSTa rahA hai| isase kathotkarSa meM koI bAdhA nahIM par3atI hai| sambhrAnta kathAvRtta ke sAtha hI kavivara ne prakRtivarNana meM bhI udAratA se kAma liyA hai / kAvya meM prakRtivarNana prAyaH tIna prakAra se kiyA gayA hai yathA 1. Alambana rUpa meM, 2. uddIpana rUpa meM aura 3. AlaMkArika rUpa meM / ullekhanIya bAta yaha hai ki kavi ne vivecya 'karakaMDacariu' meM prakRti-varNana tInoM hI prakAra se kiyA hai / samudra varNana (71.0-12) jambUdvIpa varNana, bharatakSetra varNana, gaMgA-jamunA varNana (1.3) zmazAna varNana (1.3) bhISaNa vana varNana, (4.5) sarovara varNana (4.7) Adi prathama koTi ke prakRti-varNana ke udAharaNa haiM / cauthI saMdhi meM rAjA ke pazcAttApa prakaraNa meM prakRti kA uddIpanakArI varNana draSTavya hai (4.15) / isI prakAra pAMcavI saMdhi meM madanAvali ke apaharaNa prakaraNa meM karakaMDa ke vilApa-saMdarbha meM prakRti kA uddIpanakArI varNana ullekhanIya hai (5.15) / jahAM taka prakRti ke prAlaMkArika rUpa meM varNana kA prazna hai, kavi ne isa koTi kA varNana bhI kiyA hai| bhAvotkarSa kI dRSTi se yaha varNana kavi ne avazya kiyA hai kintu pAMDitya pradarzana kI kAmanA se vaha kosoM dUra rahA hai / upamA, rUpaka tathA utprekSAoM ke prayoga meM nAnA prakRtitattvoM kA upayoga kiyA gayA hai| jahA~ taka rasayojanA kA prazna hai vivecya kAvya meM zRMgAra aura vIra rasa pradhAna rasoM ke rUpa meM niSpanna hue haiN| inake sahakArI rasoM meM bhayAnaka, vIbhatsa tathA zAnta rasoM kA udreka darzanIya hai| rAniyoM ke rUpa-saundarya aura nArI ke nakhazikha varNana meM saMyoga zRMgAra tathA viyogAvasthA meM vipralambha zRMgAra rasa kA sundara pAripAka huA hai| tIsarI saMdhi meM AkramaNakArI saMnyaprakaraNa tathA karakaMDa aura campAdhipa kA yuddhaprasaMga vIrarasodreka ke lie ullekhanIya hai (3,13,16) / isI saMdhi meM bhISaNa saMgrAmasaMgharSa meM vIbhatsa rasa kA udreka draSTavya hai (3.15) / jahA~ taka zAnta rasa ke udreka kA prazna hai kavi ne nAyaka ke vairAgya-bhAva-prasaMga meM zAntarasa kI gaMgA bahAI hai (9.4) / yahIM para caturtha puruSArtha kA samArambha hotA hai / isa prakAra bhAva pakSa kI dRSTi se yaha nirvivAda kahA jA sakatA hai ki kavi ne prastuta kAvya meM una sabhI tattvoM kA svAbhAvika rUpa meM prayoga kiyA hai jo eka saphala mahAkAvya athavA prabandhakAvya ke lie apekSita hotA hai / bhASAbhivyakti meM bhASA kA mahattvapUrNa sthAna hai| karakaMDacaritra kI bhASA apabhraMza hai / mahAkavi svayaMbhU tathA puSpadanta kI sAhityika tathA zuddha apabhraMza kI apekSA muni kana ne tatsama, tadabhava tathA dezaja zabdoM ke sAtha-sAtha lokapriya tathA sarala lokoktiyoM kA prayoga kiyA hai / ApakI bhASA ko samajhane ke lie apabhraMza bhASA kI sAmAnya kintu mAvazyaka pravRttiyoM kI ora dhyAna denA anivArya hai| apabhraMza meM saMskRta kI bhAMti za, Sa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 janavidhA kA prayoga nahIM hai / yahAM danti 'sa' se kAma calAyA jAtA hai / apabhraMza meM repha kA prayoga prAya: nahIM hotaa| sAmAnya zabda kA sAmAnya rUpa hI vyavahRta hai| yathA indr-iNd| paramparAgata rUDhaprayoga meM na ke sthAna para Na kA prayoga parilakSita hai yathA-vinAza-viNAsa, zaraNa-saraNa nivAsa-NivAsa Adi / kha, gha mahAprANa ke sthAna para ha kA prayoga draSTavya hai yathA-krodha-koha, bhavati-hoI, mahodadhi-mahovahi tathA duHkha-duha aadi| svara bhakti dvArA saMyukta varNa kA saralIkaraNa kiyA gayA hai yathA-zrI se siri, bhavya se bhaviya Adi / saMyukta vyaMjana ke samIkaraNa meM kisI eka kA lopa honA huA hai tathA svara kA hasva-dIrghatva Adi bheda parilakSita haiM yathAssarAmi se sarami, devendra se deviMda, phaNIndra se phaNida tathA narendra se nariMda Adi / Natva tathA satva rahita athavA sahita madhya vyaMjana kA lopa hokara ya athavA va zruti honA draSTavya hai yathAdinakara se dinayara, anupama se aNuvama, bhujaMgama se bhuvaMgama Adi prayoga parilakSita haiN| prAkRta kI prathamA vibhakti 'o' apabhraMza meM laghu prayatnapUrvaka 'u' ho jAtI hai| isI prakAra prAkRta kI SaSThI 'ssa' apabhraMza meM 'ho' ho jAtI hai / yathA-jiNavarassa se jiNavaraho, NamaMtassa se NamaMtaho tathA sumaraMtassa se sumaraMtaho Adi / munivara kavi kanakAmara digambara jaina tapasvI rahe haiN| digambara muni sadA padayAtrI hote haiM / aisI sthiti meM lokadhvani kA unheM bArIkI se paricaya rahA hai| yahI kAraNa rahA hai ki kavi ne bhASA ko prabhAvotpAdaka banAne ke lie bhAvAnurUpa zabdoM kA prayoga kiyA hai / rativegA-vilApa meM yaha rUpa vizeSakara ubharakara AyA hai / " dhvanyAtmaka zabdoM ke prayoga se bhASA meM lAlitya kA sAmaMjasya huA hai|18 kavi kI bhASA kI anyatama vizeSatA rahI hai ki thor3e se zabdoM dvArA sajIva tathA sundara citra prastuta karane meM apUrva saphalatA kI prApti / naravAhanadatta ke patnI-viyoga ke bhramaNa-prasaMga meM kavi ne pattA chanda meM jo prayoga kiyA hai vaha ullekhanIya hai / 19 ___ kAvya kI bhAvadhArA yadi maMtra hai to usa maMtra ko prakAzikA vidhi kA apanA taMtra bhI hotA hai| yaha taMtra hI kAvya ko jisa paddhati, DhaMga athavA rUpa meM prastuta kiyA jAtA hai, kAvyazAstra meM zailI kahalAtA hai jisakA mAdima abhiprAya rIti zabda meM vyaMjita hai| prAcArya vAmana ne rIti ko viziSTa padaracanA kahakara paribhASita kiyA hai / 20 vaidarbhI, gaur3Iya aura .pAMcAlI ye rItiyoM ke tIna guNa-bheda haiM unameM kramazaH proja-prasAda, proja-kAMti tathA madhuratAsukumAratA kA prAdhAnya rahatA hai| vivecya kAvya meM ina tInoM rItiyoM kA saphalatApUrvaka prayoga huA hai / vIra rasAtmaka prasaMga meM vaidarbhI, zRMgAra meM gaur3Iya tathA pAMcAlI kA upayoga bana par3A hai| vivecya kAvya mUlataH caritakAvya hai| paramparAnumodita kavi rUr3hiyoM kA prayoga bhI yahAM draSTavya hai / kAvya kA prArambha vedanA se hotA hai jisameM mArAdhyadeva ke guNoM ko smaraNa kara unakI pUjA kI gaI hai aura kAvya nirvighna samApta ho, aisI bhAvanA bhI kI gaI hai| isake uparAnta kavi dvArA usakA vinaya vaiziSTya bhI abhivyakta huA hai / pUrA kAvya kaDavaka zailI meM racA gayA hai jisameM vibhinna chandoM ke uparAnta eka ghattA chanda diyA gayA hai| sarga
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA ke sthAna para saMdhi zabda kA prayoga huA hai / pUrA kAvya kathAnaka daza saMdhiyoM meM vibhakta hai / kavi yathAsthAna lokavikhyAta uktiyoM, sUktiyoM kA bhI saphalatApUrvaka prayoga karatA hai / dvitIya saMdhi meM rAjA saralavAhu kI kRtajJatA prasaMga meM gauravazAlI puruSoM kA saMga karanevAlA manuSya manacAhI sampatti prApta karatA hai / 21 tIsarI saMdhi meM kathAnAyaka karakaMDa ke roSa-prasaMga meM binA sevA ke eka hastamAtra medinI bhI bhogane ke lie nahIM mila sakatI 122 31 vivecya kAvya meM aneka chandoM kA saphalatApUrvaka prayoga huA hai / isa dRSTi se pajjhaTikA chanda kA prayoga draSTavya hai / isake pratyeka caraNa meM solaha mAtrAeM hotI haiM / anta meM jagaNa arthAt laghu, guru aura laghu mAtrAeM hotI haiM / pratyeka caraNa meM paraspara tuka kA vidhAna rahatA hai| eka kar3avaka kA anta ghattA chanda se kiyA gayA hai / grantha kI pratyeka saMdhi ke prArambha meM eka chanda dhruvaka kA vyavahRta hai / isake atirikta karakaMDacariu meM Dillaha, pAdAkulaka, samAnikA, taNaka, sragviNI, dIpaka, somarAjI, bhramarapadA, citrapadA, prAmANikA, candralekhA Adi apabhraMza chandoM kA prayoga parilakSita hai / padayojanA meM chanda pravAha kI sahAyatA karatA hai / isa dRSTi se kAvya meM nAnA chandoM kA prayoga sarvathA samIcIna kahA jAyagA / bhAvoM ke hI anurUpa chandoM kA parivartana, kavi kI chanda viSayaka manovaijJAnikatA zlAghanIya hai / kAvyAbhivyakti meM artha utkarSa ke lie alaMkAroM kI bhUmikA ullekhanIya hotI hai / kavi ne vastu ke svarUpa ko sarvasAdhAraNa ke yogya sarala banAne ke lie zabda tathA artha donoM hI prakAra ke alaMkAroM kA prayoga kiyA hai / isa dRSTi se utprekSA, yamaka, parisaMkhyA, zleSa tathA anuprAsa nAmaka alaMkAroM ke prayoga ullekhanIya haiN| upamA aura rUpaka paramparAnumodita hai / upamAnoM meM jahAM eka ora kamala aura candramA rUr3hi prayoga vyahRta hai vahAM kavi ne nae upamAnoM ko bhI gRhIta kiyA hai jisameM kavi kI vastu-nirIkSaNa kI zakti pramANita ho jAtI hai / isa dRSTi se navIM saMdhi meM pranitya bhAvanA ke prasaMga meM kahA hai ki gaja- karNa ke samAna lakSmI kahIM sthira nahIM rahatI / dekhate hI dekhate vaha Taraka jAtI hai / jisa prakAra pArA hathelI para rakhate hI galei arthAt gala jAtA hai usI prakAra lakSmI virakta hokara eka kSaNa meM calI jAtI hai 123 kAvya meM upamA ke atirikta utprekSA alaMkAra kA prayoga sarvAdhika huA hai / jambUdvIpa, bharata kSetra aura aMgadeza kA varNana karate hue kavi ne utprekSA kI hai ki yahAM kI naharoM ke jala meM kamaloM kI paMkti prati zobhAyamAna hotI haiM mAno medinI haMsa uThI ho | 24 tIsarI sandhi meM karakaMDa kI senA gaMgA taTa para pahuMcatI hai / nAyaka gaMgA ke darzana karatA hai / gaMgA kA zveta jala apanI kuTila dhArA se isa prakAre suzobhita ho rahA thA mAno koI zveta sarpiNI jA rahI ho / 25 isI prakAra AThavIM saMdhi meM viyogiyoM ke punarmilana ke udAharaNa prasaMga meM rativegA ko rAjA aridamana kA caritra sunAte samaya avaMti deza kI zobhA varNana karate hue utprekSA kI gaI hai ki aisA pratIta hotA hai mAno svarga kA eka Tukar3A TUTa kara zrA par3A ho 126 kavi ne tIsarI sandhi meM campA kI senA kI taiyArI ke prasaMga meM varNana kiyA hai ki koI vIra saMgrAmabhUmi meM anurakta svargiNI svargavAsinI apsarAnoM ke prabhISTa mArga ko
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 janavidyA prApta hue haiM / zleSa se kavi ne sragviNI chanda kA bhI nAma nirdeza kiyA hai jisameM usane racanA kI hai| isI prakAra dasavIM sandhi meM vAgadattA aura brAhmaNakumAra ke pApa tathA vaNik ke vairAgya vivaraNa meM kavi dvArA zleSa alaMkAra kA virala prayoga draSTavya hai / vaha kahatA haiitane meM hI sUrya astAcala para pahuMca gayA aura bahuta praharoM-prahAroM se sUra-sUra bhI so gayA hai / 28 zleSa kI bhAMti kavi ne yamaka alaMkAra kA bhI prayoga kiyA hai / navIM sandhi meM ekatva bhAvanA ke varNana-prasaMga meM kavi ne spaSTa kiyA hai ki jIva kA koI saccA sahAyaka nahIM hai| dhana bhI ghara ke bAhara eka paga bhI sAtha nahIM calatA, jIva akelA hI dhamma aura pAu kA phala bhogatA hai / yahAM prathama pAu kA artha hai para aura dUsare pAu kA artha pApa se lagAyA hai / 29 kavi ne parisaMkhyA alaMkAra kA prayoga atyanta svAbhAvika DhaMga se kiyA hai| prathama saMdhi meM dhAr3IvAhana rAjA kA varNana karatA humA kavi kahatA hai ki usakA hAtha dhana dene ke lie pasaratA thA, kintu usakA dhanuSa prANI kA vadha karane ke lie sarasaMdhAna nahIM karatA thaa|30 isa prakAra bhAva arthAt kathya-kathAnaka, prakRticitraNa, rasaparipAka tathA kalApakSa arthAt bhASA, zailI, chanda, alaMkAra Adi kAvyazAstrIya tattvoM kI dRSTi se kavi kA vastutaH mahattvapUrNa sthAna hai| karakaMDacariu kAvya meM jahAM eka ora prANI ke kalyANArtha dhArmika tattvoM kA samyaka nirUpaNa kiyA gayA hai, vahAM isakI aora kavi ne sAhityika tattvoM kA bhI sarasa upayoga kiyA hai| karakaMDacariu meM bahumukhI pratibhA kA adbhuta sammizraNa hai, vahAM dharma bhI hai to usako dhAraNa karane kI adbhuta kalA bhI hai, rasajJatA bhI hai / kavivara muni kanakAmarajI ne karakaMDacariu kI racanA mAnava-kalyANArtha aura Atmonnati ke lie kI hai / jahAM eka ora manISiyoM ne use dharma granthoM kI koTi meM rakhA hai vahAM dUsarI ora zAstriyoM ne use maMca para bhI pratiSThita kiyA hai| 1. hindI kA bArahamAsA sAhitya usakA itihAsa tathA adhyayana, zodha prabaMdha-pI. eca. DI., AgarA vizvavidyAlaya, 1962, dvitIya adhyAya, DaoN. mahendrasAgara prcNddiyaa| 2. medinI koSa, kAvya tathA kavi prakaraNa / 3. zruti, Ayurveda, uttara adhyAya 40, sUtra 8 / 4. hindI sAhitya koza, prathama bhAga, saM.-DaoN. dhIrendra varmA, pR. 229 / 5. karakaMDacariu, prastAvanA, pRSTha 11-12 / 6. tIrthaMkara mahAvIra aura unakI prAcArya paramparA, bhAga 4, DaoN. nemIcandra zAstrI, pRSTha 161 / 7, apabhraMza sAhitya, DaoN. harivaMza kochar3a, pRSTha 181 /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavirdhA 8. kAvyAlaMkAra, 1-19-21, prAcArya bhAmaha / 9. padmaM prAyaH saMskRtaprAkRtApabhraMzagrAmyabhASAnibadhdabhinnAntya vRtta sargAzvAsasandhayavaya skandhabaMdhaM satsaMdhizabdArthavacitryo haM mahAkAvyaM / 10. sAhitya darpaNa, 6-315-328, zrAcArya vizvanAtha / 11. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, pRSTha 221, DaoN. nAvamarasiMha | 12. tahiM puravari khuhiyau ramaNiyAu, jhANaTThipramuNimaNadamaNiyAu / kavi rahasai~ tara liya caliya NAri, vihaDaphphaDa saMThiya kA vi vAri // kavi dhAvas NavaNivaNehaluddha, parihANu Na galiyau gaNai muddha / kavi kajjalu bahalau prahare dei, jayaNullae~ lakkhArasu karei / frithavitti kavi zraNusarei, vivarIu DiMbhu ke vi kaDihi~ lei / kavi uru karayali karai bAla, siru chaMDivi kaDiyale gharai mAla / yida maNivika vi varAya, majjAru Na mellai sANurAya / kavi ghAva NavaNiu maNe gharaMti, vihalaMghala mohai ghara saraMti / kavi mANamahallI mayaNabhara karakaMDaho samuhiya caliya / thirathorapanohari mayaNayaNa uttattaNayachavi ujjaliya || karakaMDacariu, 3.2 13. - kAvyAnuzAsanaM, a. 6, hemacandrAcArya / dIvANa pahANa hiM dIvadIve, jaMbU dumalaMchie jaMbudIve / jahi~ sAraNisalili saroyapaMti, aharehai meiNi NaM hasaMti // ka. ca. 1.3 33 14. jA NarapaMcANaNu viyasiyANa jali paDiu / hau bollisu taiyahu~ milihai jaiyahu~ majbhu pai // 15. pravAsaho zrAvai jAva rAu, mayaNAvali Nau pecchaha vi tAu / joses cauddisu hiyayahINu, ubveviru hiMDa mahihe vINu / tA saMkiu Naravai galiyagavvu, kahi~ gau kalattu savvaMgabhavvu / mayaNAvali jA zrANaMdabhUtra, sA evahiM kiM vivarIya hU / tA pesiya kiMkaravara NiveNa, avalovahu sAmiNi disivaheNa / joevi visihiM prAgaya valevi, pukkArahiM ubhA kara karevi / tA rAe~ dekkhivi te ruvaMta, parimukka zraMsu NayaNahiM turaMta / he payavaya tuhu~ savaNANubaMdhu, mahu prakkhahi suMdari rohabaMdhu / hA muddhi muddhi tuhu~ keNa NIya, kiM evahiM lhikkivi kahi~ miThIya / hA kuMjara ki tuhu~ jamaho vau, ki rosai~ maho paDikUla hUu / dhattA - cira mohu vahaMta ko vi hiyai~ laDaharuu aggaI huyau / vijjAharu prAya so vi tahiM vijjAsAyarapAda gar3a / / 5.15 7.11
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 16. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, DaoN. nAmavara siMha, pRSTha 211... 17, savvaMge kaMpiya, citti camakkiya muccha gayA / kiyacamarasUvAeM salila . sahAeM. guNa, bhariyA / . hau~ bollisu taiyahu~ milihai jahayahu~ majbhu pai // 7.11 18. mahi halliya calliya girivariMda, kaMpaMta paNaTThA khe suriNd| lolAviya dhaya NivaNaravarehi, mahi gaccai Na umbhiya karehiM / 4.2 19. muhakamala karatI karakamale, aMgulieM lihaMtI gharaNiyalu / komalavayaNapauttiyahi sA paripucchiya maI sayalu / 6.9 10 20. hindI sAhitya koza, bhAga prathama, pRSTha 659, saM.-DaoN. dhIrendra vrmaa| . 21. guruprANa saMgu jo jaNu bahei, hiyaicchiya saMpai so lhei| 2.18.7 22. viNu keraI lambhai gAhi mitta, eha meiNi bhujahu~ htymett| 3.11.1 23. karikaNNa jema thira kahiM Na yAi, pekkhataha~ siri Ni NNAsu jaai| 9.6.5 24. jahiM sAraNisalili saroyapaMti, aharehai' meiNi NaM hsNti| 1.3.10 25. sA sohai siyajala kuDilavaMti, NaM seyabhuvaMgaho mahila jNti| 3.12.6 26. etthatyi avaMtI NAma desu, NaM tuTTivi paDiyau saThagalesu / 8.1.6 27. ke vi saMgAmabhUmIrase rattayA, * saggiNIchaMdamaggeNasaMpattayA / 3.14.8 28. tA ettahiM ravi atthairi gau, bahupaharahiM raNaM sUra vi suyau / 10.9.4. 29. dhaNu Na calai gehaho ekku pAu, ekkallau bhuMjai dhamma paau| 9.9.4 30. SaNu devaeM pasaraha jAsu kara, gau pANivahembaI dharai sru| 1.5.5
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaMDucarita viSayaka jainasAhitya --DaoN0 kapUracanda jaina - DaoN0 (zrImatI) jyoti jaina karakaMDu mahArAja kA caritra zramaNadhArA kI jaina aura bauddha donoM tathA jaina paramparA kI digambara aura zvetAmbara donoM paramparAtroM meM samAdRta hai / bauddha tathA zvetAmbara sAhitya meM karakaMDa pratyekabuddha ke rUpa meM variMgata hai to digambara sAhitya meM muktivadhu kA varaNa karanevAle eka vizeSa vyakti ke rUpa meM citrita hai / bauddha aura zvetAmbara sAhitya meM pratyekabuddhoM kA caritra vizadatA se citrita huA hai / digambara sAhitya meM pratyekabuddha kA lakSaNa to prApta hotA hai kintu kisI pratyekabuddha kA nAma yA carita saMbhavataH prApta nahIM hotA / tiloyapaNNatti meM pratyekabuddhi Rddhi kI paribhASA dI gayI hai jisake anusAra jisa Rddhi ke dvArA gurUpadeza ke binA hI karmoM ke upazama se samyak jJAna aura tapa ke viSaya meM pragati hotI hai vaha pratyekabuddhi Rddhi kahalAtI hai / sarvArthasiddhi meM pratyekabuddha kA svarUpa batAte hue kahA gayA hai ki apane zaktirUpa nimitta se honevAle jJAna ke bheda se pratyekabuddha hote haiM / 'svazaktiparopadezanimittajJAna medAt pratyekabuddha bodhitavikalpAH | 2 zvetAmbara sAhitya ke anusAra pratyekabuddha ve kahalAte haiM jo gRhasthI meM rahate hue kisI eka nimitta se bodhi prApta kara le aura apane zrApa dIkSita ho, binA upadeza kiye hI
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA mokSa cale jAyaM / ye gacchavAsa meM nahIM rahate aura prAyaH ekala-vihArI hote haiM / inakI saMkhyA ke saMdarbha meM vivAda hai / uttarAdhyayana sUtra meM cAra pratyekabuddhoM kA ullekha huA hai / RSibhASita sUtra meM 45 pratyekabuddhoM ke upadeza saMgRhIta haiM / nandisUtra ke anusAra zrautpAtikI, vainAyikI kArmikI, pAriNAmikI buddhi se yukta jo muni hote haiM ve pratyekabuddha kahalAte haiM / isa prakAra anaMta pratyekabuddha mAne gaye haiM kintu uttarAdhyayana sUtra meM ullikhita karakaMDu, naggaI, nami aura durmukha para hI prabhUta sAhitya racA gayA hai / yadyapi kummAputra, ambaDa, zAlibhadra prAdi para bhI racanAeM prApta hotI haiM para ve atyanta nyUna haiM / bauddha sAhitya ke piTakoM kI paramparAnusAra do prakAra ke buddha batAye gaye haiM / samyaksambuddha aura pratyekabuddha / jo samasta dharmoM ko samyak rUpa se jAna letA hai use samyaksambuddha kahA jAtA hai / pratyekabuddha Adhunika vidvAnoM ke anusAra maunabuddha haiM, ataH aise buddha anAcaryaka bhAva se pratyeka sambodhi ko prApta kiye rahate hai para dharmopadeza nahIM karate / ve svayaM tIrNa rahate haiM para janasamUha ke taraNArtha dharmazAsana kI sthApanA nahIM karate / abhidharmakoSa bhASya meM kahA gayA hai-'vinopadezenAtmanamekaM pratibuddhA iti pratyekabuddhAH' / ' isI prakAra cullanidesa meM pratyekabuddha ko nau kAraNoM se ekala-vihArI kahA gayA hai| unakI sambodhi ke saMdarbha meM kahA gayA hai ki ve do asaMkhyeya eka lAkha kalpa taka pAramitAoM kI paripUrti kara pratyeka sambodhi ko prApta karate haiM / bauddha sAhitya meM ina pratyekabuddhoM kI nizcita saMkhyA nahIM batAyI gayI hai / karakaMDa kA bauddha sAhitya meM pratyekabuddha ke rUpa meM varNana to huA hai para jaina sAhitya jaisI kathA vahAM prApta nahIM hai, mAtra itanI samAnatA hai ki karakaMDu eka vRkSa ko dekhakara rAjapATa tyAgakara vana meM cale jAte haiM aura buddhatva prApta karate haiN| ___ karakaMDacarita viSayaka sAhitya ke vivecana se pUrva karakaMDa kI kathA ko sAmAnya rUpa se saMkSepa meM jAna lenA asamIcIna nahIM hogA / karakaMDa kI kathA tIna rUpoM meM upalabdha hotI hai-digambara paramparAnusAra, zvetAmbara paramparAnusAra aura bauddha paramparAnusAra / bauddha paramparA meM kumbhakAra jAtaka meM karakaMDa yA karaMDu rAjA kI kathA isa prakAra hai banArasa nagarI meM rAjA brahmadatta ke zAsanakAla meM buddha ne kumbhakAra ke ghara meM janma liyA / tabhI kaliMga deza ke dantipura nagara ke rAjA karakaMDa saparivAra udyAna meM gye| vahAM unhoMne AmravRkSa se eka pakA Ama tor3A / tatpazcAt sAtha meM Aye sabhI janoM ne AmraphaloM ko tor3A / karakaMDa ne usa phalahIna AmravRkSa ko tathA pahile se hI phalarahita AmravRkSa ko dekhakara vicAra kiyA-'gRhastha dharma usa phalita vRkSa ke samAna hai jisakI durgati hotI hai kintu pravrajyA usa phalahIna vRkSa ke samAna hai jise kahIM se kisI aniSTa kA bhaya nahIM hai / maiM bhI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 37 isI ke sadRza banUM / ' aisA soca ve rAjapATa tyAga vana meM cale gaye aura buddhapada prApta kiyaa| . jAtaka meM kaliMga ke karaNDarAya ke atirikta gaMdhAra ke naggajI, videha ke nimirAja aura pAMcAla ke dummukha ke bhI kathAnaka haiM aura anta meM yaha gAthA kahI gayI hai karaNDa nAma kaliMgAnaM gaMdhArAnaM ca naggajI / nimirAjA videhAnAM paMcAlAnaM ca dummukho // ete raTAni hitvAna pajisu akiMcanA // ukta saMdarbha ko uttarAdhyayana sUtra ke pIche diye gaye saMdarbha (saMdarbha saMkhyA 4) se milAkara dekheM to nAmoM meM bar3I samAnatA hai| karakaMDa kI dUsarI kathA uttarAdhyayana sUtra ke TIkAkAra devendragaNI ne apanI sukhabodhA TIkA meM kahI hai jo isa prakAra hai campAnagarI meM dadhivAhana rAjA tathA padmAvatI rAnI rAjya karate the| dohalA hone para rAnI-rAjA hAthI para baiTha kara nagara saira ko gaye para hAthI unheM lekara jaMgala meM calA gayA / eka vaTavRkSa ke nIce se nikalate samaya rAjA ne usa vRkSa kI zAkhA ko pakar3a liyA aura duHkhI ho apane nagara lauTa pAyA / udhara rAnI ne hAthI ke eka tAlAba meM ghusane para daMtapura nagara ke samIpa sAdhviyoM ke Azrama meM pravrajyA grahaNa kara lI para garma kI bAta nahIM batAyI / guptarUpa se prasava karake bAlaka ko kambala meM, lapeTakara nAmamudrA lagAkara zmazAna meM DAla diyaa| zmasAna rakSaka ne use apanI patnI ko de diyA / bAlaka ke bar3e hone para use sUkhI khujalI hone se usakA nAma karakaMDa par3a gayA / eka bAra zmazAna meM Aye do munirAjoM meM se eka ne kahA ki sAmane kA bAMsa cAra aMgula bar3hane para jo use legA vahI rAjA hogaa| karakaMDa ne yaha bAta suna lI aura kisI prakAra vijoM se bacAkara bAMsa ko lekara kaMcanapura gyaa| vahAM kA rAjA niHsaMtAna mara gayA thA ataH ghor3A chor3A gayA, jisane karakaMDa kI pradakSiNA kii| ataeva nAgarikoM ne karakaMDu ko rAjA banA diyA / karakaMDu ne caMpA ke rAjA ke pAsa eka gAMva dene ke lie eka brAhmaNa bhejA / manA karane para karakaMDa ne caMpA para car3hAI kara dii| patA calane para padmAvatI (karakaMDa kI mAM) ne pitA-putra kA maila karAyA / dadhivAhana donoM rAjya dekara pravajita ho gaye / karakaMDu ne eka vRSabha ko dUdha pilAne kA Adeza dekara sAMDa banAyA, aMta meM usake jIrNa ho jAne para use dekha karakaMDa ko bar3A viSAda huA, usane socA saMsAra meM saba anizcita aura asthira hai, iSTajanasaMgama bhI cirasthAyI nahIM, yaha socatA huA vaha pratyekabuddha ho gyaa| ' usane paMcamuSTi kezaloMca kiyA aura devatA dvArA diye gaye veSa se loka meM vihAra karane lgaa|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 janavidyA karakaMDu kI tIsarI kathA digambara-paramparA-mAnya kathA hai / isakA mUla AdhAra kanakAmara muni kRta karakaMDacariu hai / kathA isa prakAra hai aMgadeza kI campApurI nagarI meM dhAr3IvAhana rAjA rAjya karate the jinakI rAnI kA nAma padmAvatI thaa| rAnI ko dohalA hone para rAjA usake sAtha hAthI para baiTha nagara bhramaNArtha nikalA, para hAthI unheM jaMgala meM le gyaa| rAnI ke samajhAne para rAjA eka per3a kI DAla pakar3akara baca gayA aura nagarI meM A gyaa| rAnI bhI hAthI ke tAlAba meM ghusane para, utarakara vana meM bhaagii| rAnI ke praveza se vaha vana harA-bharA ho gyaa| phalataH mAlI ne use bahina banAkara rakhA para mAlina dvArA ghara se nikAle jAne para rAnI zmazAna meM AyI aura vahIM usane eka putra ko janma diyaa| rAnI ke putra ko cAMDAla ke rUpa meM zApagrasta eka vidyAdhara le gayA / bar3A hone para usane use sabhI vidyAoM va kalAnoM meM pAraMgata kiyaa| hAtha meM kaNDU arthAt sUkhI khujalI hone se unakA nAma karakaNDu rakhA / daMtapura ke rAjA ke niHsaMtAna marane para hAthI dvArA karakaNDu kA abhiSeka kiye jAne ke kAraNa karakaMDu rAjA bana gyaa| vidyAdhara zApa se mukta huA / use apanI RddhiyAM punaH prApta ho gyiiN| karakaMDu kA madanAvalI se vivAha hone para campAnagara ke rAjA kA dUta pAyA aura usane campA nareza ke Adhipatya ko svIkAra karane kA nivedana kiyA / prastAva asvIkAra karane para dadhivAhana aura karakaNDu ke madhya yuddha huA taba padmAvatI ne pAkara pitA-putra kA milana kraayaa| dadhivAhana ne apanA rAjya karakaMDu ko sauMpA aura ve pravajita ho gaye / karakaMDu ne dakSiNa bhArata vijayArtha prasthAna kiyaa| rAste meM terApura nagara ke pAsa eka guphA meM bhagavAn pArzvanAtha ke darzana kiye / guphA meM eka gAMTha ke khudavAne para jalapravAha niklaa| vidyAdhara ne pAkara usa pravAha ko rokA aura guphA kA itihAsa batAyA tathA eka aura guphA banavAyI / eka vidyAdhara hAthI kA rUpa banAkara madanAvalI ko hara le gayA / eka anya vidyAdhara ke samajhAne para aura punarmilana kA prAzvAsana pAne ke bAda ve Age bddh'e| karakaMDa ne siMhaladvIpa kI rAjaputrI rativegA aura samudra kI vidyAdharI se vivAha kara cola, cera aura pANDya narezoM ko jItA / lauTate samaya terApura meM madanAvalI se punamilana huaa| zIlagupta muni se tIna prazna karane aura unakA uttara pAne para karakaNDu rAjA ne vairAgya dhAraNa kiyA aura ve putra ko rAjya de muni ho gaye / rAniyoM ne bhI unakA anukaraNa kiyaa| karakaNDa ne ghora tapasyA kara sarvArthasiddhi ko prApta kiyaa| zvetAmbara sAhitya meM karakaMDa pratyekabuddha ke rUpa meM samAdRta haiM yahAM pratyekabuddhacaritra viSayaka sAhitya kA saMkSipta vivaraNa prastuta hai /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA pratyekabuddhacarita-zvetAmbara sAhitya meM pratyekabuddhoM para aneka kAvya likhe gaye jinake nAma pratyekabuddha carita hI haiN| inameM karakaMDu, naggaya, nami maura durmukha kI kathAyeM dI gayI haiM / inameM bhI karakaMDu kI kathA hI pramukha rUpa se varNita hai / prastuta pratyekabuddha carita prAkRta bhASA meM nibaddha hai| isake racayitA zrI tilakasUri haiM jo candragacchIya zivaprabha sUrya ke ziSya the / isakI racanA saMvat 1261 meM huii| isameM 6050 zloka haiM aura yaha aba taka aprakAzita hai|10 pratyekabuddhacarita-isakA aparanAma pratyekabuddhamahArAjarSi catuSkacarita hai| saMskRta bhASA meM nibaddha isake cAra paryoM meM cAra-cAra sarga aura eka cUlikA sarga hai / kula 10130 anuSTup zloka haiM / isakI prati jaisalamera ke zAstra maMDAra meM hai / 11 kAvya ke anta meM dI gayI prazasti se jJAta hotA hai ki isake racayitA jinaratnasUri aura lakSmItilakagaNi do vyakti haiM, jo sudharmAgaccha meM hue haiM / ye jinezvarasUri ke ziSya the jinhoMne jAvAlipura (jAlaura) meM lakSmItilaka ko 1288 saM0 meM dIkSA dI thii| inhoMne vikrama saMvat 1311 (1254 I0) meM ukta kAvya kI racanA kI thii|12 isameM karakaMDu, dvimukha, nami aura naggati kA jIvanacarita aMkita hai| bhASA sarala aura svAbhAvika hai| pramukha rasa zAnta hai| yaha eka paurANika mahAkAvya kahA jA sakatA hai / pratyekabuddhacarita-isakA apara nAma pratyekabuddha catuSTayacarita bhI hai / isake racayitA jinavardhanasUri haiN| yaha saMskRta bhASA meM nibaddha hai / 13 isakA samaya vikrama saMvat kI caudahavIM zatI kA antabhAga svIkAra kiyA gayA hai / 14 pratyekabuddhacarita-isake lekhaka samayasundaragaNi haiN| isakI bhASA saMskRta hai / 15 pratyekabuddhacarita-yaha apabhraMza bhASA meM likhA gayA hai, isake lekhaka ajJAta haiN| ataH isakA samaya nizcita kara pAnA kaThina hai / isameM 15 sandhiyAM haiM / isakI prati pATana ke zAstrabhaNDAra meM hai / 16 .. pratyekabuddhacarita-isakA apara nAma karakaMDu kaliMgasu hai / pITarasana ne apanI riporTa meM isakA varNana kiyA hai| isakA samaya saMvat 1398 hai| isameM 141 gAthAeM haiM / 17.... pratyekabuddhacarita-isake lekhaka aura samaya prajJAta haiM / 18 . ... pratyekabuddhakayA-prAkRta gadya meM likhI gayI isa kRti ke lekhaka ajJAta haiM / karakaNacariu-karakaNDasvAmI ke carita ko jaga-jAhira karanevAloM meM yadi kisI kA nAma liyA jA sakatA hai to ve muni kanakAmara hI haiN| unhoMne apabhraMza bhASA meM 10 saMdhiyoM meM karakaMDacariu likhakara karakaMDu kI yazaHkaumudI ko digdigantavyApI banAyA hai / yaha DaoN0 hIrAlAla jaina ke saMpAdana, anuvAda aura vistRta prastAvanA ke sAtha prakAzita ho cukA hai / karakaMDacarita kI antima prazasti ke anusAra kanakAmara brAhmaNoM ke pavitra candrarSi gotra
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ '40 mainavidyA meM utpanna hue para vairAgya ke kAraNa digambara muni bane / inake guru kA nAma budhamaMgaladeva thaa| prAsAI nagarI meM inhoMne ukta kAvya kI racanA kI / yathA ciru diyavara vaMsuppaNNaeNa, caMdArisigotte vimalaeNa / baharAyaI huyaI diyaMbareNa, supasiddharaNAmakaNayAmareNa / bahumaMgalaevaho sIsaeNa, uppAiyajaraNamaNatosaeNa / prAsAiNayari saMpattaeNa, jinncrnnsroruhbhttenn| 10.28 kanakAmara digambara muni the| prAsAI nagarI ke sandarbha meM vivAda hai / kucha vidvAn ise iTAvA ke samIpa aura kucha bhopAla ke samIpa mAnate haiM / karakaMDacariu kI aMtima prazasti meM vijayapAla, bhUpAla aura karNa rAjAoM kA ullekha hai / isa prAdhAra para DaoN0 hIrAlAla jaina ne inakA samaya vikrama kI 12vIM zatI mAnA hai20 jo ucita hI hai| kanakAmara atyanta vinIta the, unhoMne kAvya ke anta meM likhA hai-mujha zAstravihIna ne jo kucha kahA hai use vidvAn zodha kara prakaTa kareM, unhoMne hAtha jor3akara sabhI se kSamAyAcanA bhI kI hai| karakaMDacariu 10 saMdhiyoM meM vibhakta hai / usakI kathA hama Upara de cuke haiM / isameM 1 avAntara kathAe~ bhI AI haiM jo mUlakathA ke vikAsa meM sahAyaka haiM / yaha eka dhArmika kathAkAvya hai / vIra, zRMgAra aura bhayAnaka rasoM kA adbhuta samanvaya isameM huA hai / bhASA meM sarasatA, saralatA aura pravAha hai / campA nagarI ke sundara varNana kA eka udAharaNa draSTavya hai jA veDhiya parihAjalabhareNa, eM meiNi rehaisAyareNa / uttuMgaSavalakausIsaehi, NaM saggu chivai bAhUsarahiM / jiraNamandira rehahiM jAhiM tuMga, raNaM pugNapuMja riNammala ahNg| koseyapaDAyau ghari lulaMti, raNaM seyasappa gahi salavalaMti / 1.4 . karakaNacariu-apabhraMza bhASA meM hI mahAkavi raidhu ne karaphaMDucariu likhaa| DaoN. rAjArAma jaina ne vibhinna strotoM ke AdhAra para raidhU kI 37 racanAoM kA anveSaNa kiyA hai jinameM karakaNDucariu bhI eka hai para kaSTa kA viSaya hai ki isakI prati aba taka upalabdha nahIM hai / DaoN. rAjArAma ne bhI yahI sUcanA dI hai / 21 karakaNhucaritra-isake lekhaka bhaTTAraka zubhacandra haiM / ye jJAnabhUSaNa ke praziSya aura vijayakIti ke ziSya the / inakA samaya vi. saM. 16vIM sadI kA uttarArddha aura 17vIM sadI kA pUrvArddha mAnA jAtA hai / 22 karakaMDucaritra saMskRta bhASA meM likhA gayA sundara caritakAvya hai / zubhacandra apane samaya ke gaNamAnya vidvAn the / saMskRta para unakA asAdhAraNa adhikAra thaa| unheM 'trividhavidyAdhara' aura 'SaTbhASAkavicakravartI' kI upAdhiyAM milI huI thiiN|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidhA ___41 karakaMDucarita meM 15 sarga haiM / isakI racanA vikrama saMvat 1611 meM javAkSapura ke AdinAtha caityAlaya meM huI thii| isameM zubhacandra ke sahAyaka unake ziSya bhaTTAraka sakalabhUSaNa the|24 isakI prati nAgaura ke grantha bhaNDAra meM upalabdha hai / 25 grantha kI aMtima prazasti isa prakAra hai "zrImalasaMdhe kRti naMdisaMghe gacche balAtkAra idaM caritraM / pUjAphalekhaM karakaNDarAjJo bhaTTAraka zrI zubhacandrasUriH // .. ........ .... ......... ............. ........ zrImatsakalabhUSeNa purANe pANDave kRtaM // sAhAyaM yena tenA'tra tadAkAri svasiddhaye // " 26 karakaNDarAsa-rAjasthAnI rAsa zailI meM ukta kAvya kI racanA brahmajinadAsa ne kii| DaoN. premasAgara ne karakaNDu-rAsa ke paMcAyatI mandira dehalI meM hone kI sUcanA dI hai / 27 inake atirikta jinaratnakoza28 meM nimna karakaMDucaritoM kA ullekha milatA hai| ... karakaNDucaritra-isake lekhaka jinendrabhUSaNa bhaTTAraka brahma harSasAgara ke putra the| saMskRta padya meM likhe gaye isa kAvya meM 4 adhyAya aura 900 zloka haiM / pITarasana ne apanI caturtha riporTa meM saMkhyA 1407 para isakA ullekha kiyA hai| karakaMDucaritra-saMskRta bhASA meM likhe gaye isa kAvya ke lekhaka brahma nemidatta haiM, jo mallibhUSaNa ke ziSya the / isakI prati dillI ke paMcAyatI mandira meM hai| ___ karakaNDucaritra-prabhAcandradeva racita isa grantha kI prati IDara (gujarAta) ke granthabhaNDAra meM upalabdha hai| karakaMDacaritra-zrIdatta paNDita racita isa kAvya ke sandarbha meM vizeSa ullekha nahIM miltaa| :: ..... : ........................... .. ... ukta kAvyagranthoM ke atirikta ArAdhanA kathAkoSa yA kathAkoSoM ke prAkRta, apabhraMza aura saMskRta saMskaraNoM meM karakaMDu kI kathA upalabdha hotI hai / vastutaH yaha viSaya eka svatantra zodha-prabandha kI apekSA rakhatA hai| -tiloyapaNNatti 4/1022 1. "kammANa uvasameNa ya guruvadesaM viNA vi pAvedi / saNNANasavappagamaM jIe patteyabuddhI sA // " 2. sarvArthasiddhi, pUjyapAda, bhAratIya jJAnapITha dillI, (sandarbha-jainendra siddhAnta koSa-bhAga 3)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 3. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga 6, DaoN0 gulAbacandra caudharI, pArzvanAtha vidyAzrama ____ zodha saMsthAna vArANasI 1973, pRSTha 160 / 4. "karakaNDU kaliMgesu paMcAlesu ya dummuho / namI rAyA videhesu gandhAresu ya naggAI // " -uttarAdhyayana sUtra, anuvAda-muni nathamala, jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, kalakattA 1967, pRSTha 231 / 5. ja. sA. kA vR. iti., bhAga 6, pRSTha 160 / 6. nidAnakathA, anuvAda-DaoN. maheza tivArI, caukhambhA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1970, bhUmikA pRSTha 69 / 7. abhidharmadezanA, DaoN. dharmacandra jaina, kurukSetra vizvavidyAlaya, kurukSetra 1982, pRSTha 289 / 8. nidAnakathA, bhUmikA pRSTha 60 / . . 9. karakaMDacariu, sampAdana-DaoN0 hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, 1944, bhUmikA pRSTha 171 10. ja. sA. kA vR. i., bhAga 6, caudharI, pRSTha 161 / / 11. vahI, pRSTha 161 / 12. pArzvanAtha carita kA samIkSAtmaka adhyayana, DaoN. jayakumAra jaina, jainadharma pracAra samiti, 1987, pRSTha 161 / 13. jinaratnakoza, pUnA, 1944, pRSTha 263 / 14. ja. sA. kA vR. iti., bhAga 6, caudharI, pRSTha 464 / 15-19 jinaratnakoSa, pRSTha 263 / 20. vahI, prastAvanA, pRSTha 11-12, 162 / 21. raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, DaoN0 rAjArAma jaina, bihAra sarakAra, paTanA, 1974, pRSTha 49-50 / 22. hindI jaina bhaktikAvya aura kavi, DaoN. premasAgara jaina, bhAratIya jJAnapITha, 1964, pRSTha 77 / 23. jaina sAhitya aura itihAsa, paM. nAthUrAma premI, bambaI, pRSTha 531 / 24. tI. ma. aura u. prA. paramparA, bhAga 3. pRSTha 531 / .. 25. bhaTTArakIya grantha bhaMDAra nAgaura granthasUcI, DaoN0 pI. sI. jaina, jayapura 1985, bhAga 3, pRSTha 1241 26. vahI, pRSTha 3661 27. hindI jaina bhakti kAvya aura kavi, pRSTha 60 (pAdaTippaNa) / 28. jinaratnakoza, pRSTha 671
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaNDacariu meM pratipAdita itihAsa va saMskRti -DaoN0 bhAgacandra bhAskara karakaNDacariu kA apabhraMza-kAvya paramparA meM eka viziSTa sthAna hai| muni kanakAmara (12vIM zatI) ne apane isa kathAgrantha kI utthAnikA (1.2) meM siddhasena, samantabhadra, akalaMkadeva, jayadeva, svayaMbhU tathA puSpadanta kA pUre sammAna ke sAtha ullekha kiyA hai / isameM dasa sandhiyAM aura unameM 201 kar3avaka haiM jinameM mukhyataH pajjhaTikA chanda prayukta huA hai / zailI sarasa va kAvyAtmaka hai / . - karakaNDa ko jana-paramparA meM bauddha dharma ke samAna pratyeka-buddha mAnA gayA hai / pratyekabuddha kisI eka nimitta se svayaM dIkSita hokara upadeza diye binA hI mukta ho jAte haiN| jainadharma meM yaha kalpanA bauddhadharma se prAdatta pratIta hotI hai / donoM paramparAoM meM mUlataH unakI saMkhyA cAra hai-karakaNDa, naggai, nami. aura durmukh.| ye mahAtmA buddha ke pUrvavartI rahe haiM.para jainoM ne unheM tIrthakara pArzva kA. samakAlIna ghoSita kiyA hai| uttarAdhyayana (18.45) meM unakA mAtra ullekha upalabdha hai| para uttarakAlIna zvetAmbara paramparA meM use vistAra diyA gayA hai / nandisUtra meM pratyeka buddha ko protpAtikI, vanayikI, kArmikI, aura pAriNAmikI buddhi se yukta mAnakara unakI saMkhyA ko sImita nahIM kiyA hai jabaki RSibhASita meM yaha saMkhyA paiMtAlIsa nirdiSTa hai| jo bhI ho, jainAcAryoM ne pratyekabuddhoM ke carita ko dasavIM zatAbdI ke bAda kAvyabaddha kiyA hai / aise kAvyoM meM zrI tilakasUri kA pratyekabuddhacarita (saM0 1261), jinaratna
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA evaM lakSmItilaka kA pratyekabuddhacarita (saM0 131 ) tathA samayasundagANi, bhAvavijayagaNi va tIna ajJAtakartaka kAvya pramukha haiN| zrAvazyakaniryukti meM bhI unakA ullekha AyA hai / 44 digambara paramparA meM uparyukta cAra pratyekabuddhoM meM se mAtra karakaNDu ko hI carita - nAyaka banAyA gayA hai aura unheM bhI pratyekabuddha na mAnakara eka camatkArI vyaktitva ke rUpa meM pradarzita kiyA gayA hai / isa paramparA meM muni kanakAmara prathama kavi haiM jinakA anukaraNa kara zrIcaMdra, rAmacaMdramumukSu zraura nemidatta ne apane kathAkoza granthoM meM tathA raidhU, jinendrabhUSaNa bhaTTAraka aura zrIdatta paNDita ne svatantra kAvyarUpoM meM karakaNDu ke caritra ko nibaddha kiyA hai / karakaNDacariu yadyapi carita-grantha hai para usameM itihAsa aura saMskRti bhI pratibimbita huI hai| DaoN0 hIrAlAla jI ke anusAra kAraMjA kI prati meM isakA racanA sthala "prasAiya" aura TippaNa meM prAsApurI diyA hai jisakI pahicAna unhoMne bhopAla ke samIpavartI AzApurI grAma se kI hai| vahAM jaina bhagnAvazeSa aura tIrthaMkara zAntinAtha kI mUrti bhI upalabdha hai / sambhava hai cedinarezoM kI rAjyasImA yahAM taka rahI ho / cetiyajAtaka meM cedinareza upacara ke pAMca putroM dvArA hatthipura, assapura, sIhapura, uttara pAMcAla aura daddharapura nagaroM kI sthApanA kI gaI thI / prazasti meM diye gaye rAjAoM ke nAma bhI caMdelavaMzI rAjAoM se mila jAte haiM / karakaNDu ke jIvana kA sambandha vizeSataH aMgadeza, saurASTra aura dakSiNavartI pradezoM se rahA hai / unameM cela, cola zraura pAMDya nareza pramukha haiM / campApurI meM dhAr3IvAhana nareza kA ullekha AyA hai jise dadhivAhana ke sAtha baiThAyA jA sakatA hai / usakI rAnI kauzAmbI nareza vasupAla kI putrI padmAvatI thI / campApurI yadyapi jainazAsana kI kendrasthalI rahI hai para upalabdha itihAsa meM isa nAma kA koI nareza dekhane meM nahIM prAyA / isakA sarvaprathama ullekha ' Avazyaka niyukti meM huA hai jise bhadrabAhu kI racanA mAnA jAtA hai / ye bhadrabAhu zrutakevalI bhadrabAhu to ho hI nahIM sakate / anya bhadrabAhunoM ke samaya kA abhI taka koI nizcaya nahIM ho pAyA / para Avazyaka niryukti meM upalabdha saMskRti ke AdhAra para yaha zravazya kahA jA sakatA hai ki vaha 8vIM zatAbdI ke AsapAsa kI racanA honI caahie| uttarAdhyayana meM karakaNDu kA nAma avazya AtA hai para use bauddha jAtaka se uddhRta kiyA gayA jAna par3atA hai| bauddha jAtakoM kA samaya bhI IsavI kAla ke AsapAsa se adhika pIche nahIM le jAyA jA sakatA / kucha jAtakakathAeM to pA~cavI zatAbdI ke bAda kI bhI pratIta hotI haiN| kozAmbI jaina saMskRti kA kendra rahA hai| mahAtmA buddha ke samAna tIrthaMkara mahAvIra kI bhI gatividhiyAM usase jur3I rahI haiN| mRgAvatI, zatAnIka, udayana zrAdi kA bhI ullekha AtA hai parantu vasupAla kA sambandha aitihAsika dRSTi se abhI bhI ajJAta hai / phira bhI aisA lagatA hai ki karakaNDacariu se ullikhita vasupAla baMgAla ke pAlavaMza se sambaddha nareza honA cAhie / pAlavaMza kA rAjya AThavIM zatAbdI ke prathamArddha se prArambha hotA hai / vasupAla kA sambandha mahIpAla se jor3A jA sakatA hai| isI rAjA ke kAla meM coloM kA AkramaNa huA / gurjaroM ke sAtha bhI unakA saMgharSa hotA rahA hai /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA cola, cera aura pANDya ye tIna sudUra dakSiNa kI prAcIna rAjanItika zaktiyAM thiiN| kahA jAtA hai, karakaNDu ne unheM parAjita kiyA thaa| ye tInoM rAjazaktiyAM jainadharma kA pAlana karanevAlI thIM / azoka ke abhilekhoM se patA calatA hai ki usakA ina zaktiyoM ke sAtha maitrI sambandha rahA hai| saMgama yuga meM coloM kA prabhutva kama ho gayA para cAlukyoM aura pallavoM ke sAtha rAjanItika sambandha sthApita kara unhoMne apanI sthiti majabUta kara lI / sakkolama ke yuddha ne cola rAjasattA ko hilA diyA / 925 I. meM rAjarAja prathama ke rAjyArohaNa se colavaMza kA vaibhava jAgrata ho gyaa| cera nareza ravivarmana ko bhI usane parAjita kiyA tathA pANDya nareza aura laMkAdhipati ke viruddha bhI saphalatA prApta kI / pANDya zakti kA astitva I. pU. meM rahA hai / caturtha se SaSTa zatAbdI taka vaha zakti dabI rahI para saptama zatAbdI meM arikezarI ke pAne se sthiti meM parivartana aayaa| pallava-pANDya-cola saMgharSa bhI hue| cera rAjya kA sambandha kerala se rahA hai / karakaNDu ne inake sAtha hI zrIlaMkA ko bhI jiitaa| pAridamana kA sambandha kadAcit arikezarI se rahA ho / ye sAre saMdarbha lagabhaga ATha se dazavIM zatAbdI ke bIca ghaTita hue haiN| eka avAntarakathA meM naravAhanadatta kA ullekha pAyA hai| hama jAnate haiM, saurASTra meM eka saradAra ne kSaharAtavaMza kI sthApanA I. pU. 57 meM kI / isa vaMza meM bhUmaka, ghaTaka, nahapAna Adi prasiddha rAjA hue| inameM naravAhana (22-66 I.) athavA nahapAna pramukha zAsaka thaa| isI samaya girinAra kI candraguphA meM prAcArya dharasena (aMgapUrvajJAna ke antima dezajJAtA) virAjamAna the| unhoMne puSpadanta aura bhUtabali ko Agama jJAna kA adhyayana karAkara use lipibaddha karane kA Adeza diyA thaa| zrutAvatAra ke anusAra kSaharAtavaMzI nahapAna hI 'bhUtabali' the aura rAjazreSThI subuddhi 'puSpadanta" ke nAma se vizruta hue| ____ karakaNDu ne laMkA jAte samaya malaya pradeza meM sirIpUdI nAmaka girivarendra dekhA jisa para dhavala gaganacumbI caturviMzati jinAlaya (5.4) thaa| DaoN. hIrAlAlajI ne ise mAlAvAra ke antargata podiyAla nAma kI pahAr3I batAyA hai| isakI pahicAna mAlakUTa se kI jA sakatI hai| 640 I. meM dakSiNa bhArata kI yAtrA karate hue cInI yAtrI yuvAnacvAMga ne isakI sUcanA dI hai| mAlakUTa meM usa samaya pANDyoM kA sAmrAjya thA jo kAMcI ke zaktizAlI pallavoM ke adhIna rahe hoNge| madurA yahAM kI rAjadhAnI thI / bauddhadharma yahAM se prAyaH lupta ho cukA thA para digambara jaina mandira sahasroM kI saMkhyA meM the| laMkAnareza sUraprabha ne isI parvata para eka caturvizati jinAlaya kA nirmANa karAyA thaa| .. karakaNDu ne siMhala yAtrA kI aura vahAM eka aise nagara meM pahuMcA jahAM vizAla vaTavRkSa thaa| vahAM ke rAjA kI putrI rativegA se usakA pariNaya bhI huaa| mahAvaMza (pR. 67) se hameM yaha jAnakArI milatI hai ki vijaya aura unake anuyAyiyoM ko zrIlaMkA meM yakSa-yakSiNiyoM kA tIvra virodha sahanA par3A thaa| bAda meM pANDukAmaya (438-368 I. pU.) unakA sahayoga lene meM saphala ho gyaa| usane anurAdhApura ke prAsapAsa jotiya niggaMTha ke lie eka vihAra bhI bnvaayaa| yahAM lagabhaga 500 vibhinna matAvalambI rahate the| vahIM giri nAmaka eka nigaNTha bhI rahate the|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA pAMca sau parivAroM kA rahanA aura nirgranthoM ke lie vihAra kA nirmANa karAnA spaSTa sUcita karatA hai ki zrIlaMkA meM lagabhaga tRtIya- caturtha zatI I. pU. meM jainadharma acchI sthiti meM thaa| bAda meM tamila zrAkramaNa bAda vaTTagAmaNi abhaya ne nigaNThoM ke vihAra Adi saba kucha naSTa-bhraSTa kara diye ( mahAvaMza 33.79 ) / mahAvaMza TIkA (pR. 444 ) ke anusAra khallATanAga ne giri nigaNTha ke vihAra ko svayaM naSTa kiyA aura usake jIvana kA anta kiyA / 46 karakaNDacariu meM siMhala dvIpa kA vivaraNa koI nayA nahIM hai| usake pUrva bhI harivaMzapurANa, paumacariu Adi granthoM meM isakA varNana draSTavya hai / vidyAdharoM (janoM ) kA AvAgamana vahAM hotA hI rahatA thaa| zrIlaMkA kI kiSkaMdhA nagarI ke pAsa trikUTagiri para jaina mandira thA jise rAvaNa ne maMdodari kI icchApUrti ke lie banavAyA thaa| kahA jAtA hai, pArzvanAtha kI jo pratimA zrAja zirapura (vAzima) meM rakhI hai vaha vastutaH zrIlaMkA se mAlIsumAlI le Aye the ( vividha tIrthakalpa, pR. 93 ) / karakaNDacariu ke amitavega aura suvega athavA nIla mahAnIla sambhavataH mAlI-sumAlI hoM / jo bhI ho, para yaha nizcita hai ki zrIlaMkA meM jainadharma kA astitva vahAM bauddhadharma pahu~cane ke pUrva thA aura bAda meM bhI rahA hai| tamilanADu ke tiraMrapparakuram (maduraM jilA ) meM prApta eka guphA kA nirmANa bhI laMkA ke eka gRhastha ne karAyA thA, yaha vahAM se prApta eka brAhmI zilAlekha se jJAta hotA hai / ' karakaNDu mahArAja dakSiNa kI yAtrA ke bIca terApura ruke jahAM unhoMne pazcimI dizAvartI pahAr3I meM guphA dekhI / usameM tIrthaMkara pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna thI / yaha guphA sahasra stambhavAlI thii| terApura ke rAjA ziva ke sAtha avalokana karate hue yaha bhI pAyA ki eka sundara hAthI sarovara se kamala lAkara vAmI kI pradakSiNA aura jalasiMcana kara pUjA karatA hai / karakaNDu ne usa vAmI ko khudavAyA jisameM se tIrthaMkara pArzvanAtha kI phaNAvalI - yukta pratimA niklii| phaNoM kI saMkhyA kA yahAM koI ullekha nahIM ( 49 ) / dundubhi, bhAmaNDala, do cAmara aura siMhAsana kA varNana avazya milatA hai / use utsavapUrvaka layaraNa meM pratiSThita kara diyA gayA / karakaNDu ne siMhAsana ke Upara eka gAMTha dekhI jise dekhakara sUtradhAroM ne kahA ki use jalavAhinI rokane ke lie lagAyI gaI hai| gAMTha ko tor3ane para jaladhArA kA bhayaMkara pravAha nikalA bhI / deva ne prakaTa hokara use banda kiyA / isI saMdarbha meM yaha bhI batAyA gayA yaha pratimA pichale sATha hajAra varSoM se vahAM akSata banI rahI hai ( 4.17 ) / ki terApura guphAoM ke saMdarbha meM DaoN0 hIrAlAlajI ne acchA prakAza DAlA hai / ye vahI guphAe~ haiM jo usmAnAbAda ke samIpavartI guphA 'dhArAziva' ke nAma se jAnI jAtI | DaoN0 phlITa ne inhIM ko 'tagarapura' nAma se ullikhita kiyA hai jo terApura honA cAhie / vartamAna meM bhI isa guphA kA kSetra kAphI bar3A hai| isameM kula causaTha khambhe haiM, zAlA ke donoM mora ATha-ATha kamare haiM aura garbhagRha bIsa phuTa lambA zraura pandraha phuTa caur3A hai jisameM tIrthaMkara pArzvanAtha kI pAMca phuTa kI kAle pASANa kI padmAsana mUrti virAjamAna hai / guphA ke bhItara abhI bhI vizAla jalakuNDa hai / usI ke pAsa saptaphaNI pArzvanAtha pratimA bhI rakhI huI hai| kamare ke bhUtala meM do chidra bhI haiM jinakA sambandha kuNDa se hai / zAlA ke pAsa bhI sajala chidra
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 47 hai| karakaNDu ne vahAM do layaNa aura banavAyIM (5.13) / isa taraha tIna layaNa-samUha kI zobhA kA varNana karakaNDu meM milatA hai jo Aja bhI sahI siddha hotA hai / dhArA kA sambandha usa jaladhArA se rahA hai aura 'ziva' yA to kalyANasUcaka hai yA usakA sambandha kisI zivamandira se rahA hogA / prathama guphA ke nirmANa kA jahAM taka prazna hai kanakAmara kI sUcanA ke anusAra nIla-mahAnIla vidyAdharoM ne usakA nirmANa karAyA thaa| sambhAvanA aisI vyakta kI gaI hai ki zilAhAra vaMza kA prArambha nIla-mahAnIla vidyAdharoM se huA hogaa| isake mUla vaMzaja ke rUpa meM jImUtavAhana kA bhI nAma liyA jAtA hai| inheM tagarapurAdhIzvara bhI kahA jAtA hai| koMkaNa ke ina zilAhAroM kA belagAMva aura kolhApura taka zAsana thaa| unameM se prasiddha jaina rAjA gaNDarAditya (1007-9 I.) ne irukuDI meM eka jinAlaya banavAyA / usake senApati nimbadeva ne bhI arjarikA meM rUpanArAyaNa jaina mandira kA nirmANa karAyA jo Aja vaiSNavoM ke adhikAra meM hai / nimbadeva padmAvatI kA bhakta thA aura mANikyanandI kA ziSya thA / isI prakAra boppaNa va bhoja dvitIya (1165-1205 I.) bhI aneka jinAlayoM ke nirmAtA rahe haiN| vizAlakIrti paNDitadeva va zabdArNavacandrikAkAra somadeva inhIM ke zAsanakAla meM kAryarata the / yaha vaMza tIrthaMkara pArzvanAtha aura padmAvatI kA bhakta thaa| kanakAmara ke samaya meM mantra-paramparA ke prati zraddhA adhika bar3ha cukI thii| grantha ke prArambha meM hI dI gaI stuti meM jinendra ko 'maMtANabIja' kahA gayA hai / mAtaMga aura karakaNDu ne rAkSasa ko mantroccAraNamAtra se vaza meM kara liyA (2.12) / mantra, tantra, vazIkaraNa aura suzobhanIya yantra jaina paramparA meM pUrI taraha praviSTa ho cuke the (2.9) / jaina dharma meM mantratantra kI zakti ko paudgalika mAnA gayA hai aura isalie use mokSaprApti meM sAdhana ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA gayA (rayaNasAra, 109) / - karakaNDacariu meM kathAnakoM kI bhIr3a pA jAne se kavi kisI viSaya para jama nahIM sakA / isalie saMskRti ke panne bhara nahIM pAye / kathAnaka-rUr3hiyoM ke bIca ghUmatI huI karakaNDukathA sAmAjika paramparAmoM ko adhika samAhita nahIM kara skii| mAtra vaivAhika paramparA kA ullekha saMkSepa meM milatA hai / kalaza para dIpaka rakhakara svAgata karane kI usa samaya prathA thI (3.5) / vara ke nagara meM vadhu ko saparivAra bulA liyA jAtA, usakA samucita svAgata hotA, ghara para toraNa lagAye jAte, hAthoM meM kaMkaNa bAMdhe jAte, vividha vAdya bajAye jAte, gIta gAye jAte, nRtya hote, vara-vadhu eka dUsare ke mukhapaTa ughAr3ate, agni ke samakSa bhaTTa mantra par3hate, sAta bhAMvare hotI, vara apanA hAtha vadhu ke hAtha meM detA va dAhine hAtha se zapatha Adi vidhiyAM karatA (3.8) / bahuvivAha prathA pracalita thI / vara ko yathAzakti daheja bhI diyA jAtA thA (7.8) / dharma aura darzana ke bhI sandarbha adhika samRddha nahIM haiN| jaina-dharma meM zrAvaka kI paribhASA yathAsamaya parivartita hotI rahI hai| kabhI vaha tattvazradAna ke sAtha jur3I, kabhI
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA sapta-vyasanoM aura paMcodambaroM ke tyAga meM sampRkta huI aura kabhI mUlaguNoM va uttaraguNoM ke pAlana karane se usakA sambandha rahA / samantabhadra, haribhadra, hemacandra, prAzAdhara Adi vidvAnoM ne sAmAjika AvazyakatA ke anusAra usakI paribhASA kA nirdhAraNa kiyA / muni kanakAmara ne ina sabhI paribhASAnoM ko eka sAtha sameTa liyA aura samyagdarzana ke svarUpa ke bahAne yaha kaha diyA ki zrAvaka vahI hai jo sapta-tattvoM meM zraddhAna kare, paMcodambaroM tathA sapta-vyasanoM kA tyAga kare (7.23) / ___ muni kanakAmara ne karakaNDacariu meM pUjA, upavAsa aura samyak tapasyA para bala diyA hai / amitavegavAle kathAnaka meM hAthI terApura meM pArzvanAtha bhagavAna kI pUjA karatA hai aura usake prabhAva se vaha maraNoparAnta svarga prApta karatA hai (5.12) / dhanadatta ke jIva ne bhaktipUrvaka eka puSpa se jinendra bhagavAna kI pUjA kI thI jisake phala se vaha campAdhirAja karakaNDu huA / pUjA karane ke pUrva sAdhaka ko vizuddha honA Avazyaka hai| cUMki dhanadatta ne kIcar3a se lipta hAthoM se hI bhagavAn kI pUjA kI thI isIlie usake hAthapaira meM khujalI (kaNDu) ke dAga the (10.5) / lagatA hai, karakaNDacariu kI racanA kA uddezya paMcakalyANaka vidhAna kA phala pradarzita karanA rahA hai / grantha ke aMta meM kahA hai ki isa vidhAna se sAdhaka baladeva, nArAyaNa, pratinArAyaNa jaise dharmazIla vyaktitva ko pA jAtA hai, kevalajJAnI bana sakatA hai / isa prakAra karakaNDacariu muni kanakAmara kI eka aisI anupama kRti hai jisameM dazama zatAbdI ke jaina dharma aura saMskRti kA svarUpa pratibimbita hotA huA dikhAI detA hai / vastutaH isako tIrthakara pArzvanAtha yA unake pUrva kA siddha karanA aitihAsika tathyasaMgata nahIM lgtaa| aisA lagatA hai, yaha eka lokakathA rahI hogI jisakA upayoga jaina-bauddha-vaidika cintakoM ne apanI paramparA ke anusAra parivartita karake sAMskRtika samRddhi kA sAdhana banAyA hai /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaMDacariu aura padmAvata kA zilpa-vidhAna -DaoN0 puSpalatA jaina karakaMDacariu muni kanakAmara kI apabhraMza kRti hai jise unhoMne 11 vIM zatAbdI ke madhya racI thI / kavi ne isameM pratyekabuddha karakaDu kA jIvana citrita kiyA hai| jaina paramparA meM unheM pArzvanAthakAlIna mAnA jAtA hai para upalabdha sAhitya kadAcit ise svIkAra karane meM hicakicAtA hai| unakA kathAnaka uttarAdhyayana ke ullekha se prArambha hotA hai aura samayasuMdaragaNi (15 vIM zatI) taka usakA vikAsa ho jAtA hai / janetara sAhitya ko dekhane para aisA pratIta hotA hai ki yaha kathA zAyada lokakathA rahI hogI jise sabhI sampradAyoM ne apaneapane DhaMga se citrita kara liyA hai| isake bAvajUda vidvAnoM ne isa kathA para bauddhadharma kA prabhAva adhika batAyA hai parantu yaha sahI isalie nahIM lagatA ki isa kathAnaka ne bauddha paramparA kI apekSA jaina paramparA ke sAhitya ko adhika samRddha kiyA hai| samRddha hI nahIM, kathAnaka meM ekAdhika mor3a pAye haiM jo bauddha kathA meM nahIM milte| vyakti aura sAhitya sAmAjikatA ke parikara se prAbaddha rahate haiN| apanI dhArmikatA pror3he rahane ke bAvajUda itara dharmoM se prabhAvita hue binA unake astitva para prazna cihna khar3A ho jAtA hai / jaina dharma aura sAhitya ne jahAM eka ora dUsare dharma aura sAhitya se bahuta kucha grahaNa kiyA hai vahIM dUsarI ora unheM diyA bhI kama nahIM hai| AdAna-pradAna kI yaha prakriyA dharma aura
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA sAhitya ke kSetra meM satata banI rahI hai / karakaMDacarita ke saMdarbha meM bhI yaha tathya pUrNataH kharA utaratA hai / use hamane itanA pAkarSaka banA diyA hai ki usake kucha tattva lokatattva ke rUpa meM janasamudAya meM pracalita ho gaye aura Age calakara ve premAkhyAnaka kAvyoM kI kathAnakarUr3hiyAM bana gaye / malika muhammada jAyasI ke padmAvata meM aisI hI kathAnakarUr3hiyoM kA sundara prayoga huA hai| sUphI mata ne 11-12 vIM zatI meM bhArata meM paMjAba aura siMdha dvAra se praveza kiyA jahA~ sabhI bhAratIya sampradAya acchI sthiti meM the| apane dharma ko prabhAvaka banAne ke lie use bhAratIya sAMskRtika tattvoM ko AtmasAta karanA Avazyaka thA / phalataH usane vaidika, bauddha aura jaina dharma ke mUla lokAkhyAnoM ko apane siddhAMtoM kA puTa dekara aura bhI saMvArA aura bhAratIya samAja meM ghula-mila gayA / islAma kI vijayamAdakatA aura asahiSNutA usameM nahIM thii| sAmaMjasyatA ke bala para usane apanA sthAna samAja meM banA liyA, saMtoM se usakA samparka huA aura bhakti AMdolana ke vikAsa meM usane apanA mahattvapUrNa yogadAna diyaa| jAyasI sUphI paramparA ke anyatama kavi haiM / unakA janma 1505 I. meM jAyasa . (rAyabarelI kA samIpavartI udayanagara) meM huA thaa| avadha unakI karmabhUmi rahI hai / ve anubhava ke dhanI the, saMvedanazIla, bhAvuka aura sahRdaya phakIra the, udAra, sahiSNu aura siddha bhakta the / unheM sabhI dharmoM kA acchA adhyayana thaa| .. padmAvata jAyasI kA anyatama grantha hai jisameM laukika prema ke sAtha AdhyAtmikatA kA sundara samanvaya kiyA gayA hai yadi usake aMtima aMza ko prakSipta na mAnA jAya to| masanavI zailI meM racita isa prabandhakAvya kA mukhya uddezya AdhyAtmikatA kA AbhAsa karAnA thaa| kalpanA aura itihAsa se mizrita isa kathAkAvya meM sAmpradAyikatA se haTakara prema ke prakRSTa rUpa ko pratiSThita kiyA gayA hai / usameM sAdhaka ke lie samabhAvI hokara mAnavatA kI rakSA karane aura rahasyavAdI bhAvanA se paramAtmA taka pahuMcane kA mArga pradarzita kiyA gayA hai| isa prema meM koI mukhauTA aura ADambara nahIM honA caahie| jAyasI kA yaha cintana tatkAlIna dhArmika, sAmAjika aura rAjanItika paristhitiyoM kA pariNAma thaa| jAyasI ke samaya taka jainadharma kA madhyakAlIna rUpa prasthApita ho cukA thA jisameM bhakti tattva kA vikAsa draSTavya hai| usake katipaya tattva karakaNDacariu meM bhI dikhAI dete haiM / muni kanakAmara aura jAyasI ke bIca lagabhaga 500 varSoM kA antarAla rahA hai| ina 500 varSoM meM jainadharma meM bhakti ke naye-naye AyAma khula gaye the / lokakathAoM aura dhArmika kathAoM ko tadnurUpa parivartita kara diyA gayA thaa| karakaMDacarita ke jana rUpa ne janetara paramparAoM ko bhI prabhAvita kiyA hai / jAyasI samanvayavAdI the / unhoMne padmAvata ke zilpa-vidhAna meM yadi jaina karakaNDu kathA ke katipaya tattvoM ko grahaNa kiyA ho to koI Azcarya nhiiN| zilpa, racanA-prakriyA kA eka aisA sajIva phrema hai jisakA sUtra paramparA se to jur3A rahatA hai para use jIvaMta banAne ke lie kucha lokapriya kalpanAtmaka tattvoM ko bhI AyAtita
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA karanA par3atA hai| sthApatya meM sauMdarya kA abhiniveza, pratIkoM kA saMyojana aura viSayavastu kA kalAtmaka citraNa zilpa kI sundara sRSTi hai| isameM kalAkAra kA vyaktitva aura usakI sAMskRtika virAsata to pratibiMbita hotI hI hai, sAtha hI lokatattvoM kA sphuraNa bhI vRtti, rIti Adi ke mAdhyama se prAkalita ho jAtA hai| zilpa kI pariniSThitatA kAvyAtmakatA se sambaddha hai usameM rasa, guNa, alaMkAra, kathAtattva, caritra-citraNa Adi para vizeSa dhyAna diyA jAtA hai / zilpa-vidhAna kA kendrIya tattva kathAnaka humA karanA hai, jisake mAdhyama se saMskRti aura siddhAnta ko prasphuTita kiyA jAtA hai| padmAvata meM jo kathAnakarUr3hiyAM dikhAI detI haiM ve bhAratIya lokakathAnoM meM kAphI prAcIna kAla se pracalita rahI haiN| prAcArya hajArIprasAda dvivedI ke zabdoM meM kathAnaka ko gati dene ke lie sUphI kaviyoM ne prAyaH una sabhI kathAnakarUr3hiyoM kA vyavahAra kiyA hai jo paramparA se bhAratIya kathAoM meM vyavahRta hotI rahI haiM, jaise-citradarzana, svapna dvArA athavA zuka-sArikA Adi dvArA nAyikA kA rUpa dekha yA sunakara usa para Asakta honA, pazu-pakSiyoM kI bAta-cIta se bhAvI ghaTanA kA saMketa pAnA, mandira yA citrazAlA meM priya yugala kA milana honA, ityAdi / pariyoM aura devoM kA sahayoga, ur3anevAlI rAjakumAriyAM, rAjakumArI kA premI ko bandI banA lenA Adi jaisI rUr3hiyoM ko bhale hI IrAnI-phArasI rUr3hiyoM ke rUpa meM prastuta kiyA jAve para unheM bhI bhAratIya lokakathAoM meM dekhA jA sakatA hai / kavi kathAvistAra ke lie kucha aisI kathAe~ lokatattva ke AdhAra para gar3ha letA hai jo Azcaryamizrita rahA karatI haiM jaise-ghor3e kA jaMgala meM bhaTaka jAnA aura vipattiyoM kA TUTa par3anA / kathAnoM meM ise TaniMga pvAiMTa (mor3a bindu) kahA jAtA hai / kathAnaka ko vikAsa evaM dizA denevAlI sAmAnya ghaTanAparaka vizeSatAoM ko AlocakoM ne moTiphaja (kathAnakarUr3hiyAM) kahA hai / ye kathAnakarUr3hiyAM adhikAMzataH premakAvyoM meM pAyI jAtI haiN| inase kathA meM sarasatA aura pravAhazIlatA A jAtI hai| apabhraza ke aihikatAmUlaka sAhitya meM ye kathAnakarUr3hiyAM vizeSa vyavahRta huI haiM / sAmAnya rUr3hiyoM meM nimnalikhita rUr3hiyoM kA upayoga adhika huaA haipremakathA; citradarzana se prema, premabAdhAe~, sihalayAtrA, samudra-yAtrA, rAkSasa, apsarAtroM dvArA Azcarya tattva kA mizraNa, zApa, prAkAzavANI, zuka, kapota, sapatnI-IrSyA, vana meM sundarIdarzana, sundarI kA uddhAra, dohada, pratIkAtmaka svapna, kanyAharaNa, tUphAna, nAyaka-nAyikA kI parIkSA Adi / ina kathAnakarUr3hiyoM ko prakRti-citraNa ke mAdhyama se vizeSataH vikasita kiyA jAtA hai| kathAnakarUr3hiyA~ uparyukta donoM prabandhakAvyoM kI kathAnakarUr3hiyoM ko isa saMdarbha meM samajha lenA Avazyaka hai jisase unakI zilpagata vizeSatAeM spaSTa ho sakeM / karakaNDacariu kI kathAnakarUr3hiyA~ isa prakAra haiM 1. jin-stuti|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 2. kauzAmbI ke rAjA vasupAla kI putrI padmAvatI ko usake janma samaya meM hue apazakuna ke kAraNa nadI meM bahA denA aura ghAr3IvAhana dvArA patnI ke rUpa meM use svIkAra kiyA jAnA / 52: 3. padmAvatI ko dohada huA ki vaha nararUpa dhAraNa kara apane pati ke sAtha hAthI para savAra hokara paribhramaNa kare / 4. hAthI dvArA donoM ko lekara jaMgala meM bhAganA / 5. vRkSa kI DAla pakar3akara rAjA kA baca jAnA aura kUdakara rAnI kA jaMgala meM calA jAnA / 6. rAnI ke pahu~cate hI jaMgala kA harA-bharA ho jAnA / 7. mAlI use bahina mAnakara ghara le gayA, IrSyAvaza patnI ne use bAhara nikAla diyA / zmazAna meM use putra huA jise mAtaMga uThAkara le gayA / vaha mAtaMga vastuta: vidyAdhara thA jo muni ke zApa se mAtaMga ho gayA thA / 8. zApa kA pratikAra thA - mAtaMga usa zmasAna meM par3e bAlaka kA lAlana-pAlana kare aura jaba use rAjya mila jAyagA to vaha vidyAdhara bana jAyagA / 9. mAtaMga ne bacce ko pAlA posA, karakaNDu usakA nAma rakhA / daMtIpura ke niHsaMtAna rAjA ke nidhana para rAjA kI khoja / hAthI dvArA kalazAbhiSeka kara dene para karakaNDu ko rAjya kI prApti / mAtaMga kA vidyAdhara bana jAnA / 10. karakaNDu kA vivAha / campAdhIza dhAr3IvAhana se yuddha, padmAvatI dvArA raNabhUmi meM pitAputra kI pahacAna / ghAr3IvAhana kA vairAgya aura karakaNDu kA rAjyAbhiSeka / 11. karakaNDu kA cela, cola aura pAMDyoM se yuddha / terApura guphAnoM meM pArzvanAtha kA darzana, vidyAdhara dvArA jalavAhinI kA rokA jAnA / 12. vidyAdhara dvArA hAthI kA rUpa dhAraNa kara karakaNDu kI patnI madanAvalI kA apaharaNa / 13. siMhala dvIpa jAkara karakaNDu kA rativegA ke sAtha pANigrahaNa | 14. samudra mArga se lauTane para maccha kA AkramaNa, vidyAdharoM dvArA karakaNDu kA apaharaNa, padmAvatI devI dvArA rativegA ko karakaNDu se punarmilana karAne kA zrAzvAsana / 15. karakaNDu kA vidyAdharI ke sAtha pANigrahaNa aura rativegA se punarmilana / 16. zIlagupta muni se karakaNDu ke tIna prazna aura unakA samAdhAna / 17. jinapUjA ke phala se atula vaibhava kI prApti para kIcar3a se sane hAtha se pUjA karane ke kAraNa karakaNDu nAma honA / padmAvatI ke pUrvajanma ke duSkRtyoM ke phalasvarUpa zrApattiyAM / 18. NamokAra maMtra ke prabhAva se zuka kA vidyAdhara ho jAnA / -19. karakaNDu ko vairAgya aura ucca gati kI prApti /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 53 avAMtara kathAnoM kI kathAnakarUr3hiyA~ 1. maMtrazakti ke prabhAva se rAkSasa ko vaza meM krnaa| 2. ajJAna ke kAraNa Apatti / 3. durjanasaMgati kA phala / 4. sajjanasaMgati kA phala / 5. pati-patnI ke nirAzAjanaka viyoga ke pazcAt bhI sNyog| madanamaMjUSA kA vidyAdharoM " dvArA apaharaNa aura phira punarmilana / 6. zuka zAstrajJa thaa| usake kathana se tejasvI azva kI sUcanA / azva rAjA ko samudra pAra chohAra dvIpa meM ur3A le gyaa| vahAM ratnalekhA se vivAha, lauTate samaya samudra meM naukA chinna-bhinna / 7. nidAna-baMdha ke kAraNa harSa-zoka kA honA / 8. zubha zakuna kA phala zubha hotA hai| 9. vidyAdhara zuka-rUpa dhAraNa kara azva ko samudra pAra le gayA aura rAjAsahita kisI dvIpa meM pahuMcA, vahAM ratnalekhA se vivAha, vApasI meM naukA kA samudra meM DUbanA, sabakA vichoha / rAnI kA kuTTinI ke pAsa pahuMcanA aura sAra-pAse meM harA denevAle ke sAtha vivAha kI pratijJA / aridamana se usakA milanA / 10. strIliMga kA chedana sambhava, vidyAdharI ke prabhAva se prAzcarya-bhare kArya sampanna / karakaNDacariu kI ina kathAnakarUr3hiyoM ke pariprekSya meM jAyasI ke padmAvata kI kathAnakarUr3hiyoM ko bhI hama samajha leM1. prAdipuruSa Izvara (brahma) kA punIta smaraNa jisane sArI sRSTi kA nirmANa kiyA hai / 2. siMhaladvIpa jahAM rAjA gaMdharvasena aura rAnI campAvatI kI sundara putrI padmAvatI thii| 3. saMdezavAhaka hIrAmana nAmaka zuka jo mahApaNDita aura vedajJa thaa| 4. 'bara kI khoja meM gaye zukaM kA bahelie dvArA apaharaNa aura siMhaladvIpa gaye cittaur3a ke , brAhmaNa dvArA usakA kry| . . . .. 5. citrasena ke putra ratnasena kA padmAvatI ke sAtha cittaur3a ke jyotiSiyoM dvArA sambhAvita - 'vikAha kI ghoSaNA ... ... ...... . ... 6. ratnasena dvArA brAhmaNa se zuka kA kraya / 7. ratnasena kI patnI nAgamatI dvArA pUche jAne para zuka dvArA padmAvatI ke sauMdarya kA varNana aura IrSyAvaza zuka ko mArane kI praayojnaa| 8. hIrAmana zuka dvArA rAjA se padmAvatI kA nakha-zikha varNana aura usake prati mohita ho jaanaa| - . :: .. . .
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zuka 9. sarvasva tyAga kara rAjA kA yogI ho jAnA aura padmAvatI kI khoja meM siMhaladvIpa prasthAna karanA / 10. sAta samudra pAra kara rAjA kA siMhaladvIpa pahu~ca jAnA / 11. kAmasaMtapta padmAvatI se zukra kA milana aura sArA samAcAra kathana / 12. siMhaladvIpa ke zivamandira meM ratnasena kI avasthiti aura vahAM vasaMtapaMcamI ke dina padmAvatI kA usase milane pahuMcanA / jaina vidyA ke sAtha 13. padmAvatI ko dekhakara rAjA kA mUrcchita ho jAnA aura padmAvatI dvArA hRdaya para caMdana kA lepa kara kucha saMdeza likhakara calA jAnA | 14. mUrchA dUra hone para duHkhI hokara rAjA dvArA jala marane kA nizcaya karanA / 15. pArvatI dvArA rAjA ke prema kI parIkSA / 16. siddhiguTakA pAkara padmAvatI prAsAda meM vajrakapATa kA khulanA aura usameM rAjA kA praveza tathA gaMdharvasena se padmAvatI kA kara yAcana / 17. gaMdharvasena dvArA ratnasena kA baMdI honA aura padmAvatI dvArA ratnasena ko saMdeza bhejA jAnA / 18. yuddha kI ghoSaNA, ratnasena kI prora se hanumAna, viSNu aura ziva deva kA sAtha denA, gaMdharvasena dvArA hAra mAnanA / 19. ratnasena aura padmAvatI kA pANigrahaNa saMskAra / 20. nAgamati dvArA pakSI ke mAdhyama se ratnasena ke pAsa saMdeza bhejanA / 21. pakSI dvArA siMhala jAnA aura ratnasena se nAgamati kA saMdeza ( viraha vyathA) kathana / 22. ratnasena kA daheja- sAmagrI va padmAvatI ko lekara siMhala se prasthAna | 23. rAkSasa ke kAraNa samudra meM ratnasena ke jahAja kA DUbanA aura samudraputrI lakSmI ke mAdhyama se ratnasena aura padmAvatI kA punarmilana / 24. samudra dvArA ratnasena ko pArasa patthara Adi dekara vidA karanA / 25. jagannAthapurI ke darzana karate hue ratnasena aura padmAvatI kA citor3a vApisa pahuMcanA / 14226. deva dvArA nAgamati ko ratnasena ke pahuMcane kI sUcanA aura usake cittaur3a pahuMcane para IrSyA padmAvatI ko dUsare mahala meM ThaharAnA / 27. rAvi meM nAgamati se milane para rAjA dvArA donoM rAniyoM para samAna dRSTi rakhane kA vacana aura donoM rAniyoM kA prasanna honA / 28. rAghavacetana nAmaka paMDita dvArA kAvya sunAkara ratnasena ko vaza meM kara lenA / 29. rAghava dvArA yakSiNI - siddhi se pratipadA ko dUja kA caMdramA dikhAyA jAnA aura paMDitoM kA apamAna hone para rAjA dvArA deza niSkAsana | 30. rAghavacetana dvArA padmAvatI kA darzana, usakA kaMgana grahaNa aura phira mohita hokara
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 55 mUchita honaa| 31. dillI jAkara alAuddIna se milakara padmAvatI ke sauMdarya kA varNana karanA / 32. alAuddIna dvArA ratnasena ke pAsa padmAvatI ko bhejane ke lie dUta-preSaNa aura na milane __para yuddha kI taiyaarii| 33. alAuddIna aura ratnasena kA yuddha / nartakI para bANa dvArA prahAra / rAjapUtoM kI krodhA bhivyakti / phalataH donoM meM saMdhi / 34. alAuddIna ratnasena dvArA bhoja para nimaMtrita / bAda meM unakA cittaur3agar3ha avalokana / zataraMja khela meM magna use acAnaka padmAvatI kA darzana honaa| 35. gar3ha ke daravAje para ratnasena kA kaida kiyA jAnA aura use dillI le aanaa| 36. rAjA devapAla tathA alAuddIna dvArA padmAvatI ko phusalAne meM asaphalatA / 37. gorA-bAdala ke pAsa padmAvatI kA sahAyatArtha jAnA aura ratnasena ko mukta karane kA vacana lenaa| 38. senAsahita kapaTapUrvaka padmAvatI ko pAlakI meM le jAnA aura ratnasena ke bandhana kATa denA / bAdala kA use lekara cittaur3a bhAganA / phalataH gorA ke sAtha donoM senAoM meM yuddha, antataH gorA kI yuddha meM mRtyu / 39. ratnasena aura devapAla kA yuddha / yuddha meM ratnasena kI mRtyu / gar3ha bAdala ko samarpita / 40. padmAvatI aura nAgamati kA satI ho jAnA, alAuddIna kA cittaur3a para AkramaNa / . bAdala kI parAjaya hone para sArI striyoM kA satI ho jaanaa| alAuddIna kA cittaur3a para adhikAra prApta karanA, para padmAvatI ko prApta na kara pAnA / mUlyAMkana donoM prabandhakAvyoM kI kathAnakarUr3hiyoM kA tulanAtmaka adhyayana karane para aisA lagatA hai ki kanakAmara aura jAyasI ne lokatattvoM kA bharapUra upayoga kiyA hai| donoM kAvya mUlataH premAlyAnaka haiM / isa saMdarbha meM padmAvata ke viSaya meM kucha kahane kI aAvazyakatA hI nahIM kyoMki sUphiyoM meM prema kI pIra hI pramukha hai / jahAM taka karakaNDacariu kA prazna hai usakA bhI prArambha premakathA se hotA hai| muni kanakAmara ne graMtha ke prArambha meM hI 'maNamAraviNAsaho' (1.1) kahakara manamatha para vijaya prApta karane ko pramukhatA dekara yaha spaSTa kiyA hai ki kAmavAsanA ko jItanA sarvAdhika kaThina hotA hai| Age calakara unhoMne isI kA samarthana karate hue kahA hai sambhAveM kAmuu sayalu jaNu, tiya jhAyai hiyavae~ eyamaNu / jai aNumai pAvai taho taNiya, tA bhaNahi NAri kiM avagaNiya / tahe saMgaI jAsu Na calai mai, so lahai garesara siddhagai / 10.9. .. arthAt svabhAva se sabhI kAmuka huprA karate haiM aura ekAgramana se apane hRdaya meM strI kA dhyAna
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina vidyA karate haiM, phira yadi koI usakI anumati pA jAya to nArI kI avahelanA kauna karegA ? strI ke saMga se jisakI mati calAyamAna na huI vaha puruSa, he rAjana ! siddhagati ko prApta karatA hai / ye uddharaNa yaha kahane ke lie paryApta haiM ki karakaNDacariu kA kendrIya tattva sAMsArikatA kI dRSTi se prema rahA hai aura usI para vijaya prApta karane ke lie sArI tapasyA kA vidhAna huA hai / jAyasI ne bhI 'sunA jo prema pIra gA pAvA' tathA 'premahi mAMha viraha sarasA / mana ke ghara vadhu amRta barasA // ' evaM 'prema kathA ehi bhAMti vicArahu / bUjhi lehu jo bUjhai pArahu // ' Adi ke mAdhyama se prema kI svAbhAvikatA ko puSTa kiyA hai aura usI ko AdhyAtmikatA se jor3a diyA hai| karakaNDu aura padmAvata kI premakathA meM antara yaha hai ki padmAvata kA zabda prema aura adhyAtmaka kI vyaMjanA se protaprota hai| nAyaka-nAyikA kramazaH brahma aura jIva ke pratIkarUpa meM citrita haiM, kAvya kA nAma nAyikA ke Upara hai parantu karakaNDu meM na pratIkAtmakatA hai aura na koI pratinAyaka hai / yahAM karakaNDu hI AdyopAMta nAyaka ke rUpa meM citrita hai aura vahI anta meM ucca gati prApta karate haiM / dUsare zabdoM meM karakaNDacariu yadyapi premakathA kAvya hai para usakA uddezya saMsArI prANiyoM ko mokSa-prApti kI ora agrasara karanA rahA hai| isa kAvya ke hara zabda kI pRSThabhUmi meM AdhyAtmikatA chipI hai / jinendra kI stutipUrvaka sarasvatI kI vaMdanA kara kavi ne usa karakaNDu ke caritra kA varNana kiyA hai jo logoM ke kAnoM ko suhAvanA, madhura aura lalita laganevAlA hai, paMcakalyANakavidhirUpa ratna se jaTita hai aura jo guNoM ke samUha se bharA humA evaM prasiddha hai (1.2) / kavi kA mUla uddezya paramAtmapada prApti kA mArga pradarzita karanA rahA hai| karakaNDu ne jIvana ko acchI taraha jIyA hai aura anta meM sAre vaibhava ko tyAga kara sarvArthasiddhi ko prApta kiyA hai (10.27) / kavi ne anta meM prastuta kAvya grantha ke paThanapAThana se prAtmakalyANa hone kI bhI bAta kahI hai| padmAvata meM bhI jAyasI ne anta meM lagabhaga isI Azaya ko vyakta kiyA hai kei na jagata jasa becA, keI na lInha jasa mol| ... jo yaha par3ha kahAnI, hama saMvare dui bola // apabhraMza kathAkAvyoM ke nirmANa taka saMskRta mahAkAvyoM kA svarUpa sthira ho cukA thA aura usI ke AdhAra para kathAkAvyoM kA sRjana huA hai| isI kI adhikAMza vizeSatAe~ ina kathAkAvyoM meM pratibiMbita huI haiN| cUMki inakA AdhAra lokakathAe~, lokavArtAe~ aura lokatattva rahe haiM isalie unameM upalabdha AzcaryAtmakatA bhI yahA~ jur3a gayI hai / jAyasI kA kAvya masanavI aura bhAratIya paddhati kA samanvita rUpa hai| masanaviyoM kI zailI ke anusAra prathama smRtiyAM hotI haiM jinameM kramazaH Izvara muhammada sAhaba, khalIphA, guru zAhe vakta kI stuti kA prAdhAnya rahatA hai / isameM aura bhAratIya paddhati meM koI vizeSa antara nahIM hai| antara hai iSTa devatA kA / bhAratIya paramparA meM bhI lekhaka sarvaprathama apane iSTadeva kI vaMdanA karatA hai, maMgalAcaraNa karatA hai, vinamratApUrvaka pUrva kaviyoM kA smaraNa kara apane abhidheya ko vyakta karatA hai aura usake bAda vastuvarNana ke mAdhyama se kathApravAha Age bar3hatA hai| karakaNDacariu
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 57 aura padmAvata meM ye sAre tattva upalabdha hote haiM jinheM pUrvokta kathAnakarUr3hiyoM meM spaSTataH dekhA jA sakatA hai| padmAvata para vastutaH apabhraMza kathAkAvyoM kA prabhAva adhika hai| usakI kathAvastu, pAtra, caritra-citraNa, kathopakathana zailI aura uddezya sabhI kucha unakA anukaraNa karate hue dikhAI dete haiM / sampradAya aura dharma meM antara ho jAne ke kAraNa tadanusAra parivartana to svAbhAvika hai hI para use hama AmUla parivartana nahIM kaha sakate / padmAvata kI kathAvastu kA paryavasAna duHkha meM hotA hai / ataH vaha sukhAnta nahIM, duHkhAnta hai / parantu samUcI jaina kiMvA bhAratIya kAvya paramparA kA anusaraNa karate hue kanakAmara ne karakaNDu ko sukhAnta banAyA hai aura yuddhoparAMta karakaNDu ko tapasvI banAkara ucca gati prApti kI sUcanA dI hai / padmAvata duHkhAnta bhale hI ho para pratIkAtmaka paddhati ke anusAra ratnasena kA jIva padmAvatI rUpI brahma meM antarlIna ho gayA ataH use prAdhyAtmika dRSTi se sukhAnta kyoM nahIM kahA jA sakatA ? 15vIM zatI meM rAjapUta yuga ke darzana ke anusAra padmAvata kA citraNa huA hai aura aMtataH use AdhyAtmikatA ke sAtha jor3a diyA gayA / prema kA praur3hatara rUpa donoM kAvyoM meM AdyopAMta hai / sArI kathAvastu donoM kAvyoM meM rAja-darabAroM meM ghUmatI rahatI hai / pazu-pakSI aura amAnuSika zaktiyAM kathApravAha meM yoga detI haiM, vidyAdhara, zuka, gaja, azva, padmAvatI Adi sabhI ke Azcaryamizrita kriyA-kalApa yahAM dikhAI dete haiM / padmAvatI kA hIrAmana, nAgamati kA pakSI, rAkSasa, ziva-pArvatI aura lakSmI bhI isI rUpa meM varNita haiN| pUrvArddha meM SaDRtu varNana ke mAdhyama se prema kI pIra evaM premapatha kI yAtrA kA varNana hai aura uttarArddha meM prema-parIkSA kI jAtI hai ataH ghaTanAmoM kA bAhulya hai isalie kathAnaka kA vikAsa avaruddha sA dikhAI detA hai / karakaNDu kA kathAnaka bhI avAMtara kathAoM meM ulajhatA huA Age bar3hatA hai| pAThaka ko mUlakathA khojane ke lie AyAsa karanA par3atA hai isalie yahAM bhI kathApravAha kI saritA meM kaTAva sA A jAtA hai, para utsukatA avazya banI rahatI hai| - karakaNDa ke caritra laukika aura alaukika donoM koTiyoM ke haiM / laukika pAtroM meM ghAr3IvAhana, karakaNDu, padmAvatI, ratnAvalI, rativegA, mAtaMga, naravAhana prAdi haiM aura alaukika pAtroM meM vidyAdhara, rAkSasa, nAgakumAra, padmAvatI devI Adi kA samAveza ho jAtA hai / ye alaukika pAtra laukika pAtra jaise sAmane Ate haiN| laukika pAtroM ko bhI do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai-1. kAlpanika aura 2. prAkRtika / kAlpanika pAtroM meM vidyAdhara aura rAkSasa Adi A jAte haiM aura prAkRtika meM zuka, gaja, azva prAdi pazu-pakSI tathA karakaNDu ratnAvalI Adi mAnavIya varga ke caritroM para vicAra kiyA gayA hai| padmAvata meM bhI isI prakAra ke pAtra citrita haiM / pAtroM ke caritra-citraNa karane meM pUrvavartI paramparA kA anusaraNa donoM meM liyA gayA hai / nAyaka dhIrodAtta, atizaya parAkramI tathA ekAdhika rAjakumAriyoM se pariNaya karanevAlA hotA thaa| karakaNDacariu kA nAyaka karakaNDu bhI isa advitIya pratibhAvAlA hai / karakaNDu jaba siMhala se rAnI rativegA ke sAtha samudrI mArga se lauTa rahA thA to eka bhImakAya maccha ne unakI naukA para AkramaNa kiyaa| usI samaya karakaNDu malla gAMTha bAMdhakara samudra meM kUda par3A aura maccha ko mAra DAlA (7.10) / padmAvata kA rAjA ratnasena
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA bhI utsAhI, dRr3hapratijJa, parAkramI, dayAlu, svAbhimAnI vRtti kA kSatriya kulodbhava vIra puruSa hai| vastuvarNana kI dRSTi se bhI donoM prabandhakAvyoM kI tulanA karane para aisA pratIta hotA hai ki jAyasI ne apabhraMza-kAvyoM kA sUkSma adhyayana kiyA thaa| apabhraMzakAvyoM meM nagara, deza, vana, udyAna, gar3ha, parvata, saritA, sarovara, hATa, azva, gaja, Ayudha, siMhAsana, antaHpura Adi kA varNana yathAsthAna sarasa aura AlaMkArika zailI meM milatA hai / padmAvata meM bhI jAyasI ne ina zIrSakoM kA upayoga kathApravAha ko prabhaviSNu banAne ke lie bar3e AkarSaka DhaMga se kiyA hai / jAyasI kI kAvyapratibhA niHsandeha muni kanakAmara se adhika nikharI lagatI hai / yaha zAyada isalie bhI ho ki karakaNDacariu kA phalaka choTA aura sImita rahA hai jabaki jAyasI kI kathA kAphI vyApakatA liye hue hai / vastuvarNana ke ye sAre prasaMga prastuta nibandha meM sImA kI dRSTi se anapekSa ho jAveMge isalie unako soddharaNa prastuta karanA yahAM sambhava nahIM hai / hA~, unake zIrSakoM para avazya dRSTipAta kara sakate haiM udAharaNArtha karakaNDacariu kA vastu-varNana dekhie-aMgadeza (1.3), campA (1.4), upavana (1.14), zmazAna (1.17), yuddha (3.15-19), sarovara (4.7), parvata (5.1), gaja (5.14), zakuna (7.1-2), zAsanadevI kA avatAra (7.3), siMhaladvIpa (7.5), samudrayAtrA (7.8), vilApa (7.11), zuka (8.6-8), azva (8.2), svapna (1.8, 8.5), dohada (1.10), zApa (2.4, 6.12). citrapaTa (3.7, 6.15) Adi / isI taraha padmAvata ke vastuvarNana meM katipaya tattvoM ko prastuta saMdarbha meM isa prakAra khojA jA sakatA hai-siMhala dvIpa (dUsarA khaNDa), hAra (37), antaHpura (49), mAnasarobara (caturtha khaNDa), jalakrIr3A (63), pakSI (72), yuddha-devapAla (46), gorAbAdala (52vAM khaMDa), bAdazAha yuddha (43vAM khaNDa) Adi / padmAvata kI yaha vizeSatA udAharaNIya hai ki jAyasI ne vastuvarNana aura vastusaMgaThana apekSAkRta kAphI vistAra se kiyA hai isalie unake hara citraNa meM jo saghanatA aura sundaratA dikhAI detI hai vaha karakaNDacariu meM nahIM / isakA eka kAraNa yaha bhI rahA hai ki jAyasI rahasyavAdI kaviyoM meM anyatama gine jAte haiM / rahasya kI carama sImA ko prApta karane ke lie jisa mArga kA anusaraNa karanA par3atA hai usameM asahanIya bAdhAeM, viraha, prema prAdi kA sAmanA sAdhaka ko karanA par3atA hai / jAyasI ne una sabakA citraNa bar3I tallInatA ke sAtha kiyA hai| isameM 17 saMvAdoM kI yojanA kI gayI hai jisane grantha kA lagabhaga AdhA bhAga samAhita kara liyA hai| isI daurAna rUpavarNana ke prasaMga meM rUpasaundarya ke pAramparika upamAnoM kI eka lambI zrRMkhalA jor3a dI gayI hai jisameM atizayokti kI jhalaka bhI svAbhAvika hai| ___isake viparIta karakaNDacariu kA phalaka sImita aura laghu hone ke kAraNa kanakAmara vastuvarNana aura vastu saMgaThana ke vibhinna AyAmoM para Asana nahIM jamA pAye / unake upamAna bhI apekSAkRta saMkhyA meM kama par3a gaye / yahAM bhI saMvAda-yojanA ne kathA-pravAha meM acchA yogadAna diyA hai / deva aura gopa saMvAda (10.3-4), karakaNDu aura zIlagupta muni saMvAda (9vIM sandhi), zuka aura ratnamAlA saMvAda (8), zuka aura rativegA saMvAda, padmAvatI aura rativegA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA saMvAda (7.15) Adi aise saMvAda haiM jo choTe hote hue bhI guNavattA kI dRSTi se aneka pahaluoM ko sparza karate haiN| isa prakAra karakaNDacariu aura padmAvata ke zilpavidhAna kA tulanAtmaka adhyayana karane para yaha kahanA asaMgata nahIM hogA ki padmAvata para karakaNDacariu kA prabhAva parilakSita hai| niHsaMdeha apabhraMza kAvya hindI premAkhyAnaka kAvya ke vastuvarNana aura vastusaMgaThana meM upajIvya rahe haiM / janatA ke sannikaTa pahu~cane ke lie unameM lokatattvoM kA bharapUra prAdhAra liyA gayA hai / una para apane-apane dharma kA raMga car3hAkara kaviyoM ne unheM yathAsthAna aura yathAnukUla parivartita kiyA aura unheM adhikAdhika AkarSaka banA diyA / alaukika tattvoM ke samAveza ne unakI uddezyaprApti ko aura bhI sarala kara diyA / apane-apane siddhAntoM ko lokapriya banAne ke lie kAlAnusAra janabhASA ke sahaja prayoga ne unakI zailI ko aura adhika sazakta banA diyaa| prastuta viSaya prabandha kI dRSTi se bahuta acchA hai / isa Alekha meM hamane usake katipaya tattvoM para hI adhyetAoM kA dhyAna AkarSita kiyA hai / - 1. tana citaura mana rAjA kInhA / hiya siMhala buSa padaminI cInhA / guru sumA jei paMtha dikhAvA / binu guru jagata ko niraguna pAvA / nAgamatI yaha duniyA dhandhA / bAMdhA soi na ehi cita baMdhA / rAghava dUta soi saMtAnU / mAyA palAudIna "sulatAnU // prema kathA ehi bhAMti vicArahu / bUjhi lehU jo maiM pArahu / /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatva-bhAvanA jIvaho susahAu raNa asthi ko vi, garayammi paDatau gharai jo vi / suhisajjaNa - gaMdaraNa - iTThabhAya, Na vi jIvaho jaMtaho e sahAya / riNaya jaNaNi jaNaNu rovaMtayAI, jIveM sahu~ tAI Na pau gyaa| ghaNu Na calai gehaho ekku pAu, ekkallau bhuMjai dhammu pAu / artha-jIva kA aisA koI sahAyaka nahIM hai jo use naraka meM girane se bacA le / jIva ke jAte samaya mitra-putra, svajana-priyajana, bhrAtA ye koI bhI sahAyaka nahIM hote / mAtA-pitA rote haiM para jIva ke sAtha eka paga bhI nahIM jAte / dhana bhI ghara ke bAhara eka paga bhI sAtha nahIM jAtA / jIva akelA hI puNya (dharma) va pApa kA phala bhogatA hai| karakaNDacariu 9.9
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ karakaMDacariu kI adhyAtma-cetanA ___-DaoN0 sUryanArAyaNa dvivedI apabhraMza sAhitya ko prAkAra dene meM anya dharmAvalambiyoM kI bhAMti jaina-racanAkAroM ne bhI vizeSa prayatna kiyA thaa| yaha prayatna kaI dRSTiyoM se mahattvapUrNa rahA hai / isameM jahAM eka ora lokAzrita kathAnakoM ke mAdhyama se apanI bAta ko jana-sAmAnya taka pahuMcAne kA prayatna dikhalAI detA hai vahIM dharma aura prAcAra kI dRSTi se mAnavajIvana ko udAtta rUpa dene kI lAlasA bhii| aisA sAhitya do rUpoM meM milatA hai-eka to prabandhakAvya ke rUpa meM yA phira muktaka, rUpaka aura sphuTa kAvya ke rUpa meN| prabandhakAvya bhI do zreNI ke milate haiM -purANa-sAhitya yA caritasAhitya / purANoM meM bhI caritra hI varNana ke viSaya rahe kintu unakA dRSTikoNa una paurANika mahApuruSoM ke jIvana ko uddhRta karanA thA jo tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, prativAsudeva aura baladeva ke rUpa meM sAmane Aye / carita kAvyoM meM unakI dRSTi isase alaga caritroM kI ora gayI hai jinameM jana-dharma-pravartita adhyAtmacetanA ko kathAnakoM ke mAdhyama se ujAgara kiyA gayA hai / aise kathAnaka bhI loka meM kisI na kisI rUpa meM yA to aitihAsika krama meM upalabdha the yA phira janatA ke bIca prAdRta / karakaNDacariu isI taraha kA eka prAdhyAtmika kAvya hai jisakI prakRti varNanapradhAna kintu jisakA pratipAdya paMcakalyANa aura dUsare isI prakAra ke vratoM, upavAsoM aura tapasyAnoM ke mAdhAra para mAnabIya cetanA ke zuddhikaraNa kI mahattA se sambaddha hai| karakaNDacariu kA kathAnaka campApurI ke rAjA ghAr3IvAhana aura rAnI padmAvatI ke putra karakaNDu se sambaddha hai / bAlaka ke hAtha meM khujalI hone ke kAraNa usakA nAma karakaNDu
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 janavidyA rakhA gayA / karakaNDu pahale eka Adarza rAjA ke rUpa meM jIvana vyatIta karate haiM jahAM aneka prakAra kI Azcaryajanaka aura sAmAnyatayA avizvasanIya kathAe~ bIca-bIca meM AI haiM / karakaMDacariu kI pATha sandhiyAM unake isI prakAra ke caritra se sambaddha haiM jinameM janma-janmAntara kI vividha kathAnoM ko Azraya milA hai| adhyAtmacetanA se sambaddha mUla bAteM isa kAvya kI navIM sandhi meM milatI haiM jahAM karakaNDu ke rAjya ke pradhAna nagara campAnagara ke bAhara udyAna meM zIlagupta nAma ke jaina muni kA Agamana hotA hai jise sunakara narezvara karakaNDu unake darzana ke lie udyAna meM jAnA cAhate haiM / yahAM se unake adhyAtma-jIvana kA prArambha hotA hai / mahAn puruSoM kA vizeSa prakAra ke vrata, upavAsa aura tapasyA ke vidhAnoM ke pAlana se alaukika teja se jur3a jAnA asambhava bAta nahIM hai / zIlagupta ke sambandha meM bhI udyAna kA adhipati aisI hI bAta kahatA hai-'jinake darzana se siMha bhI upazAnta ho jAtA hai aura hAthI ke mastaka kA Agraha nahIM karatA, jinake darzana se paraspara vaira dhAraNa karanevAle prANI bhI apane mana meM mArdava bhAva le lete haiM, jinake darzana se koI aNuvrata le lete haiM aura jinendra ko chor3akara anya kisI meM mana nahIM dete, koI guNavrata grahaNa kara lete haiM aura punaH anya zikSAvrata lete haiM / yaha unake samyaktva prApti kI sUcanA denevAlA varNana to hai hI sAtha hI eka pUrNa upadezaka kI bhUmikA se bhI prota-prota hai| rAjA karakaNDu unake isa zIla se nizcita rUpa se prabhAvita hotA hai aura unake darzana kI lAlasA hRdaya meM saMjokara cala par3atA hai| prAtmakalyANa kI bhAvanA jIvamAtra kA sahaja svabhAva hai kyoMki bhavAntara meM ghUmatA huA vaha vividha yoniyoM meM hotA humA bhI isa eka vAsanA se kabhI mukta nahIM hotA ki use sukha aura zAnti milanI cAhie / anAdikAla se anveSaNa kA calanevAlA yaha krama jaba kAlazakti dvArA paripakvatA prApta karatA hai to ucita avasara para use una mahAn puruSoM se jur3ane . kA saubhAgya milatA hai jo aise patha kA digdarzana karAne meM samartha hote haiM / yaha bAta jaina, bauddha, saugatika, sautrAntika, zaiva, zAkta aura vaiSNava Adi sabhI dharmoM meM dekhane ko milatI hai / jaina dharma kI vizeSa bhAvanA se prApluta karakaNDacariu meM bhI aise hI patha kA anusaraNa kiyA gayA hai / zIlagupta ke prAgamana kI bAta jAnakara narezvara karakaMDu kA usa dizA meM prasthAna isa bAta kA dyotaka hai ki Atyantika sukha aura zAnti ke lie unakI prAtmA prAkula hai aura unakI cetanA aise patha kI ora agrasara hone ke lie prastutaprAya hai| isIlie udyAna ke adhipati dvArA zIlagupta ke Agamana kI sUcanA milane para rAjA ne tatkAla siMhAsana chor3a diyA aura munivara ke caraNoM kA smaraNa karate hue sAta paga Age bar3hA / una kSaNoM meM vaha akelA nahIM thaa| apane hI samAna lAlasAvAle, nagara ke bahuta se logoM ko usane sAtha le liyA / yaha bAta kevala apane mukta hone ke lie nahIM apitu apane sAtha anya bahuta se logoM ke mukta hone kI kalyANabhAvanA se yukta hone kA pramANa hai / adhyAtma-patha kA anusaraNa karanevAle aise mahApuruSoM ko vairAgya kI utkaTa bhAvanA ke mAdhyama se gujarane diyA jAnA Avazyaka samajhA jAtA hai| narezvara karakaNDu ke sAmane bhI zokavyAkula strI kA una kSaNoM meM sAmane AnA, saMsAra ke duHkhada prasaMga ko unake netroM ke
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA samakSa prastuta kara unameM vairAgya utpanna karatA hai jise dekhakara ve kaha uThate haiM-'dhika, dhik, yaha martyaloka bar3A asuhAvanA hai, zarIra kA bhoga hI mAnava ke duHkha kA kAraNa hai, yahAM samudra ke tulya mahAn duHkha haiM tathA bhogane kA sukha madhubindu ke samAna atyalpa / hAya, jahA~ mAnava duHkha se dagdhazarIra hokara burI taraha karAhatA humA maratA hai aise saMsAra meM nirlajja va viSayAsakta manuSya ko chor3a, kaho aura kauna prIti kara sakatA hai / 2 karakaNDu kI yaha vairAgya bhAvanA use saMsAra kA yaha asuhAvanA rUpa hI nahIM darzAtI apitu usakI anityatA aura caMcalatA kI ora bhI iMgita karatI hai| anta meM karakaNDu isa niSkarSa para pahuMcate haiM 'jo vairAgya bhAva ko prApta hokara isa anitya anuprekSA kA dhyAna karatA hai, vaha nara sulalita aura manohara gAtra hokara devoM ke vimAna ko suzobhita karatA hai|' jainadharma ke anusAra vairAgya bhAvanA kI puSTi ke lie bAraha anuprekSAtroM se gujaranA par3atA hai-anitya (9.5-6), prazaraNa (9.7), saMsaraNa (9.8), ekatva (9.9), anyatva (9.10), azucitva (9.11), prAsrava (9.12), saMvara (9.13), nirjarA (9.14), loka (9.15), bodhidurlabhatva (9.16) aura dharmAnuprekSA (9.17) / karakaNDacariu meM navIM sandhi ke pAMcave khaNDa se lekara satrahaveM khaNDa taka isake racanAkAra zrIkanakAmara ne ina bAraha anuprekSAoM ke bIca se narezvara karakaNDu ko calane diyA hai / sabase pahale unameM saMsAra kI vastuoM ke prati anitya bhAvanA prakaTa hotI hai arthAt dharma ko chor3akara ve saMsAra kI azeSa vastuoM ko anitya mAnane kI sthiti meM A jAte haiN| unakI cetanA meM yaha satya prakaTa ho uThatA hai ki satya ko chor3akara jIva kI aura koI dUsarI zaraNa nahIM hai| unheM yaha vizvAsa ho jAtA hai ki jIva apane karmoM kA ekamAtra uttaradAyI hotA hai| ve yaha anubhava karate haiM ki AtmA zarIra se bhinna hai / unheM yaha vizvAsa hone lagatA hai ki yaha paMcabhautika zarIra aura zArIrika vastue~ apavitra haiM / unheM yaha lagatA hai ki prAsrava arthAt karma-praveza ke kAraNa hI jIva meM yaha azucitva AyA hai / ve isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki apane bhItara saMvara bhAva kA arthAt karma ke praveza ke nirodha kI bhAvanA Avazyaka hai aura yaha ki nirjarAbhAvanA ke binA jIva meM praviSTa karma pudgaloM ko bAhara nikAlanA sambhava nahIM hai| yahI kyoM, lokabhAvanA arthAt jIvAtmA, zarIra aura jagat sabhI dravya haiM / inameM se jIva kI mukti ke lie zarIra aura jagat ko usase alaga karanA Avazyaka hai| narezvara karakaNDu ko yaha bhI lagatA hai ki jo vizeSatA muni zIlagupta meM AI hai vaha atyanta durlabha hai arthAt samyak jJAna aura samyak cAritra durlabha haiM tathA sabase anta meM dharma-mArga meM sthiratA aura usake anuSThAnoM ke prati sAvadhAnI Avazyaka hai / isa prakAra ina anuprekSAtroM kA mana se smaraNa karatA huaA, viSayoM se haTakara calatA huA narezvara karakaNDu muni taka pahuMcatA hai, apanI rAjasabhA se calakara zIlagupta taka pahuMcane ke bIca meM racanAkAra ne ina sampUrNa anuprekSAoM ko karakaNDu ke mana aura mastiSka meM isa prakAra gujAra dI haiM ki pAThaka ko yaha nahIM lagatA ki karakaNDu ne itane thor3e samaya meM itanI sArI mAnasika kriyAoM ko kaise sampAdita kiyaa| zIlagupta muni ke sAmane pahu~cate-pahuMcate karakaNDu kI usa samaya kI sthiti kA varNana karate hue kanakAmara kahate haiM 'ina anuprekSAoM ko mana meM smaraNa karatA huaA, svayaM ko viSayoM
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 . janavidyA . se parAGmukha banAtA huA, mahilAoM ke samUha ko tRNa ke samAna ginatA huA, zravaNoM ko pyArI vANI sunAtA huA, calAyamAna capala mana ko sthira karatA huA, karakaNDa calate-calate nandanavana meM phuNcaa| usane usa vizAla nandanavana ko dekhA jo kinnaroM aura khecaroM ke kolAhala se paripUrNa thaa| phira usane usa upavana meM una zIloM ke nidhAna (zIlagupta) muni ko dekhA jo krodhAdi kaSAyarUpa agni ko bujhAne ke lie megha the, jinakA zarIra jJAna kI kiraNoM se visphurAyamAna thA, jo kAmarUpI kirAta ke hRdaya ke zalya the, jo moharUpI bhaTa ko parAjita karane vAle malla the| jo dazalakSaNadharma ke nivAsa tathA parasamaya (mithyAmata) rUpI kUr3e-karakaTa ke hutAza the / jo tapazrIrUpI kAminI ke vadana meM anurakta the, jo karmabandha va karmoM ke bandhaka hetuoM se rahita the, jo janma aura maraNa kA nAza karanevAle the, do prakAra ke saMyama ke nidhAna the, tathA zivakAminI ke mukha ke uttama tilaka the / spaSTa hI yahA~ karakaNDu aura muni zIlagupta donoM kA svarUpa isa prakAra aMkita kiyA gayA hai ki guru aura ziSya kI prakRti aura pravRtti Amane-sAmane lAI jA ske| saca to yaha hai ki jaba taka pyAsa jAgRta na ho jala kA mahattva hI nahIM hotaa| isIlie pahale karakaNDu meM isa taraha kI pyAsa jagAI gayI hai jo zIlagupta ke sAmane pahu~cate-pahuMcate use parama Akula rUpa meM prastuta kara rahI hai| karakaNDu akele to nahIM the, unake sAtha bahuta se aura bhI anuprekSaka the, ataeva udAra bhAvanA se prerita hokara unhoMne muni zIlagupta se usa paramadharma kI jijJAsA kI jo ajJAna aura duHkha samUha ko naSTa kara sake, anupama mokSa sukha meM vRddhi kara sake aura lokamAtra ke lie hitakArI ho / - jIvarAzi mAtra ke prati kalyANa kI bhAvanA jahAM karakaNDu ko vizAla hRdayavAlA banA detI hai vahIM dUsarI ora muni zIlagupta kI dRSTi meM use mahattvapUrNa / ve use spaSTarUpa se paramadharma kA upadeza dene laga jAte haiN| ve kaha uThate haiM-'dharmarUpI vRkSa do prakAra kA hotA hai-zrAvakadharma aura munidhrm| jaba yaha dharmarUpI vRkSa vratarUpI jala se sIMcA jAtA hai taba vaha bhalI prakAra se bar3hatA hai / isake lie muni ne unheM do prakAra ke vratoM kA upadeza diyA-gRhasthavrata aura munivrata / gRhasthavrata ko aNuvrata aura munivrata ko unhoMne mahAvrata btlaayaa| aNuvrata hI atyanta sUkSmarUpa meM mahAvrata kahe jAte haiM / gRhastha pahale aNuvrata ke pAlana meM hI lage / inake samyak pAlana se sadvicAra aura sadAcAra kI puSTi hotI hai / ye vrata haiM-ahiMsA, amRSA, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| ye pAMca aNuvrata haiN| inhIM ke anusAra gRhasthoM ke kucha aura bhI vrata batAye gaye haiM jinheM zikSAvrata kahA gayA hai-samatA, saMyamabhAvanA, Arta aura raudra dhyAnoM kA pariharaNa, upavAsa, pAtra ko caturvidhadAna-jIvoM para dayA, jJAna-dAna, rogiyoM kI sevA, bhojanadAna aura anta meM mana se sallekhanA dvArA prANavisarjana / zIlagupta muni kA kahanA hai ki jo loga aisA karate haiM unheM muktirUpI vadhU kI abhilASApUrti kA sukha prApta hotA hai|" ye aNuvrata aura zikSAvrata gRhastha se sambaddha haiM / inakA pAlana manuSya kI bAhya aura Abhyantara zuddhi ke lie parama Avazyaka hai / jaise karakaNDu ke caritra ke isa antima khaNDa
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 65 se pahale unake jIvana meM eka niyamabaddhatA aura caritra kI zuddhi dikhalAI par3I thI, use vairAgyodaya ke sAtha racanAkAra kase sopAnavat prAcAra-pAlana se jor3atA humA unakI paMcabhautika aura prAtmazuddhi ko sampAdita kiyA hai jo isa bAta kA dyotaka hai ki janadarzana kI mUlabhitti vizuddha, prAmANika aura sopAnavat prAcAra para AdhArita hai / jainadarzana meM jina tattvoM kA vizeSa rUpa se vicAra aura vistAra milatA hai ve dravya kahe gaye haiN| ve haiM-jIva, ajIba, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / jIva aura ajIva ina donoM ko dravya kahane kA tAtparya hai-jIva matalaba prAtmA kI saMsAradazA, isameM prANa hotA hai aura zArIrika, mAnasika tathA indriyajanya zakti bhii| zuddhanaya ke anusAra jIva meM vizuddha jJAna tathA darzana hotA hai kintu vyavahAra dazA meM karma kI gati ke prabhAva se usakA AcchAdana ho jAtA hai / aNuvrata aura zikSAvratoM ke dvArA usake isI dravyarUpa ko zuddha karane kI prakriyA janadarzana meM nihita hai| jinake dvArA jIva dravyatva ke sthUla prabhAva se mukta hokara anuprekSAoM kI sahAyatA se karma pudgaloM se mukta hokara jina banane kI zakti pAtA hai / . jaisA ki pahale kahA gayA hai aNuvrata hI apane sUkSma rUpa meM munivrata yA mahAvrata kahe jAte haiM / ina mahAvratoM kA pAlana jIva ko 'jina' rUpa meM prastuta kara detA hai / ye vrata haiMahiMsA, amRSA, pracaurya, brahmacarya aura aparigraha / muni kanakAmara ke zabdoM meM-'jahAM kSaNamAtra ke lie bhI mAyA (mana kI vakratA) kA praveza nahIM hotA, jo trasa aura sthAvara jIvoM kI rakSA karatA hai vaha asaMkhya lAkha bhogoM ko bhogatA hai / jo anurAga ke kAraNa jhUTha vacana nahIM bolatA vaha apane vacana se vRhaspati ko bhI jIta letA hai / jo parAye dhana kA kadApi apaharaNa nahIM karatA vaha indra ko bhI cintita kara detA hai / jo nau prakAra ke brahmacarya kA pAlana karatA hai vaha asIma mokSa-sukha ko prApta karatA hai| jo do prakAra (antaraMga va bahiraMga) ke parigraha kA pariharaNa karatA hai, vaha saMsArarUpI mahAsamudra ko pAra kara letA hai|' janadarzana meM prAtmA (jIva) kI mukti kA yaha carama sopAna hai jo kramaza: vairAgya se zurU hokara mokSa sthiti kI prApti taka calatA rahatA hai / munivara zIlagupta ne narezvara karakaNDu ko jo vrata batalAye, mokSa unakA sabase mahattvapUrNa pariNamana hai, jo ina vidhiyoM kA pAlana karatA hai muni zIlagupta ke anusAra vaha samyak-jJAna, samyak prAcAra aura samyak vicAra kI samAvasthA mokSa kA parama adhikArI hotA hai / jaina zAstroM meM mokSa ke do bheda svIkAra kiye gaye haiMbhAvamokSa aura dravyamokSa / bhAvamokSa vAstavika mokSa se pahale kI sthiti hai jahAM ghAtIya karmoM (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya) kA nAza hotA hai / isake bAda aghAtIya karmoM kA arthAt Ayu, nAma, gotra aura vedanIya kA bhI nAza hotA hai taba jAkara AtmA ko dravyamokSa kI sthiti prApta hotI hai / yaha vaha avasthA hai jaba jIva sabhI karmoM aura praupazamika, kSAyopazamika, praudayika aura mamatva bhAvoM se bhI mukta hokara svAbhAvika Urdhvagati ko prApta hotA hai / muni zIlagupta ne isIlie karakaNDu ko ina vratoM, upavAsoM, tapasyAoM kA mahattva batalAte hue mukti ke prati prerita kiyA hai jisake kAraNa karakaNDu ne vairAgyapUrvaka paMcakalyANavata dhAraNa kiyA, phira tapasyApUrvaka unhoMne mAyA, mAna, lobha aura moha ko apane se bAhara pheMka diyA, caMcala indriyoM kA saMvaraNa kiyA, hRdaya meM paramAtmA kA dhyAna karate hue
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA karmarUpI vRkSa ko dhyAnAgni meM jalA diyA / kAmoddIpana kA parihAra karate hue netroM ko nAsAgra para nivezita karake nirmala AkAza ke sadRza malarahita paramAtmajJAna meM apane ko nivezita kara AtmasvarUpa ko prApta kara liyaa| . kanakAmara dvArA viracita yaha prabandhakAvya ekasAtha kaI vaiziSTyoM ko apane meM saMjoye hai| use uttamakoTi kI sAhityikatA, sAmAjika uttaradAyitva, rIti-nIti aura adhyAtmacetanA ko prazraya dete hue isa rUpa meM prastuta kiyA hai jo kAvya kA eka mahanIya prayojana kahA gayA hai| yaha ThIka hai ki isane bhAratIyadarzana kI eka vizeSa dhArA ko apanI racanA kI pRSThabhUmi ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura usake anusAra apane pradhAna aura apradhAna caritroM kI sRSTi kI hai, kintu kathAnaka meM itanI sahajatA aura komalatA hai ki isa vizeSa paddhati ko adhika bahumAna na denevAlA bhI isalie avazya pasanda karegA ki usameM manuSya ke uttama prAcAra aura uttama vicAra ko mahattA dI gaI hai aura paga-paga para prAyogika stara para use jIvana meM utArane kA Agraha hI nahIM caritroM ke mAdhyama se use prayojita hote bhI dikhAyA gayA hai / isakA sIdhA sA tAtparya hai bAtoM ke badale jIvana-kSetra meM una mahattama satyoM ko cAritrika stara para DhAlane kI anivAryatA ke prati prAgraha / mahattvapUrNa vaha nahIM hotA jo bar3I-bar3I bAteM kara sakatA hai apitu vaha hotA hai jo bar3I bAtoM ke anusAra apane jIvana ko calAtA hai / ina arthoM meM anya jaina racanAkAroM kI bhAMti kanakAmara kI yaha racanA nizcita hI mahattvapUrNa hai| AcArapAlana yadyapi jIvana kA bAhya aMga sA dikhalAI detA hai kintu bAta aisI hai nhiiN| kisI bhI bar3e dharma meM, kisI bhI bar3I vicAradhArA meM prAcAra ko isalie mahattva diyA gayA hai ki usake dvArA manuSya ke vicAra, manuSya kI kalpanAe~ aura bhAvanAe~ prabhAvita hotI haiM / uttama AcAra uttama vicAra aura vyavahAra kA poSaka tattva hai / jainAcAryoM ne bar3I bAteM na kara vratoM, upavAsoM, tapasyAnoM ke AdhAra para aisI prAcAra paramparA ko AtmasAt karane kA prayatna kiyA hai jo mAnavIya cetanA ko taha taka prabhAvita karate haiM / unakA pAlana kisI bhI manuSya ke lie mahattva kA viSaya ho sakatA hai / ina prAcAryoM ke upadeza meM jo sabase bar3I bAta hai vaha hai inake 63 mahApuruSoM kA jo caritra sAmane lAyA gayA hai vaha na kevala jaina dharmAvalambiyoM ke lie mahattvapUrNa hai apita saMsAra ke kisI bhI kone meM rahanevAle mAnava ke lie preraNAprada hai kyoMki unakI cetanA ne apane jIvana ke dvArA apane ko prAcAramApaka tattva ke rUpa meM prastuta kiyA hai| karakaNDacariu meM kanakAmara vibhinna kathAnoM ke mAdhyama se dhIre-dhIre apane pAThaka kI manaHsthiti ko aise sahaja bindu para le jAte haiM jo use saMsAra kI anityatA ke prati sAvadhAna to karatA hI hai, saMsAra ke logoM ke dvArA isa mahattama satya kI prApti ke prati bhI utprerita karatA hai| vaha jIva ko paramAtmA ke samAnAntara lAkara tapasyA ke bala para khar3A hone kI bAta jaba kahatA hai to nizcita samajhanA cAhie ki usakA uddezya manuSya ko bhavyatama sthitiyoM taka pahuMcAnA hai / tapasyAoM ke do svarUpa-bAhya tapasyAeM tathA antaraMga tapasyAe~ ke rUpa meM jo unhoMne batalAe unakA lakSya mUlataH dravyazuddhi hai jo kaSAya ke rUpa meM jIva ke sAtha lagI rahatI hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 67 bAhya tapasyA ke rUpa meM unhoMne anazana, avamodarya, vRttisaMkSepa, rasatyAga, vivikta zayyAsana aura kAyakleza tathA antaraMga tapasyA ke rUpa meM prAyazcita, vinaya, sAdhusevA, svAdhyAya, viSayavirAga aura dhyAna ko svIkAra kiyA hai / tapasyA kA yaha krama itanA sahaja aura itanA uttama hai ki koI bhI inakA pAlana karanevAlA una uttama sthitiyoM ko prApta kara sakatA hai jo jaina muniyoM ke dvArA nirdiSTa haiM / bAhara se kAphI kaThina dikhalAI denevAlI ye vidhiyAM uttama lakSya ke prati samarpita bhakti ko DigAnevAlI nahIM ho sakatI, hAM unake lie avazya bhayAvaha aura avizvasanIya ho sakatI haiM jinakI indriyAM vikala hai, jinakA mana caMcala hai aura jinakA cita uttama lakSya ke prati samarpita nahIM hai| eka nahIM aneka jaina muniyoM ke udAharaNa isa dizA kI ora saMketa karate haiM jinhoMne ina hI vidhiyoM kA AdhAra lekara jIvana ko uttama lakSya taka pahuMcAyA / kanakAmara kA karakaNDacariu aise logoM ke lie preraNA kA uttama srota ho sakatA hai jo cAhe kisI jAti, sampradAya, deza aura kAla ke hoM lekina jinameM uttama lakSya kI prApti kA dRr3ha saMkalpa ho anyathA aura logoM ke lie yaha mAtra10 bAta kA viSaya hai| jainoM ke Adi tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva jinakI pavitra kIti anAdikAla se vizva ko pAlokita kara rahI hai unhoMne yaha spaSTa svIkAra kiyA thA ki manuSya kA deha kevala viSayabhogoM ke lie samarpita hone ke lie nahIM hai apitu, usa divya tapasyA ke lie hai jisase sattva kI zuddhi hotI hai aura ananta paramAtmasukha kI upalabdhi bhii| yaha saba kucha mahAn puruSoM kI bhakti se prApta hotA hai| aise mahAn puruSoM kA svabhAva samAnacitta, prazAnta, krodharahita suhRdatA se bharA huA aura sAdhanAyukta hotA hai / unakI paramparA kA anusaraNa karate hue jainAcAryoM ne atyanta saMyamapUrvaka binA kisI asAvadhAnI ke apanI ora se kucha bhI kapolakalpita na jor3ate hue uttarottara mAnavajAti ko jisa rUpa meM diyA vaha anukaraNIya hai| apane prAcAryoM ke dvArA sAmane lAyI gaI paramparA ko jisa zraddhA aura jisa vizvAsa ke sAtha jaina sAdhakoM ne jIvana meM utArA vaha nizcita hI zraddhA kA viSaya hai| jina racanAkAroM ne siddhAMta ke rUpa meM unheM avikala rUpa meM paramparA ko arpita kiyA unakA mahattva kisI rUpa meM pUrvAcAryoM kA anusaraNa karane ke kAraNa kama nahIM hotA aura jina kaviyoM ne purANa athavA prabandhAdi sAhitya ke rUpa meM usa adhyAtma-cetanA ko uttama caritroM ke mAdhyama se jana-jana taka pahuMcAne meM ruci lI, satya ke prati unakA itanA mahattvapUrNa Agraha vizeSa zraddhA kA viSaya hai / karakaNDacariu vizeSa prabandhakAvyoM kI zrRMkhalA kI vaha vizeSa kar3I hai jinakA prayatna Aja kI mAnavajAti ke lie anukaraNIya hai aura isakA mUla kAraNa hai usameM nihita adhyAtmacetanA kA sopAnavat uttarottara sUkSma sthitiyoM taka kathA ke mAdhyama se Age bar3hAne kI paddhati / kucha logoM ko vratoM, upavAsoM aura tapasyAnoM ke bAhyArthanirUpaka hone kA bhrama ho sakatA hai kintu jo mahApuruSa ye jAnate haiM ki saMsAra kI yAtrA prAtmA se paMcendriyoM taka hotI hai aura paramAtmapatha kI yAtrA aindriya-viSayoM ke virAga se kramazaH mana, buddhi, citta, jIva aura phira prAtma aura paramAtma sthiti taka hai unheM isameM thor3A bhI sandeha nahIM ho sakatA ki jaina tIrthaMkaroM kA dikhalAyA huA yaha adhyAtmapatha mAnavakalyANa kI bhAvanA se zurU hokara mokSatva kI prApti taka phailA huA hai jisake vibhinna
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 / janavidyA sopAnoM kA vyAvahArika stara para anubhava hI manuSya aura usake prati zraddhA aura vizvAsa kI lau pratiSThita kara sakatA hai / kanakAmara kI yaha racanA isI dizA meM eka ativiziSTa prayatna samajhA jAnA caahiye| 1. jasu daMsaNe hari uvasamu sarei, karikuMbhaho gAhu e so karei / avarupparu vairaI je vahaMti, taho daMsaraNe madau maNe lihaMti / jasu daMsaNe aNuvaya ke vi liMti, jiNu chaMDivi aNNahiM maNu Na diti / kehi mi mariNa gahiyaI guNavayAi~, pravarAI mi puNu sikkhAvayAI / 9.1.5-8 2. dhI dhI asuhAvau maccalou, duhakAraNu maNuvaha aMgabhou / ____rayaNAyaratullau jetthu dukkhu, mahubiMdusamANau bhoyasukkhu / hA mANau dukkhaI daDDhataNu virasu rasaMtau jahiM marai / bhaNu NigghiNu visayAsattamaNu so chaDivi ko tahihaM rai karai // 9.4.7-10 3. NijjhAyai jo aNuvekkha cala vairAyabhAvasaMpattau / so suraharamaMDaNu hoi garu sulaliyamaNaharagattau // . 9.6.9-10 4. aNuvekkhau eyau maNe saraMtu, visayANa parammuhu sai~ karaMtu / mahilANa Nivahu tiNasamu gaNaMtu, savaNANa piyArI gira bhaNaMtu / maNu cavalu calaMtau saMthavaMtu, saMpattau gaMdaNavaNu bhamaMtu / jaM kiNNarakheyararavavamAlu, taM viTThau gaMdaNavaNu visAlu / kohAijalaNaviddamaNamehu, jo gANakiraNavipphariyadehu / jo kAmakirAyaho hiyayasallu, jo mohabhaDaho paDikhalaNamalla / dahalakkhaNadhammaho jo NivAsu, parasamayakayAraho jo huvAsu / jo tavasirikAmiNivayaNarattu jo kammaNibaMdhaNabaMdhacattu / ghattA- jo jammaNamaraNaviNAsayara duvihameyasaMjamaNilau / so uvavaNe diTThau sIlaNihi sivakAmiNivayaNaho varatilau / 9.18.1-10 5. so bhaNai bhaDArA hariyachamma, maho ko vi payAsahi paramaSamma / ghattA-jeM kiyaI paNAsai duhaNivahu parivaDi sivasuhu aNuvamau / ta kahahi bhaDArA karuNa kari ihaloyahaM bhavvahaM saggamau // 6. jo dhammatara rAya, so hoI duhu bheya / vayajalaI siMciyau, vaDDhei sutthiyau / 7. jo eyaI aNuvayaguNavayaI sikkhAvaya pAlai duddhrii| ... so - sAsayavahumuhalaMpaDau pAvesai sukkhprpNrii|| 9.19.8-10 . 9.20.3-4 9.23.9-10
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 8. risivayai~ paMca NisuNehi rAya, khaNu ekku Na paisai jetthu mAya / tasathAvarajIvaha~ karai rakhakha so bhuMjai bhoya prasaMkhalakkha / praNurAyaaiM praliya Na kaha bhaNei, so vayaNai~ suraguru zrAha / jo paradhaNu kaha va Na pravaharei, so suravai vivaNammaNu kare / jo navaviha kIras baMbhaceru, so pAvai sivasuhu NaThameru / jo dubihu pariggahu pariharei, saMsAramahaNaNau so tarei / 9. tau ghora kareviNu so guNAlu, NAraNAtarumUlahiM kiu tiyAlu / paMcidiyajaM tA saMvarevi, maraNavayaraNasarIraha~ taNu karevi / pAleviNu saMjamu duvihu so vi, paramappaDa hiyavae~ parikalevi / kAraNANale jAlivi kammarukkhu, siviraNe vi Na dIsai jitthu tukkhu / tiraparigavahasamANai~ kaMcaNAi~, sama bhAvivi vAsI caMdaragAI / parihariyA~ kAmukkIyaNAi~, khAsagge ripavesivi loyagAi~ / gijjuMjivi zrappau paramaraNANi, kalarahiyae~ gimmalaraNahasamANi / giyarUu laheviNu so Niyas pheDivi kammaNibaMdha gaI / savvatthasiddhi saMpattu khaNe karaNayAmaramuNivara vayaphalai~ / 10. maunavratabhutatayo'dhyayana sagharmavyAravyArahojaya samAdhaya zrApa varSyAH / prAyaH pare puruSa te svajitendriyANAM vArtA bhavantyuta na pAtra tu dAdhmikAnAm / zrImadabhAgavat, 7.10.46 nAyaM deho dehabhAjAMnRloke kaSTAn kAmAnahaMte viDbhujAM ye / tapoviSyaM putrakA yena satvaM zuddhayedyasmAd brahmasaukhyaMtvanantam / mahatsevAM dvAramAhuvimuktaM stamodvaraM yoSitAM saGigasaMgam / mahAntaste samacittAH prazAntA vimanmayaH suhRdaH sAdhavo ye || 69 O 9.24.2-7 10.27.2-10 zrImadbhAgavat 5.5.1-2
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara bhAvanA jo samattu dhIracittu uddharei, so vi duTTha micchadiTTi saMvarei / . jo khamAe~ suddhiyAe~ vAvares, kohavAri dukkhakAri so harei / maddaveNa jo carei suddhaeNa, mANakhaMbhu tAsu jAi NicchaeNa / ajjavammi cittu dei jo mahaMtu, so havei vaMcaNAviso NihaMtu / kAryapaDe suMdare vi jo girohu, so Niruttu pakkhalei lohasIhu / dhamme saMtu bhAu devi jo sarevi, taM maNo vi makkaDo vi so dharevi / pUyayAeM pUyaei vIyarAja, takkhaNeNa so hoi duTTharAu / dhammasavvu bhAvasuddhi bhANajoi, jo karei so dharei kAulAI / artha- jo dhIracitta samyaktva ko prApta karatA hai vaha duSTa mithyA dRSTi ko rokatA hai, dUra rakhatA hai / jo zuddha kSamAbhAva se kArya karatA hai usakA mAnarUpI stambha nizcaya se samApta ho jAtA hai / jo mahAn puruSa zrArjavabhAva meM citta rakhatA hai vaha chalarUpI viSa kA vinAzaka ho jAtA hai / jise isa sundara kAyapiNDa meM rasa nahIM hai vaha nizcaya hI lobharUpI siMha ko skhalita kara detA hai / jo zAMta bhAva se dharma kA smaraNa kara manarUpI markaTa ko vaza meM karatA hai, jo pavitra bhAva se vItarAga kI pUjA karatA hai vaha tatkSaNa hI duSTa rAga kA nAza karatA hai / jo saba prakAra se dharmAcaraNa karatA hai, bhAvoM meM zuddhi lAtA hai tathA yoga-dhyAna karatA hai vaha kevala - jJAna bhI prApta kara letA hai / karakaNDacariu 9.13
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemacandra-apabhranza-vyAkaraNa sUtra-vivecana -DaoN0 kamalacanda sogANI sUtra-vivecana* 26. sarvAderDasehA~ 4/355 - sarbAdesehA~ [ (sarva) + (prAdeH) + (GaseH) + (hAM)] [(sarva)- (Adi)5/1] iseH (Gasi) 6/1 hI (hAM) 1/1 sarva- savva Adi se pare si ke sthAna para hAM (hotA hai)| apabhraMza meM sarva- samva Adi akArAnta pulliga aura napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare si (paMcamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para hAM hotA hai| ...: sabba (pu., napuM.)- (savva+si) = (savva+hA~) = savvahAM (paMcamI ekavacana), *gatAMka se mAge bRhad anuvAda candrikA dvArA cakradhara nauTiyAla, pRSTha, 74 (sarvanAma-zabda) prAkRtamArgopadezikA dvArA becaradAsa jIvarAja dosI, pRSTha, 198, 199, 200 abhinava prAkRta vyAkaraNa dvArA nemIcandra zAstrI, pRSTha, 196
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 4/330 se samvAhAM (paMcamI ekavacana) 4/355 4/330 iyara (dUsarA) (pu., napuM.) - iyarahAM iyarAhAM (paMcamI ekavacana) manna (dUsarA (pu., napuM.) - annahAM annAhAM (paMcamI ekavacana) puSya (pahalA) (pu., napuM.) - puvvahAM puvvAhAM (paMcamI ekavacana) sa (apanA) (pu., napuM.) - sahAM sAhAM (paMcamI ekavacana) ta (vaha) (pu., napuM.) - tahAM tAhAM (paMcamI ekavacana) ja (jo) (pu., napuM.) - jahAM jAhAM (paMcamI ekavacana) ka (kona, kyA) (pu., napuM.) - kahAM kAhAM (paMcamI ekavacana) ekka (pu., napuM.) - ekkahAM ekkAhAM (paMcamI ekavacana) 27. kimo Dihe vA 4/356 kimo Dihe [(kimaH)+ (Dihe)] vA kimaH (kim) 5/1 rihe (Dihe) 1/1 vA (pra) = vikalpa se kim-ka se pare (si ke sthAna para) Dihe, ihe vikalpa se (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga va napuMsakaliMga akArAnta sarvanAma ka se pare si (paMcamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para ihe vikalpa se hotA hai / ka (pu., napuM.)-(ka+si) = (ka+ ihe) = kihe (paMcamI ekavacana) 28. hiM 4/357 hiM[ (De:)+ (hiM)] ke (Gi)6/1 hiM(hiM) 1/1 (sarva- sanya prAdi se pare) Di ke sthAna para hiM (hotA hai)| apabhraMza meM samya prAdi akArAnta pulliga va napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare ki (saptamI ekavacana ke pratyaya) ke sthAna para hiM hotA hai / samva (pu., napuM.)-(savva+Gi) = (savva+hiM) = savvahiM (saptamI ekavacana), (4/330 se savvAhi (saptamI ekavacana) 4/357 4/330 iyara (dUsarA) (pu., napuM.) - iyarahiM iyarAhiM (saptamI ekavacana) anna (dUsarA) (pu., napuM.) - annahiM annAhiM . (saptamI ekavacana) puva (pahalA) (pu., napuM.) - puvahiM puvvAhiM (saptamI ekavacana) napuM.) - ekkahiM ekkAhiM (saptamI ekavacana) (pu., napuM.) - tahiM tAhiM (saptamI ekavacana) (pu., napuM.) - jahiM jAhiM (saptamI ekavacana) (pu., napuM.) - kahi kAhiM (saptamI ekavacana)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 29. yattatkibhyo iso DAsurna vA 4/358 yattatkimyo so gasuna [(yat) + (tata) + (kiMbhyaH) + (GasaH) + (DAsuH) + (na)] vA [(yat)-(tat)-(kim) 5/3] isa: (Gas) 6/1 DAsuH (DAsu) 1/1 na vA (a) = vikalpa se yat-ja, tat-ta, kim-ka se pare Gas ke sthAna para DAsu-mAsu vikalpa se (hotA hai)| apabhraMza meM ja, ta aura ka prakArAnta pulliga va napuMsakaliMga sarvanAmoM se pare hus (SaSThI ekavacana kA pratyaya) ke sthAna para mAsu vikalpa se hotA hai| ja (pu., napuM.) - (ja+ Gas) = (ja+Asu) = jAsu (SaSThI ekavacana) ta (pu., napuM.) - (ta+ Gas) = (ta+pAsu) = tAsu (SaSThI ekavacana) ka (pu., napuM) - (ka+ Gas) = (ka + prAsu) = kAsu (SaSThI ekavacana) noTa-anya rUpa akArAnta pulliga va napuMsakaliMga sarvanAma samva ke samAna hoNge| 30. striyAM rahe 4/359 striyAM rahe [(striyAm) + (Dahe)] striyAm (strI) 7/1 uhe (Dahe) 1/1 strIliMga meM (is ke sthAna para) Dahe- prahe (vikalpa se) (hotA hai)| apabhraMza meM strIliMga meM jA, tA aura kA se pare is (SaSThI ekavacana kA pratyaya) ke sthAna para mahe vikalpa se hotA hai| jA (strI.) - (jA+Das) = (jA+mahe) = jahe (SaSThI ekavacana) tA (strI.) - (tA+ Gas) = (tA+ahe) = tahe (SaSThI ekavacana) kA (strI.) - (kA+ Gas) = (kA+ahe) = kahe (SaSThI ekavacana) noTa-anya rUpa AkArAnta strIliMga sarvanAma sadhyA ke samAna hoNge| 31. yatsavaH syamovu 4/360 yattadaH [(yat) + (tadaH)] syamopa' [(si) + (amoH) + ( ) traM [(yat)-(tat) 5/1] [(si)-(am) 7/2] @ (dhru) 1/1 traM (tra) 1/1 yat-ja se pare si aura pram hone para (donoM ke sthAna para) dhru (vikalpa se) (hotA hai) tathA tata-ta se pare si aura am hone para (donoM ke sthAna para) traM (vikalpa se) (hotA hai)|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 janavidyA apabhraMza meM pulliga va napuMsakaliMga ja se pare tathA strIliMga jA se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) tathA pram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) ke hone para donoM ke sthAna para dhru vikalpa se hotA hai tathA pulliga va napuMsakaliMga ta se pare tathA strIliMga tA se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) tathA am (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) ke hone para donoM ke sthAna para traM vikalpa se hotA hai / ja (pu., napuM.)-(ja + si ) = dhru (prathamA ekavacana) (ja + am) = J (dvitIyA ekavacana) ta (pu., napuM.)-(ta + si ) =traM (prathamA ekavacana) (ta + am) = traM (dvitIyA ekavacana) tA (strI.) -- (jA+si ) = dhru (prathamA ekavacana) (jA+am) = dhru (dvitIyA ekavacana) jA (strI) - (tA+si ) = traM (prathamA ekavacana) (tA+ am) = traM (dvitIyA ekavacana) noTa- hemacandra kI vRtti ke anusAra ja aura jA ke sthAna para ju (prathamA ekavacana) __ (dvitIyA ekavacana) ta aura tA ke sthAna para taM (prathamA ekavacana) (dvitIyA ekavacana) 32. idamaH imuH klIbe 4/361 idamaH (idam) 5/1 imuH (imu 1/1 klIbe (klIba) 7/1 napuMsakaliMga meM idam-ima se pare (si aura pram hone para) (donoM ke sthAna para) imu (hotA hai)| apabhraMza meM napuMsakaliMga meM sarvanAma ima se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) tathA pram (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para imu hotA hai / ima (napuM.)-(ima+si ) = imu (prathamA ekavacana) (ima+am) = imu (dvitIyA ekavacana) 33. etadaH strI-puM-klIbe eha eho ehu 4/362. etadaH (etat) 5/1 [(strI)-(puM)-(klIba) 7/1] eha (eha) 1/1 eho (eho) 1/1 eha (ehu) 1/1
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 15 pulliga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM etat- eta (pu. napu.), etA (strI) se pare (si aura pam hone para) (donoM ke sthAna para) kramazaH eho, ehu aura eha (hotA haiM) / apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM eta (pu. napu.), etA (strI.) se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) aura am (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para kramazaH eho, ehu tathA eha hote haiM / eta (pu. )-(eta + si ) = eho (prathamA ekavacana) (eta + am) = eho (dvitIyA ekavacana) eta (napuM.)-(eta + si ) = ehu (prathamA ekavacana) (eta + am) = ehu (dvitIyA ekavacana) etA (strI.)-(etA+si ) = eha (prathamA ekavacana) (etA+si ) = eha (dvitIyA ekavacana) _34. eirjas-zasoH 4/363 eirjas [(eiH) + (jas) ]-zasoH eiH (ei) 1/1 [(jas)-(zas) 7/2] (pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) (eta (pu., napuM.), etA (strI.) se pare) jas paura zas hone para (donoM ke sthAna para) ei (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM eta (pu., napuM.), etA (strI.) se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) tathA zas (dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para ei hotA hai / eta (pu.)-(eta+jas) = ei (prathamA bahuvacana) (eta+zas) = ei (dvitIyA bahuvacana) .... eta (napuM.)-(eta+jas) = ei (prathamA bahuvacana) ___ei (dvitIyA bahuvacana) ... etA (strI.)-(etA+jas) = ei (prathamA bahuvacana) (etA+zas) = ei (dvitIyA bahuvacana) 35. adasa oI 4/364 [(pradasaH)+ (moi)] avasaH (adas) 5/1 moi (oi) 1/1 (pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) adas- pramu se pare (jas aura zas hone para) (donoM ke sthAna para) aoi (hotA hai)|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jaina vidyA apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga aura strIliMga meM prabhu se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) tathA zas ( dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para hotA hai / prabhu (pu. napuM, strI. ) - ( zramu + jas ) = noi ( prathamA bahuvacana) ( zramu + zas ) = noi ( dvitIyA bahuvacana) 4/365 [ ( idamaH ) + (prAyaH ) ] ser: (idam) 6 / 1 36. idama AyaH prAya: (prAya) 1 / 1 - (pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM ) ( idam ima (pu., napuM. ), imA (strI) se pare si, bhram, jas, zas Adi hone para) idam ima (pu., napuM.), imA (strI) ke sthAna para prAya (pu., napuM.), prAyA (strI) (hote haiM) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM idam ima (pu., napuM.), imA (strI) se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya), bhram ( dvitIyA ekavacana kA pratyaya) jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya), zas ( dvitIyA bahuvacana kA pratyaya ) prAbi hone para ima (pu., napuM.), imA (strI) ke sthAna para prAya (pu., napuM.) va prAyA (strI.) hote haiM / ima ( pu. ) - ( ima + si) = (Aya + si ) = prAyu, prAyo, prAya, prAyA (prathamA ekavacana ) (ima + jas ) = ( prAya + jas ) = prAya, prAyA ( prathamA bahuvacana) ima ( napuM. ) - ( ima +si ) (Aya +si ) = prAya, AyA, prAyu = = ( prathamA ekavacana ) ( Aya + jas ) = prAya, prAyA, prAyaI prAyAiM (prathamA bahuvacana) (ima + jas) imA ( strI . ) - ( imA + si ) = ( AyA + si ) = prAyA, Aya, ( prathamA ekavacana ) (imA + jas ) = ( AyA + jas) = prAyA, prAya, prAyAu, prAyau prAyo, prAyo (prathamA bahuvacana) anya rUpa bhI akArAnta sarvanAma savvaM tathA prAkArAnta savvA ( kahA ) ko taraha caleMge | 37. sarvasya sAho vA 4/366 sarvasya [ ( sAhaH ) + (vA) ]
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA sarvasya (sarva) 6 / 1 sAha: (sAha) 1 / 1 vA ( a ) = vikalpa se sarva savva (pu., napuM.), savvA (strI) ke sthAna para sAha (pu., napuM.), sAhA (strI.) vikalpa se ( hote haiM) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM sarva savva (pu., napuM. ) savvA (strI) ke sthAna para sAha (pu., napuM.), sAhA (strI.) vikalpa se hote haiM / noTa - sAha ke rUpa pulliMga va napuMsakaliMga meM sabba kI taraha caleMge tathA strIliMga sAhA ke rUpa sA ( kahA ) kI taraha caleMge / 38. kima: kAMi-kavaNau vA 77 4/367 kima: ( kim ) 6 / 1 kAI - kavaNI [ ( kAI ) - ( kavaNa ) 1 / 2 ] vA (pra) = vikalpa se (pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM) kim ka (pu., napuM.), kA (strI.) ke sthAna para kAI (pu., napuM. strI.) aura kavaNa (pu., napuM.), kavaNA (strI.) hote haiM / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM kim ka (pu., napuM), kA (strI.) ke sthAna para kAI (pu., napuM. strI. ) tathA kavaNa (pu, napuM), kavaNA. (strI.) hote haiM / noTa - kAI sabhI vibhaktiyoM va vacanoM meM kAI hI rahatA hai / 1 kavaNa ke rUpa pulliMga va napuMsakaliMga meM saba kI taraha caleMge tathA strIliMga kavaNA ke rUpa savvA (kahA ) kI taraha caleMge / 1. apabhraMza bhASA kA adhyayana dvArA, vIrendra zrIvAstava, pRSTha 180 39. yuSmada sau tuhuM 4/368 ma : ( yuSmad ) 5 / 1 sau (si) 7 / 1 tuhuM ( tuhuM) 1/1 yuSmad tumha se pare si hone para ( donoM ke sthAna para) tuhuM (hotA hai) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad tumha se pare si hone para donoM ke sthAna para tuhuM hotA hai / tumha (pu., napuM, strI. ) - ( tumha + si) = tuhuM / 40. jas - zasostu mhe tumhaiM 4/369 jas [ ( zaso :) + ( tumhe ) ] tumhaiM [ ( jas) - (zam) 7 / 2] tumhe ( tumhe ) 1 / 1 tumhaI ( tumhaI) 1 / 1
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78. janavidyA ( yuSmad tumha se pare ) jas aura zas hone para ( donoM ke sthAna para) kramaza: tumhe ra tumhaiM (hote haiM) apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad tumha se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) aura zas ( dvitIyA bahuvacana kA pratyayaM ) hone para donoM ke sthAna para kramazaH tumhe aura tumhaI hote haiM / - ( tumha + jas ) = tumhe (prathamA bahuvacana) ( tumha + zas ) = tumhaI ( dvitIyA bahuvacana) 4/370 [ (Ga) + (mA) ] paI taI [ ( TA ) - (Gi ) - ( zram ) 3 / 1 ] paI ( pa ) 1 / 1 taI ( taI ) 1 / 1 ( yuSmad- - tumha se pare) TA, Gi aura zrama sahita paiM aura taI ( hote haiM) / apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad ekavacana kA pratyaya), Gi (saptamI ekavacana kA pratyaya) ekavacana kA pratyaya) sahita pahuM aura tar3a hote haiM / tumha (pu., napuM., strI. ) tumha (pu., napuM., strI. ) 41. TAyamA paiM taiM 42. bhisA tumhahi - 4/371 bhisA (bhis ) 3 / 1 tumhahi ( tumhe hi ) 1 / 1 ( yuSmad tumha se pare ) bhis sahita tumhahi ( hotA hai) / tumha se pare TA (tRtIyA tathA bhram ( dvitIyA ( tumha + TA) = paiM, taI ( tumha + Gi) = paI, taI ( tumha + am ) = paiM, taI 43. Gasi - GasbhyAM tara tujjha tudha ( tRtIyA ekavacana ) ( saptamI ekavacana ) ( dvitIyA ekavacana ) 7 apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad tumha se pare bhis (tRtIyA bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhahi hotA hai / tumha (pu., napuM., strI. ) ( tumha + bhis ) = tumhahiM (tRtIyA bahuvacana) 4/372 Gasi [GabhyAm) + (tau) ] tujjha tudha [ ( Gasi ) - ( Gas ) 3/2] tau (tau) 1 / 1 tujjha ( tujjha ) 1 / 1 tughra (tuna ) 1/1 ( yuSmad tumha se pare ) Gasi aura Gas sahita tau tujjha aura tudha ( hote haiM) / - apabhraMza meM pulliMga, napuMsakaliMga tathA strIliMga meM yuSmad tumha se pare Gasi (paMcamI ekavacana kA pratyaya) aura Gas ( SaSThI ekavacana kA pratyaya) sahita tau, tujha praura tudha hote haiM /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA tumha (pu., napuM, strI.)-(tumha+si) = tau, tujha aura tudhra (paMcamI ekavacana) (tumha+ Gas ) = tau, tujha aura tudhra (SaSThI ekavacana) 44. bhyasAmbhyAM tumhahaM 4/373 bhyasAmbhyAM tumhahaM [(bhyas) + (prAmbhyAm) + (tumhahaM)] [(bhyas)-(prAm) 3/2] tumhahaM (tumhahaM)] (yuSmad- tumha se pare) bhyas aura prAm sahita tumhahaM (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad - tumha se pare bhyas (paMcamI bahuvacana kA pratyaya) aura pAm (SaSThI bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhahaM hotA hai / tumha (pu., napuM., strI.) - . (tumha+ bhyas) = tumhahaM (paMcamI bahuvacana) (tumha+prAm) = tumhahaM (SaSTI bahuvacana) 45. tumhAsu supA 4/374 tumhAsu (tumhAsu) 1/1 supA (sup) 3/1 (yuSmad- tumha se pare) sup sahita tumhAsu (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM yuSmad -tumha se pare sup (saptamI bahuvacana kA pratyaya) sahita tumhAsu hotA hai / tumha (pu., napuM., strI.)-(tumha + sup) = tumhAsu (saptamI bahuvacana) 46. sAvasmado hauM 4/375 sAbasmado harSa [(sau) + (asmadaH) + (hauM)] sau (si) 7/1 asmadaH (asmad) 5/1 hau~ (hauM) 1/1 asmad - amha se pare si hone para (donoM ke sthAna para) hauM (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad - pramha se pare si (prathamA ekavacana kA pratyaya) hone para donoM ke sthAna para hauM hotA hai / pramha (pu., napuM., strI.) - (amha+si) = hauM (prathamA ekavacana) 47. jas-zasoramhe amhaiM 4/376 jas [(zasoH) + (amhe)] amhaI [(jas)-(zas) 7/2] amhe (amhe) 1/1 amhaI (amhaI) 1/1 (asmad-amha se pare) jas aura zas hone para (donoM ke sthAna para) pramhe aura pramhaiM (hote haiN)|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad-amha se pare jas (prathamA bahuvacana kA pratyaya) aura zas (dvitIyA bahuvacana kA pratyaya) hone para amhe aura amhaiM hote haiN| amha (pu., napuM., strI.) - (amha+jas) = amhe, amhaiM (prathamA bahuvacana) (amha+ zas) = amhe, amhaiM (dvitIyA bahuvacana) 48. TA-yamA maI 4/377 TA [(Gi) + (pramA)] maI [(TA)-(Gi)-(am)3/1] maI (maI) 1/1 (asmad- pramha se pare) TA, Di aura am sahita maI (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad- amha se pare TA (tRtIyA ekavacana kA pratyaya), Gi (saptamI ekavacana kA pratyaya) tathA am (dvitIyA ekavacana kA pratyaya) sahita maiM hotA hai| amha (pu., napuM., strI.) - (amha+TA) = maI (tRtIyA ekavacana) (amha+Gi) = maI (saptamI ekavacana) (amha+ am) = maI (dvitIyA ekavacana) 49. amhehi bhisA 4/378 amheMhi (amhehiM) 1/1 bhisA (bhis) 3/1 (asmad - amha se pare) bhis sahita pramhahiM (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad- pramha se pare bhis (tRtIyA bahuvacana kA pratyaya) sahita amhehi hotA hai / pramha (pu., napuM., strI.) - (amha+bhis) = amheMhiM (tRtIyA bahuvacana) 50. mahu majjha Gasi-DasbhyAm 4/379 mahu (mahu) 1/1 majhu (majhu) 1/1 [(Gasi)-(Gas) 3/2] (asmad--amha se pare) Gasi aura Gas sahita mahu aura majhu (hote haiM) apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad--mamha se pare si (paMcamI ekavacana kA pratyaya) aura Gas (SaSThI ekavacana kA pratyaya) sahita mahu aura majhu hote haiN| pramha (pu., napuM., strI.) - (amha+si) = mahu aura majjha (paMcamI ekavacana) (amha+ Gas) = mahu aura majjha (SaSThI ekavacana)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 81 51. amhahaM bhyasAmbhyAm 4/380 amhahaM [ (myas) + (prAmbhyAm)] pramhahaM (amhaha) 1/1 [(myas)-(prAm) 3/2] (asmad--pramha se pare) bhyas aura pAm sahita pramhahaM (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad -amha se pare bhyas (paMcamI bahuvacana kA pratyaya) tathA prAm (SaSThI bahuvacana kA pratyaya) sahita pramhahaM hotA hai / pramha (pu., napuM., strI.)-(amha + bhyas) = amhahaM (paMcamI bahuvacana) __ (amha+Am) = amhahaM (SaSThI bahuvacana) 52. supA amhAsu 4/381 supA (sup) 3/1 amhAsu (amhAsu) 1/1 (asmad-pramha se pare) sup sahita amhAsu (hotA hai)| apabhraMza meM pulliga, napuMsakaliMga va strIliMga meM asmad-amha se pare sup (saptamI bahuvacana kA pratyaya) sahita amhAsu hotA hai| pramha (pu., napuM., strI.)- (amha+ sup) = amhAsu (saptamI bahuvacana) Upara hamane saMjJA aura sarvanAma zabdoM kI vibhaktiyoM se sambandhita 52 sUtroM kA kA vivecana prastuta kiyA hai| ina sUtroM se phalita saMjJA aura sarvanAma zabdoM ke rUpa eka sAtha prAge prastuta kiye jA rahe haiN|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 janavidyA saMjJA zabda bahuvacana bahuvacana akArAnta pulliga (deva) ikArAnta pulliga (hari) ekavacana ekavacana pra. deva, devA deva, devA pra. hari, harI hari, harI devu, devo dvi. hari, harI hari, harI dvi. deva, devA deva, devA tR. harieM, harIeM harihi, harIhiM hariM, harI tR. deveNa, deveNaM devahi, devAhi hariNa, harINa deveM devehiM hariNaM, harINaM ca. deva, devA deva, devA (ca. hari, harI hari, harI va devasu, devAsu devahaM, devAha harihuM, harIhuM Sa. devaho, devAho pa. harihaM, harIhaM davassu paM. devahe, devAhe devahuM, devAhuM paM. harihe harIhe harihuM, harIhUM devahu, devAhu sa. devi, deve devahi, devAhiM sa. harihi, harIhi harihi, harIhiM harihuM, harIhuM saM. deva, devA deva, devA saM. hari, harI hari, harI _ devu, devo devaho, devAho hariho, harIho IkArAnta pulliga (gAmaNI) ukArAnta pulliga (sAhu) . ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana pra. gAmaNI, gAmaNi gAmaNI, gAmaNi pra sAhu, sAhU sAhu, sAhU dvi. gAmaNI, gAmaNi gAmaNI, gAmaNi dvi. sAhu, sAhU sAhu, sAhU . tR. gAmaNIeM, gAmaNieM gAmaNIhi, gAmaNihiM ta. sAhueM, sAhUeM sAhuhi, sAhUhiM gAmaNI, gAmaNi sAhuM, sAhUM gAmaNINa, gAmaNiNa sAhuNa, sAhUNa gAmaNINaM, gAmaNiNaM sAhuNaM, sAhUNaM ca. gAmaNI, gAmaNi gAmaNI, gAmaNi (ca. sAhu, sAhU sAhu, sAhU gAmaNIhu~, gAmaNihu~ 2 va sAhuhu~, sAhUhUM gAmaNIhaM, gAmaNihaM . sAhuha, sAhUha paM. gAmaNIhe, gAmaNihe gAmaNIhu~, gAmaNihuM paM. sAhuhe, sAhUhe sAhuhuM, sAhUhUM sa. gAmaNIhi, gAmaNihi gAmaNIhiM, gAmaNihiM sa. sAhuhi, sAhUhi sAhuhiM, sAhUhiM gAmaNIhu~, gAmaNihuM sAhuhUM, sAhUhUM saM gAmaNI, gAmaNi gAmaNI, gAmaNi saM. sAhu, sAhU sAhu, sAhU gAmaNIho, gAmaNiho sAhuho, sAhUho
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 83 UkArAnta pulliga (saMyabhU) ekavacana bahuvacana pra. sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu vi. sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMmu tR. sayaMbhUeM, sayaMmueM sayaMbhUhi, sayaMbhuhi sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhUNa, sayaMbhuNa sayaMbhUNaM, sayaMbhuNaM ca. sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu / sayaMbhUhuM, sayaMmuhu~ sayaMmUha, sayaMmuhaM paM. sayaMbhUhe, sayaMmuhe sayaMmUhuM, sayaMbhuhuM sa. sayaMbhUhi, sayaMbhuhi sayaMbhUhi, sayaMbhuhi sayaMmUhuM, sayaMmuhuM saM. sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhU, sayaMbhu sayaMbhUho, sayaMmuho prakArAnta napuMsakaliMga (kamala) ekavacana bahuvacana pra. kamala, kamalA kamala, kamalA kamalu kamalaI, kamalAI acchima- acchiuM (antya varNa 'akAra' ke sthAna para uM pratyaya hotA hai) dvi. kamala, kamalA kamala, kamalA kamalu kamalaI, kamalAI acchima-acchiuM saM. kamala, kamalA kamala, kamalA kamalaI, kamalAI pracchiuM kamalaho, kamalAho kamalu zeSa pulliga ke samAna ikArAnta napuMsakaliMga (vAri) . ekavacana pra. vAri, vArI vAri, vArI vAriiM, vArIiM vi. vAri, vArI vAri, vArI vAriiM, vArI saM. vAri, vArI vAri, vArI vAriiM, vArI vAriho, vArIho zeSa pulliga ke samAna ukArAnta napuMsakaliMga (mahu) ekavacana bahuvacana pra. mahu, mahU mahu, mahU mahuI, mahUiM dvi. mahu, mahU mahu, mahU mahuI, mahUI saM. mahu, mahU mahu, mahU mahuI, mahUI mahuho, mahUho zeSa pulliga ke samAna /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 janavidyA prAkArAnta strIlie (kahA) - ekavacana pra. kahA, kaha bahuvacana kahA, kaha kahAu, kahau kahAno, kaho kahA, kaha kahAu, kahau kahAno, kaho kahAhiM, kahahiM kahA, kaha ikArAnta strIliMga (mai) ekavacana bahuvacana pra. mai, maI * mai, maI maiu, maIu maiyo, maIyo dvi. mai, maI mai, maI maiu, maIu maio, maIo tR. maie, maIe ___maihiM, maIhiM (ca. mai, maI mai, maI dvi. kahA, kaha tR. kahAe, kahae (ca. kahA, kaha al A. A pa. kahAhe, kahahe kahAhu, kahahu / Sa. maihe, maIhe maihu, maIhu / paM. kahAhe, kahahe kahAhu, kahahu paM. maihe, maIhe maihu, maIhu sa. kahAhiM, kahahiM kahAhiM, kahahi sa. maihiM, maIhiM ___maihiM, maIhiM saM. kahA, kaha kahA, kaha saM. mai, maI mai, maI kahAu, kahau maiu, maIu kahAno, kaho maino, maIpro kahAho, kahaho maiho, maIho IkArAnta strIliMga (lacchI) ___ ukArAnta strIliMga (gheNa) ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana pra. lacchI, lacchi lacchI, lacchi pra. gheNu, gheNU gheNu, gheNU lacchIu, lacchiu gheNuu, gheNUu lacchIo, lacchino gheNupro, gheNUmo dvi. lacchI, lacchi lacchI, lacchidvi gheNu, gheNU gheNu, gheNU lacchIu, lacchiu gheNuu, gheNUu lacchIro, lacchino gheNupro, gheNUgro tR. lacchIe, lacchie lacchIhiM, lacchihiM . tu. gheNue, gheNUe gheNuhiM, ghehi (ca. lacchI, lacchi lacchI, lacchica. gheNu, gheNU gheNu, gheNU (pa. lacchIhe, lacchihe lacchIhu, lacchihu / Sa. gheNuhe, gheNUhe paM. lacchIhe, lacchihe lacchIhu, lacchihu paM. gheNuhe, gheNUhe sa. lacchIhi, lacchihiM lacchIhiM, lacchihiM sa. gheNuhi, ghehi saM. lacchI, lacchi lacchI, lacchi saM. gheNu, gheNU lacchIu, lacchiu lacchImo, lacchino lacchIho, lacchiho gheNuhu, gheNUhu gheNuhu, gheNUhu gheNuhi, ghehi gheNu, gheNU gheNuu, gheNUu gheNupro, gheNUmo gheNuho, gheNUho
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA 85 akArAnta strIliMga (bahU) ekavacana bahuvacana pra. bahU, bahu bahU, bahu bahUu, bahuu bahUpro, bahuo dvi. bahU, bahu bahU u, bahuu bahUo, bahupro tR. bahUe, bahue bahUhi, bahuhiM ca. bahU, bahu bahU, bahu ...... . Sa. bahUhe, bahuhe paM. bahUhe, bahuhe sa. bahUhi, bahuhiM saM. bahU, bahu bahUhu, bahuhu bahUhu, bahuhu bahUhi, bahuhiM bahU, bahu bahUu, bahuu bahUo, bahupro bahUho, bahuho sarvanAma zabda san pulliga-savva napuMsakaliMga-samba ekavacana bahuvacana ekavacana bahuvacana pra. samba, savvA savva, savvA pra. saba, savvA savva, savvA savvu, savvo savvu savvaI, savvAI savya, savvA sabva, savvA. dvi. savva, savvA savva, savvA savvu savvaI, savvAI tR. savveM savahiM, savvAhiM sabahiM, savvAhiM savveNa, savveNaM savvehi savveNa, savveNaM savvehi ca. savva, savvA . sava, savvAca. savva, savvA sabba, saMvyA va savvasu, savvAsu savvahaM, savvAhaM 2 va savvasu, savvAsu pa. savvaho, savvAho / Sa. savvaho, savvAho savvassu savvassu paM. savvahAM, savvAhAM sanvahuM, sanvAhuM paM. savvahAM, savvAhAM savvahuM, savvAhuM sa. savahi, savvAhiM savahi, savvAhiM sa. savahi, savvAhiM savarhi, sanvAhiM tR. savveM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 strIliMga savvA ekavacana pra. savvA, savva dvi. savvA, savva tR. savvAe, savvae ca. savvA, savva va Sa. savvAhe, savvahe paM savvAhe, savvahe sa. savvAhiM, savrvvAhi noTa bahuvacana savvA, savva savvAu, savvau savvApro, savva savvA, savva savvAu, savvau savvA, savva savvAhiM, savvahiM savvA, savva savvAhu, savvahu savvAhu, savvahu savvAhi savvahiM - sabva (pu., napuM.) ke rUpa paMcamI ekavacana (4/355) aura saptamI ekavacana (4/357) ke atirikta pulliMga deva tathA napuMsakaliMga kamala ke samAna caleMge / savvA (strI.) ke rUpa strIliMga kahA caleMge | apabhraMza savva aura savvA ke rUpoM meM prAkRta ke rUpa- prayoga calate * rahe / unakA vivecana alaga se kiyA jAyegA / samAna pulliMga - ( vaha) ekavacana pra. sa, sA, su, so traM, taM dvi. traM, taM tR. teM, terA, teNaM ca. va Sa. ta, tA tasu, tAsu taho, tAho, tassu tAsu paM. tahAM, tAhAM sa. tahi, tAhi janavidyA bahuvacana ta, tA taha, tAhi hi ta, tA tahaM, tAhaM tahu~, tAhuM tahi, tAhi noTa - ta (pu.) ke rUpa prathamA ekavacana, dvitIyA ekavacana, (4/360) SaSThI ekavacana (4/358) ke atirikta 'savva' (pu.) ke samAna caleMge / ta ke rUpoM meM prAkRta ke rUpa-prayoga calate rahe / unakA vivecana alaga se kiyA jAyegA /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA napuMsakaliMga-ta (vaha) ekavacana bahuvacana pra. traM, taM ta, tA taI, tAI strIliMga-tA (vaha) ekavacana. .. bahuvacana pra. naM, taM tA, ta sA, sa tAu, tau tAmo, to dvi. traM, taM tA, ta tAu, tau tAmo, to tR. tAe, tae tAhi, tahiM ta dvi. traM, taM ta, tA taI, tAI tR. te, teNa, teNaM tahi, tAhiM tehiM ( tA, ta ta, tA tahaM, tAhaM (ca. tA, ta. 2 va tAhe, tahe ( Sa. tahe tAhu, tahu ca. ta, tA va tasu, tAsu pa. taho, tAho, tassu, tAsu paM. tahAM, tAhAM sa. tahiM, tAhi tahuM, tAhuM tahiM, tAhiM paM. tAhe, tahe sa. tAhi, tahiM tAhu, tahu tAhi, tahiM pulliga-ja (jo) bahuvacana ja, jA pra. dhru, ju __ja, jA, jo dvi. dhru, ju . ja, jA ja, jA napuMsakaliMga-ja (jo) ekavacana bahuvacana pra. dhru, ju ja, jA jaI, jAI dvi. dhru, ju ja, jA jaI, jAi jahiM, jAhiM jeNa, jeNa ca. ja, jA ja, jA ta. jeM ___jeNa, jeNaM jahi, jAhiM jehi ja, jA / jahaM, jAhaM Sa. jasu, jAsu jahaM, jAhaM jasu, jAsu jaho, jAho jassu, jAsu paM.. jahAM, jAhAM sa. jahiM, jAhiM ... jahuM, jAI jahiM, jAhiM paM.. jahAM, jAhAM sa. jahiM, jAhi ... jahuM, jAhuM jahiM, jAhiM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina vidyA strIliMga jA (jo) ekavacana bahuvacana pra. dhru, ju jA, ja jAu, jau jAo, jo dvi. dhru, ju jAu, jau jAo, jo tR. jAe, jae jAhiM, jahiM ca. jA, ja . jA, ja pulliga ka (kauna) ekavacana bahuvacana pra. ka, kA, ku, ko .ka, kA dvi. ka, kA, ku ka, kA tR. ke, keNa, keNaM kahiM, kAhi kehi (ca. ka, kA ka, kA jA, ja ( Sa. jAhe, jahe paM. jAhe, jahe sa. jAhiM, jahiM kasu, kAsu kahaM, kAhaM kaho, kAho kassu, kAsu paM. kahAM, kAhAM ____ kahuM, kAhuM kihe sa. kahiM, kAhi kahi, kAhiM jAhu, jahu jAhu, jahu jAhiM, jahiM napuMsakaliMga-ka (kauna) ekavacana bahuvacana pra. ka, kA, ku ka , kA kaI, kAI dvi. ka, kA, ku ka, kA kaI, kAI keM, keNa, keNaM kahi, kahiM kehi strIliMga-kA (kauna) ekavacana bahuvacana pra. kA, ka kA, ka....... kAu, kara kAmo, ko dvi. kA, ka kA, ka kAu, kau kAmo, ko tR. kAe, kae kAhiM, kahi ca. kA, ka kA, ka ka, kA kaha, kAhaM . / . ka, kA 2 va kasu, kAsu (pa. kaho, kAho kassu, kAsu paM. kahAM, kAhAM - pa. kAhe, kahe kahe paM kAhe, kahe kahuM, kAhu~ kAhu, kahu .. . kAhu, kahu . kAhiM, kahi. kihe sa. kahi, kAhiM ___kahi, kAhiM sa. kAhiM, kahi
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA pulliMga - eta (yaha ) ekavacana pra. eho dvi. eho tR. eteM : 17 eteNa eteNaM ca. eta, etA va ba. etasu, etAsu etaho, etAho etassu paM. etahAM, etAhAM sa. etaha, etAhi pra. eha dvi. eha ekavacana ei ei tR. etAe, etae ca. etA, eta va . etA, ta paM. etAhe, etahe sa. etAhi, etahiM strIliMga - etA (yaha ) bahuvacana tAhi eteha eta, etA ehaM, etAhaM hUM, etahi, etAhi bahuvacana ei ei etAhi, etahi etA, eta etAhu, etahu tAhu, etahu etAhi, taha pra. ehu dvi. ehu tR. eteM ca. va ( Sa. paM. sa. napuMsakaliMga - e (yaha ) ekavacana ete, ete eta, etA etasu, etAsu etaho, etAho etassu etahAM, etAhAM etahi, etAhi pulliMga -ima ekavacana pra. ima, imA imu, imo dvi. ima, imA imu tU. imeM imeNa, imeNaM ca. ima, imA va Sa. imasu, imAsu imaho, imAhoM imassu paM. imahAM imAhAM sa. imahi, imAhi bahuvacana ei ei ehi, etAhi teha eta, etA etahaM, etAhaM etahUM, etAhuM ehi, tAhi ' (yaha ) 89 bahuvacana ima, imA ima, imA mahiM, imAhi ime hi ima, imA ihaM, imAhaM ima, imA imahi, imAhi
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 janavidyA napuMsakaliMga-ima (yaha) strIliMga-imA (yaha) pra. imu pra. imA, ima . dvi. imA, ima bahuvacana imA, hama imAu, imau imAmo, imamo imA, ima imAu, imaTha imAmo, imamo imAhiM, imahiM imA, ima ima, imA imaI, imAI dvi. imu ima, imA imaI, imAI imahi, imAhi imeNa, imeNaM imehiM ca. ima, imA ima, imA va imasa, imAsu imahaM, imAhaM Sa. imaho, imAho imassa paM. imahAM, imAhA~ imahUM, imAhuM - sa. imahiM, imAhiM imahi, imAhiM pulliga-prAya (yaha) tR. imeM tR. imAe, imae ca. imA, ima / Sa. imAhe, imahe imAhu, imahu paM. imAhe, imahe imAhu, imahu sa. ,imAhiM, imahiM imAhi, imahiM napuMsakaliMga-pAya (yaha) ekavacana ekavacana pra. mAya, mAyA prAya, prAyA prAyu, prAyo dvi. prAya, pAyA prAya, prAyA mAyu tR. pAyeM prAyahi, prAyAhiM prAyeNa, mAyeNaM- Ayehi ca. mAya, prAyA prAya, pAyA va prAyasu, prAyAsu prAyaha, mAyAhaM pa. prAyaho, mAyAho mAyassu paM. pAyahAM, pAyAhAM. AyahuM, mAyAhuM saM. mAyahi, mAyAhiM pAhi, mAyAhiM pra. prAya, prAyA prAya, mAyA . Ayu prAyaI, mAyAI dvi. pAya, pAyA mAya, mAyA mAyu prAyaiM, pAyAI tR. pAyeM prAyahi, mAyAhiM AyeNa, prAyeNaM mAyehi ca. prAya, pAyA prAya, pAyA 2 va prAyasu, mAyAsu 8 Sa. prAyaho, pAyAho Ayassu paM. mAyahAM, pAyAhAM prAyahuM, pAyAhuM sa. mAhiM, AyAhiM mAhi, mAyAhiM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 91 strIliMga-mAyA (yaha) pra. prAyA, prAya dvi. mAyA, prAya prAyA, prAya prAyAu, pAyau mAyAho, prAyaho AyA, mAya mAyAu, pAyau mAyAmo, prAyo prAyAhiM, prAyahiM prAyA, prAya avas-pram (vaha) . ekavacana bahuvacana pra. amu, amU dvi. pramu, amU - proi tR. pramueM, pramUeM pramuhi, pramUhi mamuM, pramUM amuNa, pramUNa pramuNaM, amUNaM |c. amu, amuu| pramu, amU amuhUM, amUhuM amuha, pramUha paM. amuhe, amUhe - pramuhUM, amUhuM ___ sa. amuhi, pramUhi amuhi, pramUhi amuhUM, amUhuM strIliMga-pram (yaha) tR. AyAe, prAyae (ca. prAyA, prAya ekavacana prAyAhu, prAyahu paM. pAyAhe, mAyahe mAyAhu, prAyahu sa. prAyAhiM, prAyahiM prAyAhiM, prAyahiM napuMsakaliMga-pramus (vaha) ekavacana pra. pramu, pramU proDa dvi. amu, pramU poi / ta. amueM, amUeM pramuhi, amUhi amuM, amUM amuNa, amUNa amuNaM, amUNaM, (ca. amu, pramU .. amu, am amuhUM, amUhuM amuhaM, amUha amuhUM, amUhuM amuhi, amUhi amuhUM, amUha pra. amu, amU dvi. amu, amU ta. amue, amUe (ca. amu, amU moi proi / pramuhi, amUhiM pramu, pramU / Sa. amuhe, amUhe paM. amuhe, amUhe sa. amuhi, pramUhi amuhu, amUhu amuhu, amUhu amuhi, pramUhi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA pulliga-kavaNa (kauna, kyA, kaunasA) ekavacana bahuvacana pra. kavaNa, kavaNA kavaNa, kavaNA kavaNu, kavaNo dvi. kavaNa, kavaNA kavaNa, kavaNA kavaNu kavaNe kavahiM, kavaNAhiM kavaNeNa, kavaNeNaM kavaNehiM . (ca. kavaNa, kavaNA kavaNa, kavaNA va kavaNasu, kavaNAsu kavaNahaM, kavaNAhaM Sa. kavaNaho, kavaNAho kavaraNassu paM. kavaNahAM, kavaNAhAM kavaNahu~, kavaNAhuM sa. kavahiM, kavaNAhUiM kavahiM, kavaNAhiM napuMsakaliMga-kavaNa (kauna, kyA, konasA) ekavacana bahuvacana pra. kavaNa, kavaNA kavaNa, kavaNA kavaNu kavaNaiM, kavaNAI dvi. kavaNa, kavaNA kavaNa, kayaNA kavaNaiM, kavaNAI ta. kavaNe . ___ kavahiM, kavaNAhiM kavaNeNa, kavaNeNaM kavaNehiM ca. kavaNa, kavaNA kavaNa, kavaNA va kavaNasu, kavaNAsu kavaNahaM, kavaNAhaM ( Sa. kavaNaho, kavaNAho kavaNassu paM. kavaNahAM, kavaNAhAM kavaNahuM, kavaNAhuM sa. kavahiM, kavaNAhiM kavahiM, kavaNAhiM strIliMga-kavaNA (kauna, kyA, kaunasA) ekavacana bahuvacana pra. kavaNA, kavaNa kavaNA, kavaNa kavaNAu, kavaNau kavaNAmo, kavaNo dvi. kavaNA, kavaNa kavaNA, kavaNa kavaNAu, kavaNau kavaNAo, kavaNamo ta. kavaNAe, kavaNae kavaNAhiM, kavahiM ca. kavaNA, kavaNa kavaNA, kavaNa tInoM liMgoM meM pramha (maiM) ekavacana bahubacana amhe, amhaI dvi. maI amhe, amhaiM ta. maI amhehi ca. 2 va mahu, majha pramhahaM . paM. mahu, majha sa. maI pramhahaM amhAsu Sa. kavaNAhe, kavaNahe kavaNAhu, kavaNahu paM. kavaNAhe, kavaNahe kavaraNAhu, kavaNahu sa. kavaNAhiM, kavaNahiM kavaNAhiM, kavahiM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 93 tInoM liMgoM meM tumha (tuma) ekavacana bahuvacana pra. tuhuM tumhe, tumhaI dvi. paI, taI tumhe, tumhaI ta. paI, taI tumhehiM tInoM liMgoM meM kAI (kona, kyA, kaunasA) sabhI vacanoM, vibhaktiyoM evaM liMgoM meM 'kAI' sadaiva kAiM hI rahatA hai| (apabhraMza bhASA kA adhyayana, dvArA vIrendra zrIvAstava pRSTha, 180) A.AAAAba va tau, tujjha, tudhra tumhahaM paM. tau, tujjha, tudhra sa. paI, taiM tumhahaM tumhAsu noTa-hemacandra kI apabhraMza vyAkaraNa ke anusAra Upara saMjJA va sarvanAmoM ke rUpa (jo sUtroM se phalita haiM) diye gaye haiM / apabhraMza-sAhitya meM prAkRta ke rUpoM kA prayoga zatAbdiyoM taka kiyA jAtA rahA / prAkRta ke sUtroM kA vivecana isa dRSTi se mahattva kA hai / ina sUtroM kA vivecana patrikA ke agale aMkoM meM prastuta kiyA jaayegaa|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa aMka ke sahayogI racanAkAra 1. DaoN. (zrImatI) alakA pracaNDiyA - ema. e. ( saMskRta evaM hindI ), pIeca. DI. / gadya-padya lekhikA / isa aMka meM prakAzita racanA - muni kanakAmara vyaktitva aura kRtitva / samparka sUtra- maMgalakalaza, 394, sarvodayanagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001, u0pra0 / 2. DaoN. kapUracanda jaina - ema. e., pIeca. DI., sAhitya - siddhAntazAstrI / gadya-padya racayitA / dhArmika, sAmAjika va sAhityika gatividhiyoM meM saMlagna / adhyakSa, saMskRta vibhAga, kundakunda mahAvidyAlaya, khataulI / isa aMka meM prakAzita racanA - karakaMDucarita viSayaka jaina sAhitya | samparka sUtra - 14, miTThUlAla, khataulI - 251207, u0 pra0 / 3. DaoN kamalacanda sogAragI -- bIesa. sI., ema. e., pIeca. DI. / nItizAstra, darzana evaM prAcya bhASAoM se sambandhita zodha - nibandha evaM pustakoM ke lekhaka - sampAdaka / zaikSaNika, dhArmika va sAhityika racanAtmaka gatividhiyoM meM saMlagna / prophesara, darzanavibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya udayapura / isa aMka meM prakAzita racanA - hemacandra- apabhraMzavyAkaraNa-sUtravivecana / samparka sUtra- TI. eca. - 4, sTaoNpha kaoNlonI, yUnivarsaTI nyU kaimpasa, udayapura - 313001, rAja. / 4. DaoN. choTelAla zarmA - ema. e., pIeca. DI., DI. liT. / lekhaka evaM sampAdaka / saundaryazAstra, bhASAzAstra evaM apabhraMza bhASA ke vizeSajJa / bhUtapUrva prophesara, hindI vibhAga, vanasthalI vidyApITha / isa aMka meM prakAzita racanA - karakaNDacariu kI kathA meM lokatattvar3A-jur3A | samparka sUtra - grAma - akabarapura, posTa-hiranagau, AgarA, u. pra. /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA 95. 5. DaoN. (zrImatI) jyoti jaina-ema. e., pIeca. ddii.| isa aMka meM prakAzita racanA karakaNDucarita viSayaka jaina sAhitya kI sahayogI lekhikA / samparka sUtra-14, miThThalAla khataulI-251207, u. pra. / 6. DaoN. (zrImatI) puSpalatA jaina-ema. e. (hindI va bhASA vijJAna), pIeca. DI. (hindI va bhASA vijJAna) / lekhikA / pravaktA, esa. epha. esa. kAleja, nAgapura / isa aMka meM prakAzita racanA-karakaNDacariu aura padmAvata kA zilpa-vidhAna / samparka sUtra-nyU eksa TeMzana, sadara, nAgapura, mahArASTra / 7. ga. bhAgacandra bhAskara-ema. e., pIeca. DI., DI. liTa., sAhityAcArya / pAli-prAkRta bhASA ke vizeSajJa / adhyakSa, pAli-prAkRta vibhAga, nAgapura vizvavidyAlaya, nAgapura / isa aMka meM prakAzita racanA-karakaNDacariu meM pratipAdita itihAsa va saMskRti / samparka sUtra-nyU eksaTeMzana, sadara, nAgapura, mahArASTra / ga. mahendra sAgara pracaNDiyA-ema. e., pIeca. DI., DI. liTa., sAhityAlaMkAra, vidyAvAridhi / kuzala vaktA, lekhaka evaM sampAdaka / zaikSaNika, sAmAjika evaM dhArmika racanAtmaka gatividhiyoM meM saMlagna / mAnada saMcAlaka-jaina zodha akAdamI, alIgar3ha / isa aMka meM prakAzita racanA-karakaNDacariu kA kAvyazAstrIya mUlyAMkana / samparka sUtra- . maMgalakalaza, 394, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha-202001, u. pra. / 9. DaoN. sUryanArAyaNa dvivedI-ema. e., pIeca. DI. / rIDara, hindI vibhAga, banArasa hindu vizvavidyAlaya, vArANasI / isa aMka meM prakAzita racanA-karakaNDacariu kI adhyAtmacetanA / samparka sUtra-hindI vibhAga, banArasa hindu vizvavidyAlaya, vArANasI-51
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA Okkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkum ****** - jainavidyA ( zodha-patrikA) OK********* sUcanAeM A 1. patrikA sAmAnyataH varSa meM do bAra prakAzita hogii| 2. patrikA meM zodha-khoja, adhyayana-anusandhAna sambandhI maulika aprakAzita racanAoM ko hI sthAna milegaa| ******************** racanAe~ jisa rUpa meM prApta hoMgI unheM prAyaH usI rUpa meM prakAzita kiyA jAyagA / svabhAvataH tathyoM kI prAmANikatA Adi kA uttaradAyitva racanAkAra kA hogaa| 4. racanAe~ kAgaja ke eka ora kama se kama 3 se. mI. kA hAziyA chor3akara suvAcya akSaroM meM likhI athavA TAipa kI huI honI caahiye| * 5. racanAe~ bhejane evaM anya saba prakAra ke patra-vyavahAra ke lie patA Boxxxkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk sampAdaka ************** janavidyA mahAvIra bhavana savAI mAnasiMha hAive jayapura-302003 EOXXXXXX******************
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainavidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI mahAvIra puraskAra digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI (rAjasthAna) kI prabandhakAriNI kameTI ke nirNayAnusAra jaina sAhitya sajana evaM lekhana ko protsAhana dene ke lie ru. 5,001/-(pAMca hajAra eka) kA puraskAra prativarSa dene kI yojanAyojanA ke niyama1. jainadharma, darzana, itihAsa, saMskRti sambandhI kisI viSaya para kisI nizcita avadhi meM likhI gaI sRjanAtmaka kRti para 'mahAvIra puraskAra' diyA jaaygaa| anya saMsthAnoM dvArA pahale se puraskRta kRti para yaha puraskAra nahIM diyA jaaygaa| 2. puraskAra hetu prakAzita/aprakAzita donoM prakAra kI kRtiyAM prastuta kI jA sakatI haiN| yadi kRti prakAzita ho to yaha puraskAra kI ghoSaNA kI tithi ke 3 varSa pUrva taka hI prakAzita honI caahie| puraskAra hetu mUlyAMkana ke lie kRti kI cAra pratiyAM lekhaka/prakAzaka ko saMyojaka, jainavidyA saMsthAna samiti ko preSita karanI hogii| puraskArArtha prApta pratiyoM para svAmitva saMsthAna kA hogaa| aprakAzita kRti kI pratiyAM spaSTa TaMkaNa kI huI athavA yadi hastalikhita hoM to ve spaSTa aura suvAcya honI caahiye| puraskAra ke lie preSita kRtiyoM kA mUlyAMkana viziSTa vidvAnoM/nirNAyakoM ke dvArA karAyA jAyagA, jinakA manonayana jainavidyA saMsthAna samiti dvArA hogaa| ina vidvAnoM nirNAyakoM kI sammati ke AdhAra para sarvazreSTha kRti kA cayana jainavidyA saMsthAna samiti dvArA kiyA jaaygaa| sarvazreSTha kRti para lekhaka ko pAMca hajAra eka rupaye kA 'mahAvIra puraskAra' prazastipatra ke sAtha pradAna kiyA jAyagA / eka se adhika lekhaka hone para puraskAra kI rAzi unameM samAnarUpa se vitarita kara dI jaaygii| mahAvIra puraskAra ke lie cayanita aprakAzita kRti kA prakAzana saMsthAna ke dvArA karAyA jA sakatA hai jisake lie Avazyaka zarte lekhaka se taya kI jaayeNgii| mahAvIra puraskAra ke lie ghoSita aprakAzita kRti ko lekhaka dvArA prakAzita karane karavAne para pustaka meM puraskAra kA Avazyaka ullekha sAbhAra honA cAhiye / yadi kisI varSa koI bhI kRti samiti dvArA puraskAra yogya nahIM pAI gaI to usa varSa kA puraskAra nirasta (radda) kara diyA jaaygaa| uparyukta niyamoM meM Avazyaka parivartana/parivarddhana saMzodhana karane kA pUrNa adhikAra saMsthAna/prabandhakAriNI kameTI ko hogA / saMyojaka kAryAlaya : jJAnacandra khindUkA mahAvIra bhavana, saMyojaka esa. ema. esa. hAive jainavidyA saMsthAna samiti, zrImahAvIrajI jayapura-302003
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre mahattvapUrNa prakAzana 1-5. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI-prathama evaM dvitIya bhAga- aprApya tRtIya, caturtha evaM paMcama bhAga saMpAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla evaM paM. anUpacanda nyAyatIrtha 170.00 6. jaina grantha bhaMDArsa ina rAjasthAna (zodha prabandha)-DA. kastUracanda kAsalIvAla 50.00 7. prazasti saMgraha-saMpAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla aprApya 8. rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kRtitva-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 20.00 6. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla : vyaktitva evaM kRtitva -DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 20.00 10. jaina zodha aura samIkSA-DaoN. premasAgara jaina 20.00 11. jiNadattacarita-saMpAdaka-DaoN. mAtAprasAda gupta evaM DaoN. ka.ca. kAsalIvAla 12.00 12. pradyumnacarita--saMpAdaka-paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha va DaoN. ka.ca. kAsalIvAla 12.00 13. hindI pada saMgraha-saMpAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla aprApya 14. sarvArthasiddhisAra-saMpAdaka-paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha 10.00 15. campAzataka--saMpAdaka-DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 6.00 16. tAmila bhASA kA jaina sAhitya-saMpAdaka-paM. bhaMvaralAla polyAkA aprApya 17. vacanadUtam- (pUrvArddha evaM uttarArddha)-paM. mUlacaMda zAstrI pratyeka 10.00 18. tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra -paM. padmacanda zAstrI 10.00 19. paM. cainasukhadAsa nyAyatIrtha smRti grantha / 50.00 20. bAhubali (khaNDakAvya) paM. anUpacanda nyAyatIrtha 10.00 21. yogAnuzIlana-zrI kailAzacandra bAr3hadAra 75.00 22. e kI TU TU haipInaisa-bai. campatarAya aprApya 23. cUnar3iyA-munizrI vinayacandra, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 1.00 24. ANaMdA-zrI mahAnaMdideva, ana.-DaoN. devendrakumAra zAstrI 5.00 25. NemIsura kI jayamAla aura pANDe kI jayamAla-muni kanakakIrti evaM kavi naNhu, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 2.00 26. samAdhi-muni caritrasena, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 4.00 27. buddhirasAyaNa proNamacaritu--kavi nemiprasAda, anu.-paM. bhaMvaralAla polyAkA 5.00 28. kAtantrarUpamAlA-bhAvasena traividyadeva / 12.00 29. bodhakathA maJjarI- zrI nemIcanda paToriyA 12.00 30. mRtyu jIvana kA anta nahIM-DaoN. zyAmarAva vyAsa 5.00 31. purANasUktikoSa 15.00 32. vardhamAnacampU-paM. mUlacanda zAstrI 25.00 33. cetanA kA rUpAntaraNa-bra. ku. kauzala 15.00 34. AcArya kundakunda--paM. bhaMvaralAla polyAkA 2.00