Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
परमगुरु श्री विजयधर्मसूरिभ्यो नमो नमः ।
जैनतत्त्वप्रदीपः ।
लेखक:
ए. एम. ए. एस. बीत्युपाधियुक्त-शास्त्रविशारदजैनाचार्य श्रीमद्विजयधर्मसूरीश्वरचरणारविन्दभृङ्गायमाणः
न्यायविशारद न्यायतीर्थ-प्रवर्त्तकः मुनिश्रीमङ्गलविजयः ।
स च
अनेकश्रीमद्द्रव्य साहाय्येन
भावनगरस्थ- गांधिभगवानदासात्मजाभयचन्द्रेण वाराणसीस्थ चन्द्रप्रभामुद्रणालये मुद्रयित्वा प्रकाशितः ।
विक्रमसंवत् १९७४ |
घोरसंयत् २४४४ ।
प्रति ५०० ।
Si
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
JAINA TATTVA PRADEEP
VIU
BY
Nyaga-Visharad Nyayatirtha Pravartaka
SHREE
HAAGAL VIFAYSI MAHARAS
disciple of
Shastra Visharad Jainacharya
SHREE VISAYA DHARMASURIJI, A.M.A.S.BR
Prijated by Maorger GAURI SHANKAR LAL, at the Chandraprabha Pranko
BENARES. Published by ABHAYCHAND BHAGWANDAS GANDHI with them
pecuniary help of many gentiemca,
Deer-Era 2444,
500 copies.
4, D. 1928.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्सर्गोद्गारः।
धमेण महता पद्भ्यां गत्वा गूर्जरराष्ट्रतः । काश्यां संस्थापितो येन जैनविद्यालयो महान् ॥१॥ तत्रत्यान् प्रौढपाण्डित्यमण्डितान् पण्डितान् पुनः । जैनधर्म स्फुरत्तनिःसन्देहीचकार यः ॥२॥ यद्देशे विहारेण येन धर्मोपदेशतः । मांसभक्षिनृचेतस्सु रोपितः करुणाकुरः ॥३॥ काशीनरंशप्रामुख्ये सर्वभारतपण्डितः। यः पुनर्भूपयामासे गरिष्ठपदमानतः ॥४॥ हिंसादोपनिरासाय दयाधर्मप्रवृद्धये । वाराणस्यां कृपालुर्यः पशुशालामतिष्ठिपत् ॥५॥ पुरे योधपुरे येन जैनसाहित्यपर्पदम् । उत्पाधोधोपयांचक्रे शिक्षाव्यापारडिण्डिमः ॥६॥ प्रतिग्राम प्रतिपुरं सर्वतः सार्वभाषणः । लोकोपकारकरणं व्रतं यस्यास्ति निश्चलम् ॥७॥ शरत्तुधांशुपीयूपसुन्दराचारसुन्दरः। स श्रीविजयधर्माख्यः सूरिः प्रख्यात एक हि ॥८॥ यत्किञ्चिदुन्नतिं प्राप्तो मादृशोऽपि जडाशयः। तत्र हेतुर्न कोऽप्यस्ति त्वत्प्रसादिदृशं विना ॥६॥ गुरो त्वत्कृपयवाऽहमियती प्रापितो भुवम् । त्वहणाद् मुक्तमात्मानं कत्तुं नैवास्मि शक्तिमान् ॥१०॥ उत्सृजामि तथाऽप्येतत् किश्चित् त्वत्करपङ्कजे । मन्ये चातो निजं जन्म कृतार्थीभूतमंशतः ॥१२॥
मङ्गलविनयः।
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहम् ॥ 'नमो नमः श्रीप्रभुधर्मसूरये।
प्रस्तावना।
न खलु बुधमानिनोऽप्यन्यशास्त्रविहितयथोचितप्रयत्ना अपि विचक्षणाः प्रायः प्रभविष्णवोऽवगाहितुं दुस्तरमपारमाईतप्रवचनागाधसागरम्, आसतामितरे साधारणमनीपाशालिनो जनाः, इति सुगभीरार्थमपि तत्प्रवचनं सुखेनाधिगन्तुं प्राक्तनैर्भद्रवाहुखामि-वाचकमुख्य-सिद्धसेनदिवाकर-जिनभद्रगणिक्षमाश्रमण-हरिभद्रसूरिहेमचन्द्राचार्यप्रभृतिभिर्दुःषमाररजनिभास्करोपमैराचार्यपुङ्गवैस्तत्साधनभूता अनेके प्रन्या विनिर्मिताः, तेभ्योऽपि तादृशस्योपकारस्यासंभवं विभाव्य परोपकारनिरतमानसैर्भगवद्भिायविशारद-न्यायाचार्य-महामहोपाध्यायश्रीयशोविजयगणिभिरनेके तर्कसिद्धान्तरहस्यपरिपूर्णा विरचिता ग्रन्थाः; किन्तु कालबलेनाधिकाधिकबुद्धिमान्द्यमाविभ्रतामिदानीन्तनजनानामतिदुरधिगमाः संजातास्ते । अतोऽल्पसंस्कृतज्ञानामपि समासतोऽथ च स्फुटतयाऽऽहंतमतप्रतिपादितपदार्थतत्त्वज्ञानमिच्छूनां जनानामल्पायासेन तदवबोधाय तत्त्वार्थाधिगमादिप्रन्थानुपजीव्य सरलभायात्मकोऽयं जनतत्त्वप्रदीपनामा नूतनप्रणाल्या लक्षणप्रदर्शनपुरस्सरं पदार्थतत्वप्रतिपादको ग्रन्थोऽल्पबुद्धिनापि मया सुविख्याताभिधानानां गुरुवर्याणां शास्त्रविशारद-जैनाचार्यश्रीमद्विजयधर्मसूरीश्वराणां, मदीयगुरुभ्रातृणामनल्पशास्त्रविदग्धबुद्धीनामुपाध्यायश्रीमदिन्द्रविजयानां च कृपयाऽवाप्तसामर्थेन प्रणीतः ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेसंवेगादिलिङ्गाभिव्यङ्ग्यत्वे सति निसर्गाधिगमजन्यतत्त्वायश्रद्धानजनकात्मपरिणामरूपत्वम्, शमादिलिङ्गाभिव्यझ्यत्वे सति तत्त्वार्थश्रद्धानजनकविशिष्टात्मपरिणामरूपत्वं वा सम्यग्दर्शनस्य लक्षणम् ।। अथ तादृशलक्षणान्तर्गतनिसर्गाधिगमयोर्कक्षणे प्रदयेते__ अनिवृत्तिकरणरूपत्वम्, परोपदेशानपेक्षत्वं वा निस. गैस्य लक्षणम् । परोपदेशसापेक्षत्वमधिगमस्य लक्षणम् ।
प्रमाणनयरूपविशेषहेतुकत्वे सति जीवादिपदार्थविप. यकयथार्थावगमरूपत्वम्, प्रमाणनयनिमित्तकजीवादितत्रविषयफयथार्थावबोधात्मकत्वम, विषयप्रतिभासित्वे सति आत्मपरिणतिमत् तच्चसंवेदनं वा सम्यग्ज्ञानस्य लक्षणम् ।
भवनिमित्तनिवृत्तिशीलत्वे सति सम्यग्ज्ञानवतो योगव्यापारोपरमकत्वम्, भवनिमित्तनिवृत्तिनिमित्तकत्वे सत्यऽव्यवधानेन मोक्षजनकत्वम्, सावधयोगविरतिरूपत्वं वा सम्यक्चारित्रस्य लक्षणम् ।
एतेषां जीवादिपदार्थानां विशेषेण ज्ञानं नामस्थापना. द्रव्यभावद्वारा, इति तल्लक्षणप्रतिपादनावसर, तत्र
अन्यार्थे स्थितमर्थनिरपेक्षं पर्यायानभिधेयं वस्तुनो. ऽभिधानम्,पर्यायानभिधेयत्वे सति अन्यार्थेऽन्वर्थे वा स्थित सत् तदर्थनिरपेक्षसापेक्षान्यतररूपं वस्तुनोऽभिधानम्, खेच्छानुरूपं वस्तुनोऽभिधानं वा नाम्नो लक्षणम् ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमोऽधिकारः
तदर्थवियुक्तत्वे सति तदभिप्रायेण तत्सदृशं यल्लेप्यादिकर्मरूपं तत् स्थापनाया लक्षणम्, यद् सद्भूतार्थशून्यं सत् तद्बुद्ध्या तादृशाकारेण निराकारेण वाऽन्यस्मिनारोपकरणं तद् वा ।
अतीतानागतपरिणामकरणत्वम्, इदानीमसत्त्वेऽपि भूतभविष्यत्परिणाम योग्यत्वं वा द्रव्यस्य लक्षणम् ।
विवक्षित क्रियानुभूतियुक्तत्वम्, विवक्षिततत्तत्क्रियानुभूतियुक्तत्वं वा भावस्य लक्षणम् ।
अथ प्रमाणनयलक्षणः पदार्थाधिगमोपाय इति, सभ्यरज्ञानलक्षणान्तर्गत प्रमाणनय स्वरूप जिज्ञासायां वा तल्लक्षणप्रतिपादनम्, सर्वनयावलम्बिविज्ञानविशेषरूपत्वम्, स्वपरावबोधकत्वे सति ज्ञानस्वरूपत्वं वा प्रमाणसामान्यलक्षणम् ।
तच्च प्रमाणं द्विधा, प्रत्यक्ष-परोक्ष मेदात् । तत्र प्रथमतः परोक्षममाणं लक्षणद्वारा प्रतिपाद्यते - इन्द्रियानिन्द्रियसापेक्षत्वे सति साकारावगमरूपत्वं परोक्षममाणस्य लक्षणम् । प्रत्यक्षलक्षणं त्विदम् -
इन्द्रियानिन्द्रियानपेक्षत्वे सति व्यपगतव्यभिचारपूर्वकसाकारावगमरूपत्वम्, इन्द्रियानिन्द्रियनिरपेक्षत्वे सति आत्मनः साक्षादर्य परिच्छेदात्मकत्वं वा प्रत्यक्षस्य लक्षणम् । परोक्षं द्वेधा, मति श्रुतभेदात् । तत्र - इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तकत्वे सति योग्यदेशावस्थितवस्तुपरिच्छेद रूपत्वं सम्यग्दर्शननः क्षीणाक्षीणदर्शन
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतस्वदीपेसप्तकस्यावग्रहादिभेदभिमस्य ज्ञानविशेपस्य योऽपायांशस्तद्रूपत्वम्, अवग्रहादिभेदभिन्नस्य ज्ञानविशेषस्य योऽपा. यांशस्तद्रूपत्वं वा मतिज्ञानस्य लक्षणम् ।
सा च मतिधा, श्रुतनिश्रितानिश्रितभेदात् ।
श्रुतपरिकर्मितमतेर्व्यवहारकाले पुनरश्रुतानुसारितया समुत्पद्यमानवुद्धिरूपत्वम्, शास्त्रपरिकर्मितमतेरुत्पादकाले शास्त्रार्थपर्यालोचनं विनैव जायमानबुद्धिरूपत्वं वा श्रुत. निश्रितमतलक्षणम् ।
श्रुताभ्यासं विना स्वाभाविकविशिष्टक्षयोपशमशाज्जायमानवुद्धिरूपत्वम्, सर्वथा शास्त्रार्थस्पर्शरहितस्य केवलमतिज्ञानावरणक्षयोपशमानुभावन यथावस्थितवस्तुपरि• च्छेदकबुद्धिरूपत्वं वाऽश्रुतनिश्रितमतेर्लक्षणम् । • तत्र श्रुतनिश्रितं चतुर्धा, अवग्रहहापायधारणाभेदात् । __ अनिर्दिश्यमानसामान्यमात्रार्थग्रहणरूपत्वमवग्रहस्य लक्षणम् । अवग्रहश्च द्विपकारः, व्यञ्जनावग्रहः, अर्थावग्रहश्च । तत्र शब्दादिरूपेण परिणतद्रव्याणामुपकरणेन्द्रियैः सह प्रथमतः संप्राप्तसंवन्धरूपत्वं व्यञ्जनावग्रहस्य लक्षणम् ।
तस्माद् मनाग्निश्चयरूपत्वमर्थावग्रहस्य लक्षणम् ।
अवग्रहादुत्तरकालमपायात् पूर्वं सद्भूतार्थविशेषोपादानाभिमुखोऽसद्भूतार्थपरित्यागपर! "मायोऽत्र मधुरत्वादयः शाधर्षा उपकभ्यन्ते, न कर्कश-निष्ठुरत्वादयः शाह,
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेअवधिज्ञानावरणक्षयोपशमादिहेतुसांनिध्ये सति आ. स्मनः साक्षाद् रूपिपदार्थपरिच्छेदकरूपत्वम्, आत्मनो रूपिपदार्थमात्रसाक्षात्कारकरणव्यापारविशेषरूपत्वं वाचा धिज्ञानस्य लक्षणम् ।
मनोरूपेण परिणतद्रव्याणां परिच्छेदकत्वम्, सर्वतो. भावेन मनोद्रव्यपरिच्छेदकत्वं वा मन:पर्यायज्ञानस्य लक्ष. णम् । मनःपर्याप्तिनामकर्मोदये सत्ति मनोयोग्यवर्गणादलि. कानि गृहीत्वा जीवेन मनस्त्वेन परिणतानि यानि द्रव्याणि तद्रूपत्वं द्रव्यमनसः, द्रव्यमनआलम्बनत्वे सति जीवस्य मननव्यापाररूपत्वं भावमनसश्च लक्षणम् ।
तच मन:पर्यायज्ञानं द्विविधम् ऋजु-विपुलमतिमन:पर्यायभेदात् । तत्र सामान्याकाराध्यवसायनिवन्धनीभू. तकतिपयपर्यायविशिष्टमनोद्रव्यपरिच्छेदकत्वमृजुमतिमन:: पर्यायस्य लक्षणम् । विशेषाकाराध्यवसायनिबन्धनीभूतम. भूताप्रभूतविशेषविशिष्टमनोद्रव्यपरिच्छेदकत्वं विपुलमतिमन:पर्यायस्य लक्षणम् ।
सर्वद्रव्य-पर्यायसाक्षात्कारकारित्वं केवलज्ञानस्य लक्षणम्, सकलवस्तुस्तोमपरिच्छेदकत्वं वा।
॥ प्रतिपादितमुपयोगस्वरूपद्वारा प्रमाणस्वरूपम् ॥
पूर्वोक्त उपयोगो द्विविधा, साकार-निराकारभेदात् । तत्र साकारः सविकल्परूप; निराकारो निर्विकल्परूपः । साकारश्चाष्टविधः, पूर्वोक्तज्ञानपश्चकाज्ञानत्रय भेदात् ।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमोऽधिकारः। तत्र ज्ञानपञ्चकं प्रतिपादितम् । अथाज्ञान प्रतिपाधते, कुत्सितं ज्ञानपज्ञानम्, मिथ्याटेनिमित्यर्थः। तच्च त्रिविधम्, मत्यज्ञानश्रुताज्ञान विभङ्गज्ञानभेदात ।।
निराकार उपयोगो दर्शनम् | विषयविषयिसनिपातानन्तरसमुद्भूतसत्तामात्राविषयकाववोधरूपत्वं दर्शनस्य लक्षणम् ।
ततो जातमायं सत्त्वसामान्यादवान्तरसामान्याकारविशिष्टवस्तृग्राहकरूपत्वमवग्रहस्य लक्षणम् । इहादयस्तु पूर्वोक्तलक्षणा एव ।
तच्च दर्शनं चतुप्पकारम्, चक्षुरचक्षुरवाधिकेवलभेदात् । तत्र
चक्षुरिन्द्रियविषयकसामान्याववोधरूपत्वं चक्षुर्दर्शन स्य लक्षणम् ।
चक्षुर्व परेन्द्रिय-मनांविषयकसामान्यावबोधरूपत्वमचक्षुर्दर्शनस्य लक्षणम् । ___ अवधिदर्शनावरणक्षयोपशमादिवशाद् विशेषग्रहणवैमुख्येन रूपिद्रव्यविषयकसामान्याववोधरूपत्वमवधिदर्शनस्य लक्षणम् ।
केवलदर्शनावरणक्षयादिनिमित्तवशात् त्रैकालिफवस्तु. विपयफसामान्यावयोधरूपत्वं केवलदर्शनस्य लक्षणम् ।
अथ लक्षण-विधानाभ्यां नयस्वरूप प्रतिपाद्यतेअनन्तधर्मात्मकवस्तुनि धर्मान्तरौदासीन्यपूर्वकैकध
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेर्मोनायकाध्यवसायविशेषरूपत्वम्, अनेकधर्मकदम्बकोपे. तवस्तुनो धर्मान्तरोदासीन्यपूर्वकैकधर्मेणावधारणात्मका. ध्यवसायविशेषरूपत्वम्, प्रकृतवस्त्वंशग्राहीतरांशापतिक्षे. प्यध्यवसायविशेषरूपत्वं वा नयस्य लक्षणम् ।
स च देधा, द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकभेदात् । तत्र
प्राधान्येन द्रव्यमानग्राध्यवसायविशेषरूपत्वं द्रव्या. र्थिकस्य लक्षणम् ।
उत्पाद-विनाशादिपर्यायमात्र ग्राह्यध्यवसायविशेषरूपत्वं पर्यायार्थिकस्य लक्षणम् । तत्र द्रव्याथिकस्त्रेधा, नैगम-संग्रह-व्यवहारभेदात् । तत्र
देशसमग्रग्राह्यध्यवसायविशेषरूपत्वम्, सामान्यविशे. पोभयाऽभ्युपगमपराध्यवसायविशेषरूपत्वम्, प्रत्यक्षादिनमाणेघट-पटादिवस्तूनां पृथक्पृथक्करणनिमित्तायोधानुसारिवचनविशेषरूपत्वम्, लोकार्थनिबोधविपयकुशलाध्यव. सायविशेषरूपत्वम्, संकल्पयोनिरूपत्वम्, विचित्रपरिच्छेदकत्वं वा नैगमस्य लक्षणम् ।
सामान्यवस्तुसत्तासंग्राहकाध्यवसायषिशेपरूपत्वम्, नेगमायुपगतार्थसंग्रहप्रवणत्वे सत्यध्यवसायविशेपरूपत्वं
१ संग्रहप्रवणत्वं नाम तन्नियतबुद्धिव्यपदेशजनकत्वम्, संगृही. तपिण्डितार्थाभ्युपगमपराध्यवसायविशेपरूपत्वं वा । संगृहीतम् = सामान्याभिमुखग्रहणगृहीतम् , महासामान्य वा; पिण्डित=विवक्षितै. कुजात्युपरागण प्रतिपिपादयिपितम्, सामान्यविशेषरूपत्वं वेत्यर्थः ।
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे____ उपभोगान्तरायक्षयप्रभवत्वे सति विषयसंपदि सत्याँ तथोत्तरगुणप्रकत्तिदनुभवरूपत्वं सायिकोपभोगस्य लक्ष. णम्, उपभोगान्तरायक्षयप्रभवत्वे सति च्छत्र-चामरादिमा. तिहार्यादीनां पुन: पुनरुपभुज्यमानत्वं वा। । वीर्यान्तरायक्षयप्रभवाप्रतिहतशक्तिविशेषरूपत्वं क्षायिकवीर्यस्य लक्षणम् ।
क्षायिकदानादिपञ्चकस्य लक्षणान्तराण्यपिदानान्तसयात्यन्तक्षयप्रभवत्वं क्षायिकदानस्य लक्षणम्। लाभान्तरायात्यन्तक्षयप्रभवत्वं क्षायिकलाभस्य लक्षणम्। भोगान्तरायक्षयप्रभवत्वं क्षायिकभोगस्य लक्षणम् । उपभोगान्तरायक्षयप्रभवत्वं क्षायिकोपभोगस्य लक्षणम्। वीर्यान्तरायक्षयप्रभवत्वं क्षायिकवीर्यस्य लक्षणम् ।
क्षायोपशमिकोऽष्टादशविधः, ज्ञानाज्ञानदर्शनदानादिलब्धिसम्यक्त्वचारित्रसंयमासंयमभेदात् । तत्र
मतिज्ञानावरणादिक्षयोपशमप्रभवत्वं क्षार्योपशमिकज्ञानस्य लक्षणम् ।
कुत्सितज्ञानरूपत्वं ताशाज्ञानस्य लक्षणम् ।
दर्शनावरणक्षयोपशमजन्यत्वं क्षायोपशमिकदर्शनस्य लक्षणम् ।
अन्तरायकर्मक्षयोपशमजन्यत्वं क्षायोपशर्मिकदानादिलब्धेलक्षणम् ।
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमोऽधिकारः ।
१५
अनन्तानुबन्धिमिध्यात्वयोः सर्वघातिस्पर्धकानामुदीर्णस्य क्षयेऽनुदीर्णस्योपशमे च देशघातिनामुदये च सति जातं यत् तत्वार्थश्रद्धानं तद्रूपत्वम्, उदीर्णस्य क्षयेऽनुदी - र्णस्य चोपशमे सति, अशुद्धखस्य मदेशोदये सति शुद्धस्य तस्य विपाकोदयरूपत्वं वा क्षायोपशमिकसम्यक्त्वस्य लक्षणम् । द्वादशकपायाणामुदीर्णस्य क्षयेऽनुदीर्णस्योपशमे च संज्वलन - नोकापाययोर्यथासंभवमुदये च सति सावद्येयोगेभ्यः सर्वथानिवृत्तिपरिणामरूपत्वं क्षायोपशमिकचारित्रस्य लक्षणम्, अथवा, अन्तराय सर्वघातिस्पर्धकानामुदीर्णस्य क्षये, अनुदीर्णस्योपशमे च देशघातिस्पर्धकानामुदये च सति सर्वविरतिपरिणामरूपत्वं
तत् । कपायाष्टकसर्वघातिस्पर्धकानामुदर्णिस्य क्षयेऽनुदीर्णस्योपशमे च प्रत्याख्यानादिदेशघातिनां यथासंभवमुदये च सति देशतो त्रिरतिलक्षणपरिणामरूपत्वं देशविरतेर्लक्षणम् ।
1
अत्र क्षायोपशमिकभावलक्षणघटक स्पर्धकस्य अविभागपरिच्छिन्नकर्मप्रदेशानुभागमचयश्रेणिक्रमहा निवृद्धिरूपत्वं लक्षणम् | स्वरूपमप्यस्य संक्षेपतो यथा - एकसमयोपात्ते कर्मस्कन्धे येऽणवः सर्वापिष्ठरसयुक्तास्तेऽपि च्छिद्यमानरसांशकः सर्वजीवानन्तगुणान् रसांशान् प्रयच्छन्ति । एतेषां चाल्परसाणूनां समुदायः प्रथमवर्गणा । अन्यापे
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्वप्रदीपेक्षयात्र भूयांसोऽणवो रसास्तु स्तोकाः । तेषामणूनामेकेन रसांशेनाधिकानां समुदायो द्वितीया वर्गणा । इयं च वर्गणा आद्यवर्गणायाः परमाणवपेक्षया हीना रसांशापे. क्षयाऽधिका । एवं रसविभागभागानामे फैकस्य वृद्धितः, परमाणूनां वर्गणा तावद्वाच्या यावदभव्येभ्योऽनन्तगुणा सिद्धानन्तांशमिता । तत्र सर्वाद्यवर्गणापेक्षया सर्वान्त्यवर्ग: णोणवोऽनन्तगुणाधिकान् रसभागान् प्रयच्छन्ति । तासां वर्गणानां समुदायः स्पर्धकमुच्यते।।
औदयिकभावोऽप्येकविंशतिविधः, गतिकपायलिङ्गमिथ्यात्वाज्ञानासिद्धत्वासंयतलेश्याभेदात् । तत्र
गतिनामकर्मोदयात् विवक्षितभवाद् भवान्तरगमनयोग्यत्वं गतेलक्षणम् ।
चारित्रमोहोदयात् कलुपितभावरूपत्वं कपायस्य लक्षणम् ।
वेदोदयजन्यत्वे सति मैथुनेच्छारूपत्वं लिगस्य लक्षणम् । अतचे तत्त्वबुद्धिरूपत्वं मिथ्यादर्शनस्य लक्षणम् । मिथ्यात्वमोहोदये सति अतत्वज्ञानरूपत्वमज्ञानस्य लक्षणम् ।
कर्मोदयमभवत्वमसिद्धस्य लक्षणम् । • अप्रत्याख्यानावरणीयादिकषायोदये सति सावर योगाद् विरत्यभावरूपत्वमसंयतस्य लक्षणम् ।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे- . ... तानि चेन्द्रियाणि पञ्चधा, श्रोत्र चक्षु-णि रसन-स्प: निभेदात् । तत्र-.
कदम्बपुष्पाभमांसगोलकरूपत्वं श्रोत्रेन्द्रियस्य लक्षणम् मसूरधान्यसमानाकृतिरूपत्वं चक्षुरिन्द्रियस्य लक्षणम् । अतिमुक्तकपुष्पसमानाकृतिरूपत्वंघ्राणेन्द्रियस्य लक्षणम् क्षुरप्रसमानसंनिवेशरूपत्वं रसनाया लक्षणम् । विविधाकृतिरूपत्वं स्पर्शनेन्द्रियस्य लक्षणम् । पञ्चेन्द्रिया द्विधा-संझ्यसंज्ञिभेदात् । तत्र
सुदीर्घातीतार्थस्मरणशीलत्वे सति 'कथं नु नाम कर्तव्यम्' इत्यागाम्यर्थचिन्तनप्रयोजकत्वं संझिनो लक्षणम्। · तद्भिन्नत्वं चासंज्ञिनो लक्षणम् ।
जीवस्य गतिधा-ऋजु वक्रभेदात् । तत्रएकसामयिकगतिमत्त्वमृजुगतेलेक्षणम् ।
देहान्तरोपादानाय परभवं मस्थितानां जन्तूनां कुटिलगमनरूपत्वम्, शरीरान्तरनिमित्तभूतभवान्तरवक्रगमनरूपत्वं वा वक्रगतेलक्षणम् ।
तद्भवसिध्यमानस्य जीवस्य ऋज्वी एव गतिः, अन्येषां तु देश-कालादिकमपेक्ष्य भेजना।
चक्रगतिपस्थितानां जन्तूनां कार्मणशरीरेणव सह संवन्धः, न शेपशरीर-वाग्-मनोव्यापारैरिति । कर्मकृतम्, कर्मणो विकारः, कर्पणांसमूहोवा कार्मणम् । साक्षात सुख
१ भजना=विकल्पः ऋजुर्वक्रगतिवेत्यर्थः ।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमोऽधिकारः ।
दुःखाद्युपभोगरहितत्वं कार्मणस्य लक्षणम् ।
जीवानां संसरणं द्वेधा -- देशान्तर - भावान्तरप्राप्तिभेदात् । तत्र
ये जीवाः पूर्वशरीरपरित्यागपूर्वकं देशान्तरं गत्वा जन्मान्तरं प्राप्नुवन्ति तेषां देशान्तरप्राप्तिरूपं संसरणम् । ये पुनर्मृताः सन्तः स्वशरीर एव कृम्यादिभावेनोत्पद्यन्ते तेषां भावान्तरप्राप्तिरूपं संसरणम् ।
२१
जीवानां गतिरनुश्रेणिर्भवति, न विश्रेणिः । तत्राकाशप्रदेशानुश्रेणिरूपेण जीव- पुद्गलानां या गतिस्तद्रूपत्वमजुथेणिगतेलक्षणम्, आकाशमदेशपङ्क्त्यनुसारेण गमनरूपत्वं वा ।
सजीवानां द्विविग्रहपर्यन्तेव गतिः । विग्रहो नाम वक्रता = कुटिलता, तत्मधाना गतिर्वक्रगतिः । तत्रैकविग्रहा है सामयिकी, द्विविग्रहा तु सामयिकी । स्थावराणां त्वेकविग्रहादिचतुर्विग्रहपर्यन्ता गतिः ।
अत्रेदं ध्येयम् - त्रसानां निश्चयनयानुसारेणैकविग्रहायां द्विसामयिक्यामप्येकोऽनाहारकसमयः, व्यवहारानुसारेण तु उभयत्राप्याहारोऽस्त्येव । द्विविग्रहलक्षणत्रिसामायक्यां तु द्वावनाहारकसमयौ निश्चयनयमते, व्यवहारनये त्वेकसमयोsनाहारकः । एवं त्रिविग्रदायां निश्चयेन त्रयः समया अनाहारकाः, मतान्तरे द्वौ । चतुर्विप्रहायां चत्वारः,
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
'जैनतत्त्वप्रदीपेव्यवहारनये त्रयश्चेति । तत्रौदारिकादिपुद्गलानामादानरूपत्वमाहारस्य लक्षणम् । .
स चाहारस्त्रिविध:- ओजो-लोम-कावलिकभेदात् । तत्र
तैजस-कार्मणयोगेनौदारिकादिशरीरयोग्यपुद्गलानामादानरूपत्वमोजआहारस्य लक्षणम् ।
त्वगिन्द्रियादिद्वारा शरीरोपष्टम्भकपुद्गलादानरूपत्वं लोमाहारस्य लक्षणम् ।
मुखे कवलनिक्षेपरूपत्वं कावलिकस्य लक्षणम् ।
ताशाहाराभावरूपत्वमनाहारस्य लक्षणम् । तद्वांश्वानाहारकः ।
जन्म त्रेधा- समूच्छिम-गर्भोपपातभेदात् । तत्र
गर्भसामग्री विना समुद्भूतस्वरूपत्वं संमूर्च्छिमस्य लक्षणम् , लोकत्रये यथायोगं देहावयवविरचनरूपत्वं वा ।
शुक्रशोणितसंमीलनाधारप्रदेशवत्वं गर्भस्य लक्षणम् ।
क्षेत्रप्राप्तिमात्रनिमित्तकं यज्जन्म तद्रूपत्वम्, गर्भसंमृ. छिमप्रकारराहित्येन जायमानत्वं वोपपातजन्मनो लक्षणम् ।
जन्म योनिद्वारा भवतीति तल्लक्षण-विधानानि प्रति. . : पाद्यन्ते । तत्र
• तैजस कार्मणशरीरवन्तो जन्तव औदारिकादिरीरयोग्यस्कन्धसमुदायेन यत्र स्थाने युज्यन्ते तारस्थानरूपत्वं योनेलक्षणम् ।
सा त्रेधा, संतृत-विकृत-मिश्रभेदात् । तत्र
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६ . जैनतत्त्वप्रदीपेब्दायुपलब्धिविषयकोपभोगजननाभावरूपत्वं वा कार्मणशरीरस्य लक्षणम् ।
पुनरपि ते जीवास्त्रेधा, स्त्री-पुरुष नपुंसकलिङ्गभेदात् ।
योनिमृदुतास्थैर्यमुग्धता-स्तनलीवता-पुंस्कामनाभिमतादिचिह्नवत्वं स्त्रीलिङ्गस्य लक्षणम् ।।
मेहन-खरता-दाय-शौण्डीय श्मश्रु-धृष्टतादिचिह्नवचं पुरुषलिङ्गस्य लक्षणम् ।
मोहानलमुदीपितत्वे सति स्तन श्मश्रु-केशादिभावा. भावसमन्वितत्वं नपुंसकलिङ्गस्य लक्षणम् ।
जीवानामायुधा, सोपक्रम-निरुपक्रमभेदात् । तत्र.. आगमोक्ताध्यवसानाद्यायुम्क्षयकारणैर्वहुकालेन भोग्यं यदायुरल्पकालेन भुज्यते तद्रूपत्वम् , बन्धकाले शक्या. पवर्तनस्वरूपशिथिलवन्धनेन यदायुर्वद्धं तद्रूपत्वं वा सो. पक्रमस्य लक्षणम् ।
यद् गादनिकाचनेन बन्धकालेऽशक्यापवर्तनस्वरूपक्रमवेद्यफलकमायुर्वद्धं तद्रूपत्वं निरुपक्रमस्य लक्षणम् ।
पुनरपि स जीवश्चतुर्विधः, नरक-तिर्यग्-मनुष्य-देवगतिभेदात् । तत्र
१ अत्र पिण्डीकृतरज्जुदहनमुदाहरणम् । २ आयतीकृतरज्जुदहनमिह निदर्शनम् ।
-
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रथमोऽधिकारः। अशुभतराशुभतमलेश्यादिपरिणामवत्त्वे सति नरकगतिनामकर्मोदयरूपत्वं नरकगतेर्लक्षणम् ।
तिर्यग्गतिनामकर्मोदयरूपत्वं तिर्यग्गतेर्लक्षणम् । मनुष्यगतिनामकर्मोदयरूपत्वं मनुष्यगतेलक्षणम् । तत्र मनुष्या द्विविधाः, आर्य म्लेच्छभेदात् । तत्र
हिंसा-ऽसत्यादिहेयधर्माद् दूरीभवनशीलत्वमार्यस्य, तद्विपरीतस्वरूपवत्वं च म्लेच्छस्य लक्षणम् ।
आर्याश्च कर्मभूमिजा इति तल्लक्षणं निगद्यते
सम्यग्दर्शनादिरूपमोक्षमार्गज्ञातृत्वोपदेतृत्वादीनामुत्पत्तिस्थानरूपत्वं कर्मभूपेर्लक्षणम् । .
प्रायशः शुभतरादिलेश्यादिपरिणामवच्चे सति देवगतिनामकर्मोदयरूपत्वं देवगतेलक्षणम् ।
देवाश्चतुर्विधाः, भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिकभेदात् । तत्र
देवगतिनामकर्मोदये सति भवननिवासशीलत्वं भवनपतेलक्षणम् ।
देवगतिनामकर्मोदये विविधप्रदेशेषु निवासशीलत्वे च सति अनियतगतिप्रचाररूपत्वं व्यन्तरस्य लक्षणम् ।
देवगतिनामकर्मोदये सति प्रकाशखभावरूपत्वं ज्योतिष्कस्य लक्षणम् । '
विमाने भवनशीलत्वं वैमानिकस्य लक्षणम् । भवनपति-वैमानिकनिकाययोर्दशधा देवाः सन्ति,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
. जैनतत्त्वमदीपेइन्द्र-सामानिक-त्रायस्त्रिंश-पार्पद्यात्मरक्षक-लोकपालानीक- . प्रकीर्णकाभियोग्य किल्विषफभेदात् । तत्र. देवगतिनामकर्मोदये सत्याधिपत्यशाळिरूपत्वमिन्द्रस्य लक्षणम् ।
देवगतिनामकर्मोदये सत्याधिपत्याभावे च सतीन्द्रसमानर्दिकत्वं सामानिकस्य लक्षणम् ।
इन्द्रस्यैव मन्त्रि-पुरोहितस्थानाधिरूढत्वं त्रायस्त्रिंशस्य लक्षणम् ।
तस्यैव वयस्यस्थानीयत्वं पार्षद्यस्य लक्षणम् ।
तस्यैव आरक्षिकार्थचरस्थानाधिरूढत्वं लोकपालस्य लक्षणम् ।
तस्यैव शिरोरक्षस्थानाधिरूढत्वमात्मरक्षस्य लक्षणम् । तस्यैव सेनास्थानाधिरूढत्वमनीकस्य लक्षणम् । तस्यैव.पौरजनस्थानाधिरूढत्वं प्रकीर्णकस्य लक्षणम्। तस्यैव दासस्थानाधिरूढत्वमाभियोग्यस्य लक्षणम् । तस्यैवान्त्यजस्थानाधिरूढत्वं किल्विपिकस्य लक्षणम्। व्यन्तर-ज्योतिष्कयो.कपाल-त्रायविंशवर्जा अष्टधा।
भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क-सौधर्मेशानपर्यन्तादेवाः कायेन प्रवीचारं कुर्वन्ति । तत्र प्रवीचारो नाम मैथुनव्यवहाररूपत्वम् । शेपेषु द्वयोर्द्वयोः स्पर्श-रूप-शब्द-मनोविषयकमवीचारा भवन्ति ।
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेद्रव्यं द्वेधा, अद्रव्यं द्रव्यम् , अनेकद्रव्यं द्रव्यं च । गुण-पर्यायवत्वं द्रव्यसामांन्यस्य लक्षणम् । सहभावित्वं गुणस्य लक्षणम् । क्रमभावित्वं पर्यायस्य लक्षणम् ।
ननु हस्तिशरीरवर्ती जीवो यदा कर्मवशात् कीटिकाशरीरं गृह्णाति तदा तावन्मात्रशरीरस्थानामात्ममदेशानाम- . बाल्पत्तरशरीरे कथं समावेशः ? इत्याशङ्कायामुच्यते
प्रदेशसंहारविसर्गाभ्यां सोचविकाशौ भवतः। .
कार्मणशरीरनिमित्तवशाद् गृहीतसूक्ष्मनामकर्मानुवर्त्तनरूपत्वम्, कर्मवशाद् गृहीतसूक्ष्मनामकर्मानुसरणरूपत्वंवा प्रदेशसंहारस्य लक्षणम् ।
कार्मणशरीरनिमित्चाद् वादरनामकर्मानुसरणरूपत्वं प्रदेशविसर्गस्य लक्षणम् । ___ जीवपुद्गलानां गतौ धर्मास्तिकायस्योपकारः । तेषा मेव स्थितौ तावदधर्मास्तिकायस्योपकारः। .. ____ अवगाह्यमानपदार्थानामवगाहनलक्षणक्रियायामाकाशस्योपकारः।
शरीरवामनःप्राणापानद्वारा पुगलानामुपकारः।
१ यस्य समानजातीयद्रव्यान्तरं नास्ति तदद्रव्यं द्रव्यमुच्यते ।
२ यस्य समानजातीयद्रव्यान्तरं समस्ति तदनेकद्रव्यं द्रव्यं कथ्यते, यथा जीव-पुद्गलौ।
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयोऽधिकारः। तत्र शरीरमनसो लक्षणं कथितम् । भाषादीनां तु निगद्यते । तत्रापि भाषावाग्योगयोळक्षणद्वारा पार्थक्यं पदयते:
भाषाप्रवर्तकत्वे सति जन्तुप्रयत्नविशेषरूपत्वं वाग्. . योगस्य लक्षणम् ।
भापात्वेनापादितभाषाईद्रव्यसन्ततिरूपत्वं लक्षणं भा. पायाः। ____ कौप्ठ्यप्रभवोच्छ्वासलक्षणो यो वायुस्तद्रूपत्वं प्रा. णस्य लक्षणम् । अत्र च लक्षणघटकोच्छ्वासस्यापि लक्ष. णमुच्यते___ उच्छ्वासत्वेनापादिता या द्रव्यसन्ततिस्तस्याः पुनव्यापारकरणशीलत्वमुच्छ्वासस्य लक्षणम् ।
अन्तः क्रियमाणो यो वाहवायुस्तस्य पुननि:श्वासरूपत्वमपानस्य लक्षणम् ।
सुखदुःखजीवितमरणद्वाराऽपि पुद्गलानामुपकारो भवति । . सातावेदनीयोदयादात्मनः प्रसन्नतानुरूपत्वं सुखस्य लक्षणम् ।
असातावेदनीयोदयादात्मनः संक्लेशरूपत्वं लक्षणं दुःखस्य ।
आयुर्नामकर्योदयात् प्राणस्याव्युपरमरूपत्वं जीवित.. स्य लक्षणम् ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
.जैनतत्त्वप्रदीपेआयुर्नामकर्मोच्छेदात् प्राणस्य व्युपरमरूपत्वं मरणस्य. लक्षणम्।
जीवस्य स्वस्वामिभावादिसंवन्धद्वारा परस्परम्पकारो भवति। .
वर्तनापरिणामक्रियापरत्वापरत्वादिद्वारा कालस्योपकारो भवति। __ सादिसान्तादिलक्षणस्थिती येन केनचित् प्रकारेण · द्रव्याणां यद्वर्त्तनं तद्रूपत्वं वर्तनाया लक्षणम् । ___ अथवा स्वयमेव वर्तनशीलानां पदार्थानां प्रयोजकत्वम् । अथवा प्रतिद्रव्यपर्यायमन्तीतैकसमयस्वसत्तानु. भूतिरूपत्वम् । . द्रव्याणां प्रयोगविलसाजन्यनूननत्वपुरातनत्वादिरूपा या परिणतिस्तद्रूपत्वं परिणामस्य लक्षणम् । अथवा द्रव्यस्य स्वजात्यपरित्यागेन परिस्पन्देतरप्रयोगजन्यपर्यायस्वभावरूपत्वम् । अनवस्थितादिकार्थानां भवत्व-वर्तमानत्व भविष्यत्त्वविशिष्टचेष्टाविशेषरूपत्वं क्रियाया लक्षणम्।
पूर्वभावित्वं परस्य लक्षणम् । पश्चाद्भावित्वमपरस्य लक्षणम् । गतिस्त्रेधा, प्रयोगविस्रसामिश्रभेदात् ।
जीवपरिणामसंप्रयुक्तशरीराहारवर्णगन्धरससंस्थान- ।। विषयकत्वं प्रयोगगतेलक्षणम् ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेस्कन्धस्योत्पत्तिनिमित्तं भेदसंघातादयो भवन्ति । परमाणुनिमित्तं तु भेद एव ।
स्नेहसौम्यविगमे स्थितिक्षये च सति द्रव्यांन्तरेण भेदे खभावगत्या घणुकादिस्कन्धभेदेनोपजायमानरूपत्वं भेदजन्याणोर्लक्षणम् ।
. पुनरपि स्कन्धो द्वेषा, चाक्षुपेतरभेदात् । ' ___ स्वत एव परिणतिविशेषरूपत्वे सति वादरत्वे च सति चाक्षुषपरिणामभाक्त्व च सति भेदसंघाताभ्यां समुपजाय. मानत्वं चाक्षुपस्कन्धस्य लक्षणम् । अथवा भेदे सति अन्य. संघातान्तरसंयोग सति सूक्ष्मपरिणामोपरमत्वे च सति स्थूलतया जायमानत्वम् ।
पूर्वोक्ताद् विपरीतरूपत्वमचाक्षुषस्य लक्षणम् ।
उत्पादव्ययधौव्ययुक्तत्वमित्यनेन पदार्थसामान्यस्य लक्षणमुक्तम् । तादृशलक्षणान्तरगतानामुत्पादादीनामपि लक्षणान्युक्तानि । अथवा लक्षणान्तरगतानां मध्ये ध्रौव्य. स्य लक्षणं तु नित्यत्वलक्षणकयनेनैव कथितम् । उत्पादव्यययोस्तु लोकमतीतत्वात् पूर्व सामान्यत उक्तत्त्वाच विशेपतो नोच्यते । विशेषजिज्ञासायां तु किश्चिदुच्यते, अर्पितानर्पितद्वाराप्युत्पादादीनां व्यवहारस्य सिद्धिर्भवति।
__ अनेकधर्मात्मकवस्तुनो विवक्षितेन केनचिद्धLण प्रापि . तप्राधान्यरूपत्वमर्पितस्य लक्षणम् । अथवा किञ्चिद्वस्तु
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वितीयोऽधिकारः। विशिष्टाभिधानार्पितत्वे सति सम्यवहारसाधकत्वम् । अथवा . शब्दपरिमापितव्यवहाररूपत्वम् । मुख्यव्यवहाररूपत्वं वा।
पूर्वोक्तलक्षणाद् विपरीतरूपत्वमर्पितस्य लक्षणम् । अथवा गौणव्यक्वहाररूपत्वम् ।।
अथ परस्परं विश्लिष्टांनां परमाणूनां वन्धप्रतिपादनाय प्रकारः प्रदश्यते
स्निग्धरूक्षत्वलक्षणगुणविशिष्टानां परमाणूनां वन्धो भवति । तत्र च. स्निग्धरूक्षौ स्पर्शविशेषौ । अत्यल्पस्निग्धगुणयुक्तानां परमाणूनामत्यल्परूक्षगुणयुक्तंपरमाणुभिः सह परस्परं वन्धो न भवति-एकगुणरूक्षाणां परमाणुनामेकगुणस्निग्धपरमाणुभिः सह वन्धो न भवतीत्यत्र तात्पर्यम् ।
एवं तुल्यगुणस्निग्यस्य तुल्यगुणस्निग्धेन सह, एवं तुल्यगुणरुक्षस्य तुल्यगुणरूक्षेण सहापिबन्धो न भवति । तथा च तुल्यगुणस्निग्धस्य तुल्यगुणन्निग्धेन सह वन्धो नास्ति । कुतः ? परस्पर परिणतरूपशक्त्यभावात् , तुल्यवलांवशि
मल्लद्वयान्योन्याभिघातवत् । एक्मकगुणस्निग्धोऽपि नैकगुणस्निग्धैः सह वन्धमामोति । तथा द्विगुणादिस्निग्धाः परमाणवो द्विगुणादिस्निग्धैः समगुणैरनन्तपर्यवसानैः स्निग्धगुणविशिष्टपरमाणुभिरपि न वध्यते । एवं रूक्षेपि बातव्यम् ।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
जैनतत्वमदीपे___ गुणवैषम्ये सति सदृशानां गुणद्वयाधिकानां बन्धो भवति । वन्धे च सति समगुणस्य समगुणपरिणामो भवति । हीनस्य चाधिकगुणपरिणामो भवति ।
तत्र परिणामो नाम भावान्तरापादकत्वं पारिणामिकस्य । तथा च स्वगतस्नेहगुणः कदाचिद् रूक्षतया परिणमति । एवं स्वगतरूक्षगुणः कदाचित् स्निग्धतया परिणमति । गुणसाम्ये तु सदृशानां प्रतिषेधः । इमो तु विसदृशौ । एको द्विगुणस्निग्धोऽन्यो द्विगुणरूक्षः सन् परस्परं वन्धमामोति । स्नहरूक्षयांश्च भिन्नजातीयत्वान्ना. स्ति सादृश्यम् ।
तत्र गुणानां लक्षणे तु -
द्रव्याश्रयत्वे सति निर्गुणत्वं गुणसामान्यस्य लक्ष. णम् । अयं भावः-स्थित्यंशो द्रव्यं, स एव आश्रयो येषां परिणामविशेषाणां गुणानां ते द्रव्याश्रया, अर्थात् परिणामविशेषगुणानां परिणतिकारणरूपं द्रव्यमुच्यते । एषु ज्ञानशुक्लादिगुणेषु नान्ये गुणाः सन्तीति निर्गुणास्त गुणा भवन्तीति च द्रव्यादन्यतिरेके सति तदुपपद्यते । गुण गुणिनोश्च भेदस्तु नास्त्येव सर्वथा, जनमते सककस्य वस्तुनो. भेदाभेदरूपत्वात् । ___ .यदा तु द्रव्यमेव तथा परिणतं ज्ञानाद्यात्मना तदा
१ द्विगुणाद्यधिकस्निग्धस्य द्विगुणाद्यधिकस्निग्धेन सह द्विगुणाद्यधिकरूक्षस्य च द्विगुणाद्यधिकक्षेण सह बन्धो भवतीत्यत्र तात्पर्यम्।
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे
द्रध्यानाश्रयत्वमशुभयोगस्य लक्षणम् ।
पुनरपि स आश्रवो द्वेधा, सांपरायिकेर्यापथिंकदात् । सकाषायिकत्रिविधयोगकृतकर्मागमनरूपत्वं सांपरायिकास्रवस्य लक्षणम् । अथवा संसारपरिभ्रान्तिकारणकत्वे सति यथासंभवं त्रिविधयोगकृतकर्मागमनरूपत्वम् । अकषायकृतत्वैकसमयस्थितिकत्वयोः सतोर्यथासंभवं त्रिविधयोगकृतकर्मागमनरूपत्वमैर्यापथिकास्रत्रस्य ।
अथ सपरायिकाश्रवस्य भेदा उच्यन्ते । इन्द्रियकपायाव्रतक्रियाः सांपरायिकाश्रवस्य भेदाः । तत्रेन्द्रियायुक्तानि । कषायास्तु वक्ष्यमाणाः । इतरभेदास्तु उच्यन्ते । हिंसादीन्यत्रतानि सकलकर्मजालमूलानि । तत्मवृत्तौ आश्रवेषु प्रवृत्तिस्तनिवृत्तौ तु निवृत्तिः । तेषां हिंसाधत्रतानां लक्षणं तु अग्रे वक्ष्ये ।
·
क्रियास्तु पञ्चविंशतिधा, सम्यक्त्वादिक्रियाभेदात् । सम्यक्त्वं चात्र शुद्धदलिकानुभवरूपं ज्ञेयम् ।
४४
.
साच प्रशम- संवेग - निर्वेदा ऽनुकम्पा ऽऽस्तिक्यलक्ष णा जीवादिपदार्थविषया श्रद्धा जिनसिद्धगुरूपाध्याययतिजन योग्य पुष्पधूप- प्रदीप चामर - आतपत्र नमस्करणादिवखपात्रान्नपानशय्यादानाद्यनेकविधवैयावृत्त्याभिव्यङ्ग्या सम्यक्त्व सद्भाव संवर्धन पदवीभूता सद्वेद्यबन्धहेतुभूता देवादिजन्मकारणरूपा सम्यक्त्वक्रिया । अतो विपरीता मिथ्याक्रिया ।
"
-
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। ४५ तासां लक्षणान्यपि मोच्यन्ते, जिनसिद्धगुर्वादीनां पूनानमस्कारवस्त्रपात्रादिप्रदानरूपवैयारत्त्याभिव्यङ्ग्यत्वे सति सम्यक्त्वमवर्षकत्वं सम्यक्त्वक्रियाया लक्षणम् । .
तद्विपरीतप्रवृत्तिरूपत्वं मिथ्याक्रियाया लक्षणम् ।
योगत्रयकृतपुद्गलादानरूपत्वं समादानक्रियाया लक्षणम् । अथवा योगनिर्देत्तिसमर्थपुद्गलग्रहणरूपत्वम् । .
तत्र धावनवलांनादिरूपः कायव्यापारः। परुषा. ऽनृतादिरूपो वाग्व्यापारः । अभिदोहादिरूपो मनो. व्यापारः।
ईर्यापथकर्मकारणरूपत्वमीर्यापथिकक्रियाया लक्षणम् ।
गमनागमनादिचेष्टाविश्यकप्रवृत्तिनिमित्तकत्वं प्रयोगक्रियाया लक्षणम् ।
सचिसादिद्रव्येषु ममेति ममत्वकरणरूपत्वं परिग्रह• क्रियाया लक्षणम् ।
• दाम्भिकत्तितया मनोवाकायानां प्रवृत्ती प्रेरकत्वं मायामत्ययिकक्रियाया लक्षणम् । .
चारित्रमोहनीयोदये सति सावधयोगादिषु प्रवृत्तिरूपत्वमप्रत्याख्यानक्रियाया लक्षणम् ।
कायचेष्टाविशेषरूपत्वं कायिकक्रियाया लक्षणम् ।। खगादिनिर्वर्तनरूपत्वमधिकरणक्रियाया लक्षणम् । मात्सर्यकरणरूपत्वं प्रापिकक्रियाया लक्षणम्,। दुःखोत्पादनरूपत्वं पारितापन्याः क्रियाया लक्षणम् ।
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्वप्रदीपेप्रमत्तयोगात् प्राणातिपातरूपत्वं प्राणातिपातंक्रियाया लक्षणम् ।
अश्वादिचित्रकर्मक्रियादर्शनार्थ गमनरूपत्वं दाzिक्या: क्रियाया लक्षणम् ।
रागादिना जीवादीनां स्पृशतः पृच्छतो या क्रिया तत्करणरूपत्वं स्पर्शनप्रत्ययिकक्रियाया लक्षणम् ।
जीवादीनाश्रित्य या क्रिया तत्करणरूपत्वं प्रतीत्यक्रियाया लक्षणम् ।
हर्षवशदिश्वरथादिकं श्लाघयतो या क्रिया तत्करणरूपत्वं सामन्तोपनिपातिक्याः क्रियाया लक्षणम् । ___ स्वहस्तगृहीतजीवादिना जीवं मारयतो या क्रिया तत्करणरूपत्वं स्वाहस्तिक्याः क्रियाया लक्षणम् ।
यन्त्रादिना जीवाजीवादीन् निसृजतो या क्रिया तत्क: रणरूपत्वं नैसर्गिक्याः क्रियाया लक्षणम् । अथवा पापा. दानादिना प्रवृत्तिविशेषाभ्युपगमकरणरूपत्वम् ।
अन्याचरितपापानां प्रकाशनरूपत्वं विदारणक्रियाया लक्षणम् ।
आनयनं समुद्दिश्य खपरैः क्रियाकरणरूपत्वमानयनक्रियाया लक्षणम् ।
जिनोक्तकत्र्तव्यविधिषु प्रमादवशतोऽनादररूपत्वमनवकाङ्कक्रियाया लक्षणम् ।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। . अप्वाऽप्रमृज्य च भूमौ वस्त्रपात्राद्यादाननिक्षेपादि-. रूपत्वमनाभोगिकक्रियाया लक्षणम् । .
अथवा उपयोगराहित्येन क्रियायां प्रतिकरणरूप. त्वमनाभोगक्रियाया लक्षणम् । .
छेदन-भदन-ताइन-तर्जनादिकर्मविषयकमवृत्तिकरणरूपत्वमारम्भिकक्रियाया लक्षणम् ।
उक्ता एकोनचत्वारिंशत् सांपरायिकासवाणां भेदाः। अथ तत्कर्म बननां जीवानां परिणामतारतम्यवशत आश्रवतरतमतापदर्शनार्थमुच्यते । उपयोगपूर्वकप्राणातिपातादिमीत्तरूपज्ञातभावात् , अनुपयोगपूर्वकमाणोतिपातादौ प्रवृत्तिरूपानातभावात, प्रकृष्टपरिणामरूपतीवभावात् , जघ. न्यपरिणामरूपमन्दभावात् , पराक्रमरूपचीविशेषाद , शनादिरूपाधिकरणविशेपात् , साम्परायिकासवेषु विशेषो प्रष्टव्यः, तथा च प्रकृष्टकमवन्धजघन्यकर्मवन्धरूपपरिणा. मतारतम्योपयोगाऽनुपयोगपूर्वकमाणातिपातादिप्रवृत्तिपराक्रमवीर्यविशेपशस्त्राधिकरणविशेषः सांपरायिकाभवेषु विशेपो द्रष्टव्यः ।।
प्रस्तुतसापरायिककर्मवन्धस्य विशेपोऽधिकरणरूपाश्रवः । तीबादीनां च जीवादिविषयत्वात् जीवाजीबादीन् विपयीकृत्यं सत्चाः तीव्रादिपरिणापेन प्रवर्तन्ते । ते च जीवाजीवास्तीत्रादिभावेन परिणन्तुरात्मनो विषय. मुपेताः सांपरायिककर्मवन्धहेतवो भवन्ति ।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
जनतत्त्वप्रदीपे
तश्चांधिकरणं द्विविधम्, द्रव्याधिकरणभावाधिकरण मे' दात् । तत्र द्रव्याधिकरणं दशधा, च्छेदन-दहन-मारण- उपघात-स्नेह-क्षाराम्लानुपयुक्तमनोवाक्कायलक्षणाधिकरण
४८
भेदात् ।
तदेव च लक्षणद्वारा प्रतिपाद्यते - प्राणिपादादीनां परश्वादिना च्छेदन करणरूपत्वं छेदनाधिकरणस्य लक्षणम् -
सचेतनाऽचेतनानां वह्निना दाहरणरूपत्वं दहना saकरणस्य लक्षणम् |
सचेतनानां विषादिप्रयोगेण मारणरूपत्वं मारणाधिकरणस्य लक्षणम् ।
पृथिवीकायादीनामुपघातकरणरूपत्वमुपघाताधिकर
णस्य लक्षणम् ।
घृततैलादिस्नेहेन तेषामेवोपघातकरणरूपत्वं स्नेहाधिकरणस्य लक्षणम् |
क्षारेण सकलत्वग्मांसाद्य कर्त्तनरूपत्वं क्षाराधिकरणस्य लक्षणम् ।
आरनालाद्यम्लेन पृथिवीकायोपघातकरणरूपत्वमम्oाधिकरणस्य लक्षणम् ।
अनुपयुक्तः सन् मनोवाक्कायादिना यां यां चेष्टां निर्वर्तयति तया तथा कर्म बध्यत इत्येवंरूपत्वमनुपयुक्तमनोवाक्कायलक्षणाधिकरणस्य लक्षणम् ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः ।
उक्तं द्रव्याधिकरणं लक्षणविधानतः । अथ भावाधिकरणमुच्यते
तत्र भावस्तीवादिरूपात्मपरिणामः स एवाधिकरणं भावाधिकरणम् । तच्चाष्टोत्तरशतभेदभिन्नं भवति, तथाहि, जीवाधिकरणं संक्षेपतस्त्रिविधं संरम्भसमारम्भारम्भभेदात् । लक्षणं तु तेषां निगद्यते.
माणातिपातादिविषयक संकल्पविशरूपत्वं संरम्भस्य लक्षणम् ।
प्राणातिपातादिविषयक साधन सन्निपातजनितपरितापनादिरूपत्वं समारम्भस्य लक्षणम् । प्राणातिपातादिरूपक्रिया निर्वृत्तिरूपत्वमारम्भस्य लक्ष
1
णम् ।
४६
समारम्भादिरूपाधिकरणमपि प्रत्येकं त्रिविधम्, मनोवाक्कायभेदात् ; तथा च मनःसंरम्भाधिकरणं वचःसंरम्भाधिकरणं कायसंरम्भाधिकरणम् । एवं समारम्भारम्भाधिकरणयोरपि ज्ञातव्यम् । इति नव भेदाः संजाताः । पुनरपि कृतकारिताऽनुमोदनभेदतो ये भेदा भवन्ति तेऽपि प्रतिपाद्यन्ते, तथाहि, कृतकायसंरम्भः, कारितकाय संरम्भः, अनुमोदितकायसंरम्भश्च । एवं वाङ्मनः संरम्भयोरपि ।
•
इति संरम्भमादाय नवभेदाः, आरम्भमादायापि नव भेदाः, संकलने जाताः सप्तविंशतिः । तत्रापि क्रोधकृता
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
जैनतत्त्वप्रदीपेस्तावन्तः, मानकृतास्तावन्तः, मायाकृतास्तावन्न:, कोभकृताश्च तावन्तः । इति सर्वसंकलने जाता अष्टोत्तरशतम् । ____ अधिकविचारणया तु अधिका अपि भवन्ति । तथाहि, अनन्तानुवन्धिकषायकृता अष्टोत्तरशतम्, एवममत्याख्या. नकृतास्तावन्तः, प्रत्याख्यानकृता अपि तावन्तः, संज्वलनकृता अपि तावन्तः, संकलने जाता द्वात्रिंशदुत्तरा चतुःशती। एवं स्वप्रतिष्ठितान्यप्रतिष्ठितोभयप्रतिप्रितापतिष्ठितभेदैः संकलने जाता अष्टाविंशत्युत्तरसप्तशताधि. कसहस्रसङ्ख्याः । इति द्रव्यभावतो जीवाधिकरणं चिन्तितम् । ___ अथ क्रमप्राप्तमजीवाधिकरणं परामृश्यते-.
अजीवाधिकरणस्य मूलभेदाश्चत्वारः, निर्वर्तननिक्षेपसंयोगनिसर्गभेदात् । अनीवविषयकनिर्वर्तनादीन् कुर्वन् एष आत्मा सांपरायिकं कर्म वनाति । ___ तत्र निर्वर्तना द्विविधा, मूलोत्तरगुणनिर्वर्तनाभेदात् । तत्र मूलगुणनिर्वर्तनाधिकरणं पश्चविधं शरीरं वाङ्-मन:प्राणापानादिकं च । उत्तरनिर्वर्तनाधिकरणं काष्ठकर्मादिरूपम् । तच लक्षणतो निगद्यते___ औदारिकशरीरप्रायोग्यवर्गणाव्यनिर्मापितं यदौदाः रिकसंस्थानं तत् प्रथमसमयादारभ्य मूलगुणनिर्वर्तना. धिकरणं भवति, कर्मबन्धनिमित्तत्वात् । तादृशौदारिकस्या
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। जोपाङ्गकर्णधावयवसंस्थानादिकं तु मूलापेक्षयोचरगुणनिर्वर्तनाधिकरणं भवति । ___ एवं वैक्रियशरीरमायोग्यवर्गणाद्रव्यनिर्मापितं यद् वैक्रियसंस्थानं तत् प्रयमसमयादारभ्य मूलगुणनिर्वनाधिकरणमात्मनो भवति, कर्मवन्धनिमित्तत्वात् । तस्यैवाहोपागकेशनखदन्तादिकमुत्तरगुणनिर्वर्तनाधिकरणं भ. वति मृलापेक्षया आहारकशरीरमायोग्यवर्गणाद्रव्यनिर्मापितं यदाहारकसंस्थानं तत् प्रथमसमयादारभ्य मूलगुणनिर्वर्तनाधिकरणं भवति । तस्यैवालोपाङ्गादिकमुत्तरगुणनिर्वर्तनाधिकरणं भवति मृलापेक्षया । शीतोष्णपीतपावकः शक्तिभाजः शापानुग्रहकारिणः तैजसस्याऽपि तैजसशरीरसायोग्यवर्गणाद्रव्यनिर्मापितं यत् तेजस शरीरसंस्थानं, नत् प्रथमसमयादारभ्य मूलगुणनिर्वर्तनाधिकरणं भवति । ___ एवं कार्मणस्यापि ज्ञेयम् ।
एवं वामनीवर्गणाव्यनिर्मापितं यद् वाङ्मनःसंस्थान तदपि मूलगुणनिवर्तनाधिकरणं भवति, तथा प्राणापानपायोग्यवर्गणादन्यनिर्मापितोच्छ्वासनिःश्वासावपि मूल-. गुणनिर्वर्तनाधिकरणं भवतः ।
कृत्रिमपुरुपादीनां निर्माणकरणरूपत्वं काष्टकर्मरूपोचरगुणनिवर्तनाधिकरणस्य लक्षणम् ।
एवं सूत्रचीवरकादिना ग्रथितकृत्रिमपुत्रकादिनिर्माण
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
पू२
जैनतत्त्वप्रदीपेकरणरूपत्वं पुस्तकर्मनिर्वर्तनाधिकरणस्य, चित्रकर्मकरणरूपत्वं चित्रकर्मनिर्वर्तनाधिकरणस्य च लक्षणम् ।
एवं लेप्यपत्रच्छेद्यजलकर्मभूमिकर्मादिशस्त्रकर्मादिनिवर्तनानां परिग्रहः कार्यः ।
अथ निक्षेपाधिकरणं प्रणिगयते । तदपि चतुर्विधम्, . प्रत्यवेक्षितनिक्षेपाधिकरण दुष्प्रमार्जितनिक्षेपाधिकरण-देशनिक्षेपाधिकरणा-ऽनामोगिकनिक्षेपाधिकरणभेदात् । .
अप्रत्यवेक्षितभूप्रदेशे निक्षेप्य वस्त्रादिवस्तुनो निक्षे. पकरणरूपत्वमप्रत्यवेक्षितनिक्षेपाधिकरणस्य लक्षणम् ।
दुष्प्रमार्जितभूमदेशे निक्षेप्य वस्त्रादिवस्तुनो दुष्पमाजिंतरजोहरणेनाप्रमार्जितेन वा निक्षेपकरणरूपत्वं दुष्प्रमाजिंतनिक्षेपाधिकरणस्य कक्षणम् ।
अप्रमार्जिते दुष्पमार्जिते वा देशे निक्षेप्य वस्तुनो निक्षेपकरणरूपत्वं देशनिक्षेपाधिकरणस्य लक्षणम् । तथा च एकतः सुप्रमार्जितमन्यतोऽप्रमार्जितं दुष्प्रमार्जितं वा सहसा शक्त्यभावाद् वा तत्र निक्षेपकरणं देशनिक्षेपाधिकरणम् । . अनुपयोगपूर्वकप्रत्यवेक्षिते सुप्रमार्जिते वा देशे निक्षप्य वस्तुनो निक्षेपकरणरूपत्वमनाभोगिकनिक्षेपाधिकर पास्य लक्षणम् !
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेभूतव्रत्यनुकम्पादानसरागसंयमादियोगशान्तिशौचा. नि कुर्वाणो जीवः सातावेदनीयं कर्म बध्नाति । आयुर्नाम
कर्मोदये सति भवन्ति भविष्यन्ति अभूवन्निति भूतानि . एकेन्द्रियादिपञ्चेन्द्रियपर्यन्तानि ।
व्रताभिसंवन्धरूपत्वं वतिनः परपीडामात्मीयां कुर्वाणस्यानुग्रहार्दीकृतान्ताकरणस्य चानु पश्चात् परकीयदुःखदर्शनानन्तरं हृदयकम्पनरूपत्वमनुकम्पायर्या लक्षणम् । . स्वपरानुग्रहाथै स्वकीयस्य वस्तुनोऽतिसर्जनरूपत्वं दानस्य लक्षणम् ।
संज्वलनलोभादिकपायो रागः, तत्सहवर्तित्वं सरागस्य लक्षणम् । पञ्चमहाव्रतवं संयमस्य लक्षणम् । सरागस्य संयमः सरागसंयमः । मूलोत्तरगुणसंपल्लोभायुभय. भाज इति यावत् ।
निरवधक्रियानुष्ठानरूपत्वं योगस्य लक्षणम् । सरागसंयमादीनां योगः सरागसंयमयोगः। .
धर्मप्रणिधाने सति मनोवाकायैः क्रोधनिहरूपत्वं, उदितक्रोधस्य कथंचिद् वैफल्यापादनरूपत्वं, क्रोधोदय
१ अनुकम्पा द्विधा, भूतविषया, व्रतिविपया च । तत्र हृदयकम्पनरूपानुकम्पा भूतविषया, व्रतिविषया तु भक्तिरूपानुकम्पा ज्ञेया, अनुकम्पाशब्दस्यात्र भक्तिवाचित्वात्, पूर्वाचायैरपि तथैव प्रतिपादितत्वाच ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। । ५७ निरोधरूपत्वं वा क्षान्तेलक्षणम् ।
लाभकपायरक्तात्मवाससः संतोपचारिणा विमला. पादनरूपत्वं शौचस्य लक्षणम् । तच्च शौचं द्विविध, द्रव्यभावभेदाद ।
स्नेहगन्धलेपोद्वर्तनापवर्तनप्राशुकजलादिना शरीरशु. द्धिकरणरूपत्वं द्रव्यशौचस्य लक्षणम् ।
___ अकुशलमवृत्तिनिरुद्धमनोवाकायस्य चरणतपोऽनुष्ठायिनश्च प्रायो निर्जराफलरूपलं भावशौचस्य लक्षणम् ।' ___ अन्येऽपि संयमासंयमवालतपोऽकामनिर्जराधर्मानुरागधर्मश्रवणशीलवतपोषधोपवासतपखिम्लानयात्त्यानुठानमातृपितृभक्तिसिद्धचत्यनमनपूजाशुभपरिणामादयोऽपि सातावेदनीयस्याश्रवा भवन्ति । __अथ मोहनीयस्याश्रवः प्रतिपाद्यते; तच द्विविधा, दर्शनवारित्रमोहमेदात् । तत्रापि प्रथमतो दर्शनमोहस्याथवा उच्यन्त
केवलिश्रुतसङ्घधर्मदेवावर्णवादादिकं कुर्वाणो जीवो दर्शनपोहनीयं कर्म वनाति । अत्रापि सामान्यतोऽवर्णवादस्य लक्षणमुच्यते---
रागद्वेपमोहावेशाद् सद्भूते वस्तूनि दोपोद्भावनरूपत्वमवर्णवादस्य लक्षणम् ।
कवलाहाराभावरूपत्व-दिगम्बरत्व-समवसरणभूम्यप
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे
कायाद्यारम्भानुमोदित्वदुष्करदुःखरूपमार्गोपदेशित्वादिकथनरूपत्वं केवल्यवर्णवादस्य लक्षणम् ।
अत्र च केवल्यवर्णवादघटककेवलित्वं कक्षणतो नि
पूड
गद्यते—
•
सकळज्ञानावरणक्षयसमुद्भूतं समस्तज्ञेयविषयकाचवोधरूपत्वे सति साक्षादर्थपरिच्छेदि चेतनापर्यायरूपत्वं केवलस्य, तद्वत्त्वं च केवलिनो लक्षणम् ।.
* मांसभक्षणमद्यपानादीनामनवद्याभिधानरूपत्वम्, अविदग्धप्राकृतभाषानिवद्धादिकथनद्वारा जनसमुदायेष्वप्रीत्युत्पादकत्वस्, केवलिकवलाहाराभावादिकथनरूपत्वं वा श्रुतावर्णवादस्य लक्षणम् |
अथ पूर्वोक्तमपि श्रुतावर्णवादघटकश्रुतस्य लक्षणमत्र विशेषत उच्यते
तीर्थकरोपदिष्टत्वे सति बुद्ध्यतिशयवद्गणधरैरवधारितरूपत्वं श्रुतस्य लक्षणम् ।
तीर्थकरादिनामकर्मोदयवर्तितीर्थकरादिना प्रोक्तरूपत्वमङ्गाख्यश्रुतस्य लक्षणम् । तादृशाङ्गार्थानुवादित्वमुपांङ्गादीनां च ।
- पश्चानिष्टासहिष्णुत्वगवाद्यपूजनादिरूपत्वं सङ्घावर्णवादस्य लक्षणम् ।
कोचादिकष्टकारिणो वाह्यशौचरहिता प्रागदत्तादा
S
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे -
चारित्रमोहोदये सति आत्मनः कुटिकरूपत्वं तैर्य
ग्योनाश्रवस्य लक्षणम् ।
तथा च मिथ्यात्वावष्टम्भा धर्मदेशनापरिग्रह कूटकर्मनीलका पोत लेश्या परिणामात्र्त्तध्यानोन्मार्गप्रज्ञापनमार्गनाशनसातिचार व्रतशीलतावसुधाराजितुल्यक्रोधादिकं कुर्वन् जीवस्तैर्यग्योनस्यायुर्वध्नाति ।
स्वभावमार्दवार्जवा ल्पेच्छारम्भादिकरणरूपत्वं मातुपायुराश्रवस्य लक्षणम् ।
तथा च वालुका राजिसदृशक पायतास्वभावमधुरतालोकयात्रोदासीनता देवतागुरुपूजनशीलतातिथिसंविभागताकापोता दिलेश्या परिणामधर्मध्यानादिकं कुर्वाणो जीवो मानुषायुर्वभाति ।
निःशीलव्रतरूपता सर्वेषां नारकतैर्यग्मानुषायुषामानवकारणं भवति । अयं निष्कर्ष:- निःशीचत्रतत्वं देवायुषः कारणं न भवति, शीलव्रतवतां देवेषूत्पादादित्यन्यत्रोक्तत्वात् ।
सरागसंयमसंयमासंयमाकामनिर्जरावालतपःशील
६२
•
व्रतादीनां मध्येऽन्यतमकरणरूपत्वं देवायुराश्रवस्य लक्षणम् । संज्वलन लोभलक्षणरागसहवर्त्तित्वे सति सावद्ययोगविरतिरूपत्वं सरागसंयमस्य लक्षणम् ।
1
देशतः प्राणातिपातादिभ्यो निर्वृत्तिरूपत्वं संयमासं
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः।
६३
यमस्य लक्षणम् !
भौगोपभोगादीनां निरोधेच्छाया अभावेऽपि पारतन्त्र्येणनिरोधकरणरूपत्वम्, अनुपयोगपूर्वकपापपुद्गलपरिशाटकरणरूपत्वं वा अकामनिर्जराया लक्षणम् ।
लोकोत्तरनिरवद्यक्रियानुष्ठानरहितते सति लौकिका. भिमतक्रियानुष्ठानयुक्तत्वम्, मिथ्यात्वसहचरितरागद्वेषादि. युक्तस्य जनस्य धर्माय पश्चाग्न्यादिसेवनयाहिंसादिकरणरूपत्वं वा चालतपसो लक्षणम् । __ अथ वालतपसो भावार्थ उच्यते-बाला नाम मिथ्याज्ञानोपरक्ताशयाः शिशव इव हिताहितमाप्तिविमुखास्तपोनुष्ठानजलानलप्रवेशगिरिशिखरभृगुपातादिकारकास्तापसांदयस्तेषां तपो वालतपः, अज्ञानकामिति । . . शीलवतत्वं नाम देशतः सर्वथा वा ब्रह्मचर्यपालनरू. पत्वम्, परदाराणां तु सर्वथावर्जनरूपत्वम् ।
तथाच सगगसंयमादिकं कुर्वाणोजीवो देवायुर्वनाति।
योगवक्रता-विसंवादनादिकं कुर्वाणो जीवोऽशुभनामकर्म वनाति ।
कायवाङ्मनोलक्षणयोगस्य कुटिलतया प्रवृत्तिरूप- . त्वं योगवक्रताया लक्षणम् ।
अन्यथा प्रतिपादनरूपत्वं विसंवादनस्य लक्षणम् । एतद्विपरीतं योगार्जवादि-संवादनादिकं कुंर्वाणो
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेजीवः शुभनामकर्म वनाति ।
दर्शनविशुद्धिविनयसंपन्नताशीलवतविषयकानतिचा• रज्ञानोपयोगसंवेगयथाशक्तित्यागतपासमाधिवैयावृत्त्याईदा.
चार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिआवश्यकापरिहाणिमार्गमभावनाप्रवचनवत्सलत्वादिकं कुर्वाणो जीवस्तीर्थकरनामकर्म वनाति ।
जिनोक्ततत्त्वविषयकसम्यग्दर्शने निःशङ्कितत्वाधष्टासेवनरूपत्वं दर्शनविशुद्धेर्लक्षणम् ।।
सम्यग्ज्ञानादौ तद्वत्सु चाऽऽदरकरणरूपले सति माननिवृत्तिकरणरूपत्वं विनयसंपन्नताया लक्षणम् । । ___अयमर्थः, विनीयतेऽपनीयतेऽष्टप्रकारं कर्म येनासौ विनयः, तेन संपन्नो विनयसंपन्नः; तस्य भावो विनयसं. पन्नता । स चतुर्धा, ज्ञानदर्शनचारित्रोपचारविनयभेदात् ।
कालाऽकाळाऽध्ययनाऽनध्ययनवहुमानोपधानादि. करणरूपत्वं ज्ञानविनयस्य लक्षणम् ।
निःशङ्कनिष्कासादिभवनरूपत्वं दर्शनविनयस्य ल. क्षणम् ।
समितिगुप्तिप्रधानाचरणरूपत्वं चारित्रविनयस्य ल.. क्षणम् ।
__ अभ्युत्थानासनप्रदानाञ्जल्यादिकरणरूपत्वमुपचा: रविनयस्य लक्षणम् ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेणरूपत्वं, द्वेषबुद्ध्याज्यस्य दुःखोत्पादनरूपत्वं वा हिं. साया लक्षणम् ।
कपायादिप्रमादपरिणतात्मना सदुद्भूतनिहवाऽसद्भः तोद्भावनरूपत्वं, प्रमत्तयोगमाश्रित्य सद्भावप्रतिषेधरूपत्वे सति असद्भावोद्भावनरूपत्वं वाऽसत्यस्य लक्षणम् । '
तत्र सद्भावप्रतिषेधो नाम 'नास्ति जीवो 'नास्ति पर लोकः' इति प्रतिपादनरूपत्वम् । __ असद्भावोद्भावनं नाम श्यामातन्दुलमात्रोऽयमात्मा, अङ्गुष्ठपर्वमात्रो वा । तथा च शास्त्रप्रतिषिद्धवागनुष्ठानलक्ष. णगर्दाऽपि त्याज्या । तथाहि-हिसायुक्तं वचः सद्भता. र्थप्रतीतिकार्यपि मृपा एव, अतो हिंसानिवृत्तिपरिरक्षणार्थ मृपानिवृत्तिरुपदिष्टा।
परपरिगृहीतधनधान्यादीनामाक्रान्सा चौर्यादिलक्षणशास्त्रप्रतिषिद्धनिषेधाचरणेन वा ग्रहणरूपत्वम् , कपाया. दिप्रमादकलुषितवुझ्या परकीयाऽदत्तणादिरूपद्रव्यजात. स्यादानरूपत्वं वा स्तेयस्य लक्षणम् । ___ कपायादिप्रमादपरिणतात्मनो मोहोदये सति चेतनाऽचतनस्रोतसोरासेवनरूपत्वं, मोहोदयजनितरागपरिणामवशात् परस्परं स्वयमेव वाऽऽश्लेषजनितसुखमुपलभमानयोः स्त्रीपुंसोविलक्षणसंयोगविशेषरूपत्वं वा, उदितवेदयोः स्त्रीपुंसोः परस्परं स्वयमेव वा विलक्षणसंयोगपूर्वकशरीरालपे सति रागपरिणामरूपत्वं वाऽब्रह्मणो लक्षणम् ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः ।
६६
सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्येषु ममत्वलक्षणतृष्णारूपत्वं, प्रमयोगमाश्रित्य वाह्याभ्यन्तरद्रव्येषु ममेति ममत्वभावलक्षणमूर्च्छारूपत्वं, प्रमत्तयोगानुवृत्तिसामर्थ्याद् वाह्याभ्यन्तरतृष्णारूपत्वं वाह्याभ्यन्तरद्रव्यस्यार्जन रक्षण संस्कारादिव्यापारविषयकतृष्णारूपत्वं वा परिग्रहस्य लक्षणम् ।
"
एवं चोक्तपञ्चाश्रवपरित्यागरूपत्वं विरतेर्लक्षणम् । साच विरतिद्वेधा, देश- सर्वविरतिभेदात् ।
एनं मारयामीतिसंकल्पपूर्वकारम्भविषयकहिंसायाः परित्यागरूपत्वं देशतः प्राणातिपातविरतेळक्षणम् | कूटसाक्षिदानादिरूपस्थूलमृपावादपरित्यागरूपत्वं देशतो मृषावादविरतेर्लक्षणम् ।
परकीयपरिलघुवृणकाष्ठादिद्रव्याणां पतितविस्मृतादि. रूपाणामनादानरूपत्वं देशतः स्तेयविरतेर्लक्षणम् | स्वदार संतोष पूर्वकं परदाराणां विधवा - सधवा वेश्याकन्या - लक्षणानां सर्वथावर्जनरूपत्वं देशतोऽब्रह्मविरतेल" क्षणम् ।
धनधान्यादिकद्रव्याणां परिमाणकरण देशतः परिग्रह. विरतेर्लक्षणम् ।
पूर्वोक्त हिंसाऽसत्य स्तेयाऽब्रह्मपरिग्रहलक्षणानां पश्चानामाश्रवाणां सर्वथा वर्जनं सर्वविरतेर्लक्षणम् ।
अथ च तेषामेव पश्चानामाश्रवाणां सर्वथावर्जनरूपमहाव्रतानां स्थैर्यार्थमकैकस्य व्रतस्य भावनापञ्चकं क्रमेण
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपेप्रनिपाद्यते, तथाहि- र्यासमिति-मनोगुप्ति-पपणासमिनिआदाननिक्षपेणासमित्यालोकितपानान्नभोजनरूपाः प्रथममहाव्रतस्य पञ्च भावना भवन्ति ।
लोकातिवाहिते मूर्याशुचुम्बिते मार्गे जन्तुरक्षणार्थमालोक्य सम्यग्गमनलक्षणचिरूपत्वमीर्यासमितेर्लक्षणम् ।
* आरौिद्रध्यानमचारनिरोधपूर्वकधर्मध्यानादिमचाररूपत्वं, ममस्तकल्पनाजाळविमुक्तिरूपत्वे सति समत्वमतिठापूर्वकात्मरमणतारूपत्वं वा मनोगुप्तलक्षणम् ।
द्विचत्वारिंशद्भिक्षादोपवर्जनपूर्वकान्नपानादीनां गवे. . पणरूपत्वमेपणासमितलक्षणम् । .
- औधिकौपग्राहिकोपधेरादाननिक्षेपयोरागमानुसारेण प्रत्यवेक्षणप्रमार्जनलक्षणसम्यात्तिरूपत्वमादाननिक्षेपणा. समितलक्षणम् । __पात्रमध्ये गृहीतशुदपिण्डस्य चक्षुरादिना प्रत्यवेक्षणीयत्वे सति पुन: सांपातिकजीवसंरक्षणार्थ प्रतिश्रयमागत्य दिवा प्रकाशवत्मदेशे स्थित्वा सुमत्यवेक्षणपूर्वक पानान्नभो. जनलक्षणप्रतिरूपत्वमालोकित्तपानभोजनस्य लक्षणम् ।
अथ द्वितीयस्य भावनापञ्चकं निगद्यते
आलोचितभाषण-क्रोध-लोभ-भय-हास्य-प्रत्याख्यानलक्षणाश्च पञ्च भावना द्वितीयस्य भवन्ति ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे
वर्भवति । कार्याकार्यानपेक्षो भवति । परत्र चाशुभा - ङ्गोपाङ्गो लुब्धकोऽयमिति गर्हितचचनो भवति । ततो - महा क्लेशकारणात् परिग्रहाद् व्युपरमः श्रेयान् ।
अथवा हिंसादिषु दुःखमेव केवलं भवतीति प्रतिपक्षभावनया भावनीयम् ।
तत्र दुःखं नामानिष्टसंयोग निमित्तकं शरीरमनः पीडात्मकं व्यापत्तिपर्यवसानमिति । तच्च सच्चानामप्रियं वधवन्धनच्छेदनपाटनादिहेतुकं भवति । ततच हिंसादिपु दुःखमेव भवतीति फलितार्थः ।
किञ्च, तादृशमहाव्रत स्थैर्यार्थ मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाध्यस्थ्यलक्षणाश्चतस्रो भावना अपि भावनीयाः ।
कृतकारितानुमतिविशिष्टयोगैरन्येषां बाधानुत्पत्तिविषयकचिन्तनरूपत्वं, 'केनापि पापं न कर्त्तव्यं, कोऽपि दुःखी मा भवतु, सर्वेषां च मुक्तिर्भवतु " इत्य। कारचिन्तनरूपत्वं वा मैत्री भावनाया लक्षणम् ।
सम्यग्ज्ञानतपोऽधिकसाधुजनेषु परात्मोभयकृत पूजाजनितसर्वेन्द्रियाभिव्यक्तमनः प्रहर्षलक्षणप्रमोदरूपत्वम्, सम्यग्ज्ञानादिगुणाधिकसाधुजनेषु प्रसन्नमुखादितयाऽभिव्यज्यमानान्तरिकभक्तिरागरूपत्वं वा प्रमोदभावनाया
७४
लक्षणम् ।
क्लिश्यमानेषु अनुग्रहात्मक परिणामरूपत्वं कारुण्य
·
भावनाया लक्षणम् -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। क्रूरकर्मलक्षणाऽविनीतेपूदासीनतालक्षणात्मपरिणामरूपत्वं माध्यस्थ्यस्य लक्षणम् ।
अपि च, जगत्स्वभावः संवेगार्थ भावनीया, वैराग्यार्थं तु कायस्वभावः ।
उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकत्वं, प्रियविप्रयोगप्सिताऽला. भदारिद्यदौर्भाग्यदौर्मनस्यवन्धनाभियोगाऽसमाधिदुःखसवेदनरूपत्वम्, 'चतसृषु गतिपु जीवा नानाविधदुःखं भुक्त्वा भुक्त्वा परिभ्राम्यन्ति' न च किञ्चिनियतमस्ति, जलवुवुदोपमं च जीवितम् , विद्युत्मकाशवञ्चला विभूति: इत्यादिचिन्तनरूपत्वं वा जगत्स्वभावस्य लक्षणम् ।
संसारभीरुत्वादिचिन्तनरूपत्वं संवेगस्य लक्षणम् । तथा च जगत्स्वभावचिन्तनं संवेगाय भवति ।
अनित्यत्वाऽशुचित्वपूतिगन्धित्वनिःसारतादिचिन्तनरूपत्वं कायस्वभावस्य लक्षणम् ।
सांसारिकविषयवैमुख्यलव्धकपायोपशमस्यबाह्याभ्य. न्तरोपधिषु अनभिष्वङ्गरूपत्वं, सांसारिकभोगविषयकम• रहितत्वं वा वैराग्यस्य लक्षणम् ।
॥ इति निरूपिता भावना ॥ अथ च तिलक्षणं कथ्यतेनिःशल्ययुक्तत्वे सति प्राणातिपातादिविरतियुक्तत्वं प्रतिनो लक्षणम् ।
अत्र च लक्षणघटकशल्यपदार्थो निगद्यते -
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
जैनतत्त्वप्रदीपेक्लेशज्वरस्वरूपवत्वे सति संयमस्वरूपभेदित्वं शल्यस्य लक्षणम् ।
तच्च शल्यं त्रिविधम् , मायानिदानमिथ्यादर्शनभेदात् । तत्र च मायाशल्यं प्रसिद्धमस्ति। निदानशल्यं तु निगद्यते
चक्रवर्तिकेशवादीनां सौभाग्यादिगुणसंपदं विलोक्य भूरितपआचरितपरिखेदितमानसोऽध्यवस्यति, 'ममापि अमुष्य तपसःप्रभावादेवंविधा-भोगा भवन्तु' इति चिन्तनलक्षणनिदानकरणरूपत्वं, मौक्तिकसुखप्रतिवन्धपूर्वकसां. सारिकसुखविषयकचिन्तनरूपत्वं वा निदानशल्यस्य लक्षणम् । . तत्त्वार्थाऽश्रद्धानरूपत्वं मिथ्यादर्शनशल्यस्य लक्षणम् । तदभाववत्त्वं निःशल्यस्य लक्षणम् ।
स च व्रती द्वेषा, अगारि-अनगारिभेदात् । तत्राऽगारो नाम वेश्म, तदुपललितारम्भो वा। ___ सम्यग्दर्शनसंपन्नत्वे सति अणुव्रतगुणवतशिक्षात्रतानां मध्येऽन्यतमेन केनचित् सर्वेण वा युक्तत्वं, सम्य- . ग्दर्शनसंपन्नत्वे सति स्थूलपाणातिपातविरतिरूपत्वं, प्रति. पन्नसम्यक्त्वाणुव्रतत्वे सति यतिभ्यः सकाशात् साधु. श्रावकाणां सामाचारीश्रवणशीलत्वं वा अगारिणो लक्षणम् ।
दीक्षादिचूसादारभ्य तपश्चरणशीलत्वे सति सकल
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०.
जैनतत्त्वप्रदीपेकेवलागमगम्येपु अत्यन्तमूक्ष्मजिनोक्तपदार्थेषु संशयकरणरूपत्वं शङ्कातिचारस्य लक्षणम् ।
इहलौकिकपारलौकिकभीगोपभोगविषयकाऽमिलापा. ' रूपत्वपाकाङ्क्षातिचारस्य लक्षणम् ।
इदमप्यस्ति किञ्चित्' इत्याकारकविभ्रमरूपत्वम् , 'इदमप्यस्तीदमपि' इत्याकारकमतिविप्लवरूपत्वं वा विचिकित्सातिचारस्य लक्षणम् ।
अभिगृहीतादिमिथ्यात्ववता क्रियावाद्यादीनां प्रशंमाकरणम् , क्रियावाद्यादिपाखण्डिनां मनसा ज्ञानादिगुणमकर्पोद्भावनं वाऽन्यदृष्टिप्रशंसातिचारस्य लक्षणम् ।
तेषां पाखण्डिनां वचनद्वारा भूताभूतगुणोत्कीर्तनरू. पत्वमन्यदृष्टिसंस्तवलक्षणातिचारस्य लक्षणम् ।
वधवन्धच्छेदादिकधारासेपणानपानादिनिरोधलक्षणाः पञ्चातिचाराः प्रथमाणुव्रतस्य भवन्ति । . स्थावरादीनां वधकरणरूपत्वं वधलक्षणातिचारस्य लक्षणम् ।
सानां वन्धनरूपत्वं वन्धलक्षणातिचारस्य लक्षणम् ।
वृक्षादीनां त्वक्छेदकरणरूपत्वं छेदलक्षणातिचारस्य अक्षणम् ।
पुरुषहस्त्यवगोमहीपादीनामधिकमारारोपणरूपत्व. मधिकभारारोपणस्य लक्षणम् ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः ।
तेषामेवान्नपानादीनां निरोधलक्षणातिचारस्य लक्षणम् ।
मिथ्योपदेश रहस्याभ्याख्यान सहसाभ्याख्यानकूटलेख विश्वस्त मन्त्रभेदलक्षणाः पञ्चातिचारा द्वितीयाणुत्रतस्य भवन्ति ।
.
८१
प्रतिषेधकरणरूपत्वमन्नपान
पापजनकोपदेशकरणरूपत्वं, परेण स्वयं वाऽन्यस्यातिसंधानरूपत्वं वा मिथ्योपदेशस्य लक्षणम् ।
गुह्यप्रकाशनरूपत्वं, रहस्येनासदध्यारोपणरूपत्वं वा
रहस्याभ्याख्यानस्य लक्षणम् ।
अनालोच्य 'चौरस्त्वम्, 'पारदारिकोऽयम्' इत्यसद्वचनरूपत्वं सहसाभ्याख्यानस्य लक्षणम् ।
अन्यसदृशाक्षरमुद्राकरणरूपत्वं, परप्रयोगाधीनतया ऽन्येनानुक्तस्यापि वचनस्य लेख करणरूपत्वं वा कूटलेखस्य लक्षणम् ।
विश्वासमुपगतानां जनानां विचारलक्षणमन्त्रस्य प्रकाशकरणं विश्वस्तमन्त्रभेदस्य लक्षणम् ।
न्यासीकृत हिरण्यादीनामपलपनं
न्यासापहारस्य
लक्षणम् ।
स्तेन प्रयोग तदाहृतादान- विरुद्ध राज्यातिक्रम-प्रतिरूपकव्यवहार - हीनाधिकमानोन्मानलक्षणाः पश्चातिचारास्तृतीयाणुव्रतस्य भवन्ति ।
દ્
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे. चौर्यक्रियायां चौरस्य प्रेरणाकरणरूपत्वं स्तेनप्रयो. - गस्य लक्षणम् ।
चौरेणाहतद्रव्यस्य मुधा क्रयेण वा ग्रहणं तदाहतादानस्य लक्षणम् ।
राज्यमर्यादामुल्लवयाऽन्यप्रकारेणादानरूपत्वं विरुद्ध. राज्यातिक्रमस्य लक्षणम् ।
कुत्सितद्रव्यस्यापि सुवर्णरूप्यादिसशवर्णादियुक्तं कृत्वा लोके सुवर्णरूप्यादिव्यवहारकरणरूपत्वं, कृत्रिमसु. वर्णादिकं निष्पाद्य लोके सत्यसुवर्णादिव्यवहारकरणरूप. त्वं वा प्रतिरूपकव्यवहारस्य लक्षणम् ।
कूटतुलमानाभ्यां परप्रतारणार्थ कूटक्रयविक्रयकक्षणव्यवहारकरणरूपत्वं कूटक्रयविक्रयस्य लक्षणम् ।
___ अन्यविवाहकरणेवरगमनपरगृहीतागमनाऽनङ्गक्री. डातीवकामलक्षणाः पश्चातिचाराश्चतुर्थव्रतस्य भवन्ति ।
स्वापत्यव्यतिरिक्तस्य कन्याफललिप्सया नेहसंब. न्धेन चा विवाहकरणमन्यविवाहकरणस्य लक्षणम् । ____ सातावेदनीय चारित्रमोहनीयोदये सति अनिदेवादि. साक्षिपूर्वकपाणिग्रहणरूपत्वं विवाहस्य लक्षणम् ।
प्रतिपुरुषगमनशीलायां साधारणस्त्रियां फिश्चित्कालं भाटिमदानादिना ग्रहणपूर्वकगमनरूपत्वामित्वरगमनस्य लक्षणम् । ।
योनिप्रजननलक्षणस्थानं त्यक्त्वाऽन्यत्राऽनेकविध
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६
जैततत्त्वप्रदीपे- . रस्य लक्षणम् । अत्रापि सावद्याहारविषयककृतप्रतिज्ञस्यानामोगादिना प्रवृत्तावतिचार: स्यात् ।
अर्द्धखिन्न-यवमुद्गगोधमादीनामनाभोगादिना भ. क्षणं दुष्पकाहारस्य लक्षणम् । अनाभोगादिना प्रवृत्तावत्रातिचार: स्यात् ।
कन्दर्पकौकुच्यमौखर्यसंयुक्ताधिकरणोपभोगाधिकत्वा. समीक्ष्याधिकरणलक्षणाऽतिचारास्तृतीयगुणव्रतस्य भवन्ति।
रागोदये सति हास्पयुक्तासभ्यवाक्प्रयोगरूपत्वं कन्दपस्य लक्षणम् ।
मोहनीयोदये सति हास्ययुक्तासभ्यवाग्व्यापारोपार्जनपूर्वकासभ्यफायव्यापारकरणरूपत्वं कौकुच्यस्य लक्षणम् । ' असंबद्धमलापित्वं मौखर्यस्य लक्षणम् ।
उदूखलशकटधनूरूपाधिकरणान्तरेण सह मुसलफालयुगशरायधिकरणादीनां संयोगकरणं संयुक्ताधिकरणस्य लक्षणम् । • यावत्लानालङ्कारादिभिर्यस्य प्रयोजनं ततोऽधिकग्रह- . णरूपत्वमुपभोगाधिक्यस्य लक्षणम् ।
अनालोक्याधिकरणमसमीक्ष्याधिकरणम् । कायवानोदुष्प्रणिधानाऽनादरस्मृत्यनुपस्थानलक्षणाः पञ्चातिचाराः प्रथमशिक्षाव्रतस्य भवन्ति ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
तृतीयोऽधिकारः। ७ . शरीरावयवानां पाणिपादादीनामनभृततावस्थापनरूपत्वं कायदुष्पणिधानस्य लक्षणम् ।। . वर्णसंस्काराभावे सति अर्थानचगमरूपत्वं वाग्दुप्रणिधानस्य लक्षणम् ।
क्रोधलोभद्रोहाऽभिमानादिकार्यव्यासजन्यसंभ्र. मरूपत्वं मनोदुष्प्रणिधानस्य लक्षणम् ।
सामायिकविषयानुत्साहरूपत्वमनादरस्य लक्षणम् ।
सामायिकस्य स्मृतावनुपस्थापनरूपत्वं स्मृत्यनुपस्थापनस्य लक्षणम् ।
आनयनमेप्यप्रयोगशब्दरूपानुपातपुद्गलक्षेपलक्षणा: पञ्चातिचाराः देशावकाशिकस्य भवन्ति ।।
संदेशकप्रदानादिना सचित्तादिवस्तूनामानयनपानय. नप्रयोगस्य लक्षणम् ।
अमिगृहीतदेशव्यतिक्रमभयाद् भृत्यं प्रेष्य त्वया मम गवादिकमानेयम्' इति प्रेरणाकरणं प्रेष्यप्रयोगस्य लक्षणम् ।
स्वगृहभूप्रदेशविपयकाभिग्रहकृतानन्तरमुत्पन्नप्रयोजनेऽभ्युच्छ्वासितादिकरणेन प्रवोधनरूपत्वं शब्दानुपातस्य लक्षणम् । ___ एवं रीत्या स्वकीयवर्णादिना प्रवोधनरूपत्वं स्वावयवप्रदर्शनद्वारा परागमनसूचकत्वं वा वर्णानुपातस्य लक्ष. णम् ।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
SE
जैनतत्त्वप्रदीपे___कार्यार्थिना कोष्ठकाष्ठादिकं प्रक्षिप्य आगमनसूचकत्वं पुगकक्षेपस्य लक्षणम् ।
‘अप्रत्यवेक्षिताममार्जितभूमावृत्सर्गादाननिक्षेपाः, अनादरस्मृत्यनुपस्थापने चेति पञ्चातिचाराः पोषधलक्ष. तृतीयशिक्षावतस्य भवन्ति ।
उच्चारप्रस्रवणखेलसियाणकादीनां प्रत्यवेक्षणप्रमाजनाभाववद्भूमौ परित्यागरूपत्वमप्रत्यवेक्षितभूमावुत्सर्गकक्षणप्रथमातिचारस्य लक्षणम् ।
यष्टिंपीठफलकपात्रकम्बलादीनां प्रत्यवेक्षणप्रमार्जन मकृत्वा भूमौ ग्रहणनिक्षेपकरणरूपत्वमप्रत्यवेक्षितभूमौ ग्रहणलक्षणातिचारस्य लक्षणम् ।
दर्भकुशकम्बलवस्त्रादिलक्षणसंस्तारकस्य प्रत्यवेक्षण प्रमार्जनमकृत्वा भूमौ निक्षेपकरणरूपत्वं तृतीयातिचारस्य लक्षणम् ।
पौषधेऽनुत्साहकरणमनादरलक्षणचतुर्थातिचारस्य लक्षणम् । - पौषधोपवासविषयकपतिपत्तिरूपकर्तव्यक्रियायां स्मृ. तिभ्रंशरूपत्वं स्मृत्यनुपस्थापनलक्षणपश्चमातिचारस्य लक्ष. णम् ।
सचित्तनिक्षेप-सचित्तपिधान-परव्यपदेश-मात्सर्य-का. लातिक्रमलक्षणा: पश्वातिचारा अतिथिसंविभागस्य भवन्ति ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः।
अभिहितो लक्षणविधानाभ्यां कायवामनःकर्मयोगलक्षण आश्रवः । अधुना बन्धः प्रतिपाद्यते
मिथ्यादर्शनाविरतिकषाययोगा इति पञ्च वन्धहेतवो भवन्ति।
तत्र मिथ्यात्वं नाम तत्त्वार्थाश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दनिविपरीतरूपमुक्तमेव ।
मत्यज्ञानादिना परिकल्पयतोऽसम्यग्दर्शनपरिग्रहविषयको योऽयं तदेव सत्यम् । इत्यभ्युपगमः, तत्मतिपत्या गृहीतमिथ्यात्वरूपत्वं, मत्यज्ञानादिनाऽभ्युपेत्यासम्यग्दर्शनविषयकपरिग्रहरूपत्वं वाभिगृहीतमिथ्यात्वस्य लक्षणम् ।
ताहमिथ्यात्वं येषां सन्तीति मिथ्यात्विनः । ते च त्रिषष्ट्युत्तरशतत्रयसंख्याका भवन्ति । तथाहि-सप्तपष्टिरज्ञानवादिनां मुगतशिष्यप्रभृतीनां भेदाः सन्ति । साकल्य-वष्कुल-सात्यमुनि-चारायण-माध्यन्दिन-मौद-पिप्पलाद वादरायण-जैमिनि-वसुप्रभृतयोऽपि ज्ञातव्याः !
क्रियावादिनामशीत्युत्तरशतभेदाः। ते च मरीचिकुमारकपिलोलूकगार्यप्रभृतयः ।
चतुरशीतिभेदा अक्रियावादिनाम् । ते च कोकलकाण्ठेविद्धि-कौशिकमभृतयः।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः। द्वात्रिंशद्भेदा विनयवादिनाम् । ते च वशिष्ट-पाराशरजातुकर्ण-वाल्मीक-रोमहर्प-सत्यदत्त-व्यास-इलापुत्रप्रभृ. तयः।
अभिगृहीतमिथ्यात्वादन्यद् यन्मिथ्यात्वं तदनभिगृहीतादिकम् । तदपि तत्त्वार्थाश्रद्धानरूपं भवति ।
पूर्वोक्तविरतिलक्षणाद् विपरीतरूपत्वमाविरतेलक्षणम् । संसारमाप्तिनिमित्तरूपत्वं कपायस्य लक्षणम् ।
योगस्तु पश्चदशविधा प्रमादोऽपि । अत्र यद्यपेक्षिता, वर्हि सोऽपि उच्यते । लक्षणतो यदि कपायादिप्वन्तर्भूतः, अहि तेषां कक्षणकथनेन सोऽपि संगृहीतो भवति ।
स्मृत्यनवस्थाने सति कुशलेबनादररूपत्वे च सति योगदुष्पणिधानरूपत्वं प्रमादस्य लक्षणम् । तस्य च प्रमादस्य पञ्च प्रकाराः सन्ति मद्य-विषय-कपाय-विकथा-निद्रारूपाः । एषां मिथ्यादर्शनादीनां वन्धहेतूनां पूर्वेषां सद्भावे सति उत्तरेपा नियतभावः। उत्तरोत्तरसावे तु पूर्वेषां भजना अनियतभाव इत्यर्थः ।।
अथ बन्धहेतुपतिपादितं श्रुत्वा पर उत्कर्णायते-हस्ताधभावे सति आदानशक्तिविरहात् कथममूर्तस्यात्मनः कर्मग्रहणं प्रति व्यापारः। उच्यते, इयमेव तावदस्थानारेका
१ कण्यन्ते-पीड्यन्ते प्राणिनः परस्परं यस्मिन्नसौ कषः संसारः, तमयन्त प्राप्नुवन्ति जन्तवोऽनेनेति कपायः क्रोध-मान-माया-लोभ
रूपः।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे
जैनप्रक्रियानभिज्ञस्य देवानांपियस्य, केनात्मनोऽमूर्त ताभ्युपेता ? कर्मजीव संबन्धस्याऽनादित्वादेकत्वपरिणामे सति क्षीरोदकवद् वहन्ययोगोलकवद् वा मूर्त एवात्मा, कार्मणशरीरसंवन्धात् कर्मग्रहणे व्याप्रियते । अतो नास्ति शङ्काकरणसमयः । सकषायत्वलक्षणहेतुना जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्गलान् गृह्णाति ।
६४
स्यादेतत् पूर्वं सामान्यवन्धहेतुग्रहणे कपायोऽपि गृहीत एव, पुनः किमर्थं गृह्यते । इति शङ्कायां समाधीयतेaratat कषायाणां प्राधान्यख्यापनार्थे पुनः कपायपदमुपात्तम् । अथवा, कषायेषु सत्सु तीव्रमन्दमध्यमाशयानुरूपस्थित्यनुभागो भवतीति विशेषप्रतिपत्यर्थं पुनः कषायपदं गृहीतम् ।
वन्धनं वन्धः, कर्मयोग्य पुद्गलानां परस्परमाश्लेषः, अथवा प्रकृत्यादिना वध्यते अस्वातन्त्र्यमापद्यते आत्मा स बन्धः पुद्गल परिणामः क्षीरोदकवत् । स चात्ममदेशेषु रागाद्यभ्यञ्जनेषु कर्मयोग्य पुद्गलानामा श्लेषमात्रत्वेन यो वन्धः स एव बन्धपदार्थः । तथा च मिथ्यात्वादिवन्धहेतुवशादाद्रकृतचेतसः सर्वतो योगविशेषात् सूक्ष्मैकक्षेत्राव गाह्यनन्तप्रदेशानां कर्मयोग्यानां वर्गणानामुपश्लेषरूपत्वं बन्धसामान्यस्य लक्षणम् ।
•
रागादिस्नेहाभ्यञ्जनस्यात्मनोऽपूर्व कर्मग्रहणयोग्यताधारकत्वं कार्मणशरीरपरिणामस्य लक्षणम् ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः ।
तथा च आत्मशरीरयोः कथञ्चिदैक्यादनाभोगवीयतः कर्मवन्धो भवति । स एव कार्मणशरीर पुद्गलग्रहणकृतो बन्धश्चतुर्विधः ।
लक्षणतः प्रतिपादितो बन्धः, संप्रति विधानत उच्यते
उक्तलक्षणो बन्ध एकोऽपि कार्यभेदात् प्रकृत्यादिविभागमासादयति । यथा मनुष्यः क्रौर्यनीचैस्त्वादिलक्षणकार्यभेदान्नानात्वं प्रतिपद्यते । स च द्वेधा, द्रव्यभावभेदात् । तत्र द्रव्यवन्धस्तृणकाष्ठादिषु प्रसिद्धः । भाववन्धस्तु निगद्यते -
भाववन्धञ्चतुर्विधः, प्रकृति-स्थित्यनुभाग-प्रदेशबन्ध -
→
६५
·
@
भेदात् ।
अनाभोगपूर्वाध्यवसाय विशेषे सति आहारपरिणामवत् स्थित्यादिलक्षणकर्मपरिणतिरूपत्वं प्रकृतिवन्धस्य - क्षणम् । स च कर्मात्मनोरैक्यतापादनस्वरूपः ।
कर्त्रा परिगृहीत पूर्वोक्तकर्म पुद्गलराशेरात्म प्रदेशेष्ववस्थानविशेषरूपत्वं स्थितिबन्धस्य लक्षणम् ।
कालान्तराऽवस्थाने सति विपाकवर्तिपरिणामविशेपरूपत्वं, प्रयोगकर्मणेोपात्तानां शुभाशुभकर्मप्रकृतीनां प्रकृतिस्थितिरूपाणां तीव्रमन्दाद्यनुभावतयाऽनुभवरूपत्वं वा अनुभागवन्धस्य लक्षणम् ।
स चानुभागबन्धः समासादितपरिपाकावस्थस्य वद
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
હૃદ
जैनतत्त्वप्रदीपे
रादेरिवोपभोग्य सर्वघात्यघ।त्येकद्वित्रिचतुःस्थानिकशुभाशुभतीव्रमन्दादिभेदेन वक्ष्यमाणस्वरूपः ।
स्वप्रदेशेषु कर्मगलसंचयकरणरूपत्वं यथोक्तनिमित्तसद्भावे सति पुद्गलादानरूपत्वं वा प्रदेशवन्धस्य कक्षणम् ।
अत्र च मोदकदृष्टान्तः परिभावनीयः । तथाहि--- प्रकृतयो द्वेधा, मूलोत्तरभेदात् । मूला ज्ञानावरणादिरूपा, उत्तरास्तु मतिज्ञानावरणादिरूपाः । तेषां कालविशेषनियमनं स्थितिः, तस्या एव स्निग्धमधुरत्वाद्येकद्विगुणादिसद्भावोऽनुभागः । पुनस्तस्या एव कणिक्कादिवद् द्रव्य - परिणामः प्रदेशः, अर्थात् कर्मणः पुलपरिणामनिरूपणं प्रदेशचन्धः । तथा च प्रत्येकात्मप्रदेशाः कर्मावयवैरनन्तानन्तकैर्वद्धाः सन्तः कर्माणि वनन्ति सातत्ययोगेन । तत्र च प्रकृत्य । दिचतुर्विधवन्धेषु प्रथमभेदः प्रथमतया निरूप्यते -
मूलोत्तरभेदात् प्रकृतिवन्धो द्वेधा, तत्रापि मृळप्रकृतिभेदस्त्वष्टविधः, ज्ञान-दर्शनावरण- वेदनीय- मोहनीयायुर्नामगोत्रा -ऽन्तरायभेदात् ।
उत्तरप्रकृतिभेदस्तु सप्तनवतिविधः, अथवा अष्टप
ञ्चाशदुत्तरशतविषः ।
तथाहि — ज्ञानावरणः पञ्चविधः, मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलभेदात् । दर्शनावरणो नवविधः, चक्षुर
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः।
६७ चक्षुरवधिकेवलदर्शन-निद्रा निद्रानिद्रा-प्रचला-प्रचलामचला-स्त्यानदिभेदात् । एवं रीत्योत्तरोत्तरं वक्ष्यते। . . ____ अथ च प्रथमतः क्रमप्राप्तं पञ्चविध ज्ञानावरणं प्रतिपाद्यते--
सामान्यविशेषात्मकवस्तुनो 'विशेषाववोधरूपत्वं ज्ञा. 'नस्य लक्षणम् ।
'तच ज्ञस्वभावस्थात्मन: प्रकाशरूपस्य ज्ञानावरणक्षयोपशमक्षय समुद्भवः प्रकाशविशेपो भतिज्ञानादिव्यपदेशभाग् भवति । तस्यावारकं कर्म ज्ञानावरणनामधेयं भवति । ___• अष्टाविंशतिभेदभिन्नं मतिज्ञानं येनाऽऽवियते तन्मतिज्ञानावरणं देशघाति, लोचनपटवत् ।
श्रोत्रोपलब्धिरूपश्रुतज्ञानं येनाऽऽत्रियते तच्छुतज्ञाना. चरणम्, वदापि देशघाति भवति ।
इन्द्रियाऽनिन्द्रियनिरपेक्षत्वे सति आत्मनोऽवधिज्ञानावरणक्षयोपशमजन्यपुद्गलविषयकप्रकाशाविर्भावरूपमवविज्ञानं येनाऽऽत्रियते तदवधिज्ञानावरणम् ; तदपि देशघाति।
साक्षादात्मनो मनोद्रव्यपर्यायान् निमित्तीकृत्य मनुप्यक्षेत्राभ्यन्तरवर्तिसंज्ञिपञ्चन्द्रियमनोग्राहिप्रकाशविशेषरूपं मनःपर्यायज्ञानं येनाऽऽत्रियते तन्मनःपर्यायज्ञानावरणम् , तदपि देशघाति । ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रद्वीपे -
केवकज्ञानावरणक्षयसमुद्भूतमात्मप्रकाश स्वरूपं केवलज्ञानं येनाssव्रियते तत्केवलज्ञानावरणम् तच्च सर्वघाति भवति ।
अथ दर्शनावरणं प्रतिपाद्यते -
ह
पश्यत्यनेनात्मेति चक्षुः सर्वमेवेन्द्रियमात्मनः सामान्यविशेषबोधस्वभावस्य करणं तद्द्वारकं यत्सामान्यमात्रोपलम्भनमात्मपरिणतिरूपं चक्षुर्दर्शनम्, तद्घाति चक्षुर्दर्शनावरणम्, तच्च देशघाति भवति ।
शेषेन्द्रियमनोविषयक्रमविशिष्टम चक्षुर्दर्शनं, तद्घाति कर्माचक्षुर्दर्शनावरणम् । तच वेत्रिसमं भवति ।
अवधिदर्शनावरणक्षयोपशमसमुद्भूतमवधिदर्शनम् ।
साक्षादात्मनः सामान्यमात्रोपलम्भनं केवलदर्शनावरणक्षयसमुद्भूतं केवलदर्शनम् । तयोरावारकं कर्मावधिदर्शनावरणं केवलदर्शनावरणं च भवति ।
सुखप्रबोधस्वभावावस्थाविशेषरूपत्वं, सुखजागरणस्त्रभावखापावस्थाविशेषरूपत्वं वा निद्राया लक्षणम् ।
दुःखजागरणस्वभावस्वा पावस्थाविशेषरूपत्वं दुःख
प्रतिबोधस्वापावस्थाविशेषरूपत्वं वा निद्रानिद्राया लक्षणम् । स्थितापस्थितस्वा पावस्थाविशेषरूपत्वं प्रचळाया
लक्षणम् ।
'चंक्रमणविषयक स्वापावस्थाविशेषरूपत्वं प्रचलाम
चलाया लक्षणम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः। दिनचिन्तितार्थातिकासाविषयकस्वापावस्थाविशेषरूपत्वम्, नागदवस्थाध्यवसितार्यसंसाधनविषयकाभिकामानिमित्तकस्वापाऽवस्थाविशेषरूपत्वं वा स्त्यान - क्षणम् । ___ अत्र निद्रादयस्तु समधिगताया दर्शनलब्धेरुपाते प्रवर्तन्ते ।
चक्षुर्दर्शनावरणादिचतुष्टयं तु दर्शनोद्गमोच्छेदित्त्वाद् मूलघातं निर्वहन्ति ।
वंदनीयं द्विविध, सदसवेदनीयभेदाद ।। मोहनीयं मूळतो द्विविधं, दर्शनचारित्रमोहनीयभेदात् ।
तत्र दर्शनमोहनीयं त्रिविधम्, सम्यक्त्व मिश्र-मिथ्यात्वमोहनीयभेदात् ।
तत्र तत्त्वार्यश्रद्धानरूपं सम्यक्त्वम् । तत्त्वार्याश्रद्धा. नरूप मिथ्यात्वम् । तदुभयस्वभावं पिश्रम् ।
चारित्रमोहनीयं द्विविधम्, कपायमोहनीयनोकपायमोह. नीयभेदात् ।
तत्र कपायमोहनीयं चतुर्विधम् , अनन्तानुबन्ध्यात्याख्यान-प्रत्याख्यान-सज्वलनभेदात् ।
तदपि प्रत्येकं चतुर्विघ, क्रोध-मान-माया लोभमेदाव।
सम्यक्त्वलक्षणात्मीयगुणप्रतिवन्धकले सति संसारा. अनुबन्धनशीलत्वम्, अनन्तसंसारकारणत्वे सति मिथ्या
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्व प्रदीपे
त्वानुबन्धशीलत्वं वा अनन्तानुबन्धिकपायमोहनीयस्य
लक्षणम् ।
यस्योदये सति अल्पमपि प्रत्याख्यानं न भवति तंदूपत्वम्, देशविरतिप्रतिवन्धकत्वं वाऽप्रत्याख्यानकंपायमोह - नीयस्य लक्षणम् ।
सर्वविरतिलक्षण मूलगुणप्रतिबन्धकत्वं प्रत्याख्यानकपायमोहनीयस्य लक्षणम् ।
यथाख्यातचारित्रप्रतिवन्धशीलत्वं, समस्तपापस्थानरहितविरतिभाजोऽपि यतेर्दुः पह परिपहसन्निपाते सति युगपत्संज्वलनशीलत्वं वा संज्वलनकपायस्य लक्षणम् ।
"
१००
पर्वतराजिसदृशोऽनन्तानुबन्धी क्रोधः । तत्र पर्वतः पापाणपुञ्जः, तदेकदेशोऽपि शिलादिविभागरूप उपचारात् पर्वत उच्यते । तस्य राजिर्नामभेद:, पर्वतस्य राजिः पर्वतराजिस्तया सदृशः पर्वतराजिसदृशः, सादृश्यं तु वक्ष्यमाणरीत्या ज्ञेयम् ; - शिलायामुत्पन्ना या राजिः, सा च यावच्छिलारूपं तावदवतिष्ठते, न तस्याः संधानमस्ति, एवमनन्तानुवन्धी क्रोध उत्पन्नः सन् यावज्जीवति तावदनुवर्तते, न च तस्योपचान्तिरस्ति । तदनु मृत्वा च भूयो नरकगमनं भवति । तथा भूमिराजिसदृशोऽप्रत्याख्यानक्रोधः । .
1
१ अल्पप्रत्याख्यानमप्रत्याख्यानं, देशविरतिरित्यर्थः, तत्प्रतिबन्धको द्वितीयः कषायः ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
जैनतत्त्वप्रदीपेधदुःखोत्पत्तिस्थानेषु विवसनं भवति तद्रूपत्वं तिर्यगा. युषो लक्षणम् ।
यस्योदये सति प्रायेण शारीरिकमानसिकमुखदुःखनिवन्धनमनुष्ये पुत्पत्तिः स्यात् तद्रूपत्वं मनुष्यायुपो लक्षणम् ।
यस्योदये सति प्रायेण सुखप्रचुरदेवेषु जन्म भवति तद्रूपत्वं देवायुपो लक्षणम् ।
॥ निरूपिताऽऽयुष्कर्मप्रकृतिः ।। संप्रति नामकर्म निरूप्यते -
तच नामकर्म व्यधिकशतविध, गति-जातिशरीरा.. जोपाङ्ग-वन्धन-संघातन संस्थान-संहनन स्पर्श-रस-गन्ध-चजानुपूर्वी-विहायोगति - पराघातो च्छ्वासातपोद्योतागु. रुलघु-तीर्थङ्करनिर्माणो-पघात-त्रसं-बादर-पर्याप्त प्रत्येकस्थिर-सुभ-शुभग-सुस्वरादेययशाकीर्ति-स्थावर-मूक्ष्मापर्याप्त-साधारणास्थिराशुभ-दुर्भगदुःस्वरानादेयाऽयशाकी- . तिभेदात् ।
तत्र गतिश्चतुर्धा, नरक-तिर्यग्-मनुष्य देवगतिभेदात् । जातिः पश्चधा, एकद्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियभेदात् ।
शरीरं पश्चधा, औदारिक वैक्रिया ऽऽहाराक-तेजस-. कार्मणभेदात् ।
बन्धनं पञ्चदशविधम् , औदारिकौदारिकवन्धनौ-दा- . . रिकतैजसवन्धनौ-दारिककार्मणवन्धन-वैक्रियवैक्रियवन्धन
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकार। वैक्रियतैजसवन्धन-क्रियकार्मणवन्धना-ऽऽहारकाहारकवन्धना-ऽऽहारकतैजसवन्धना-ऽऽहारककार्मणवन्धनौ-दारिकनैजसकार्मणवन्धन-वैक्रियतैजसकार्मणवन्धना-ऽऽहारकतैजसकामणबन्धन-तैनसतंजसबन्धन-तैजसकार्मणवन्धन-कार्मणकार्मणबन्धनभेदात् ।। ___संघातनं पश्चधा, औदारिक-वैक्रिया-हारक-वैजसकर्मिणसंघातनभेदात् ।
संस्थानं पोढा, समचतुरस्र-न्यग्रोध-सादि-वामन-कुन्जहुण्डकसंस्थानभेदात् । । ___ संहननं पोहा, वज्रर्पभनाराचऋपमनाराच-नाराचा. ऽर्धनाराच कीलिका-सेवार्तसंहननभेदात् ।
स्पर्शोऽधा, मृद-खर-गुरु-लघु-शीतोष्ण स्निग्ध रूक्ष. भेदात् । . रसः पञ्चधा, तिक्त कटु-कपाया ऽम्ल-मधुरभेदात् ।
गन्धो द्विविधः, सुरभि-दुरभिगन्धभेदात् ।
वर्णः पञ्चधा, कृष्ण-नील-लोहित-हारिद्र शुक्लवर्णभेदात् । • आनुपूर्वी चतुर्धा, नरक तिर्यग्-मनुष्य-देवानुपूर्वीभदाद । बिहायोगतिधा, शुभाऽशुभविहायोगतिभेदात् । अथ लक्षणतो नामकर्म प्रतिपाद्यते
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
जैनतत्त्वप्रदीपे
यस्योदये सति विवक्षितभवाद् भवान्तरे जीवानां गमनं स्यात् तद्रूपत्वं गतिनामकर्मणो लक्षणम् । यस्योदये सति नरकगमनरूपत्वं तन्नरकगतिनामकर्मणो लक्षणम् ।
1
यस्योदये सति तिर्यग्गतिगमनरूपत्वं ततिर्यग्गतिनामकर्मणो लक्षणम् ।
यस्योदये सति मनुष्यगतिगमनरूपत्वं तन्मनुष्यगतिनामकर्मणो लक्षणम् ।
यस्योदये सति देवगतिगमनरूपत्वं तद्देवगतिनामकर्मणो लक्षणम् ।
यस्योदये सति एकेन्द्रियादिजातिव्यवहारभाक् स्यात् तद्रूपत्वम्, एकेन्द्रियादिसंज्ञाव्यपदेशनिमित्त कत्वम्, ना.रकादिगतिषु अव्यभिचारि सादृश्येनै की भूतार्थात्मिका या जातिस्तद्व्यपदेश भानिमित्तकत्वं वा एकेन्द्रियादिजातिनामकर्मणो लक्षणम् ।
यस्योदये सति चेतनस्य निवासस्थानरूपशरीरनिष्पत्तिः स्यात् तद्रूपत्वं शरीरनामकर्मणो लक्षणम् । सारस्थूळ पुद्गलद्रव्यवर्गण निर्मापित रूपत्वमौदा रिकशरीरस्य लक्षणम् ।
तत्प्रायोग्य पुद्गलग्रहणनिमित्तकत्वं तन्नामकर्मणो लक्ष
१०६
णम् ।
"
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
जैन तत्त्वप्रदीपे -
यामकं 'अनेनाङ्गोपाङ्गेनात्रैव विनिवेष्टव्यम् इत्येवरूपं नियमकारि आनुपूर्वीनामकर्म |
लब्धिशिक्षद्धिनिमित्तकत्वे सति आकाशगमननिमित्तकत्वम्, आकाशविषयकगमननिमित्तकत्वं वा विहायोगतिनांमकर्मणो लक्षणम् ।
तच्च द्वेधा, शुभाशुभभेदात् ।
तत्र प्रशस्ता गतिर्हसगजादीनाम्, अप्रशस्तोष्ट्रशृगालादीनाम् ।
लब्धिर्देवादीनां देवयन्युत्पन्नाविनाभाविनी, शिक्षया ऋद्धि: शिक्षर्द्धिः, तपस्विनां प्रवचनमधीयानानां विद्याद्यावर्त्तनप्रभावाद् वा । तथा च लब्धिशिक्षर्द्धिजन्यत्वे सति आकाशगमनभूतत्वं विहायोगतिनामकर्मणो लक्षणमिति फलितार्थ: i: 1
परं प्रति त्रासमतिघातादिजनकत्वं, दर्शनमात्रेण सभ्यानां क्षोभापादकरूपत्रासजनकत्वे सति परप्रतिभामतिघातजनकत्वं वा पराघातनामकर्मणो लक्षणम् ।
प्राणापानयोग्य पुद्गलादानसामर्थ्यजनकत्वम्, यन्निमित्तकोच्छ्वास निःश्वासौ भवतस्तद्रूपत्वं वोच्छ्वासनामकर्मणो लक्षणम् ।
लक्षणघटकप्राणापानौ प्रागुक्तावपि विशेषप्रतिपत्य
यमुच्येते --
ऊर्ध्वगामिसमीरणरूपत्वं प्राणस्य लक्षणम् ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः। . ११ अधोगामिसपीरणरूपत्वमपानस्य लक्षणम् । माणापानौ चानन्तमदेशपुद्गलस्कन्धपरिणामजन्यौ।
आतपशक्तिजननसामर्थ्यनिमिचकत्वमातपनामकर्मणो लक्षणम् । अथवा, यस्योदये सति स्वयं शीतस्वभावा अपि परान् तापयन्ति तद्रूपत्वम् । तंच. सूर्यमण्डलवतिवादरपृथिवीकायेषु एव विपच्यते, नान्यत्र ।
अनुष्णप्रकाशसामर्थ्यजनकत्वमुद्द्योतस्य लक्षणम् । तच खद्योतादिषु ज्ञेयं, न सूर्यमण्डलाग्न्यादौ ।
अगुरुकघुपरिणामनियामकत्वमगुरुलधुनामकर्षणो लक्षणम् ।
भावार्थ उच्यते-यस्य फर्मण उदयात् कुन्थ्वादीनां सर्वजीवानामात्मीयशरीराणि न गुरुणि, नापि लघूनि च; किन्तु अगुरुलघुपरिणाममेवाऽवरुन्धन्ति तत्कर्माऽगुरुलघुशब्देनोच्यते । निश्चयनयापेक्षया सर्वद्रव्याणि स्थि. त्यादिस्वभावेन परिणमन्त इति जैनसिद्धान्तः। .
तत्र अगुरुलध्वाख्यो यः परिणामस्तस्य नियामक तदेव तत्रोद्भूतेतरशक्तिकं निधत्त इत्यगुरुलघु नाम । सर्वशरीराणि च निश्चयनयाश्रयाद् 'न गुरुलध्वादिव्यपदेश.
भाञ्जि । व्यवहारनयाश्रये तु अन्योन्यापेक्षया त्रैविध्य• मनुरुध्यन्ते।
यस्योदये सति त्रिभुवनस्यापि पूज्यो भवति तद्रूपत्वं तीर्थकृन्नामकर्मणो लक्षणम्। तच्च कैवल्यावस्थायां विपच्यते।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२ जैनतत्त्वप्रदीपे___ सर्वजीवानामात्मीयशरीरावयवानां विन्यासनियमनिमित्तकत्वं निर्माणनायकर्मणो लक्षणम्, प्रासादादिनिमणिकलाकौशलोपेतवर्धकीवत् ।
शरीराङ्गोपाङ्गानां यस्योदये सति अनेकधोपघात: क्रियते तद्रूपत्वं, स्वशरीरावयवलम्बिकादिभिः स्वावयवानां विघातोयनिमित्तको भवति तद्रूपत्वम, स्वकीयपराक्रमाद्यपघातजनकत्वम् , यस्योदये सति स्थपरकृतोद्वन्धनायुपघातो भवति तद्रूपत्वं वोपघातनामकर्मणो लक्षणम् ।
द्वीन्द्रियादित्रसभावनिर्वर्तकत्वम् ,यस्योदये सति द्वीन्द्रियादिवत्पत्तिर्भवति तद्रूपत्वं वा त्रसनामकर्मणो लक्षणम् ।
यस्योदये सति जीवानां स्थूलत्वलक्षणवादरत्वं स्यात् तद्रूपत्वं, स्थूलस्वरूपवादरशरीरनिर्वर्तकत्वं वा बादरनामकर्मणो लक्षणम् । • यनिमित्तकाहारादिवर्गणाद्रव्याणामादानपरिणामयोः शक्तिरुत्पन्ना तद्रूपत्वं पर्याप्तनामकर्मणो लक्षणम् ।
साच पोहा, आहार-शरीरे-न्द्रिय श्वासोच्छ्वास-भाषामनःपर्याप्तिभेदात् ।
शरीरेन्द्रियवामनःप्राणापानयोग्यवर्गणादलिकद्रव्याहरणक्रियांपरिसमाप्तिरूपत्वमाहारपयोमलक्षणम् । • निजोचितगृहीताहारवर्गणाद्रव्याणां पृथक् खलरस: रूपेण परिणतिर्यनिमित्ता भवति तद्रूपत्वम् , रसीभूताहार- . स्य शरीरयोग्या परिणतियन्निमित्ता भवति तद्रूपत्वम् ।...
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ जैनतत्त्वप्रदीपे___ कथितो मूळप्रकृतिवन्धः । अधुना स्थितिबन्धो निरूप्यते ।
स्थितिरवस्थानं वन्धकादारभ्य यावदशेपं निर्जीयवे तावत्पर्यन्ता । लक्षणं तु प्रागुक्तमेव ।।
अधुना प्रत्येककर्मप्रकृतीनां स्थितिः प्रतिपाद्यते
ज्ञान-दशनावरण-वेदनीया-ऽन्तरायलक्षणमकृतीनां त्रिंशत्सागरोपमकोटाकोटिलक्षणा परा स्थितिः।
नामगोत्रप्रकृतीनां विंशतिसागरोपमकोटाकोटिलक्षणा परा स्थितिः। : आयुपस्त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमळक्षणा परा स्थितिः ।
जघन्या वेदनीयस्य द्वादशमुहूर्ता । अन्तर्मुहूर्ताऽपि मतान्तरे।
शेषाणां ज्ञान-दर्शनावरण-मोहनीया-ऽऽयुष्का-ऽन्तरा. याणामन्तर्मुहूर्ता जघन्या स्थितिः ।
उक्तः स्थितिवन्धः । अधुनाऽनुभागवन्धः मतिपाद्यते
अनुभागो नाम विपाका, विविधं पचन विपाका, उदयावलिकायां कर्मदलिकानां प्रवेशः, अथवा कर्मणां विशिष्टो नानाभकारो वा पाको विपाकः ।
अप्रशस्तपरिणामानां तीव्रता, शुभपरिणामानां म. न्दता । यथोक्तकर्मविशेषाऽनुभवनं सर्वासां कर्मप्रकृतीनां फलम् । विपाकोदयानुभवनं वन्धादारभ्याबाधाकाळं मः . क्त्वा जीवस्यानुसमयं कर्मानुभवनम् ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः। • . तद्यया-ज्ञानावरणस्य फलं ज्ञानावरोधः । दर्शनाधरणस्य दर्शनशक्त्यवरोध इत्यादि। . • यथा येनाऽध्यवसायविशेषेण याशरूपं बद्धं कर्म तचया तेनैव प्रकारेण विपच्यते, अन्यमकारेणापि । विपाको रसः, स च तीव्रमन्दमध्यमाद्यवस्थाभेदभिन्नः।
तत्र कदाचिच्छुभमपि अशुभतयाऽनुभूयते, अशुभं च शुभरसतयेति । स चानुभावसंज्ञो रसस्तीत्रादिभेदाभिनोऽनेकप्रकारकः कर्मणि भवति । तत्र च किञ्चित् कर्म पुद्गलेषु विपच्यते, पुद्गलांन् परिणमयति नानाप्रकारेणेत्ययः, तत्पुद्गलविपाकीत्युच्यते।
' किञ्चित् कर्म भवाविपाकि भवति, प्राप्तजन्मनः शरीरपदात्मनि विपच्यते,अपरंतु क्षेत्रविपाकि क्षेत्रान्तरे विपच्यते, अन्यत् किचिज्जीवविपाकि जीव एव विपच्यते । - ज्ञानावरणादीनां समभेदानां प्रत्येकमन्वर्थनिर्देशः कृतः।
यदि विपाकोऽनुभाव इति कथ्यते तर्हि तत् कर्मानुभूतं सद किमावरणवदवतिष्ठते उत निःसारं सत् प्रच्यवते ? इति शङ्कायर्या समाधीयते । तस्माद् विपाकलक्षणानुभवाव कर्मणो निर्जरणं भवति, आत्मप्रदेशेभ्यः पतिपतन भवतीत्यर्थः । निर्जरा क्षयो वेदनेति पर्यायाः। तत्र निर्जरा हानि:, क्षयो विनाशा, कर्मपरिणतेर्विगमो वेदना, रसा. नुभव आर्मफळोपभोगपरिसमाप्तेः। . . .
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
जैनतत्त्वप्रदीपे
सा च निर्जरा द्वेषा, विपाकजेतर भेदात् । तत्र बि.. पाकना संसारसमुद्रे परिभ्राम्यमाणस्यात्मनः शुभाशुभ- - कर्मणो विपाककालप्राप्तस्य यथायथमुदयावलिकाथोतसि पतितस्य फलोपभोगादुपजातस्थितिक्षये सति या निवृत्तिः सा विपाकजा निर्जरा भवति ।
यत्कर्माऽप्राप्तविपाककालमौपक्रमिक क्रियाविशेषसाम
र्यादनुदीर्णमपि वलादुदीर्योदयावलिकायामनुप्रविश्यते, पनसतिन्दुकाग्रफलपाकवत्, सा तु अविपाकजा निर्नरा भवति । तां तु 'तपसो निर्जरा भवति' इति व्याख्यानाऽवसरे प्रतिपादयिष्यामि ।
उक्तोऽनुभागबन्धः । अथ प्रदेशवन्धो निगद्यते । नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात् सूक्ष्मैकक्षेत्राऽवगा - दस्थिताः सर्वात्मप्रदेशेषु अनन्ताऽनन्तप्रदेशाः । व्याख्या त्वस्य नामप्रत्ययाः पुद्गला ज्ञानावरणादिविघ्नपर्यवसानं नाम तस्य प्रत्ययाः कारणानि मिथ्यादर्शनादीनि सर्वतः तिर्यगूर्ध्वमधश्च बध्यन्ते । कायवाय्मनोलक्षणयोगविशेषाच सूक्ष्माश्च बध्यन्ते, न तु बादराः । अत्र च सूक्ष्मत्वमापेक्षिकम् । तथाहि - परमाणोरारभ्य यावदनन्तप्रदेशाः स्कन्धास्तावदपि अतिसूक्ष्मत्वान्न वन्धयोग्या भवन्ति । अनन्त'प्रदेशवर्गणायामपि केचिद् ग्रहणयोग्याः, केचिच्च न, अतः सूक्ष्मग्रहणम् । एवं क्रमेणौदारिक - वैक्रिय - आहारकतेजस - भाषा - प्राणापानमनोवर्गणां समुल्लङ्घ्य कर्मवर्ग
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थोऽधिकारः। ११. जायोग्याः सूक्ष्मपरिणविरूपा एव वध्यन्ते, न वादरपरिणविभाजः । एवं क्रमेणापि सूक्ष्मपरिणतिभाजः केचिद्रहणयोग्या:, कचिच न।
यत्रावकाचे जीवावगाढस्तत्रैव ये कर्मयोग्याः पुद्गलास्त एव वध्यन्ते न क्षेत्रान्तरावगाढाः । तत्र वर्तमानास्ते च स्नेहगुणयोगादात्मनि लगन्ति, न क्षेत्रान्तरावगाढाः, . तद्भावपरिणामाऽभावान् । तेऽपि पुद्गलाः स्थिता एव बध्यन्ते, न गतिसमापन्नाः । मति मातास्तु गच्छन्त्येव, परिणामविशेषाद् नात्मनि लिप्यन्ते, वेगवत्त्वात् । सर्वप्रकृतिपुद्गलाः सर्वात्मप्रदेशेषु वध्यन्ते । ..
एकैको ह्यात्मप्रदेशोऽनन्तानन्वकर्मप्रदेशैः बद्धोऽसंख्यप्रदेशात्मकजीवस्यकैकप्रदेशोऽनन्तानन्तज्ञानावरणकर्मस्कन्धैर्वदः ।
एवं दर्शनावरणादिकर्मस्कन्धैरपि अनन्ताऽनन्तप्रदेशाः कर्मग्रहणयोग्याः पुद्गला बंध्यन्ते ।
अयं फलितार्थ:-आत्मन एककप्रदेशे ज्ञानावरणादिपहला अनन्ताऽनन्तप्रदेशाः स्कन्धाः कर्मवर्गणायोग्या वध्यन्ते-श्लेषमुपयान्ति, अयोग्यास्तु न बध्यन्ते । - प्रदेशवन्ध उक्तः।
अथ प्रसङ्गात् पुण्यप्रकृतिरपि प्रतिपाद्यते- सद्देद्यसम्यक्त्वहास्यरतिपुरुषवेदशुभायुनामंगोत्रल. क्षणाः पुण्यप्रकृतयः। तत्र सद्वेचं भूतव्रत्यनुकम्पादिहेतुकम् ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे-.
१२०
तथाहि - भूतवत्यनुकम्पादानं सरागसंयमादियोगः शान्तिः शौचमिति सद्यस्य कारणानि ।
सम्यक्त्वं तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणम् । तदपि केवलिश्रुतः सङ्घदेवानामवर्णवादनिषेधपूर्वक वर्णवादादिहेतुकम् । वर्णवादस्तु सद्भूतगुणोद्भावनं पूजापर्युपासनं, तएव हेतवो यस्य तद्धेतुकम् ।
हास्यवेदनीय हास्याकारेणानुभवनीयम् । रतिवेदनीयं रत्याकारेणानुभवनीयम् । पुरुषवेदनीयं पुरुषवेदरूपेणानुभवनीयम् ।
शुभायुर्मानुषदेवायुर्लक्षणमिति भाष्यकाराभिप्रायः । कर्मप्रकृतिग्रन्धानुसारिणस्तु तिर्यगायुरपि शुभमाचक्षते ।
शुभगोत्रमुच्चत्रं शुभनाम गतिजातिनामादीनां मध्या दुद्वर्तितव्यम् ।
सद्वेद्यादिकमष्टविधं पुण्यसंज्ञितं कथितम् । तथा चार्यलभ्यं पापं व्युदसनीयम् ।
यद्यपि कथिता पुण्यप्रकृतिः, तथापि प्रकारान्तरेण स्पष्टतया द्वाचत्वारिंशदुच्यन्ते
सद्वेद्यं तिर्यग्मनुष्यदेवापि मनुष्यदेवगती पञ्चेन्द्रि जातिः शरीराणि पश्च समचतुखसंस्थानं वज्रर्षभनाराचसंहननमङ्गोपाङ्गत्रयं प्रशस्तवर्णगन्धरसस्पर्शा मनुष्यदेवानुपूoय अगुरुलघुपघाते उच्छ्वास आत पोद्योतः प्रशस्त
S
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थीऽधिकारः ।
विहायोगतित्र सवादरपर्याप्तिप्रत्येक स्थिरशुभसुभगसुस्वरादेययशः कीर्तिपर्यवसानाः शुभा निर्माणतीर्थंकराच्चैर्गोत्रैः सहेति पूर्वप्रकृतिविपरीत भूताः पापप्रकृतय इति कथितो वन्धाधिकारः ।
1. आर.
*
१२१
इति ए- एम्-ए-इस्-वीत्युपाधियुक्त शास्त्रविशारद - जैनाचार्य - श्रीमद्द जंयधर्मसूरीश्वरचरणारविन्दभृङ्गायमाणन न्यायतीर्थ न्यायविशारदोपाधियुक्तेन प्रवर्त्तकमङ्गलविजयेन विरचिते जनतत्त्व-
प्रदीपादये प्रन्थे बन्धतत्त्ववर्णननामा
चतुर्थोऽधिकारः समाप्तिं यातः ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
जैनतत्त्वप्रदीपे
पञ्चमोऽधिकारः ।
अथा पूर्वपुद्गलादानोच्छेदनिमित्तभूतसंवरतत्वं लक्ष
णविधानाभ्यां प्रतिपाद्यते -
आश्रवनिरोधनिमित्तकत्वं संवरस्य लक्षणम् ।
सद्वेधा, द्रव्यं भावभेदात् । कर्मपुलादानोच्छेदपरिमाणरूपत्वं द्रव्यसंवरस्य
ब्लक्षणम् ।
भवहेतुक्रियात्यागलक्षणपरिणामरूपत्वं भाव संवरस्य
लक्षणम् ।
तत्राश्रवः कर्मप्रदेशविचयाः शुभाशुभलक्षणाः कायांदयस्त्रय इन्द्रियकषायावतक्रियाः पञ्चचतुष्पञ्चपञ्चविंशतिसंख्याकाः, तेषां निरोधो निवारणं संवरः स्मृतः । कर्मोपादन हेतु भूतपरिणामाभावरूपत्वमिति फलितलक्षणं संवरस्य ।
स च पुनर्देवा, सर्वदेश मेदात् ।
तत्र सूक्ष्मबादरयोगनिरोधकाले सर्वसंवरः, शेषकाले चारित्रप्रतिपत्तेरारभ्य देशसंवरपरिणतिभागात्मा भवति ।
अयं भावः- सामायिकादिचारित्रवतां परिस्पन्दवच्चेसत्यपि विदिततत्त्वानां संसारसमुद्रं तरीतुमभिवाच्छतां प्रधान संवराभावेऽपि न्यस्तसमस्तप्रमादस्थानानां देशसंवरः खल्लु समस्त्येवेति प्रतिपादनाय मोच्यते
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽधिकारः ।
स च सैंवरो गुप्ति-समिति-धर्मानुप्रेक्षा-परिपह-जयचारित्रलक्षणोपायैर्भवतीति तेषां स्वरूपं प्रतिपाद्यते
रागद्वेपपरिणतिजन्यार्त्तरौद्रध्यानाध्यवसायाद् मनोनिवृत्यपरित्यक्तैहिकामुष्पिकविषयाभिलाषस्य मनोगुप्तत्वादेव कर्म निरुध्यते । सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वकत्रिविधयोगस्य शास्त्रोक्त विधिस्वाधीन मार्गव्यवस्थापन रूपत्वं गुप्तिसामान्यस्य
ना
लक्षणम् ।
१२३
सा च त्रेधा, मनोवाक्कायगुप्तिभेदात् ।
समस्त कल्पना जालपरित्यागपूर्वकत्वे सति समत्वे. * सुप्रतिष्ठितस्य मनसः यदात्मरमणतारूपत्वं, कुशलाकुशलसंकल्पनिरोधरूपत्वं वा मनोगुप्तेर्लक्षणम् ।
वाचनमच्छनप्रश्नव्याकरणादिष्वपि सर्वथा वाग्निरोंरूपत्वं सर्वथा भाषानिरोधरूपत्वं वा वाग्गुप्लेक्षणम् । शयनासननिक्षेपस्थानचङ्क्रमणादिषु कायचेष्टानियमरूपत्वं कायगुप्तेर्लक्षणम् ।
* तत्र कुशल संकल्पानुष्ठानं सरागसंयमादिलक्षणं, अकुशलं तद्विपरीतरूपम्, कुशले सरागसंयमादौ प्रवृत्तेः सद्भावेऽपि अकुशले संसारहेतावभावादेव मनोगुप्तिः | योगनिरोधावस्थायां तु सर्वथाभावादेव मनोगुप्तिः, तत्काले सर्वकर्मक्षयार्थ एवात्मन: परिणामो भवति ।
•
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
जैनतत्त्वमदीपे__ इति प्रतिपादिता गुप्तिः । अथ समितिखरूपं प्रतिपायते
सम्यक्मीत्तरूपत्वं समितलक्षणम् ।
सा च पञ्चधा, भाषेषणादाननिक्षेपोत्सर्गसमितिभेदात् । . ___ संयमार्थमवश्यतया सूर्यालोके सति सर्वतो युगमात्रनिरीक्षणायुक्तस्य जीवरक्षार्थ शनैश्चरणयोासरूपत्व. मीर्यासमितलक्षणम् ।
हितमितासंदिग्धानवद्यार्थविषयकनियमितभाषणरू. पत्वम् , निरवंद्यार्थभाषणत्वे सति सत्यासत्यामृषालक्षणयोषियोयो। सूत्रानुसारिणोर्भाषणरूपत्वं वा भाषासमितेलक्षणम् । ___ अन्नपानरजोहरणपात्रचीवरादिधर्मसाधनानां प्रति. श्रयस्य चोद्गमोत्पादनेषणादोषवर्जनपूर्वकगवेषणरूपत्वमेपणासमितेलक्षणम् ।
रजोहरणपात्रचीवरपीठफलकदण्डकादीनां निरीक्षणप्रमाजनपूर्वकग्रहणनिक्षेपकरणरूपत्वम्, रजोहरणादि. धर्मोपकरणानामवश्यतया निरीक्ष्य प्रमृज्य च ग्रहणनिक्षेपकरणरूपत्वं वा आदाननिक्षेपणासमितेलक्षणम् । .. जन्तुवर्जितभूमौ निरीक्ष्य प्रमृज्य च मूत्रपुरीषादीनां परित्यागकरणरूपत्वमुत्सर्गसमितेर्लक्षणम् । .
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
जैनतत्त्वप्रदीपेसमुद्रे परित्रायको नास्तीतिचिन्तानुरूपत्वं वाऽशरणभाव. नाया लक्षणम् ।
· रागद्वेषांऽनुभावस्वरूपसंसारे चक्रवज्जन्मजरामरणा. दिरूपेण भ्रमणानुचिन्तनरूपत्वं, रागद्वेषमोहाभिभूतजन्तुभिरन्योन्याभिघातववन्धाक्रोशजनितानि दुःखानि प्राप्यन्ते, अहो ! कटरूपः खलु संसारः, इति चिन्तनारूपत्वं वा संसारभावनाया लक्षणम् । __ एवं चिन्तयतः संसारभयं भवति, तस्मानिर्वेदः, निर्विण्णश्च संसारपरिहाणाय घटते ।
एकाकिपरिभोक्तृत्वरूपेण जन्मजरामरणादिक्लेशा-, ऽनुचिन्तनरूपत्वम्, एक एवाई न मे कश्चित् स्वकीयः परकी. यो वा विद्यते, एक एव जाये, म्रिये वेवि चिन्तनारूपत्वं . वा एकत्वभावनाया लक्षणम् । ।
शरीरादिभ्योऽपि आत्मनो भेदानुचिन्तनरूपत्वम् , अन्योऽहम् , अन्यच्छरीरमिति शरीरातानार्भेदानुचिन्तनरूपत्वं वा अन्यत्वभावनाया लक्षणम् । • आशुत्तरकारणाऽशुचित्वाऽशुचिभाजनत्वा-शुचिपरिणामपाकाऽनुवन्धस्वरूपाऽशुचित्वादिरूपं खलु शरीरमिति चिन्तनाऽनुरूपत्वमशुचिभावनाया लक्षणम् । ___ अयं भाव:- शरीरस्याचं कारणं शुक्रशोणितरूपं, तचाऽत्यन्ताशुचिरूपं भवति । तथा कवलाहारादिप्रस्तमात्र
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽधिकारः।
१२६ एव ममायो भवति, श्लेप्पणा द्रवीकृतोऽत्यन्ताऽशुचिर्भवति, ततः पित्ताशयं प्राप्य पच्यमानोऽम्लीभूतो भवति, वतो वायुना विभक्तः पृथग् रसरूपः खलीभूतस्याऽशुचिरूपो भवतीत्यादिरीत्योत्तरकारणस्याऽशुचित्वादशुचिभूतमेव शरीरमिति । शरीरकर्णनासादि खलु अशुचिभाजनम् , कललार्जुदपेशीधनव्यूहसंपूर्णगर्भकौमारयौवनादिनननरूपाऽशुभपरिणामस्य मलादीनामुद्भवरूपपरिणामस्य 'चाशुचित्वादशुचीभूनमेव शरीरम् । पाकेनानुबन्धाद् दुर्गन्धिस्वभावं दुरन्तं भवति, तस्मादशुचिभूतमेव शरीरम् । __ मनोवाक्कायलक्षणयोगाः शुभाशुभकर्म यस्मादाश्र. वन्ति स आश्रयः । ततश्च श्रोत्रादीन्द्रियविपयप्रसक्तहरिणादिवद् विनिपातमपि गच्छत्तीति चिन्तनानुरूपत्वम्, कायिकादियोगादिभ्यः शुभाशुभकर्मागमनानुचिन्तनरूपत्वं वा आश्रवभावनाया लक्षणम् ।
महात्रतपरिपालनसाहाय्यीभूनगुप्त्यादीनां मूलोत्तरगुणवञ्चिन्तनानुरूपत्वं, यद्यदुपायकको यो य आधबनिरोधस्तचदुपायाऽनुचिन्तनरूपत्वं वा संवरभावनाया लक्षणम् ।
तादृशोपायश्च प्रतिपाद्यते--
समया क्रोध, मृदुत्वेन मान, ऋजुत्वेन मायां, संतोपेण डोभ, अखण्डसंयमेन विषयांश्च बन्ध्यातू । विसभि
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
कुर्वतो बधपरीषहजयो भवेत् ।
याचना मार्गणा, साधोर्वस्त्रपौत्रान्नपानमतिश्रयादेः परतस्तस्य लब्धे सति न हर्षो, यदि च न लब्धं, न तदा शोकोऽपि, एवं कुर्वतो याचनापरीषहजयो भवेत् ।
जैन तत्व प्रदीपे
+
अलाभस्तु याचिते सति विद्यमानमपि अन्नपानादिकं कदाचिद् ददाति कदाचिच्च न, कस्तत्रासन्तोषाऽवकाशः, एवं विचारयतोऽलाभपरीपहजयो भवेत् ।
रोगो ज्वरा - तिसार-कास-श्वासादिकरूपः, तस्य प्रादु सत्यपि न चिकित्सां प्रति प्रवर्तेत, प्राक् कर्मणां प रिपाकोऽयमिति चिन्तयेत्, गच्छ्वासिनस्तु अल्पबहुत्वालोचनया सम्यक् सहन्ते प्रवचनोक्तविधिना । एवं कुर्वतो रोगपरीषहजयो भवेत् ।
·
अशुपिरतृणदर्भादेः परिभोगोऽनुज्ञातो गच्छनिर्गतानां गच्छ्वासिनां च यत्र शयनमनुज्ञातं तत्र तान् तृणदर्भादीन् भूमावास्तीर्य संस्तारोत्तरपटकौ च तदुपरि पिधाय ते शेरते । चौरापहृतोपकरणा वा प्रतनुकौ संस्तारोचरपट्टकावत्यन्तजीण वा, तथापि तत्परुषकुशदर्भादिणस्पर्श सम्यक सहन्ते । एवं कुर्वतः तृणस्पर्शपरीपहजयो भवेत् ।
मलस्तु रजः परागमात्रं स्वेदवारिसंपर्ककठिनीभूते वपुषि स्थिरतां प्राप्तो ग्रीष्मोष्यसंतापजनितधर्मजलार्द्रवां
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चमोऽधिकारः।
१३५ • मतो यद्यपि दुर्गन्धिमहान्तमुवेगमुत्पादयति । तथापि तदपनयनाय न कदाचिदपि अभिषेकाचभिलापं करोति । एरं कुर्वतो मळपरीपहजयो भवेत् । ।
प्रज्ञा बुद्ध्यतिश्या, तं प्राप्तोऽपि गर्व नोदोदिति कुर्वतः, प्रजापतिपक्षीभूतेन मन्दबुद्धित्वं प्रासन परीपहो भवति, नाऽहं किनिजाने, मोऽहं सर्वैः परिभूतोऽहमेवं परिवापागतस्य परीषहो भवति, तदकरणात् कर्मविपाको ऽयमिति चिन्तयतो वा प्रज्ञापंरीपहजयो भवेत् । ___ ज्ञानं श्रुताख्यं चतुर्दशपूर्वरूपं द्वादशाहरूपं वा मयाऽधीतं, समस्तश्रुतघरोऽहमिवि वा गर्वमुद्हते, तत्र चागर्वकरणात् ज्ञानपरीपहजयो भवेद, अथवा ज्ञानप्रतिपक्षेणाविज्ञा. 'नेनागमशन्यतया परीपटो भवतीति ज्ञानावरणक्षयोपशमो. दयविजम्भितमेतदिति चिन्तयन् स्वकृतकर्मफलपरिभोगा.. दपैकि, तपोऽनुष्टानेन च, एवं पर्यालोचयतो ज्ञानपरीपहजयोभवेन् । __ अंदर्शनपरीपास्तु सर्वपापस्थानेभ्यो विरतः प्रकृ. हवपोऽनुष्ठायी निःसङ्गवाऽहं तयापि धर्माधर्मदेवनारकादीन् नेक्षे, मृगतृष्णासममेतदिति दर्शनपरीपहः । तत्रैवमालो. चयेद् , धर्माधर्षों पुण्यपापलक्षणो यदि कर्मपुद्गलात्मको, ततस्तो कार्यदर्शनादनुमीयते । अथवा क्षमाक्रोधादिरूपौ, तक स्वानुभवत्वादात्मपरिणामरूपत्वाच प्रत्यक्ष एवं ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३६
· जैनतत्त्वप्रदीप
देवास्तु अत्यन्तरतमुखासक्तंत्वाद् मनुष्यलोके व का. भावांद दुःखानुभावाच दर्शनगोचरं न आयान्ति, नारकास्तु तीव्रवेदनार्त्ताः पूर्वकृत कर्मोदय निगढबन्धनवशीक तत्वादस्वतन्त्राः कथमायान्तीत्येवमालोचयतोऽदर्शन परीपहजयो भवेत् ।
एते परीषदा ज्ञानावरणवेदनीयदर्शनचारित्रमोहनीयान्तरायलक्षणानां पञ्चानां कर्मप्रकृतीनामुदयेन प्रादुर्भवन्ति ।
तेषां च परपहाणां मध्ये क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकचर्याऽलाभमज्ञाज्ञानशय्यावध रोग तृणस्पर्शमल लक्षणाचतुर्दश परीषहाः सूक्ष्म संपरायस्य छद्मस्थवीतरागयतेश्व भवन्ति ।
तत्र संपरायो नाम लोभाख्यः कषायः, तस्य वादरखण्डानि परिशाटितानि, नवमे गुणस्थाने दशमे गुणस्थाने च सूक्ष्मलोभपरमाणवो विद्यन्ते ।
1
❤
त्रा
तथा च सूक्ष्मः सपरायो यस्यासौ सूक्ष्मसंपरायः शमकः क्षपको वा संयतस्तस्य सूक्ष्ममंपराययतेः छद्म आव' रणं, तत्र स्थिताः छद्मस्थाः सावरणज्ञाना इत्यर्थः । वीतांsपेतो रागः सकलमोडोपशमात् समस्त मोहक्षयाच्च यस्यासौ वीतरागः क्रमेणैकादशगुणस्थानवत्र्त्ती द्वादशगुणस्थानवर्त्ती च संयतौ ग्राह्यौ । एवं च दशमैकादशद्वादशगुणस्थानवचिंषु संयतेषु पूर्वोक्ताथतुर्देश परीषदा भवन्ति ।
1
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
• जैनतत्त्वमदीपे-: समस्वचारित्रमोहस्योपशमक्षयान्यवरूपत्वे सति शुदात्मस्वभावावस्थानापेक्षारूपत्वं ययाख्यातचारित्रस्य लक्षणम् ।
इति ए-एम्-ए-एस-बीत्युपाधियुक्त-शास्त्रविशारद-जैनाचार्य-श्रीमद्विजयधर्मसूरीश्वरचरणारविन्दभृङ्गायमाणेन न्यायतीर्थ न्यायविशारदोपाधियुक्तेन प्रवर्तकश्रीमङ्गलविजयेन विरचिते जैनतत्त्वप्रदीपाख्ये प्रन्थे संवरतत्त्ववर्णननामा
पञ्चमोऽधिकारः समाप्तः।
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽधिकारः।
अथ लक्षणविधानाभ्यां निर्जरांस्वरूप प्रतिपाद्यतेलक्षणं तु प्रागुक्तमपि प्रकरणवशादत्रापि निगद्यते
परिपक्वभूतानां कर्मावयवानामात्मप्रदेशेभ्यः परिशाटनरूपत्वं निर्जराया लक्षणम् ।
सा च निर्जरा तपसा भवति ।
अभिनवकर्मप्रवेशाभावरूपत्वे सति पूर्वोपार्जितकर्मपरिक्षयरूपत्वं तपसो लक्षणम् । .
तपः सेव्यमानेनात्मप्रदेशेभ्यः कर्माणि विघव्यन्ते । . शुष्करसीभूतं कर्म निःस्नेहं सद् बन्धनात् परिशस्तीत्यर्थः ।
तेनैव तपसा संवरो भवति निर्जरा च । तथाहिअनशनादिप्रायश्चित्तध्यानादितया युक्तोऽवश्यतयैव संह. ताश्रवद्वारो भवति । . तच्च तपो द्विविध, वाह्याभ्यन्तरभेदात् ।
तत्रापि वाह्यं पोढा, अनशनावमौदर्यवृतिपरिसंख्यान. रसपरित्यागविविक्तशयनासनलीनतालक्षणवाह्यतपोभेदात् ।
अय तेषां लक्षणद्वारा स्वरूपमुच्यते
संयमरक्षणकर्मनिर्जराप्रयोजनत्वे सति चतुर्थपष्ठाः मादिरूपत्वं सम्यगनशनतपसो लक्षणम् । .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२
जैनतस्वमदीपे' अवमौदर्य नाम न्यूनाहार, तच्चाहारपरिमाणे साते. सत्यवमौदर्य ज्ञायते । वथा चाहारपरिमाणं कथ्यते । . तत्र पुंसो द्वात्रिंशत्कवलप्रमाणमाहारः।
__ अष्टकवलाभ्यवहाररूपत्वे सति न्यूनोदररूपत्वम्मुस्कृष्टावमौदर्यस्य लक्षणम् ।
द्वादशकवलाभ्यवहाररूपत्वे सति न्यूनोदररूपत्वमुपा. विमोदयस्य लक्षणम् ।।
द्वात्रिंशत्कवलाहारस्य मध्ये एकेनोनाहाररूपत्वे सति किञ्चिन्यूनोदररूपत्वं जघन्यावमौदर्यस्य लक्षणम् । .
निक्षिप्तचयादीनां कुलमासादीनां च मध्येऽन्यतमम.भिगृहा शेषस्य च प्रत्याख्यानरूपत्वं वा, भक्ष्यस्यागमविहितविधिनाभिग्रहकरणरूपत्वं वा चिपरिसंख्यानस्य लक्षणम् । . मधु-मय-मांस-नवनीतलक्षणाभक्ष्यस्य सर्वया परित्यागे सति क्षीर-दधि-गुड-तैलादिरूपभक्ष्यविकृतीनां कार• णमुक्त्वाऽन्यत्र परित्यागे च सति विरसद्रव्यादिविषयकाभिग्रहकरणरूपत्वं रसपरित्यागलक्षणवाद्यतपसो लक्षणम् ।
गाहितजनसंपातरहितत्वे सति एकान्तेन बाधारहितस्थाने शव्यासनकरणरूपत्वं विविकश्ययासनलक्षणनासतपसो लक्षणम् ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
षोऽधिकारः ।
१४३
शून्यागारदेवकुलसभापर्वतगृहादीनां मध्येऽन्यतमस्मिन् स्थाने समाध्यर्थे व्यवस्थानकक्षणगात्रसंकोचनकरणरूपत्वं लीनतारूपवाद्यतपसो लक्षणम् ।
आगमानुसारेणात्मनः कायद्वारेण वीरासनाद्यासनजन्यवाघासहनरूपत्वं कायक्लेशरूपवाह्यतपसो लक्षणम् ।'
यदि लीनताऽत्रान्तभूतां, तर्हि पृथग् न वक्तव्या, किन्तु वैराग्यार्थं पृथगुच्यते । यदि चास्यापेक्षया किश्चिद्भेदमुपादाय भिन्ना कथ्यते ततः सुतरां भिन्नप्रतिपादनमस्याः ।
अथवा कायोत्सर्गवीरासनोत्कटुकासनैकपार्श्वदण्डायतशयनातापनलुञ्चनादिकष्टरूपत्वं कायक्लेशस्य लक्षणम् । ईगलक्षणं यद्युच्यते, तर्हि लीनताया लक्षणं सर्वथा न वक्तव्यं, अनेनैव गतार्थत्वात् ।
अस्मात् पद्विधाद् बाह्यतपसः संगत्यागशरीरलाघवेन्द्रियजयसंयमरक्षणकर्मनिर्जरादयो भवन्ति ।
•
तत्र निःसङ्गो नाम बाह्याभ्यन्तरोपापेषु निर्ममता । ततश्च मासकल्पविहारत्यायोग्यतावर्जनात् शरीरलाघवम्, ततश्चामणीतशरीरस्योन्मादानुद्रेकादिन्द्रियजयः, ततथ भक्तपानार्थं गच्छतथर्याजनितजन्तूपघाताभावात् संयमरक्षणं, ततख निःसङादिगुणयोगादनशनादितपो
१. तत्र समाधिर्नाम ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्यात्मकः पश्वधा, तेषां या वृद्धिस्तस्या इच्छा तदर्थमित्यर्थः ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतरवप्रदीपे. अष्टविधकर्मचयरिक्तकरणनिमित्तकत्वे सति भूतनः . कर्मबन्धाकरणरूपत्वं चारित्रविनयस्य लक्षणम् । . . .
तत्र ज्ञानविनयः पञ्चधा, मत्यादिज्ञानपश्चकभेदात् ।
दर्शनविनयशब्देन सम्यग्दर्शनविनय उच्यते । अतः सस्य स्वरूपं निगद्यते
अर्हत्मणीतस्य धर्मस्याचार्योपाध्यायस्थविरकुलगण. संघसाघुसांभोगिकानामनासादनप्रशमसंवेगनिदानुकम्पास्तिक्यसंपादनद्वारा सम्यग्दर्शनविनयो भवति ।
चारित्रविनयः पञ्चधा, पञ्चविधचारित्रभेदात् ।
सम्यग्दर्शनशानचारित्रादिगुणाधिकेऽभ्युत्थानासनप्र. दानवन्दनानुनमनादिकरणरूपत्वमुपचारविनयस्य लक्षणम्।
वैयावृत्त्यं प्रतिपात्रते. तच्च दशधा, अहंदाचार्योपाध्यायतपस्विशैक्षकग्ला. नकुलसंघसाधुसमनोज्ञवैयावृत्त्यभेदात् । .. ..
; प्रकृष्टतपोयुक्तः तपस्वी तस्य वयात्त्यम्, अधिरप्रवजितः शैक्षकः, अथवा शिक्षामईतीति शैक्षः, शिक्ष:
शील शैक्षा, तस्य वैयात्त्यम्; स्थविरसंततिस्थितिर्गणः, कुकमेकाचार्यसंततिसंस्थितिः, संघश्चतुर्विधः। " .. मूलोत्तरगुणसंपन्नाः साधवो मनोज्ञाः, मनोज्ञानिवा ज्ञानदर्शनचास्त्रिाणितैः सह वर्तन्ते ते समनोज्ञाः। .
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
पष्ठोऽधिकारी।
. एपी वस्त्रपानानपानप्रतिश्रयपीठफलकसंस्तारका. दिमिर्धर्मसाधनयावृत्यं कार्यम् । . अपि च, शुश्रूपाभेपजक्रियाकान्तारविषमदुर्गोपसर्गप्वभ्युपपत्तिरित्खादिरूपं वैयावृत्त्यं कार्यम् ।
खाध्यायः पञ्चधा, चाचनामच्छनानुप्रेक्षान्नायधयोपदेशभेदाद ।
तेपा लक्षणं तु क्रमेण निगद्यते
शिष्याध्यापनरूपत्वं, कालिकोत्कालिकस्यालापकमदानरूपत्वं वा वाचनाया लक्षणम् ।
संशयीकरणार्थ मूत्रार्थयोः प्रच्छनरूपत्वं प्रच्छ. नाया लक्षणम् । ___ उदात्तादियोपपरिशुद्धिपूर्वकपरसवर्चनरूपत्वमान्नायस्य . लक्षणम् । श्रुतचारित्रलक्षणधर्मोपदेशरूपत्वमुपदेशस्य लक्षणम् ।
प्रवचनोक्तविधिना संसक्तासंसक्तानपानवलपात्रादीनां व्युत्सर्गोपचति; स च द्विविधो वाह्याभ्यन्तरभेदात् । तयोः क्रमेण लक्षणं निगद्यते-पर्यन्तंकालं परिज्ञायौधिको 'पंपाटिकोपंधिशरीरादीनां परित्यागकरणरूपत्वं वायव्यु. स्सर्गस्य लक्षणम् ।
. कामक्रोधमदहर्यादीनां परित्यागकरणरूपत्वमाभ्यन्तरग्युत्सर्गस्य लक्षणम् । .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
जैनतत्त्वप्रदीपे
अथ ध्यानं प्रतिपाद्यते । तत्र प्रथमतो ध्यानंस्य सा
- मान्यलक्षणमुच्यते
.
उत्तम संहनन स्यैकाग्रचिन्तानिरोधरूपत्वं ध्यानसामी
न्यस्य लक्षणम् ।
तश्च ध्यानं चतुर्विधमार्त्तगैद्रधर्मशुक्लभेदात् । शोकाक्रन्दनविलपनादिरूपत्वमात्तध्यानस्य लक्षणम् । क्रूरपरिणामादिरूपत्वं रौद्रध्यानस्य लक्षणम् । जिनमणीवभावश्रद्धानादिनिमित्तकत्वं धर्मध्यानस्य
1
लक्षणम् ।
अवाध्या संमोहादिकरणरूपत्वं शुक्लध्यानस्य लक्षणम्। तच्च ध्यानमन्तर्मुहूर्त्तकालपरिमाणं भवति, नाधिकं, शक्त्यभावात्, मोहनीय कर्मानुभावात्, केशाद् वा । तादृशचतुर्विधध्यानानां मध्ये धर्मशुक्ले मोक्षहेतू भवतः, आर्त्तरौद्रे च संसारहेतू भवतः ।
१ अत्र उत्तमसंहननपदेन वज्रर्षभनाराचपेभनाराचमाराचलक्षणानि त्रीणि संहननानि गृह्यन्ते, तद्वदेकाग्र चिन्तानिरोधो ध्यानमुच्यते, तथा चोत्तमसंहननस्यैकस्मिन्नालस्वनीभूते पदार्थे चिन्ता - निरोधो यः तद् ध्यानं कथ्यते । चिन्तानिरोधस्तु, चलचित्तमेव चिन्ता तस्य निरोध एकत्रावस्थापनम्, अन्यत्र प्रचारनिरोधो वा, तत्र च्छद्मस्थविषयं ध्यानं निश्चलं स्थिरमध्यवसानमेकालम्बनीभूतम् केवलिनां पुनर्योगनिरोध एव ध्यानं मनसोऽभावात् न हि अवातकेवलस्य मनोव्यापारः समस्ति, सकलकरणप्रामनिरपेक्षत्वात् ।
"
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतस्वदीपेयत् तद्रूपत्वमेकत्वविनको विचारशुक्लध्यानस्य लक्षणम् ।
सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिरूपत्वं वा निरुद्धयोगद्वयावस्थाव. स्वे सति केवलकायव्यापारवतां यद्ध्यानं तत् तृतीयशु. क्लध्यानस्य लक्षणम् ।
व्युपरतक्रियानिवृत्तिरूपत्वं वा शैलेश्यवस्थानां हस्वाक्षरोचारणसमकालानां योगत्रयरहितानां यद्ध्यानं भवति तत् चतुर्थशुक्लध्यानस्य लक्षणम् ।
. पृथक्त्ववितर्कसमविचारैकत्ववितर्कामविचारलक्षणे शुक्लध्याने उपशान्तकषायक्षीणपाययोर्भवतः ।
अथ भावार्यः प्रतिपाद्यते
घण्णां द्रव्याणां मध्ये एकद्रव्ये उत्पादव्ययध्रौव्यादिपर्यायानेकतयार्पितत्वं पृथक्त्वं तस्य चिन्तनं वितर्कसहचरिसं समविचारं यत्र तत् पृथक्त्ववितकसमविचार, तत्र वितर्कः श्रुतं विचारोऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः । तथा च फलितलक्षणमुच्यते--पूर्वगतमाङ्गकश्रुतानुपारेणार्थव्यञ्जनयोगान्तराणां यत्र संक्रान्तिस्तत्रैव निरोधरूपत्वं प्रथमशुक्लध्यानस्य लक्षणम् । ___ तथा चार्थाद् व्यञ्जनसंक्रान्तिः, मनोयोगात काययो. गसंक्रान्तिः, काययोगाद् मनोयोगसंक्रान्तिः, एवं वाग्योगाधनोयोगसंक्रान्तिः, काययोगसंक्रान्तिश्च। एवं रीत्यार्थव्यअनयोगसंक्रान्तिया ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
पठोsधिकारः ।
१५ दे
एकत्वगतो वितर्क एकत्ववितर्कः, त्रयाणामेक एव योगस्तथार्थव्यञ्जनमपि एकमेव । तथा च फलितलक्षणमुच्यतेउत्पादव्ययधौव्यादिपर्यायाणामेकस्मिन् पर्याये निष्प्रकम्पपूर्व गतभूतानुसारिचेतसा चिन्तनरूपत्वं वा, पर्यान्तरानर्वितक पर्याय चिन्तनरूपत्वं वा द्वितीयशुक्लध्यानस्य लक्षणम्, निर्वातस्थप्रदीपवत् । आधे शुध्याने पूर्वविदो भवतः ।
परे द्वे केवल त्रयोदश चतुर्दशगुणस्थानयोः क्रमेण भवतः, न छद्मस्थस्य ।
तदेतच्चतुर्विधशुक्लध्यानं त्रियोगायोगानां भवति । तत्र त्रियोगानां पृथक्त्ववितर्क लक्षणप्रथमशुक्रुध्यानम्, त्रयाणां मध्येऽन्यतमै कयोगानामेकत्वंवितर्क लक्षणद्वितीयशुक्लध्यानम्, काययोगानां सूक्ष्मक्रियाप्रतिपत्तिलक्षणवृतीयशुक्लध्यानम् । अयोगानां व्युपरतक्रियानिवृत्तिलक्षणचतुशुक्लध्यानम् ।
·
एकद्रव्याश्रये सवितर्फे पूर्वध्याने, तत्रापि सविचारं प्रथमम्, अविचारं द्वितीयम् ।
एतदभ्यन्तरतपः संवरत्वाभिनवकर्मोपचयप्रतिषेधकं पुराणकर्मनिर्जरकं पूर्वोपचितकर्मनिर्जरत्वांश्च निर्वाणमा- |
पकम् ।
किंच, सम्यग्न्यादीनां क्रमशोऽसंख्येयगुणनिर्जरा भवति । तथाहि - सम्यग्दृष्ट्यपेक्षया श्रावकस्यासंख्येयगुण
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
जैनतत्त्वप्रदीपेनिर्जरा भवति, श्रावकापेक्षया विरतस्य, तदपेक्षयानन्तानुवन्धिवियोजकस्य, तदपेक्षया दर्शनमोहक्षपकस्य, तदपेक्षया मोहोपशमकस्य, तदपेक्षयोपशान्तमोहस्य, तदपेक्षया मोहक्षपंकस्य, तदपेक्षया क्षीणमोहस्य, तदपेक्षया जिनस्य ।
अस्य वैचित्र्यभागिन संवरचारित्रस्य के स्वामिन इति प्रदर्शनार्थमुच्यते,
पुलाकवकुशकुशीकनिग्रन्थस्नातका निर्ग्रन्या भवन्ति । कक्षणवाक्यं तु निगद्यते'निर्वाणहेतुभूतजिनोक्तागमादपरिभ्रष्टश्रद्धानपूर्वकज्ञा. नानुपारेण क्रियानुष्ठायित्वे सति लब्ध्युपजीवितरूपत्वं पुंलाकनिम्रन्यस्य लक्षणम् ।
सच पुलाकः पञ्चविधः, ज्ञान-दर्शन-चरण लिन सूक्ष्मपुलाकभेदात् , तेषां क्रमेण लक्षणमुच्यते ।
आवश्यकादिसूत्रविषयकस्खलनादिकरणरूपत्वं ज्ञानपुलाकस्य ।
कुदृष्टिभिः सह संस्तवादिकरणरूपत्वं दर्शनपुलाकस्य । मूळोत्तरगुणप्रतिसेवनासंपादनत्वं चरणपुलाकस्प । .
प्रवचनोतलिङ्गस्याधिकरणरूपसंपादनत्वं लिङ्गला. कस्य । . . .. किश्चित्ममादकरणरूपत्वं सूक्ष्मपुलाकस्य । .....
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
'जैनतत्त्वप्रदीपे
लिङ्गद्वारम् । लिङ्गं द्विविधम्, द्रव्यभावभेदात्- ।.
·
तत्र द्रव्यलिङ्गं रजोहरणमुखवस्त्रिकादिक, भावळिङ्ग ज्ञानदर्शनचारित्राणि । तथा च सर्वे पुलाकादयो भावने भवन्ति द्रव्यङ्गिं तु भजना, कदाचिद्रजोहरणादिकं भवति कदाचिन्नेति मरुदेवीत् ।
१५८
.
श्याद्वारम् | पुलाकस्य पीतपद्मशुक्लनामानः तिस्रो भवन्ति, चकुशप्रतिसेवनाकुशीलयोः सर्वाः पडपि लेप्या भवन्ति, परिहारविशुद्ध संयममाप्तस्य कपायकुशीलस्य तिस्र उत्तरा केश्या भवन्ति सूक्ष्मसंपराय संयमप्राप्तस्य पायकुशीलस्य तथा निर्ग्रन्थस्य तथा सयोगिस्तानकस्य च त्रयाणां शुक्लैव लेश्या भवन्ति, शैलेशीमतिपन्नस्य स्त्रांत - कस्य लेश्या नास्ति ।
उपपातद्वारम् । पूर्वभवं परित्यज्य भवान्तरप्राप्तिरु
•
स्पातः ।
तत्र च पुलाकस्ये त्पत्तिः सहस्रारदेवे, वंकुशमति - सेवनाकुशीलयोरारणाच्युतकल्पयोः, कपायकुशीळनिर्य : न्ययोः सर्वार्थसिद्धिविमाने, स्नातकस्य निर्वाणम् । सर्वेषामपि निर्ग्रन्थानां जघन्योत्पत्तिः पल्पोपमपृथक्त्वस्थितिषु देवेषु सौधर्मेषु ।
अथ स्थानद्वारम् । सर्वजघन्यसंयमस्थानानि पुलाक
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
षष्ठोऽधिकारः ।
१५४
कुशीलयोः, तौ युगपदसंख्येयस्थानानि गच्छतः । ततः पुलाको व्युच्छिद्यते। कपायकुशीलस्तु असंख्येयस्थानानि एकैको गच्छति, ततः कषायकुशीलप्रतिसेवनाकुशीलवकुशा युगपदसंख्येय स्थानानि गच्छन्ति, ततो बकुशो व्युच्छि - द्यते । ततोऽसंख्येय स्थानानि गत्वा प्रतिसेवनाकुशीलो व्युच्छिद्यते । ततोऽसंख्येयस्थानानि गत्वा कपायकुशीलो व्युच्छिद्यते । अत ऊर्ध्वमकपायस्थानानि निर्ग्रन्थः प्रतिपद्यते । सोऽपि असंख्येयस्थानानि गत्वा व्युच्छिद्यते । अत ऊर्ध्वस्थानं गत्वा निर्ग्रन्थस्नातको निर्वाणं प्राप्नोतीत्येषां संयमलव्धिरनन्तगुणा भवति । अत्र स्थानपदेनाध्यवस्थानं वा परिणामस्थानं वा संयमस्थानं वा गृह्यते । तत्र यावत्कपायस्तावत् संक्लेशविशोधयोऽवश्यभाविन्यः । क्षीणकषायस्य तु विशोधिरेव न संक्लेशः । तत्र कषायस्यासंख्येयानि संयमस्थानानि, भावना त्वियं कार्या-पुलाककपायकुशीकयोः सर्वजघन्यस्थानानि यानि सन्ति, अधस्ततस्तौ युगपंद संख्येय स्थानानि गच्छतः, तुल्याध्यवसायत्वात्, ततः बुलाको न्युच्छिद्यते, हीनपरिणामत्वात् । व्युच्छिन्ने पुलाके कपायकुशीळ एक एवासंख्येयानि स्थानानि गच्छति, वर्धमानपरिणामत्वात्, कपायमतिसेवनाकुशीलवकुशा युनपदसंख्येयस्थानानि गच्छन्ति, ततो वकुशो व्यच्छिद्यते, ततः तावन्ति गत्वा प्रतिसेवनाकुशीको व्युच्छिद्यते । ततस्तावन्ति गत्वा कपायकुशीको व्युच्छिद्यते । ततो निर्प्र
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनतत्त्वप्रदीपे
न्योऽसंख्येयस्थाननि गत्वा व्युच्छिद्यते । अत ऊर्ध्वं गत्वा क्षपितसकलकर्मश: स्नातको निर्वाणं प्राप्नोति ।
१६०
इति ए- एम्-ए- एस् वीत्युपाधियुक्त-शास्त्रविशारद - जैनाचार्य श्रीमहिजयधर्मसूरीश्वरचरणारविन्दभृङ्गायमाणेन न्यायतीर्थ-न्यायविशारदोपाधियुक्तेन प्रवर्त्तकश्रीमङ्गलविजयेन विरचिते . जैन तत्र प्रदीपाख्ये प्रन्थं निर्जरातत्त्ववर्णननामा षष्ठोऽधिकारः समाप्तः ।
ग
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
जैनतत्त्वप्रदीपेधर्मास्तिकायाभावात् । जीवपुद्गलानामुपग्रहकारणं धर्मा. स्तिकायः, तस्याभावात् परतो गतिनास्ति, यथाऽला. . पुनोनाधो नापि तिर्यक् किन्तु तत्रैवोर्ध्वमनुश्रोणि गतिः, एवं मुक्तोऽपि निष्क्रियो लोकान्तेऽवतिष्ठते । . पन्धच्छेदादिति, यथा रज्ज्वा गाद वद्धायाः कीचक. विदलघटिताया रज्जुबन्धच्छेदादुपरितनपुटस्यागमनमूर्व दृष्टम् , यथा वा बीजीकोशः फलं फली वा तस्या बन्धनं गाढसंपुटता, तस्याः सवितृकिरणतापशोषितायाः परि. णतिकाले संपुटोद्भेदलक्षणश्च्छेदः, तस्माद् बन्धच्छेदा. देरण्डादिफलभेदे बीजानां गतिः, यथा वीजान्युड्डीय.दरे पतन्ति, तथा कर्मबन्धोऽत्र फलादिस्थानीयः, तस्य च्छे. दात्तद्विघटनानन्तरमेवोवं गच्छत्यालोकान्तात् । ।
तथा गतिपरिणामाच सिद्ध्यमानस्य गतिर्भवति । ग. तिमत्त्वमत्र जीवशुद्गलानां भवति, नान्यद्रव्याणाम् ।
तत्राधोगौरवधर्माणः पुद्गलाः, ऊर्ध्वगौरवधर्माणो जीवा:, एष स्वभावः। तथा च सत्सु प्रयोगादिषु गतिकारणेषु जातिनियोनास्तिर्यगूर्व स्वाभाविक्यो लोष्टवायुवहीनां गत. यो दृष्टाः, तथा कर्मसङ्गविमुक्तस्योर्ध्वगौरवार्ध्वमेव सि. ख्यमानस्य गतिः, संसारिणस्तु कर्मसंयोगादधस्तिर्यग्वं वगतयो भवन्ति । . एवं च निसर्गाधिगमयोरन्यतरत्र तत्त्वार्थश्रद्धानात्मकं
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
सप्तमोऽधिकारः ।
शङ्काद्यतिचार वियुक्तं प्रशमसंवेगनिर्वेद । नुकम्पास्तिक्त्याभिव्यक्तिलक्षणं विशुद्धसम्यग्दर्शनं प्राप्य सम्यग्दर्शनोपलम्भाव विशुद्धज्ञानं प्राप्य प्रमाणनयनिक्षेपाद्युपायैजीवाजीवानां तथा पञ्चानां भावानां स्वरूपं ज्ञात्वा तथाऽनादिमतां धर्मास्तिकायादिद्रव्याणामादिमतामिन्द्रधनुरादीनां
१६५
स्थित्युत्पत्तिव्ययानामनुग्रहोपघातकारणं ज्ञात्वा सांसारिकभावेभ्यो विरक्तः पश्चसंमितित्रिगुप्तियुक्तो दशलक्षण धर्मानुष्ठानात् फलदर्शनाच निर्वाणप्राप्तिप्रयत्नाभिवर्द्धितश्रद्धासंवेगो भावनाभिर्भावितात्माऽनुप्रेक्षाभिः स्थिरीकृतात्मा संवृतत्वादनभिष्वङ्गो निराश्रवत्वाद् विरक्तत्वाद् विगततृष्णत्वाच्च व्यपगताभिनवकर्मापचयः, परीपहजयाच्च वाह्याभ्यन्तरतपोऽनुष्ठानादनुभावतश्च सम्यग्दृष्टिविरतादीनां जिनपर्यन्तानां परिणामाध्यवसाय विशुद्धिस्थानान्तराणामसंख्येयगुणोत्कर्ष प्राप्तोऽपूर्व कर्म निर्जश्यन् सामायिकादीनां सूक्ष्मसंपेरायपर्यन्तानां संयमविशुद्धिस्थानानां पुलाकादिनिर्ग्रन्थानां पाळनविशुद्धिस्थानविशेषाणामुत्तरोत्तरप्रतिप
घटमानोऽत्यन्तमहीणार्त्तरौद्रध्यानो धर्मध्यानविजया
दवाप्तसमाधिबलः पृथक्त्वैकत्ववितर्कशुक्लध्यानयोश्चान्यतरस्मिन् वर्त्तमानो नानाविधलब्धिविशेषान् प्राप्नोति । ततोऽस्य निस्तृष्णत्वात्तेष्वनभिष्वक्तस्य मोहक्षयपरिणामावस्थस्याष्टाविंशतिविधं मोहनीयं निर्विशेषतो हीयते । ततश्च च्छद्मस्थवीतरागत्वं प्राप्तस्यान्तर्मुहूर्तेन ज्ञानदर्शनावरणान्त
·
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठं
Emm
-
-
'
भनङ्गक्रीडा अनन्तानुबन्धिकषाय । अनभिगृहीतादिकमिध्यात्व . अनर्थदण्ड भनवकाङ्कक्रिया अनादर भनादिविस्त्रसाबन्ध अनादेयनामकर्मन् अनाभोगबकुश अनाभोगिकक्रिया भनाभोगिकनिक्षप भनाहार अनित्यभावना अनिश्रितग्राहित्व अनीक अनुकम्पा अनुत्सेक अनुपयुक्तमनोवाकाय अनुभागबन्ध भनुश्रेणिगति अन्तराय अन्तराय भन्यस्थौल्य
'
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
अन्नपाननिरोध
अन्यत्वभावना
अन्यदृष्टिप्रशंसा
अन्यदृष्टिसंस्तव
अन्य विवाहकरण
अपर
अपर्याप्तिनामकर्मन्
अपान
अपान
अपाय
अपायविचयधर्मध्यान
अप्रत्यवेक्षितनिक्षेप
अप्रत्याख्यानकपायमोहनीय
अप्रत्याख्यानक्रिया
अत्रान्
अभव्यत्व
अभिगृहीतमिध्यात्व
[३]
अमनस्क अम्oाधिकरण
अयशः कीर्त्तिनामकर्मन्
अरतिमोहनीय
अरतिमोहनीयाश्रव अर्थावग्रह
पृष्ठं
८१
१२८
८०
८०
८२
३४
११४
३३
१११
५
१५१
५२
१००
४५
६८
१७
९२
१८
४८
११५
१०२
६१
ܣ
पङ्किः
२
१६
१०
१२
१६
. १८
१७
१४
ܐ
१२
२
९
१८
२२
२०
११
१९
१२
८
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवग्रह
अवग्रह
अवधिज्ञान
अवधिज्ञान
अवधिज्ञानावरण
अवधिदर्शन
अवधिदर्शन
अवधिदर्शनावरण
अवमौदर्य
अवर्णवाद
अवस्थित
अविच्युति
अविरति
अशरणभावना
अशुचिभावना
अशुभ
अशुभयोग
अश्रुतनिश्रितमति
असंज्ञिन्
असंदिग्धप्राहित्व
असंयत
असंवृत्तत्रकुश
असत्य
[ 8 ]
gg
११
९८
९७
९८
९८
१४२
५७
३१
९३.
१२८
१२८
४३
४४
४
२०
६
१६
१५५
६८
. पङ्किः
१८
९
११
१७
१३
११
१४
२०
ક્
१६
६
२
ܐ
१९
१९
१
१६
ܐܐ
५
१७
२२
९
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
८
]
१२४
१९
उत्सर्गसमिति उद्योत उद्योत उद्भावन उपकरणबकुश उपकरणेन्द्रिय उपघात उपधातनामकर्मन् उपघाताधिकरण उपचरणबकुश उपचारविनय उपचारविनय उपदेश उपपातजन्मन् उपभोगाधिक्य उपभोगान्तराय उपयोग उपयोग उपयोगेन्द्रिय उपस्थापनाप्रायश्चित्त उपार्धावमौदर्य उष्णयोनि
१४६ १४७
१४५ १४२
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऊर्वव्यतिक्रम
ऋजुगति ऋजुमातमनःपर्यायः
०
१२८ १५२
१०६
एकावभावना एकत्ववितकाप्रवि, एकेन्द्रियादिजातिनामकर्मन् एवंभून एपणासमिति एपणासमिति
.
ऐपिथिकाश्रय
भोजआहार
औत्पातिकी । भादयिक औटारिक भादारिकनामकर्मन् औदारिकवन्ध बादारिकशरीर
१०६ १०८ १०६
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
[१०]
औपशमिक भोपशमिकचारित्र
20
४२ १४३
कन्दर्प कर्मन् कर्मभूमि कषाय कपाय कषायकुशालनिर्मन्य कापोतलेश्या काय कायक्लेश कायक्लश कायगुप्ति कायदुष्प्रणिधान कायनिसर्गाधिकरण. काययोग कायस्वभाव काधिकक्रिया कायिकशुभाश्रव कायिकाशुभाश्रव कारुण्यभावना कार्मण
21 22 2014
४५
४३
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ११ ]
पृष्ठं
पतिः
कार्मणशरीर
२६ .
५१
कार्मणशरीरनामकर्मन् कार्मणशरीरपरिणाम कार्मिकी कालसंपत् कालातिक्रम कावलिक काष्टकर्मरूपोत्तरगुणनिर्वर्त्तनाधिकरण किल्बिपिक कूटक्रयविक्रय कूटलेख कूर्मोन्नतयोनि कृष्णलेश्या केवल केवलज्ञान केवलज्ञानावरण केवलदर्शन केवलदर्शन केवलदर्शनावरण केवलिन् केवल्यवर्णवाद कौकुच्य
Ver er er ram
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
क्रिया क्रियावत्त्व
क्रोधनिश्रितवचनप्रत्याख्यान
क्षमा
क्षान्ति
क्षायिक
क्षायिकचारित्र
क्षायिकज्ञान
क्षायिकदर्शन
[१२]
क्षायिकदान
क्षायिकदान
क्षायिकभोग
क्षायिकभोग
क्षायिकलाम
क्षायिकलाभ
क्षायिकवीर्य
क्षायिकवीर्य
क्षायिकसम्यक्त्व
क्षायिकोपभोग
क्षायिकोपभोग
क्षायोपशमिक
क्षायोपशमिक
क्षायोपशमिकचारित्र
पृष्ठं
३४
३१
७१
१२५
५७
१२
१३
१३
१३
१२/३
१४
१४
{o
१३
१४
१४
१४
१३
१४
१४
१२
१४
१५
पङ्किः
१६
१८
५
११
१
१६
१३
१९
१६
१९
१०
१२
२१
११
८
१४
१२
४
m x 20
१३
१५
१७
१०
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
। १३ ]
क्षायिकोपशमिकदर्शन क्षायिकोपशमिकदानादिलन्धि क्षायोपशमिकसम्यक्त्व क्षायोपशमिकाज्ञान क्षाराधिकरण क्षिप्र क्षेत्र क्षेत्रप्रमाणातिकम
क्षेत्रवृद्धि
मति गतिनामकर्मन् गन्धादिनामकर्मन् गर्भ गुण गुण गुणसामान्य गुणाच्छादन गुप्तिसामान्य गृहस्थसचावर्णवाद
घाणेन्द्रिय
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
चक्षुद्रिय चक्षुदर्शन
વર્તન
चक्षुदर्शनावरण
चतुर्थभावना चतुर्थशुक्रान चतुर्थविचार चतुर्थाध्यान
नरकुनील
चाणपुलाक
चारित्र
चारित्रमोहनीय
चारित्रचिनय
चारित्रचिनय चित्रकर्मनिर्वचन ह
छाया
छेदनाधिकरण
छेदप्रायश्चित्त
छेदातिचार
छंदोपस्थापनीय
जगत्स्वभाव
[ 1 ]
4
ገ
ܕ
ܐ
לי
܀ ܆ܐ
*.4
ܕ
८८
1**
६०
६४
१४६
९२
₹७
४८
१४५
८०
१३९
ફર્
€
1*
' ै
१५
܃ܕ
ክፍ
१८
लादिन लया ह
३
१८
८
་.
६
१८
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
१५ ]
पठं
.
पहि
जवन्यविमौदर्य . जरायु जरायुज जाति जीव
जीव
जीवित जीविताशंसा जुगुप्सामोहनीय . : जुगुप्सामोहनीयाश्रव
ज्ञान
१५५
१५४
ज्ञानकुशील ज्ञानपुलाक ज्ञानविनय ज्ञानविनय ज्ञानावरणकर्मन् । ज्ञानोपयोग ज्योतिष्क
९४५ ९७
तपस्
तपस् तमस् साप
६५.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ १६ ]
on rrrr
-
तिर्यग्गति तिर्यग्गतिनामकर्मन् तिर्यगायुः तिर्यग्दिग्व्यतिक्रम तीर्थकनामकर्मन् तीवकाम सुतीयभावना तृतीय शुक्लध्यान तृतीयातिचार तृतीया ध्यान तेजोलेश्या तैजसशरीर तेजसशरीर तैजसशरीरनामकर्मन् तैर्यग्योनाश्रय साग त्याग त्रस प्रसनामकर्मन् प्रायस्त्रिंश
20
2029 ..
दर्शन दर्शनकुशील
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
१७ 1
पङ्किर
१५४
दर्शनपुलाक दर्शनविनय दर्शनविनय दर्शनविशुद्धि दहनाधिकरण दातुविशेष दान दान दानान्तराय दार्टिकीक्रिया दासीदासप्रमाणातिकम दिग्द्रत दुःख
५५ ११५
दुःस्वरनामकर्मन् दुर्भगनामकर्मन् दुष्पकाहार दुष्प्रमार्जितनिक्षेपाधिकरण
देव
देवगति देवगतिनामकर्मन् देवायुराश्रव देवायुस्
१०४
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
२०
]
निदानशल्य निद्रा निद्रानिद्रा निन्दा निग्रन्थ নিবন্ধন
निर्जरा
१३९
१३९
निर्जरा निर्माणनामकर्मन् निविश्यमानकपरिहारविशुद्धचारित्र निर्विष्टकायिकपरिहारविशुद्धचारित्र निवृत्तीन्द्रिय निष्क्रियत्व निव. नीचैगोत्र नीचवृत्ति नाललेश्या नेगम
2202262902220
न्यासापहार
पञ्चमभावना पसमातिचार पदार्थसामान्य
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
पचलेश्या
पर
परमाणु
परव्यपदेश
परावात नामकर्मन् परिप्रह
परिग्रह किया परिणाम
परिणाम
परिणाम
परिदेवन
परिहारप्रायश्चित्त:
परिहारविशुद्ध चारित्र
परीषह
परोक्षप्रमाण
पर्याप्त नामकर्मन्
पर्याय
पर्यायार्थिक
पात्रविशेष
पारिणामिक
पारिणामिकी
पारितापिनी पार्षद्य
[ २९ ]
पृष्ठं
१७
३४
३७
८९
११०
६९
४५
३४
४०
४१
५५
१४५
१३९
१३१
३
११२
३२
८
९१
१२
१०
४५
२८
पङ्किः
१४
१७
१७
५
१३
१३
४
१०
१९
८
१३
१२
१९
१५
४
५
१३
२०
१४
२२
९
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुद्गलक्षेप पुद्गलास्तिकाय
पुरुषलिङ्ग पुरुषवेदमोहनीय
पुरुषवेदाश्रव
पुलाक निर्मन्थ
पृथक्त्ववितर्कसप्रविचार
पोतज
पौषध
प्रकीर्णक
प्रकृतिबन्ध
प्रचला
[ २२ ]
प्रचलाप्रचला
प्रच्छना
प्रतिक्रमण प्रायश्चित्त
प्रतिक्रमणालोचितेोभयरूपप्रायश्चित्तं
प्रतिरूपकव्यवहार
प्रतिसेवनाकुशील प्रतीत्यक्रिया
प्रत्यक्ष
प्रत्याख्यान कषायमोहनीय
प्रत्येकनामकर्मन्
प्रथमभावना
पृष्ठं
८८
३१
२६
१०२
६०
१५४
१९१
२४
७८
२८
९५
९८
ደረ
१४७
१४४
१४४
८२
१५५
४६
४
१००
११३
७२
पङ्किः
२
११
२१
१६
१२
२१
१९
१०
१४
१३
१९
२२
१०
१६
१८
१०
१४
२०१
१
६
१४
30 ove
११
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २३ ]
पृष्ठं
१६ .
प्रथमवर्गणा प्रथमशुक्लध्यान प्रथमातिचार प्रथमार्तध्यान प्रदेश प्रदेशबन्ध प्रदेशविसर्ग प्रदेशसंहार प्रदोप प्रमाणसामान्य
* * *
* *
प्रमाद
प्रमोदभावना प्रयोगक्रिया प्रयोगगति प्रयोगवन्ध प्रवचनवात्सल्य प्रवीचार प्रशंसा प्राण प्राण प्राणातिपातक्रिया प्राणातिपातविरति प्राणापावपर्याप्ति
* * * * * * * * * * *
* * *
११३
.
.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २४ ]
.
प्रविषिकक्रिया प्रायश्चित्त प्रष्यप्रयोग
बकुशनिग्रन्थ बन्ध बन्धननामकर्मन् बन्धसामान्य बन्धातिचार बहुप्राहित्व बहुविष बादरनामकर्मन् बादरस्कन्ध बालतपस् नाहनिर्वृत्ति बोधिदुर्लभभावना ब्रह्मचर्य
भक्ति भयनिश्रितवचनप्रत्याख्यान भयमोहनीय भयमोहनीयात्रव भवनपति
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
भव्यत्व
भाव
भावना
भावमनस्
भावशीच
भावसंलेखना
भावसंवर
भाषा
भाषापर्याप्ति
भाषासमिति
भेद
भोगान्तराय
भोगोपभोग
मतिज्ञान
मतिज्ञानावरण
मनःपर्याप्त
मनः पर्यायज्ञान
मन:पर्ययज्ञानावरण
मनः प्रयीचार
मनुष्यगति
मनुष्यगतिनामकर्मन्
मनुष्यायुप्
[ २५ ]
पृष्ठ
१७
३
१२७
११
५७
७९
१२२
३३
११३
१२४
३७
११५
७७
४
९७
११३
११
९७
२९
२७
२०६
१०४
१९
१६
७
{૬
८
१०
११
·६
१७
१५
୭
१२
१२
१२
११
७
8
८
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २६ ]
पडित
मनोगुप्ति मनोगुप्ति मनोदुष्प्रणिधान मनोनिसर्गाधिकरण मनोयोग मरण मरणाशंसा मात्सर्य मात्सर्य माध्यस्थ्य मानसिकशुभाश्रव मानसिकाशुभाश्रव मानुपायुराश्रव मायाप्रत्ययिकक्रिया मारणाधिकरण मारणान्तिकी मार्गप्रभावना मार्दव मित्रानुराग मिध्यक्रिाया . मिथ्यात्व मिध्यादर्शन मिथ्यादर्शनशल्य
20-12 var For
2221
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिथ्योपदश
मिश्र
मिश्रगति
मिश्रयोनि
मिश्रयोनि
मिश्रयोनि
मुक्त
मृषानुबन्धिद्वितीयरौद्र मृषावादविरति
मैत्रीभावना
मौखर्य
ਸਰੋਜਨ
यथाख्यात चारित्र
यशः कीर्त्तिनामकर्मन्
योग
योग
योग
योगवक्रता
योनि
रतिमाहनीय
रसना
रसपरित्याग
[ २७ ]
पृष्ठं
८१
३६
३५
२३
२३
२४
१८
१४९
६९
७४
૮૬
२७
१४०
११४
४१
४२
५६
૧
२२
१०२
२०
१४२
पङ्किः
१४
२
२२
११
१५
१३
३
८
१५
१४
१९
२१
~
१७
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २८ ॥
रहस्याभ्याख्यान रूपप्रविचार सध्यान लब्धीन्द्रिय
१४८
१५४ १४३
लिङ्गकुशील लिङ्गपुलाक लीनता लेश्या लोकपाल लोकभावना लोभनिश्रितषचनप्रत्याख्यान लोमाहार
वंशीपत्रयोनि वक्रगति वध वधातिचार वर्णानुपात वर्तना बाग्गुप्ति वाग्दुष्प्रणिधान वाग्निसर्गाधिकरण
१२३
५३ .
११
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ २९
]
वाग्योग धाग्योग वाचना वाचिकाशुभाश्रय वासना वास्तुप्रमाणातिक्रम विचिकित्सातिचार विदारणक्रिया विधिविशेष विनय विनयसंपन्नता विपाक विपाकविचय विपुलमति विरति. विरुद्धराज्यातिकम विधाह विविक्तशय्यासन विकृतयोनि विवेकप्रायश्चित्त विश्वस्तमन्त्रभेद विषयानुबन्धिरौद्रध्यान विसंपादन
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
[
३०
].
पूर्व
m"
११५ १४२
१३
" :
विलसागति विहायोगतिनामकर्मन् विहायोगतिनामकर्मन् वीर्यान्तराय वृत्तिपरिसंख्यान वेदक वेदनोत्थद्वितीयाध्यान वैक्रिय वैक्रियशरीर वैक्रियशरीरनामकर्मन् वैनयिकी वैमानिक वैयावृत्त्य वैराग्य व्यजनावग्रह ज्यन्तर व्यय व्यवहार बतिन् शातिचार शस्खावर्त्तयोनि शब्द शब्द ।
2
0
:
२४ .
९
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतज्ञान
श्रुतज्ञानावरण
श्रुतनिश्रितमति
श्रुतावर्णवाद
श्रोत्रेन्द्रिय
संग्रह
संघ
संघात नामकर्मन्
संघावर्णवाद
संघावर्णवाद
संज्ञिन्
संन्वलन
संयम
संयम
संयमासंयम
संयमिसङ्घावर्णवाद
संयुक्ताधिकरण
संरम्भ
संलेखना
संवर
संवरभावना
संवृत्तत्र कुश
[ ३२ ]
पृष्ठं
१०
९७
४
५८
२०
50
८
९९
१०८
५८
५९
२०
१००
५६
१२६
६२
५९
८६
४९
७९
१२२
१२९
१५५
पङ्क्तिः
१८
१३
१२
११
३
१५
११
१३
२०
८
१०
१०
११
१३
२१
२
१५
८
४
१७
.i
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३३ ]
संवृत्तयोनि संवग .
संग ..
संसारभावना संसारित्व संस्थाननामकर्मन् संस्थानविचयधर्म संहनन सचित्तनिक्षेप सचित्तपिधान सचित्तमिश्राहार सचित्तसंवद्धाहार सचिचा
don ' ' " 20 " Ver
m
सत्कार
सत्यभाषा सद्भावप्रतिषेध समनस्क समभिरुढ समादानक्रिया समाधि समारम्भ समिति समूछिम
ms
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ ३४ ]
पृष्ठं
सम्यक्चारित्र सम्यक्त्व सम्यक्त्व सम्यक्त्व सम्यक्त्वक्रिया .. सम्यगनशनतपस् सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन सराग सरागसंयम सर्वविरति सहसाभ्याख्यान सांपरायिकाश्रव साधारणनामकर्मन् सामन्तोपनिपातिकी; सामानिक सामान्यरौद्रध्यान : सामायिक सामायिक सार सुख सुखानुबन्ध सुभगनामक :
२८
१५०
१३८
10006
.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 35 ] पङ्किः पृष्ठ 114 156 114 155 सुखरनामकर्मन् सूक्ष्मकुशील सूक्ष्मनामकर्मन् सूक्ष्मपुलाक सूक्ष्मवकुश सूक्ष्मसंपराय सूक्ष्मस्कन्ध सोपक्रमः सौक्ष्म्य स्कन्ध स्तेनप्रयोग स्तेय स्तेयविरति स्तेयानुबन्धिन् / स्त्यानर्द्धि स्त्रीलिङ्ग स्त्रीवेदमोहनीय . स्त्रीवेदाश्रव स्थापना स्थावर स्थावरनामकर्मन् स्थितिवन्ध स्थिरनामकर्मन् ,