Dravya Sangraha

Author(s): Nemichandra Siddhant Chakravarti, Saratchandra Ghoshal
Publisher: ZZZ Unknown
Catalog link: https://jainqq.org/explore/011098/1

Page #1

THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.

Page #2

"सिद्धान्ताम्भोधिचन्द्रः मम पिचन्द्रः स्यादवादाम्भोधिचन्द्रः प्रकटितनयनिक्षेपवाराशिचन्द्रः । एनश्चक्रौघचन्द्रः पदनुतकमलबातचन्द्रः प्रशस्तो जीयाज्ञानाधिचन्द्रो मुनिपकुलवियच्चन्द्रमा नेमिचन्द्रः ॥"
RSESASTERS
SEFFFFFFEELAYEE TELEEEEEFEREFEFERE:

Page #3

THE SACRED BOOKS
OF THE
JAINAS ORIGINAL TEXTS AND COMMENTARIES
WITH INTRODUCTION, TRANSLATION, NOTES, ETC.,
EDITED
WITH THE CO-OPERATION OF VARIOUS SCHOLARS
BY
SARAT CHANDRA GHOSHAL, M.A., B.L.,
SARASVATI, KAVYA-TİRTHA, VIDYÂBHÛSAŅA, BHÂRATI, Sometime Professor of Sanslerit, Edward College, PABNA, and Projessor of
English and Philosophy, Rindu College, DELHI, Editor “Prachina Bluiratiya Granthavali," Author of "Vâruni," "Yautula," Translator of "Vedantu-Paribasi,"
" Pramâna-mimimsa," etc., etc.
TER
40X
....
8
Vina
BLIOTHECA JAIN
VOLUME I. DRAVYA-SAMGRAHA.
All Rights Reserved. COPYRIGHT, 1917, BY C. J. P. HOUSE, ARRAH (India),

Page #4

The publisher has much pleasure in announcing that Rai Sahib Lala Pyare Lal, Pleader, Chief Court, Delhi, and president of the Delhi Bar Association, has kindly contributed one-sixth of the cost of publishing this volume on the happy occasion of the wedding of his son, Lala Adishwar Lal, on the 20th January 1915.
Another contribution of one-sixth has been generously made by the wife of Lala Munshi Lal, Rais of Karnal, through her daughter-the charitably-inclined Jinavanibhakta Vidyapremini Srimati Chambeli Devi! wife of Lala Ajita Prasada, Government Treasurer, Dehra Dun.
The publisher has instructions from the donors to present copies of this volume to Oriental Libraries and Scholars interested in Jaina Philosophy and Literature on their behalf.-Victory to Jaina Siddhantu!

Page #5

DAVVA-SAMGAHA
(DRAVYA-SAMGRAHA)
BY
NEMICHANDRA SIDDHANTA-CHAKRAVARTI
WITH A COMMENTARY BY
BRAHMA-DEVA
EDITED WITHI
Introduction, Translation, Notes and an original Commentary in English,
BY
SARAT CHANDRA GHOSHAL, M.A., B.L., SARASVATI, KAVYA-TIRTHA, VIDYABHUṢAŅA, BHARATÎ,
General Editor: "THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS." ARRAUI.
"भुवि नेमिचन्द्रः विभाति सैद्धान्तिक सार्वभौमः चामुण्डराजार्श्वितपादपद्मः || ”
PUBLISHED BY
KUMAR DEVENDRA PRASADA
THE CENTRAL JAINA PUBLISHING HOUSE
ARRAH (INDIA)

Page #6

यदीयकरुणाकणाद् विविधधर्ममोहात्यये समादरसुशिक्षणं सकलधर्मसारेषु मे । तथा सकलमानवे समनुरागभावोऽस्फुरत् तदीयचरणाम्बुजे समुपहार एषोऽर्पितः ॥

Page #7

TABLE OF CONTENTS.
INTRODUCTORY.
PAGE.
PAGE. PREFACE
Pratiştha Patha ... ... xliii A List of Works Consulted . Xiv The GURUS of Nemichandra ... xliv A Guide to Transliteration ... viii
SUBJECT-MATTER of DravyaşamINTRODUCTION
xix-xlviii
graha ... The Ganga Dynasty ... ... xix
Brahmadera's Commentary
xlvi Marasimha II Chamunua Raya ...
LIST OF ILLUSTRATIONS
XX Rachamalla or Rajamalla 11 ... xxiii 1. VAHUVALI Gommateśvara frontispiece Sravaṇa Belgola
XXV 2. Chandragiri at Sravaya Belgola Chandragiri and Vindhya-giri ... XXV
in Mysore
.. XXV Gommateśvara ... ... xxvi The Inscriptions below the im
3. The Temple of Neminatha by age of Gommateśvara
Chamunda Raya on Chandragiri
.. XXVii Ganga Raja
...xxviii (Southern side) ... ... XXV The legendary account of Blu- 4. The Temple of Neminátha by javali ...
Châmunda Raya (lengthwise)... xxvi The legendary accounts of the establishment of the image by
5. Vindhya-giri, with the image of Chamunua Raya ... .. XXX
Gommatesvara and the temple The story in Váhuvali Charitra XXX
around it
.. XXV The story in Rájávali Katho ... xxxi 6. Inscribed slabs below the imThe story in Sthala Purana ... Xxxii
age of Gommatesvara on VinThe date of the construction of
dhya-giri
.. ... xxvi the image
.. XXXV
7. Inscription at the foot of the Nensichandra Siddhanta-Chakra
image of Gommatesvara on vartti, the author of Dravya
Vindhya-giri
... xxvii samgraha
8. The anointing ceremony of The Works of Nemichandra- xxix
Commatesvara
... XXXV Gommatasara Commentaries on Gommatasara xli 9. Nemichandra expounding the Labdhi-sara
tenets of Jainism to Chamunda Kşapanasara
Raya
... Xxxix Trilokasara
xlii SUBJECT INDEX ... . ... xlix
...xxviii
xli
27 FEB 1925

Page #8

ENGLISH TRANSLATION OF DRAVYA SAMGRAHA
Frühris Gathas (Text), and Sanskrit Chhagis renderings, de Palapath An Original C & Notes, explanatory and critical, cry the text, being placed on the same page as the matter to which they refer
with cross references and copious footnotes. pp. 1-123.
SANSKRIT COMMENTARY (VRITTI) BY BRAHMADEVA APPENDIX OF IMPORTANT REFERENCES.... ALPHABETICAL INDEX OF THE PRAKRIT GATHAS ALPHABETICAL INDEX OF THE SANSKRIT CHHAYAS ALPHABETICAL INDEX TO THE INTRODUCTION... GENERAL INDEX
APPENDICES.
LIST OF CHARTS
腿
WITH
...
ADDENDA-ET-CORRIGENDA
LIST OF OTHER ILLUSTRATIONS
1. LOKAKASA, CONTAINING THE DRAVYAS AND ALOKAKASA
BEYOND IT
facing
...
2. THE PANCHA PARAMESTHIS (Tri-color)
***
CHART I-PRAMANA... CHART II-JIVA-SAMASA CHART III.-SABDA CHART IV.-ASRAVA
CHART V.-SAMVARA
CHART VI.-THE TIRTHAKR
CHART VII-THE DEVAS
CHART VIII.-DHYANA
THIS VOLUME CONTAINS 381 PAGES AND 11 ILLUSTRATIONS.
1
PAGE 1-103 li Ixviii IXA Ixxiii
Ixxvi
Ixxxiii
Appendix Appendix Appendix
58
112
ចុ នពី
78
92
lii
lv
Ixvii

Page #9

PREFACE.
HIS is perhaps the first systematic attempt in India to publish the
sacred and secular works of the Jainas with translation in English, so that not only the Jainas scattered over different parts of India, speaking different languages, but also the savants of Europe and America, may be enabled to explore the fountain-head of Jainism and derive a first-hand knowledge of the hitherto sealed literature of the Jainas. At the outset, we acknowledge gratefully the help derived from the works published and researches made by the orientalists with reference to Jainism without which it would have been impossible for us to launch into this great undertaking. It is not too much to say that, without the epoch-making researches of scholars like Weber, Hoernle, Jacobi, Leumann, Guerinot, Lewis Rice, Bhandarkar, etc., and the publication of original works by various societies in India, the literature of the Jainas would not have attracted even the slight attention which the modern orientalists deem fit to bestow on it.
Though Jainism is one of the oldest religions of India whose votaries in the past ranked from the prince to the peasant, exercising a noble influence in placing all beings on the same sacred status by unfurling the banner of peace and universal brotherhood, under which they were called to assemble, it is at the present day understood to consist of some customs and practices, the relics of a noble system, at which the other religionists continually fling their weapons of ridicule. The true principles and tenets of Jainism are as little known to these antagonists of the present day as to the Jainas themselves, and, consequently, we find a thickening of the gloom of ill-feeling in the minds of the friends and foes of Jainism which would have been easily dispelled by the light of knowledge, if they studied the original works of the Jaina Acharyas. It is also a pity that the different sects of the Jainas waste their time and labour in finding faults of one another, each endeavouring to belittle the other sects and with well-meant, but ill-advised ways make the breach between them wider and wider every day. A study of their own canons, with the history of the great schisms in their order, would certainly dispel the deep-rooted aversion against the

Page #10

X
PREFACE.
sects which profess to hold different doctrines; for all will then understand that the different sects are like different branches of a river which have sprung from a single source, but, under stress of varying causes, were led to wander in different ways, always having in view the ultimate end of joining the ocean. The schisms in Jainism were in like manner, caused by circumstances of time and place, and the varying angles of vision of Jain Acharyas, Sadhus, and Srâvakas, the preceptors and the initiates, though the ultimate goal of liberation is the same to all.
We intend to include in this series all the sacred works of the Jainas-those accepted by all the sects and those the authority of which is accepted by only a particular sect of the Jainas. By this course, we hope to open a field of impartial investigation, by which each sect of the Jainas can find out what are the actual points of difference of opinion, and without suffering any depreciation of their own, will be enabled to appreciate what is good in the views of others.
It would not have been necessary to dilate upon this point at the very beginning, had it not been for the fact that in India, at the present day, with a very few notable exceptions, every undertaking to promote the cause of Jainism is very often suspected as a sectarian propaganda. It is therefore necessary to emphasise that in the present series the sacred works of all sects of the Jainas will receive equal and impartial attention.
The difficulties which we shall have to overcome in our undertaking are many. The valuable manuscripts of the sacred works on Jainism are kept so very concealed and neglected in temples and private libraries that they may be said to be almost inaccessible. Fortunately for us, there is a band of enlightened scions of different sects of the Jainas gradually increasing in number who have nobly sacrificed their time and money in propagating the tenets of Jainism, irrespective of minor differences of opinion. It is only with the help of friends like these that it has been possible for us to gain access to the rare manuscripts, which will be published in the subsequent volumes of this series.
Our aim, therefore, is to publish the sacred books of the Jainas in original, together with old commentaries; and, in order to make the sacred works written in languages little 11 at the present day, accessible to all, to add translation, el-vi-latin and notes. In
"

Page #11

PREFACE.
the opening volumes of the series we shall take up simpler treatises on Jainism and proceed to add exhaustive original commentaries, so that even a reader with little or no knowledge of Jainism may without difficulty prepare himself by gradual stages to grasp the abstruse tenets of Jainism embodied in works to be published in the subsequent volumes.
Our series opens with Davva-Samgaha (Dravya-Samgraha) by Nemichandra Siddhânta-chakravartti, a brief, but exhaustive, work very useful to a beginner in his study of Jainism. This work is written by a Jaina sage, belonging to the Digambara sect, and it may not be out of place to mention that the Digambara sect of the Jainas arranges their sacred works into four classes, according to the subject-matter; and these four classes consist of (i) works which lay down rules of conduct, (ii) works in which an exposition of numerical sciences are given, (iii) works which by means of allegories and fables expound the tenets of Jainism, (iv) and works which treat of Dravyas (substances) existing in and composing the universe. The exposition of the principles of Jainism, as contained in the sacred books of the Jainas, is technically called 1... ... and the exposition of these four kinds of works mentioned above are respectively called (i) Charaṇânuyoga, i.e., exposition of what one ought to do, (ii) Ganitânuyoga, i.e., exposition of sciences, like mathematics, etc., (iii) Dharmakathânuyoga, i.e.. exposition of parables and stories, and (iv) Dravyânuyoga or exposition of substances existing in this universe. Charaņînuyoga is also known as Prathamânuyoga, because it beads the list. Among thie Angas, the canonical works of the Jainas according to the Svetâmbara school, Achârânga belongs to the first, Ch.7.1-1..ñapti to the second, Jõâtri-dharmakathanga to the third, and Satrakritânga to the fourth class of works mentioned before."
Though Dravya nuyoga is mentioned last, it must not be __* "अनुयोगो हि सूत्रार्थयार्व्याख्यानम् । तस्य चत्वारो भेदास्तत्र प्रथमश्चरणानुयोग आचारवचनमाचाराङ्गादिसूत्राणि । द्वितीयो गणितानुयोगः संख्याशास्त्रं चन्द्रप्रज्ञप्त्यादिसूत्राणि । तृतीया धर्मकथानुयोग आख्यायिकावचनं ज्ञातृधर्मकथाङ्गादिसूत्राणि । चतुर्थी द्रव्यानुयोगः षड्द्रव्यविचारः सूत्रकृताङ्गादिसूत्राणि, सम्मति तत्वार्थप्रमुखप्रकरणणि च महाशास्त्राणि ।"
[FagaraTRUT I TYHETET

Page #12

PREFACE.
supposed that, in studying the scriptures, the exposition of Dravya should be sought last of all. On the contrary, without Dravyanuyoga, the first and the most important exposition, of Charanannyoga becomes ineffectual.* For, first of all, a person must have knowledge of substances existing in this universe and then proceed to regulate his conduct 1. N:-). Therefore, though the exposition of the rules of conduct (Charaṇānuyoga) is, from tho religiosecular point of view of more importance than the exposition of substances (Dravyânuyoga), the first step to be taken in comprehending the scripture of the Jainas must be the study of works which expound the theory of substances.
This is the reason why we open our series with a work on Dravya. The other authoritative works on Dravya are Sitakritánga, Tattvarthadhigama Sûtra by Umâsvâmi, Sammati Prakarana, ctu. The exposition of Dravya is also found in later works like I'ravachanasâra and Pañchâstikâya-samaya-sâ ra by Kundakunlacharya, Dra
..:: by Bhojadeva, etc. In the first wolume of our series, while expounding Dravya, we have quoted parallel passages from these works to enable the reader to refer to many authorities on a single point.
Besides these works, we have also quoted from works like Jaina epics, passages illustrative of Dravya, so that the reader Inny judge how, even in the secular literature of the Jainas, the subject of Dravya has been treated by different writers.
In conclusion, we beg to thank the authorities of institutions like Deva Kumar's Central Jaina Oriental Library, Arrah, and Tlemchandra Jaina Library, Benares, for kindly placing many rare and * "विना द्रव्यानुयोगोहं चरणकरणाख्ययोः। सारं नेति कृतिप्रेष्ठं निर्दिष्टं सम्मतो स्फुटम् ॥"
[Fahraimell 3.11] + "चरणकरण प्यहाण ससमयपरसमय मुक्कवावारा। चरणकरणस्स सारं णिच्चयसुद्धं ण जाणंति ॥"
[Arhuu] I "Tah Arafatag द्रव्यानुयोगमहिमा कथिता विशेषात् ॥"
[ FAIETÄTTELUT 118 1]

Page #13

PREFACE.
ŚRUTAPANCHAMI : 26th May, 1917
xiii
valuable works and manuscripts at our disposal, and we also acknowledge our indebtedness to Mr. Ajita Prasad, M.A., LL.B., of Lucknow, Mr. Champat Rai Jain, Bar-at-Law of Hardoi, for their valuable help and to our loved friend, Kumar Devendra Prasad Jaina of Arrah, without whose untiring zeal this volume would never have seen the light of day.
Admitting many imperfections, we beg to ask the co-operation of all scholars interested in the study of Jainism, so that the future volumes may be worthier than the present one and more suited to the noble object which we have set before us in this great undertaking.
S. C. GHOSHAL.

Page #14

ALPIIBETICAL LIST OF WORKS COXSULTED).
Âcharanga Sutra (H. Jacobi) S. D. E. Scrics. 1":
-1r. Imedabad. Vikram Samvat 1971. i ... III I . in the Government Oriental MSS. Library, Madras.
Madras, 1893. Amarakona, Nirnaya Ságara Press, Lomba, Anekanta-jaya-pataka, Almedabad. Apta-mimamsi (Pandit Gajadharlál) Bencres, 1914. Apta-pariksa (Pandit Gajadharlal), Benares, 1913. Arthaprakasika (Pannalal Jain), Calcutta, 1916. Asiatic Researches, Vol. IX, London, 1809. Astaka-prakarana, Ahmedabad. Bhâşârahasya, Ahmedabad. Chandraprabhâ-charitam, (Pandit Durgaprasad and V. L. Sistri), Bumbay, 1912. Dharmagarmabhyudayam (Pandit dui, 11,!!-(1) limbuy, 1831. Dravya Samgrah Marathi Hindi Eli..., koll... Ir 1900. Dravya Samgrah (Pandit Suraj Bhan, Vakil) Deoband, 1900. Dravya-samgraba (Pannalal Jain) Bomba!, 1910. Dravya-samgraha, Benures, 1909. Dravi 1.2: .:an (Rayachandra Scrics), Bombay, Vir Nirvana Samvit 2432. Dvisali::
M a li Sivadatta and K. P. Parab), Bombay, 1885. Epigraphia Carnatica, Vols. II, III and VIII, Bangalore, 1889. Epigraphin Trdim. Vrls. V. and VII. Essai clr bibliogli Jaina (M. A. Guerinot), Paris, 1906. First Principles of Jaina Philosophy (J. L. Jhaveri) Bomba!, 1912. Fraser's Magazine, May, 1875. Gommata-sara, Jiva-kânda (Rayachandra Series), Bombay, 1911. Gommata-sära Karma-kânda (Rhyachandra Series), Bomba!, Vikr.un Sanval 1969. Heart of Jainism, The (Mrs. S. Stevenson), Oxford, 1915. History and Literature of Jainism (U. D Barodia), Bombay, 1909. History of Indian Architecture (Fergasson). History of Fine Art in India and Ceylon (Vincent Smith). Imperial Gazetteer of India. Indian Antiquary Vols, II, V and XII. Tntroductinn to Jainism (A. B. Latthe) Bombay, 1903. Inscriptions at Sravana Belgola (Lewis Rice), Bangalore, 1883. Insight into Jainism (R. D. Jain) Meerut. Jainendra Prakriya (Srilal Jain), Benares, 1914. Jainism (Herbert Warren) Madras, 1912; Arrah, 1916 Jaina-siddhanta-praveśika (Gopal Das Baraia) Bombay, 1912. Jaina-tattva-digdaraana (Vijaya Dharma Suri) Benares. Vir Nirvana Samvat 2437. Jirandhara-champa (T. S. K. Sastri), Tanjore, 1905. Jhanarnavn (Rirachan.Ira Series), Bombay, 1907. Jlåtridhar:nakanang (R.i Dhanpat Singh Bahadur), Calcutlu., Karma Philosophy (V. R. Gandhi), Bombay, 1913. Kath-kośa (C. H. Tawney). Key of knowledge (C. R. Jain), Arrah, 1915. List of the Strassburg Collection of Digambara MSS. (E. Leuman). Lieut.-Col. Mackenzie's Collection (H. H. Wilson), Vol. I. Mahavira-stavanam, Ahmedabad. Manual of Salem District (Rev. T. Foulkes). Manual of South Carara (Slurrock). Blokşa-sastra (Pannalal Jain), Bombay, 1917, Mysore and Coorg (Lewis Rice). Nagananda, Calcutta. Nemi-nirvana (Pandit sivadatta), Bombay, 1896. Notes on Modern Jainism (Mrs. S. Stevenson), Oxford, 1910. Notices of Sanskrit MSS. (Rajendralal Mitra) Vols. VI. and IX. Notices of Sanskrit Mss. (Haraprasad Sastrî). Nyaya-karpikå (M. D. Desai) Arrah, 1915. Nykyaloka. Ahmedabad. Nyåvatara (S. C, Vidyabhusana), Arrah, 1915. Ngaya-dipika (Srilal Jaina), Calcutta, 1915,

Page #15

ALPHABETICAL LIST OF WORKS.
XV
Outlines of Jainism (J. L. Jaini), Oxford 1916. Pañchadhyayi. Kolhapur. Saka 1828. Panchâstikaya Samayasara (Rayachandra Series), 1904.
.:!.!..-1.2.3 (Rai Dhanpat Singh Babadur), Calcutta. P.: u. :1. Kolhapur. Saka 1826. Pârsvabhyudayam, Bombay. Vir Nirvana 1933. Paramåtma-prakasa (R. D. Jain), Arrah, 1915. Patraparíkşå (P.: G. . Benares, 1913. Pramálaksma. .. .. , 1 Nirvana Samvat 1967. Pramåņa-mimamsa, Ahmedabad. Pramåņa-nayatattvålokalankara, Benares. Pramâna-pariksa (Pandit Gajadharlal), Benares 1914. Prahova-kamukminitandi, Bombayj. Ratn.ikar.iv.t.irii, Durrures. Report on the Search for Sanskrit MSS. (R. G. Bhandarkar), Bombay, 1887, Sabdarnava-chandrika (Srilal Jain), Benares, 1915. Sagara-dharmâmrita (Lalaram Jain), Surat. Vîr Nirvana Samvat 2442. Sakata yana Vyakarana, Benares. S .-11.rin (Pandit Gajadharlal), Benares, 1914. Sammali-tarka, Benares (Yasovijaya Series). 5.1:.: Já
r balal Bansidhar) Bombay, 1905. - . '.
(Rayachandra Series). Sarvártha-siddhi (Kalapa Sarma) Kolhapur, 1903. Sthânânga (Rai Dhanpat Singh Bahadur) Calcutta. Satra kritica Rui Dlar pat Sing Bahadur), Calcutta. Sinirler..
(Rayachandra Series), Bombay, 1904, Syadvadamanjari (Yasovijaya Series), Benares. Tattvarthadliga 2-0
(Pandit Gajadharlal), Benures 1915.
Dandit Tattvartha-raja-varttika and Tattvårtha-sara. (Sanatana-Jainagranthamala Vol. I), Bombay, 1905. Upadeśa rahasya, Ahmedabad Vedanta Satra. Nirnaya Sagar Press, Bombay. Vipaka sútra (Rai Dhanpat Singh Bahadur) Calcutta. Vibui-trana-nimgr. ha (Rayachandra Series), Bombay. Vir Nirvana Samvat 2433. Wiener Zoil - chrii, fiir die kunde des Jongeniardes Vol. XI. Wien, 1897. Yasastilaka-champo (Pandit Sivadatta ald k. 1'. Parab), Bombay. Vol. I, 1901.
Vol. II, 1903.
MANUSCRIPTS.
Gommata-sara-vritti by Abhayachandra Traividya Chakravartti. Gommata-sara-vritti by Kesava-varní. Harivamsa-puraua by Jinasena. Ksapana-sara by Nemichandra Siddhanta-Chakravartti. Labdhi-sâra by Nemichandra Siddhanta-Chakravartti. Panul. - r! by Sabha-Chandra. Irati
l i ny Nemichandra Siddhanta-Chakravartti. Pra....!!. . by Kundakundáchirya. Rajavali-kathe. Sthala-purana. Svami-kárttikeyanuprekşa-tiķa by Subha-Chandra. Triloka-sára by Nemichandra Siddhanta-Chakravartti. Triloka-sara-tîka by Madhava-Chandra. Vahuvali-charitra. Vardha-mana Purâņa by Sakalakîrti. Visesavasyaka-bhasya.
PERIODICALS Digambara Jain, Edited by M. K. Kapadia Esq., Surat. Jaina Gazette, 'Edited by Ajit Prasad M, A., LL B., Lucknow, Jaina Hitaisi, Edited by Nathuram Premi, Bombay. Jaina Mitra-Edited by Brahmchari Sital Prasad, Surat. Jaina Siddhanta Bhaskara, Published by Deva Kumar's Central Jaina Oriental
Library Arrah. Jaina Svetambara Conference Herald, Edited by M, D. Desai B. A., LL.B., Bombay.

Page #16

xvi
ALPHABETICAL LIST OF WORKS
BIBIOGRAPHY.
Besides the works mentioned in tho preceding lut we mention the following:Alankara-chintamani, Bombay. Antagada-dasao and Anuttarova-vir-dusio (I. I). Barnett), London, 1907. Annual Address. Asiatic Society of Bengal (A, P. R. Hoorle), Calcutta, 1898. Atma-khyâti-samaya-gara, Bombay. Bhadrabahu-samhita, Bombuy, Arrah 1916. Bhasabatyanga (Rai Dhanpat Singh Bahadur) Calcutta. Bhaktamara-stôtra, Bombay. Bombay Gazeteer, Vol. IX Part I. Cave Temples (J. Fergusson and J. Burgoss), London, 1880, Dasa-vaikälika-sútra, Bombay. Dharma-malhodaya, Die Leura rom kanan in der Philosophie der Jains, (omth von Clasenap),
Leipzig, 1915. Digami Jara Jaina Iconography (J. Burgess), 1009, Inciclopedia of Religion and Ethics, (Hastings) Essai sur la religion des Jains (De Millono) Lo Musion, Latin, 1884. Early History of India, the (A. Vincent Smith) Oxford, 1914. Gurugunaratnakara kavya (Yasovijaya Series), Benrex. Taima ling. '16 isal, Benares. Hira-sa:bhigya. Sirnara Sågar Press, Bombay. Indian Religionis W. Crooko) in the Imperial Cazetteer of India, Vol. 1. Oxford,
1909. Jagadguru-kávya (Yaáovijaya Series), Benatres. Ja.. .
ra. Nirnaya Sagar fr4, Boombri. J.:.. . .!. Venaya Sagar Press, Bombay. Jaina-stotra.saigrala. Nirnaya Sagar Preg4, Bombay. Kavi-kalpa-druma (Yasovijaya series), Benares. Kalyaņa-mandira stotra, Bombay. Kalpa-sútra, Bombay. Karya-måla. Part VII. Nirnaya Sagar Press, Bumbuy. Kavganuśasana (Nagbhata) Nirnaya Sagar Press, Bombay. Kavyanus asana (Hemachandra) Nirnaya Sagar Press, Bombay. Kriyaratna samuchchaya (Yasovijaya Series) Benares. Lecture on Jainism (Lála Banarsi Das), Agra, 1002. Life of Mahavira (Manak Chand Jaini) Allolabud, 1908. Mallingtha-mahakarya. (Yošovijaya Series), Benuri'. Metaphysics and Ethics of the Jainas, Tho (Transactions of tho Congress for the
History of Religion), Oxford, 1908. Miscellaneous Essays (H.T. Colebrooke) Vol. II. London, 1873. Mudrita-kumuda-chandra-prakarana (Yakovijaya Series), Bentres, Nava-tatva (Rev. J. Stevenson), London, 1848. Nirvaya-bhiina-vyayoga (Yasovijaya Series) Benares. Notes on the Sthanakwasi or the non-Idolatrous votiimbara Jains (Secker)
India, 1911, Xşayari ha manjaşa (Yasovijaya Series) Benares. Nyâya-sara, Calcutta, On the Indian Sect of the Jainas (J. G. Bohler, Ed. ly J. Burgess), London, 180. Parisistaparva, Calcutta, 1891. Parrakathagangraba (Yasovijaya Series) Benares. Pärávanatha-charitra (Yasovijaya Scries), Beilures. Pravandha-chintamani, Calcutta. Prakrita Laksana, Calcutta, Prakrita Paingala, Calcutta. Religions of India, The E. W. Hopkins) Boston, 1895. Sacred literature of the Jainas (A. Weber) Translated in the Indian Antiquity
Vols. XVII-XXI, 1888-1892. Baddarśana-samuchchaya (Yasovijaya Series), Benares. Salibhadra-charitra Yasovijaya Series), Benares. Samaraichchakabá, Calcutta. śântinátha-charitra (Yakovijaya Series), Benares. Siddha-hema Sabdanuśà sana (Yašovijaya series) Benares. Sila-důta-kavya (Yasovijaya series) Benares. Specimens of Jaina sculptures from Mathura (J. G. Bahler) Epigrapica
Yol, L., 1892, Vol 11, 1894.

Page #17

ALPHABETICAL LIST OF WORKS.
xvii
Stôtra-sangraha (Yakovijaya Series), Benares. Subhasita-ratna-sandoha, Nirnaya Sagar Press, Bombuy. Tilaka-maūjari, Nirnaya Sagar Press, Bombay. Uber Des, Leben Des Jaina-mönches Hemachandra, Vienna, 1889. Upadesá-tarangini (Yasovijaya series) Benares. Upamiti-bhava-prapancha-katha, Calcutta, t'ia -cals), Calcut'a, 1990. Vagliatalankara, Nirnaya Sagar Press, Bombay.
(\.1. Tre reader may also refer to the following works for further lists of works and articles concerning Jainism :Essai de Div
i na (in Annales du Musée Guimet, Bibliotheque d'Etudes, tome XSII) PIC&. 1:1 Répertoire d'Eri ; Jaina (Publications de l' E'cole Francaise d'Extreme
Orient, Vol., X), Paris, 1908.]

Page #18

A GUIDE TO TRANSLITERATION.
VOWELS.
# = A 31 = Â P= I * = Î
i = Au
བ
# = ķi * = ķi
= Ai
: - 11
CONSONANTS.
- Ka
૧
E = Ta J = Tha
= Da x = Dha u = Na a = Ta
= Tha
m = Kha 7 = Ga I = Gha 3 = Na a = Cha 3=Chha H = Ja * = Jha
ક
$ = Pha 1 = Ba # = Bha म = AJu य = Ya T = Ra
214
= Da
* = La
- Dha
214
a = Va
= Na
a = Na
57 = Na

Page #19

INTRODUCTION.
AMONG the ancient royal dynasties of India, the Gangas of the
West were devoted followers of Jainism. There The Ganga Dynasty.
use is a tradition that a Jaina Acharya, named Simhanandî, belonging to the Nandigaņa, helped Śivamâ ra, the first king of the Ganga dynasty, to rise to the throne. In one inscription we find a mention of the fact that Śivamâra Konguņivarmâ was the disciple of Simhanandi, and in another that the race of the Gangas prospered through the sage Simlanandi. It is therefore no wonder that we shall find in Jaina works verses to the effect that the Ganga kings worship the feet of Simhanandi, # or that a dynasty which owed its origin to the help of a Jaina Acharya should be staunch to
* Vide Repertoire d'epigraphie Jaina (A. A. Guerinot) Inscriptions Nos. 213 and 214. Also
"योऽसौ घातिमलाद्विषबलशिला-स्तम्भावली-खण्डनध्यानासिः पतुरर्हतो भगवतः सोऽस्य प्रसादीकृतः। छात्रस्यापि स सिंहनन्दिमुनिना नो चेत् कथम् वा शिला
स्तम्भो राज्यरमागमाध्वपरिघस्तेनासिखण्डो घनः"॥ [Inscription in Parsvanātha Basti on Chandragiri Hill, Sravana Belgola, Mysore. (Inscription No. 54-- Inscriptions at Sravana Belgola' by Lewis Rice, page 42.)] + “यस्याभवत् प्रवरकाश्यपवंशजोऽग्रे
कण्वो महामुनिरनल्पतपःप्रभावः। यः सिंहनन्दिमुनिपप्रतिलब्धवृद्धि
गंगान्वयो विजयतां जयतां वरः सः॥" [Manual of the Salem District-Revd. T. Foulkes, II, 369.] The reading बुनिप instead of fx in the above verse is according to Lewis Rice, * "श्रीदेशीयगणाधिपूर्णमृगभृच्छीसिंहनन्दिवति
श्रीपादाम्बुजयुग्ममत्तमधुपः सम्यक्त्वचूडामणिः । श्रीमज्जैनमताब्धिवर्द्धनसुधासूतिर्महीमण्डले रेजे श्रीगुणभूषण बुधनुतः श्रीराजमल्लो नृपः॥"

Page #20

INTRODUCTION.
anira
the Jaina religion. There are records which establish heyond loubt that the kings of the Ganga dynasty were the promoters anil protectors of Jainism. Numerous inscriptions, cating from the fourtlı to the twelfth century A. D., testify to the building of Jaina temples, consecration of Jaina images of worship, hollowing out caves for Jaina ascetics and grants to Jaina Acharyas by the rulers of the (ianga dynasty. In this dynasty there was a king, named Narasimha II, men
tioned in the inscriptions as Dharma-MahirajaMarasimha II.
dhiraja Satyava kya Kongrnivarmi-l'armânali Môrasimha. The reign of this king was conspicuous by great and decisive victories over the Cheras, the Cholas, the Pandyas and the Pallavas of the Nolambadi country. The most notable success of Marasimha II against his enemies was that against Vajjala-leva, and his most terrible fights were fought at Conûr and chchangi. Faithful to the doctrines of Jainism, this great king, after a glorions reign, abdicated his throne and gave up his life by a three days' fast, in the presence of his spiritual preceptor, the great Ajitasena, at Bankâpur, in the Dharwar district. The epitaph of Marasimla II is contained in the inscription engraved on the four sides of the base of the pillar known as Kûge Brahmadeva Khambha, near the entrance to the temples on Chandragiri Hill, at Sravana Belgola (Mysore) S. Though this inscription is without date, the year of the death of Marasimha II is inferred from another inscription to he -975 A. D. 1
Châmundaraya or Châmundarâja was the worthy minister of Chamaņqaraya.
this great king. It is the heroism of this minister
that enabled Marasimha II to win his great battles against Vajjala and those fought at Gonar and Uchchangi. In an inscription at Srayana Belgola, we have an eulogy of Châmundaraya in the following terms:
Châmundarâja, the sun adorning, like a jewel, the head of the eastern mountain of the Brahma-kşatra race, the moon increasing by the rays of fame the waters of the Brahma-kşatra race, a jewel in the garland sprung from the mountain containing the mine of the
Vide Inscription No. 38. Inscriptions at śravaņa Belgola' by Lewis Rice.
Vide Inscription at Melâgani, quoted in the footnote to the Introduction to the Inscriptions at Bravana Belgola (Lewis Rice), page 18. Vide also, Epigraphia Indica,' Vol. V, Inscription No. 18.

Page #21

DRAVYA SAMGRAHA Vol 1 of SRJ
"T
in
Special for S.B J.
Designed & Copyrighted by D. P. Jain. THE SACRED AND MYSTICAL SYMBOL OF THE JAINAS.

Page #22

INTRODUCTION.
Brahma-ksatra race, and a fierco wind to raise the fire of the Brahmakşatra race, was born.
Where the array of the enemy was broken like that of a herd of deer before a pursuing clephant, in front of the victorious elephant of liis lori, the king Jugalekarîra (the one hero in the world), when at the order of king Indra® he raised his arm to conquer Vajjala-lova, of terrible power, like the ocean disturbed at the end of age, and who was the younger brother of Pâtâla-malla.
He who was thus praised by his lord in the fight with the king of Nolambas : "Which king arnong my foes will not fall as food to the black snake of my arrow when yon sitting always in the front of the bravest hicrocs--an clephant sy whose tusks, resembling a thunderbolt, the rock of the temples of the elephants of the enemy tre split, and a goal to the wild animals--the recory--are present ?"
Who fiercely roared thus in the fight with king Raņa-simba, " () king Jaya lekavira! By your prowess I can conquer in a inoment (an eneniy), even if he be Råvaņa, his city, Lanka, the citarlel, Trikûta, and the noat, the briny ocean."
To whom the celestial damsels bestowed the blessing-" We were thirsted in many battles of this hero by our eagerness to embrace his neck, but now we have been satiated with the water of the edge of his sword. () victor of Raņa-ra...:2--12:! live to the end of age.”
Who, formerly frustrated the desire of king Chaladankn-ganga, who wished to snatch by power of arms the fortune of the empire of the Gangas, and who satisfied the desire of the Rákşasas, who were cager to drink blood, by holding the blood of his brave enemies in skulls of licroes resembling cups made of jewels.
* Indra IV, grandson of Krispa IIT. [Vide Inscription No. 18, Vol. V, Epigraphia Indica.)
† " a G UTSERTTTTTTHUHTATE
ब्रह्मक्षत्रकुलाब्धिवर्द्धनयशोरोचिः सुधादीधितिः। ब्रह्मक्षत्रकुलाकराचलभवश्रीहारवल्लीमणिः ब्रह्मक्षत्रकुलाग्निचण्डपवनश्चामुण्डराजोऽजनि ॥ कल्पान्तक्षुभितावधिभीषणबलं पातालमल्लानुजम् जेतुम् वज्जलदेवमुद्यतभुजस्येन्द्रक्षितीन्द्राशया। पत्युः श्रीजगदेकवीरनृपते त्रद्विपस्याग्रतो धावद्दन्तिनि यत्र भग्नमहतानीकं मृगानीकवत् ॥

Page #23

INTRODUCTION.
The above inscription is Chamundarája's own information about himself. But the greater part of this inscription series to have been lost. “ Heggade Kanna, in order to have only t.viy lines and-a-half inscribed regarding himself, appears to have caused three sides of Chamundaraya's originnal inscription to be entirely faced, leaving only the one side" a translation of which we have given above.
"
C u rta coniposcd a work called Chamunda Raya Purâņa, containing an epitome of the history of the 2.4 Tirthankaras, and at the end its date is given as Saka 900, the year svaru (.1. I). 978)." The statements found in the verses of the inscription quoted above "accord with those given in the Chamunia Raya Purina It is there said, in the opening chapter, that his lorl was the (langakula-chadamaņi Jagadekavira Nolambakulantakaa-7 ; and that he was born in the Brahma-ksatra ramsa. In the culing chapter
अस्मिन् दन्तिनि दन्तवज्रदलितद्वित्कुम्भिकुम्भोपले वीरोत्तंसपुरोनिषादिनि रिपुव्यालाङ्कशे च त्वयि । स्यात् को नाम न गोचरः प्रतिनृपो मबाणकृष्णारगग्रासस्येति नोलम्बरानसमरे यः श्लाघितः स्वामिना ॥ खातः क्षारपयाधिरस्तु परिधिश्चास्तु त्रिकूटः पुरीलङ्कास्तु प्रतिनायकोस्तु च सुरारातिस्तथापि क्षमे । तं जेतुं जगदेकवीरनृपते त्वत्तेजसीति क्षणान् निव्यू द रणसिंहपार्थिवरणे येनोर्जितं गर्जितम् ॥ वीरस्यास्य रणेषु भरिषु वयं कण्ठग्रहोत्कण्ठया तप्ताः सम्प्रति लब्धनिर्वृतिरसास्तत्-स्वलधाराम्भसा । कल्पान्तं रणरसिंहविजयि जीवेति नाकाङ्गना गीर्वाणीकृतराजगन्धकरिणे यस्मै वितीर्णाशिषः॥ आक्रष्टुभुजविक्रमादभिलषन् गङ्गाधिराज्यश्रियं येनादौ चलदङ्कगङ्गनृपतिय॑र्थाभिलाषीकृतः । कृत्वा वीरकपालरत्नचषके वीरद्विषः शोणितम्
पातु कौतुकिनश्च कोणपगणाः पूर्णाभिलाषीकृताः॥" [Inscription on the Tyagada Brahma Deva Khambha. Size 1' 9" x 1' 6". Circa A. D.983. Vide Lewis Rice Inscrip. at S, B, p. 85.]
* Lewis Rice- Inseriptions at Sravana Belgola.' Introduction, pago 33.
Lewis Rice-Inscriptions at Sravana Belgola. Introduction, page 22. Vide also Lieut.-Col. Mackenzie's Collections. Edited by H. H. Wilson, Vol. I, p. 140, where it is said that Chamunda Râya Purana gives an account of the sixty-three celebrated personages of the Jainas."

Page #24

From an ancient Statue
Special for S.B.J SRI NEMICHANDRA SIDDHANTA CHAKRAVARTI
Author of DRAVYA-SAMGRAHA etc., etc., etc.,

Page #25

INTRODUCTION.
xxiii
it is said that he was the disciple of Ajita-sena; also that in the Krita Yuga he was Sanmukha, in the Treta Yuga Râma, in the Dvâpara Yuga Gândivi, and in the Kali Yuga Vira-mârttanda. The origin of his various titles is then related. From his defeat of Vajjala Deva, in the Khedaga war, he obtained the title SamaraDhurandhara; from the valour he displayed on the plains of Gonûr in the Nolamba war, the title Vira-mârttanda; from his fight in the fort of Uchchangi, the title Ramai pigha; from his killing Tribhuvana Vira, and others, in the fort of Bâgalûr and enabling Govinda to enter it, the title of Vairikula-kâladanda; from his defeat of Raja and others in the fort of king Kama, the title of rama; from his killing his younger brother, Nâga-varmma, on account of his hatred, the title of Chhaladanka Ganga; from his killing the Ganga warrior (bhata) Mudu Râchayya, the titles of Samara-parasurâma and Pratipaksa-raksasa; from his destroying the fort of the warrior (bhata) Vira, the title of Bhata-mári; from upholding the brave qualities of himself and others, the title of Gunavam Kava; from his virtue, liberality, etc., the title of Simge rat. Akara; from his not coveting the wealth or wives of others, the title of Śauchâbharana; from his never telling an untruth even in jest, the title of Satya-yudhisthira; from his being the head of the bravest, the title of Subhata-chidamani. Finally, in his composition, he calls himself Kavijana-sekhara, the head of the poets.
Of most of these allusions we have no other information; but it is remarkable that among so many distinguished actions no mention is made of a single work of religious merit......On the contrary, there is little more than a record of warfare and bloodshed from beginning to end."†
Råchamalla II or Rajamalla II.
But there are authentic records to show that, with the advance of his age, Chamundarâja devoted himself mostly to religion, under his spiritual teacher, Ajitasena, and became immortal as one of the greatest promoters of Jaina religion, by erecting the colossal images of Gomatesvara and Neminâtha in Vindhyagiri and Chandragiri at Sravana Belgola, (Mysore,) and devoting the greater part of his wealth to the maintenance of worship of these images.
After the death of Mârasimha II of the Ganga dynasty, Pañchaladeva, fully known as Dharma-mahârâjâdhiraja Satyavakya Kongunivarma Pañchaladeva, ascended the throne, and he was succeeded by Lewis Rice-Inscriptions at Sravana Belgola. Introduction, page 34.

Page #26

INTRODUCTION
xxiii
it is said that lie was the disciple of Ajita-sena; also that in the Krita Yuga he was Şaņukha, in the Treta Yuga Rama, in the Dvâpara Yuga Cindivi, and in the Kali Yuga Vira-marttanda. The origin of his various titles is then related. From his defeat of Vajjala Deva, in the Khodaga war, he obtained the title SamaraDhurandhara ; from the valour he displayed on the plains of Gonûr in the Nolaba war, the title Vira-marttanda; from his fight in the fort of Uchchangi, the title Rana-ranga-simha; from his killing Tribhuvana Vira, and others, in the fort of Bâgalûr and enabling Govinda to enter it, the title of Vairikula-kaladanda ; from his defeat of Raja and others in the fort of king Kama, the title of Bhuja-vikrama; from his killing his younger brother, Niga-varat:.a, on account of his hatred, the title of Chhala.lanka Gunga ; from his killing the Ganga warrior (bhata) Mudu Rachayya, the titles of Samara-parasurâma and Pratipaksa-rakşasa ; from his destroying the fort of the warrior (bhața) Vîra, the title of Blața-mári ; from upholding the brave qualities of himself and others, the title of Gunavam Kava; from his virtue, liberality, etc., the title of Samyaklva-ratna kara ; from his not coveting the wealth or wives of others, the title of Sauchabharana; from his never telling an untruth even in jest, the title of Satya-yudhisthira; from his being the head of the bravest, the title of Subhata-chudamani. Finally, in his composition. he calls himself Kavijana-śckhura, the head of the poets.
Of most of these allusions we have no other information; but it is remarkable that among so many distinguished actions no mention is made of a single work of religious merit......On the contrary, there is little more than a record of warfare and bloodshed from beginning to end." +
But there are authentic records to show that, with the advance of his age, Chamundarâja devoted himself mostly to religion, under his spiritual teacher, Ajitasena, and became immortal as one of the greatost promotors of Jaina religion, by erecting the colossal images of Gomateśvara and Neminátha in Vindhyagiri and Chandragiri at Sravaņa Belgola, (Mysore,) and devoting the greater part of his wealth to the maintenance of worship of these images. After the death of Marasimha II of the Ganga dynasty,
Pañchaladeva, fully known as Dharma-maharajaRachamalla Il or Rajamalla II.
dhiraja Satyarakya Konguņivarma Pañchaladeva,
ascended the throne, and he was succeeded by • Lewis Rice Inscriptions at Sravana Belgola. Introduction, page 34.

Page #27

xxiv
INTRODUCTION.
skra Konister of lic
king Rachamalla or Rajamalla II , fully known as Dharma-naharâjâdhiraja Satya-vâkya Kongwrivarına Parmanadi Richamalla. Chamunda Raja was also the minister of Richamalla or Rajamalla II. In one inscription we read “Riya (i.e., Chamunda-Riya), the excellent minister of the king Râchamalla," + aml in another" Chamunda Râya, second in glory to king Richa-nalla."! In a Jaina work, named Vahuvali-Charitra, we find that there was a king namel Rajannalla, the worshipper of the feet of the sage Siphanandi. Châmunda Blûpa (or Raja) was his ininister. In il manuscript we read "Chamunda Raya, having the titles of manaranga-malla, Asahay -parâkrama, Guna-ratna-bhuilgana, Samynitrurutna-riya, etc., the Mahamatya (highest minister) of Rajamalla of the Ganga dynasty, graced by the great sage Simhanandi."||
* Mr. Fleet has accepted the name Racha-malla to be the correct ono (Ipigraphia Indica, Vol. V, Inscription No. 18), and, though we find this namo in some inscriptions, the name Rajamalla is also uscd by Juina writers whom we have quotod in this Introduction and in inscriptions like No. 107 M1). Vol. III, Epigraphia Carnatica.
+ "राचमलुभवर-वरमन्त्रि -रायने" Inscription at Bhandari Basti. ravana Belgola, Mysorc. [Vide Lewis Rice- Inscriptions at Sravana balgola,' p. 103. ]
+ "राचमल्लं जगन् नुतन आ भूमिपण द्वितीयविभवं चामुण्डरायम्"
Inscription to the left of the Dvârapalaka doorway. (Vidi Lewis Rice 'Inscriptions at Sravana Belgola,' p.07.] $ "श्रीदेशीयगणाब्धिपूर्णमृगभृच्छीसिंहनन्दिप्रति
श्रीपादाम्बुजयुग्ममत्तमधुपः सम्यक्त्वचूडामणिः । श्रीमज्जैनमताब्धिवर्द्धनसधासुतिर्महीमण्डले रेजे श्रीगुणभूषणा बुधनुतः श्रीराजमल्लो नृपः ॥...... तस्यामात्यशिखामणिः सकलवित् सम्यकत्वचूडामणिभव्याम्भोजवियन्मणिः सुजनवन्दिवातचूडामणिः । ब्रह्मक्षत्रियवैश्यशुक्तिसुमणिः कीयाघमुक्तामणिः पादन्यस्तमहीशमस्तकमणिश्चामुण्डभूपोऽग्रणीः॥"
[Vahuvali-Charitra, Verses 8 and 11.]
" सिंहनन्दिमुनीद्राभिनन्दितगङ्गवंशललाम.........श्रीमद्राजमल्लदेवमहीवल्लभमहामात्यपदविराजमान-रणरजमल्ला-सहायपराक्रम-गुणरत्नभूषणसम्यकत्वरत्ननिलयादिविविधगुणग्रामनामसमासादितकीर्ति ...श्रीमच्चामुण्डरायभवत् पुण्डरीक-द्रव्यानुयोगप्रश्नानुरूपं......"
[Commentary on Gommata-sára by Abhayachandra Traividya-chakravartti. The MS, from which we quote the above passage is in the Central Jaina Oriental Library, Arrah.]

Page #28

xxvi
INTRODUCTION.
these storeys were built in the tenth century A. D. and give a fine. idea of the beautiful architecture of that age. [See Plates II and III.]
Gommatesvara,
On Vindhyagiri, Chamunda Raya erected a colossal image of Vahuvali or Blujabali, more commonly known as Gommat Svami or Gommatesvara. [See frontispiece]. Later on, imitating Châmunda Raya, the chief Vira-Pandya erected another statue of Gommatesvara at Karkala (South Canara), in A. D. 1432; and afterwards a similar figure of Gommatesvara was established by the chief Timmarija at Yenur (South Canara), in A. 1. 1604°
These "colossal monolithic nude Jain statues......are among the wonders of the world." These are "undoubtedly the most remarkable of the Jain statues and the largest free-standing statues in Asia....All three being set on the top of eminences, are visible for miles around, and, in spite of their formalism, command respectful attention by their enormous mass and expression of dignified serenity. The biggest, that at Sravana Belgola, stands about 56 feet in height, with a width of 13 feet across the hips, and is cut out of a solid block of gneiss, apparently wrought in situ. That at Karkala, of the same material, but some 15 feet less in height, is estimated to weigh 80 tons. The smallest of the giants, that at Yenur, is 35 feet high. The three images are almost identical, but the one at Yenur has the 'special peculiarity of the cheeks being dimpled, with a deep grave smile,' which is considered to detract from the impressive effect. The extreme conventionalism of Jain art is well-illustrated by the fact that, whereas all the three colossi are substantially identical, save for the smile at Yenur, the dates vary widely." +
The image erected by Chamunda Raya "is not only the most ancient in date and considerably the highest of the three, but from its striking position on the top of the very steep hill and the conso
* References for Sravana Begola statue: Indian Antiquary, Vol. II, page 129; Epigraphia Indica, Vol. VII, page 108; Lewis Rice - Mysore and Coorg,' page 47.
References for Karkala statue: Indian Antiquary, Vol. II, page 358; Epigraphia Indica, Vol. VII, page 112.
References for Yenur statue: Indian Antiquary, Vol. V, page 37; Epigraphia Indica, Vol. VII, page 112.
† Imperial Gazetteer of India, page 121.
Vincent Smith - A History of Fine Art in India and Ceylon,' page 268.
Further references to these statues will be found in Slurrock-Manual of South Canara,' page 85; Fergusson-History of Indian Architecture,' page 267; 'Fraser's Magazine,' May. 1875 (Mr. Walhouse's article).

Page #29

32
Special for S.B.J. INSCRIBED SLABS BELOW THE IMAGE OF VAHUVALI IN GOMATESHWARA
TEMPLE ON VINDHYAGIRI (Containing inscriptions of Chamundaraya )

Page #30

PLATE VI.
To face introduction of DRAVYA - SAMGRAHA Vol 1 OF SBJ
सवावु पाते क्स वियत शोगमा त छ नातेकपवियते
ANSP/020030016 donexneoudBRIE
Special for S.B.J.
INSCRIPTION AT THE FOOT OF THE IMAGE CF VAHUVALI IN GOMATESHWARA
TEMPLE ON VINDHYAGIRI.

Page #31

ARDA...
सीता पाने कप वियत
मोहागपात सुनातेकपवियते OJANUJRA RANSOME P1050m
donexprealck BRE
R

Page #32

INTRODUCTION.
xxvii
quently greater difficulty involved in its execution, is by far the most interesting. The image is nude and stands erect facing the north...... The figure has no support above the thighs. Up to that point it is representcil as surrounded by ant-bills, from which emerge serpents: a climbing plant twines itself round both legs and both arms, terminating at the upper part of the arm in a clustre of fruit or berries. The pedestal on which the feet stand is carved to represent an open lotus." *
There are inscriptions on the slabs near the right and left foot The Inscriptions of the image of Gommateśvara at Sravaņa Belgola.
04 [See Plate V]. Gommatesvara at
The inscription on the right-hand Sravaņa Belgola. slab is as follows:
Sri-Châmundara jam mâdisidam ; Srî-l" ;. !!.", [śe] Yv [v] ittân;
Sri-Gamgarâja suttâlayavam mâdisida; that is to say
Sri Châmundarâja caused to be made. Sri Chimurdara a caused to be made. Srî Gamgarâja caused the Chaityalaya (enclosure) to be made.
"The alphabet and language of the first and third lines are Canarese. The second line is a Tamil translation of line 1, and consists of two words, of which the first is written in the Grantha and the second in the Vatteluttu alphabet. The first two lines record that Châmundarâja caused to be made the image, at the foot of which the inscription is engraved, and the third line that Gamgarâja caused to be made the buildings which surround the image."
The inscription on the slab on the left-hand is as follows:-- Sri-C" . ..: karaviyalem
Sri-Gamgaraje suttale karavirale; that is to say
Sri Châmundarâja caused to be made. Sri Gamgarâja caused the Chaityalaya (enclosure) to be made.
"The alphabet is Nagari, and the language is Marathi...... The Marathi language was perhaps adopted for the benefit of Jain pilgrims from the Marathả country.”+
In Plate VI we have given a facsimile reprint of the inscriptions mentioned above, beginning with that on the left. From the
* Epigraphia Carnatica, Vol. II, Introduction, page 29.
† E. Hultzsch-Inscriptions on the Three Jain Colossi of Southern India' (Epigraphia Indica, Vol. VII, pages 108-109.)

Page #33

xxviii
INTRODUCTION.
identical type used in both the lines, the inscription on the lefthand slab is supposed to be engraved during the reign of (angarija, when he erected the building round the image of Gommatesvara established by Châmuņda-Raya. It is all the more probable, is the inscription on the left is nothing but a repetition of that on the right in a different language. Ganga-raja was the minister of Vişnuvardhana, il king of the
Hoysala dynasty, who rulecl in the 19th Century Ganga-raja.
. A. D. In an inscription dated about 1100 A. 1)., we find the praise of Carga-râja and Chamunda-kaya, together with that of Hulla, as follows :
"If it be asked who in the beginning were firm promoters of of the Jina doctrine (i.e., in Sravana Belgola)--they were) Raya, the minister of king Râchamalla; after him, Ganga, the minister of king Vişnu; and after him, Hulla, the minister of king Nrisimia-leva: if any others could claim as much, would they not be mentioned?"
Besides the inscription at the foot of the image announcing that Châmunda Râya established the same, we find reference to this iu another inscription, dated about 1180 A. D., in the following manner :--
"Combining in himself wisdom, ieli , glory, high character and valour, the moon of the Ganga race was Machamalla, fanıcd in all the world. That king's second in glory (his minister Chamunda Râya), equal to Manu, was it not he that liad this Commata made by his own effort ?"' The three statues represent Vahuvali or Bhujavali, also known
as Gommatesvara, who was the son of Alijina RiņaThe legendary account of Bhujavali bhanatha, the first Tirthankara of the Jainas. Rira
bhadeva, according to tradition, was a king, and had two wives, Nanda (some say Sumangala) and Sunanda. Nanclä or Sumangala gave birth to the twins, Bharata and Brâhınî, a boy and a girl, the former of whom was placed on the throne by Rişabhadera, when he retired to seek absolute knowledge. Vahuvali and his sister, Sundari, were born of Sunanda, and the former ascended the throne of Takşa-bila (modern Taxila), when his father distributed his
* Vide Epigraphia Carnatica, Vol. 11, Introduction, pago 34. Itulla was the minister of Narasimha I, of the Hoysala dynasty, wbo ruled in tho 12th century A.D.
Vide Epigraphia Carnatica, vol. II, page 154. Tho lino spcakin struction of the image is
of the con"चामुण्डरायं मनुप्रतिमं गोम्मटं अल्ते माडिसिदन इन्ती देवनं यत्नदिम् "

Page #34

INTRODUCTION.
xxix
kingdom among his sons. Bharata had possession of a wonderful Chakra (discus), which could not be withstood by any warrior in fight. With the help of this Chakra, Bharata conquered the earth and returned to his capital. But the discus would not enter the capital (or, according to another account, the armoury). Bharata then took this as a sign that there was still another territory on earth which had not been conquered by him, and, after reflection, came to the conclusion that there was only the kingdom of Takşa-sila, ruled by his brother, Bhujavali, which had not been subdued by him. Bharata then declared war on his brother, Bhujavali, and in the terrible fight that followed, Bhujavali was victorious. Even the discus of Bharata could do no harm to Bhujavali. But Bhujavali, though victorious, suddenly became lost in meditation, thinking of the vanity of this world. Bharata made obeisance to Bhujavali and returned to his place; but Bhujavali went to the summit of Kailasa mountain, remained standing there (or, according to another account, stood on the very field of battle) in a statuesque posture for one year and "the creepers, wreathing round the boughs of the trees on the bank clung to his neck and crowned his head with their canopy and the blades of kusa-grass grew between his feet, and he became in appearance like an ant-hill.”+ Subsequently, Bhujavali cbtained absolute knowledge and became one of the Kevalis.
In an inscription, however, we read that Puru was the father of Vâhuvali or Bhujavali and Bharata. I Then the inscription goes on to say that “Bharata, the son of Puru Deva, surrounded by all the kings conquered by him, erected, in glee, an image, representing the victorious Vahuvali Kevali, which was 525 bows in height, near P... !. After a long time, innumerable Kukkuta-sarpa (dragons having the body of a fowl and the head and neck of a snake), terrifying the world, grew up in the place surrounding (the image of) that Jina, for which the image became known as Kukkutesvara."'S
* Vide Harivamsapuråņa by Jinasena, Chapter XI. For a slightly different account, see Kathakosa, translated by C. H. Tawney, pages 192-195.
| Vide The Katha-kośa or Treasury of Stories, translated by C. H. Tawney, pages 192-195.
" Inscription No. 85, Epigraphia Carnatica, V II, page 67.
8 "धृत-जयबाहु-बाहुबलिकेवलि-रुपसमान-पञ्चविंशति-समुपेत

Page #35

INTRODUCTION.
In the light of these traditions, we shall be able to understand the significance of the intered anthills, from which serpents are issuing, and the climbing plant which twines round the legs and arms of the images of Gommatesvara at Sravana Belgola, Karkala and Yenur. "These details are identical in all three, and supposed to represent so rigid and complete an absorption in penance that anthills had been raised around his feet and plants had grown over his body, without disturbing the profoundness of the ascetic's alstraction from mundane affairs."
The story of the establishing of the image of Gominatávara by The legendary ac- Châmunda Râya is thus described in a work, counts of the estab
the image composed in Sanskrit verses, named Vahuvali Chaby Chamunda Raya. ritra.
In the city of Madhurå (now known as Madura) in the Dravida The story in country there was a king, named Rajunalla, who Vahuvali Charitra, encouraged the spread of Jaina tenets, and was the worshipper of Simhanandi, belonging to the Desiya Cana 1 His minister was called Châmunda Râja. One day, when the king sat with his minister in the royal court, a travelling merchant came there and told them that in the north there is a town called laudanapuri, where there is an image of Vahuvali, also called Gominata, established by Bharata. Hearing this, the devout Châmundarija resolved to visit the shrine of the image, and going home narrated the tale to his mother, Kalikâ Devi whereupon she also wished to go with him to that sacred spot. Châmundarâja then went to his spiritual preceptor,
पञ्चशतचापसमुन्नतियुक्तम् अप्प तत्-प्रतिकृतियं मनोमुददे माडिसिदं भरतं जिताखिलक्षितिपतिक्रि पोदनपुरान्तिकदोल् पुरुदेव-नन्दनम् । चिरकालं सले तज्जिनान्तिक-धरित्री-देशादाल लोकभीकरणं कुक्कुटसर्पसंकुलं असंख्य glès i catat....." Inscription No. 85, Epigraphia Carnatica, Vol. II, page 67.
* Lewis Rice-Inscriptions at Sravaņa Belgola : Introduction, page 83.
When the Acharyas of the Nandi-sangha of the Jainas spread themselves over the country (Desa), their sangha came to be known as Desiya-Gaņa, vide :--
"पूर्वं जैनमतागमाब्धिविधुवच्छीनन्दिसंघेऽभवन् सुखानर्द्धितपोधनाः कुवलयानन्दा मयूखा इव । सत्सङ्ग्रे भुवि देशदेशनिकरे श्रीसुप्रसिद्ध सति श्रीदेशीयगणो द्वितीयविलसन्नाम्ना मिथः कथ्यते ॥"
[Vahuvali Charitra, verse 87.]

Page #36

INTRODUCTION.
XXXI
Ajitasena, who revered Simhanandi and made a vow before the latter that he will not drink milk till he sees the image of Våhuvali. Accompanied by Nemichandra, his mother and numerous soldiers and attendants, Châmundarâja started on his ri's and reached the Vindhragiri (in Sravaņa Belgola). In the night, the Jaina Goddess Kuşmândî (the Yakşini attendant on Neminátha, the twenty-second Tirthan kara) appeared in a dream to Châmundarâja, Nemichandra and Kalika, and told them that it was very difficult to go to Paudanapurî but on that very hill there is an image of Vâbuvali, formerly established by Råvaņa, which will be visible if the hill be cleft by a golden arrow. According to the dream, on the next morning, Châmundarâja stood on the hill with his face towards the south and let loose a golden arrow from his bow. Immediately the mountain was cleft in twain, and an image of Vahuvali became visible. Châmundarâ ja then established and consecrated the image and granted lands for the worship of this image. When king Rajamalla heard of this affair, he conferred the title of "Raya" on Chamunda râja and granted further lands for the regular worship of the image.
In a very recent work, named Râjâvalî-kathe, written by Deva The story in Chandra in the Kannada language, the same story Rajavalī-kathe is repeated, with variations in details. It is there written that Châmunda Råya was a feudatory chief of king Rajamalla. His mother learnt from Adi-purâņa, when this work was being read to her, that in Podanpura there was an image of Vâhuvali. Thereupon she set out with her son to see this image, but on her way on the bill where Bhadrabâhu Svâmi died, she dreamt one night that Padmavati Devi ....!to her and said that there is an image of Vahuvali on that very hill, covered by stones, which was formerly worshipped by Râma, Râvaņa and Mandodarî. On the next morning an arrow was shot and the image of Vahuvali became visible.
Thus, in the legendary accounts of the Jainas, we find that Chamunda Râya was not the person who caused the image to be made, but that there was already an image on the hill which he established and consecrated in the proper way. The high priest at Sravana Belgola had also stated, according to these traditions, that "in ancient times, an image was at this place, self-formed from earth, under the sbape of Gomat Isvara Svâmi which Râvaņa, the monarch of the Raksasas, worshipped to obtain happiness."

Page #37

INTRODUCTION.
Châmundarâja discovered it and "made the workmen cnt it into a regular shape, with the utmost accuracy of proportion in all its parts; the several proportions of the body resembling the original likeness of Gomat Isvara Svâmî in profound contemplation to obtain Mokşa. He also caused several buildings to be conztructed as temples and other edifices round the Col?). On their completion, he established the worship of the image... with great ceremony and devotion. In an extract taken from Sthala-paru.. tre find the following passage which agrees with the above story: "Chamundarâja ...... set out with his family ... with a view of
visiting the God Gomniatosvara ... at lavlanapura Sthala-purana.
in and the 1,254 other gods scattered throughout the
surrounding country. En route le came to Sravana Belgola Kşetra, having heard a good deal about the Ciod Gommatesvara ... He repaired the rninel temples and, among other ceremonies, had that of Srik'in the god performed. Te appointed Siddhântâchârya as Guru of the Math to conduct the daily, monthly, annual and other processions. He established in the Math a Chattram, where food, medicine and education were provided for pilgrims. He appointed men of his caste to receive with clue respect the devotees and pilgrims of all three castes who should resort to the place from Delhi, Kanakâdri, Svitpura, Sudhapura, l'ipipuri, Champapuri, Sammida-giri, Ujjayanta-giri, Jayanagara, etc. For this purpose, certain villages ... were made over to the temple. lle fixed Silk-Sasanas in the four directions ... This endowment was maintained by his descendants for 109 years."
Now let us attempt to find out how far these statements to the effect that Châmunda Råya tas merely the discoverer of the image of Gommatesvara at Sravana Belgola are true. The work, Bhujabali Charitra or Vâhuvali Charitra, is composed in Sanskrit verses, and in it we find only a collection of traditions handed down from mouth to mouth, with variations arising from such a course. The date of the work cannot be definitely ascertained, but, from its style, it can be inferred that it was composed long after the establishment of the image of Goinmatesvara. Raja valikathe
Historical and Legendary account of Belliagola (Asiatic Researches, Vol. IX, page 263).
† "Sthalapuraņa" Extract taken by Capt. J. S. F. Mackenzie (Indian Antiquary, Vol. II, page-130).

Page #38

INTRODUCTION.
xxxiii
is "a compendium of Jaina history, legends and chronology, drawn up early in the present century for Devîramma, a lady of the Mysore royal family, by Devachandra of the Jaina establishment at Maleyûr" This work also cannot, therefore, be called to be an authority for determining the question in hand. In Râjâvalî-kathe and in Sthala-purâna, the authors made no attempt to be accurate on historical points, for the subject matter in their hands was merely a collection of legends and fables. It is true that there are historical materials underlying these stories, but these should not be taken on trust as they are, but we should test the accuracy of the same by comparing these with other and more trustworthy records before ive could accept them as matters of history. To mention one among many inaccuracies in Sthala-purâņa, we may quote the line" Châmunda RÂya, king of Dakşina Madura and the descendant of Jaina Ksatri Pandu,"+ from which we shall understand how in the legendary accounts Châmunda Røya, the minister, came to be described as the king of Madura.
Further, if there had not been any contemporary and authentic records to prove who caused the image to be constructed, we might have doubted, on the basis of these traditionary accounts, that Châmunda Râya erected this statue. But, fortunately for us, there are records to prore that it was Châmunda Râya and no other who had the image of Gommateśvara constructed.
First, there is the inscription fhich we have already quoted under the feet of the image in which it is distinctly stated that Châmunda Raja" made" the image. Next, in an inscription, dated about 1180 A. D. (see page X), we have seen that Châmunda Raya had this image made by bis own effort. These are supported by a work, named Gommata-sâra, composed by Nemichandra, the
* Lewis Rice-Inscriptions at Sravana Belgola : Introduction, page 8 (1889).
+ Extract taken from "Sthala-purana" by Capt. Mackenzie (Indian Antiquary, Vol. II, page 180). It may also be mentioned that in the Pattavali of Sena gana, we have "Chimundaraya, the king of the Southern Tailanga and Karnataka, the crest jewel of the Ksatriya raco, a resident of the city of Daksina Madhurå, for whose awakening of soul) the image of Vahuvali Gommata Srami (was efficacious) and consecrated by Ajsta-sena Bhattaraka." ["requATTATIT Trie g a TRICIA FUEक्षिणतैलङ्गकोटकदेशाधिपतिचामुण्डराय-प्रतिबोधक-बाहुबलिप्रतिविम्बगोमट्ट
Farfagfagram-ffafhaagit TUA' ] (THI!Esiljahabereli askară. Parti 1, No. I (1912), page 38.
--nion
RECEVED

Page #39

INTRODUCTION.
XXXIV
preceptor, and therefere contemporary, of Châmunca Râja, in which we have the following verses :
"Let the aphorisms consisting of the Gommata compendium, the Gommata Jina, on the summit of Gommata ITill and the Dakxina Kukkuta Jina (the Southern Kukkuta Jina) constructoil hy Commata Raya, be victorious.
"Let that Gommata by whom the face of the image was constructed which was seen ... by the gods ... and sages, be victorious.'*
The image of Gonmatesvara caused the hill on which it was situated to be called Gommata hill, and Nemichandra uses the words "constructed (af ) by Chamunda Raya." We have alreadly mentioned that the image of Gommatesvara, which was established by Bharata in Paudanapura, came to be known as Kukkutesvara, wlien dragons sprung up around it. The image established by Chamunda Râya came to be called the Southern Kukkuta Jina to distinguish it from the other one which was in the north. Chaminda Raya, hy having this image constructed came to be called Gommata Raya.
From these facts we have not the least doubt that it was Chimunda Râya who had this image constructed. For such a great act he himself came to be known as Gommata Raya, which would have been hardly possible, had it been the fact that he merely discovered the image. Nemichandra, the preceptor of Chamunga Raya, must have been present at the time of the establishment of this imago (for even in Vahuvali Charitra we find that Nemichandra was presont on this occasion, and consequently the words of Nemichandra, supported as they are by the inscription, must be accepted to be conclusive on this point.
The reason why in the works like Vahuvali Charitra, Râjâvalikathe, etc., we find that Châmunda Raya was merely the discoverer of the image, may probably be that the writers of these works desired to ascribe to the image a greater antiquity, causing the image to be considered an object of deeper veneration.
* “गोम्मटसंगहसुत्तं गोम्मटसिहरुवरि गोम्मटजिणे य ।
गोम्मटरायविणिम्मियदखिणकुक्कुडजिणे जयउ॥ जेण विणिम्मिय-पडिमा-चयणं सबसिद्धिदेवेहि ॥ सबपरमोहिजोगिहि दिट्ट सो गोम्मठो जयउ॥
[Gommata-sära. Karma-Kânda, verses 968 and 969).

Page #40

M
THE ANOINTING CEREMONY OF VAHUVALI GOMATESWARA.

Page #41

INTRODUCTION.
XXXV
There is one more legend connected with the image of Gommateśvara which describes how the pride of Châmunda Raya for establishing such a figure was humbled. The story is as follows:
"Châmunda Râya, after having established the worship of this image, became proud and elated, at placing this God by his own authority at so vast an expense of money and labour. Soon after this, when lie performed in honour of the God the ceremony of Parīchamrita snana (or washing the image with five liquids--milk, curds, butter, honey and sugar), vast quantities of these things were expended in many hundred pots; but, through the wonderful power of the God, the liquor descended not lower than the navel, to check the pride and vanity of the worshipper. Châmunda Râya, not knowing the cause, was filled with grief that his intention was frustrated of cleaning the image completely with this ablution. While be was in this situation, the celestial nymph, Padmavati, by order of the God, having transformed herself into the likeness of an aged poor woman, appeared, holding in her hand the five amritas in a Beliya Gola (or small silver pot) for washing the statue : and signified her intention to Chamunda Râya, who laughed at the absurdity of this proposal, of accomplishing what it had not been in his power to effect. Out of curiosity, however, he permitted her to attempt it; when, to the great surprise of the beholders, she washed the image with the liquor brought in the little silver vase. Châmunda Râya, repenting his sinful arrogance, performed a second time, with profound respect, his ablution, on which they formerly wasted so much valuable liquids, and washed completely the body of the image. From that time this place is named after the silver vase (or Beliya Gola), which was held in Padmâvati's hand." We shall now try to ascertain the probable date on which the image
the of Gommateśvara was erected by Châmunda Râya. construction of the We have already seen that Châmunda Raya image.
was the minister of Marasimha II and Rachamalla or Rajamalla II. It was during the reign of Rajamalla that the tradition ascribes the establishment of the image of Gommatesvara. We have found that during the reign of Marasimha II, Chamunda Raya distinguished himself as a valiant warrior, and in an inscription in
* Asiatic Researches, Vol. IX, page 266. In the above account a quite different explanation of the name of Sravaņa Belgola has been given. Recently the Jainas performed an anointing ceremony of Gommatesvara, a picture of which with the scaffoldings erected, is reproduced here. (See the illustration facing this page]

Page #42

Xxxvi
INTRODUCTION.
which he gives an account of himself he only makes mention of the victories which he had won. There is no mention of any religious work done by him, and had it been the fact that he crected the colos
al image during the reign of Warasiinha II, le must have mentioned the same, it being a monumental work which has immortaliscil his name. Mârasimha II died in 975 A. D. Châmunda Raya, in his work, named Châmunda Râya Purâ ña, gives a detaileıl account of all his exploits and mentions all his titles and how he clerived the same, but there is not the slightest mention of the erection of the image of Gommatesvara by him. At the end of this work the date of its completion is mentioned to be Saka 900 (A. D. 978). It must have been, therefore, after A. D. 978 and before the last year of the reign of Râchamalla or Rajamalla II that the image of Gominatesvara was erected. The reign of Rajamalla II ended in A. D. 981. We therefore come to a limited period, viz., 978-984 A. I). within which the statue must have been established.
There is a verse in Vahuvali Charitra which purports to give the exact date of the establishment of the image. That verse is as follows:
"कल्क्यब्दे षट्शताख्ये विनुतविभवसंवत्सरे मासि चैत्रे, पञ्चम्यां शुक्लपक्षे दिनमणिदिवसे कुम्भलग्ने सुयोगे । सौभाग्ये मस्तनाम्नि प्रकटितभगणे सुप्रशस्तां चकार
श्रीमचामुण्डराजो वेलगुलनगरे गोमटेश-प्रतिष्ठाम् ॥" i.e., Sri Châmundaraya established the image of Comatesa in the city of Belgula, in Kumbha Lagna, on a Sunday, the fifth day of the bright lunar fortnight, in the month of Chaitra, in the praised year Vibhava, in tbe Kalki age, known as 600, when the auspicious Mrigasira star was visible.
If we accept that the date mentioned above is the truc one, as it indicates an auspicious day on which such a great work might have been performed, we shall have to find out on what date in the years between 978 and 984 A. D. (for we cannot go beyond this period, as has been already shown) was such a combination possible. We have carefully tested all the possible dates according to the methods adopted in astronomy and found out that on Sunday, the 2nd of April 980 A. 11., there was Mrigasira Nakşatra, and that from the previous day (the 20th Chaitra) there was Pañchami Tithi (Sukla Pakşa) and thaj there was also Kumbha Lagna on Sunday. This, therefore, may be accepted to be the date on which Châmunda Raya established the image.

Page #43

INTRODUCTION
xxxvii
But there is one point in the above verse which at the first sight is in discrepancy with the accepted period derived from history. In the above verse, it is stated that in the Kalki age 600, in the praised year Vibhava, the statue of Gommateśvara was established. The Saka Samvat begins after 605 years five months elapse from the Nirvâņa of Mahavirao and the Kalki era begins 394 years and seven months after the Saka era, or, in other words, 1000 years after the Viranirvana. The Kalki era therefore begins from 472 A. D. The year 600 of the Kalki would therefore be 472+600=1072 A. D., which does not accord at all with history, for Rachamalla II's reign ended in 984 A.D Further, even by astronomical calculation we find that the Panchami Tithi in Sukla Paksa in Chaitra of the Kalki year 600 falls on Friday, the 23rd Chaitra, a fact which is opposed to that laid down in the verse itself, viz., that the Sukla Panchami in Chaitra was a Sunday in that year.
It is, therefore, necessary to interpret "the Kalki era 600" as the sixth century of the Kalki. The Vibhava year should be the eighth in order, so that it may accord with historical facts. By "the Kalki era 600 in the praised year Vibhava," therefore, we should mean the eighth year in the sixth century of the Kalki, viz., the year 508 of the Kalki era; and, if we accept this, it exactly accords with the year 980 A. D. and corresponds in every astronomical detail with the facts mentioned in the verse.
There are, therefore, two courses open for us to adopt; first, to reject the verse contained in the Vahubali Charitra as opposed to the historical records, or to interpret it in the way we have done, so that it may accord with the data obtained from the inscriptions; and we think that the latter course would be the best to adopt.
We shall now try to collect all available information about Nemichandra the author of Dr+1-80.. (D799-91 raia
or compendium ravarti, the author or compendium
of the substances. From the
OLU of Dravya-samgraha. last verse of this work, it appears that it was
Siddhant a-chak
* Vide:
"पणछ सयवस पणमासजुदं of frugter ARTIFIT I"[Triloka-sâ ra by Nemichandra.
i.e., six hundred and five years, joined to five months, having passed away, since the Nirvana of Vîra, the Saka king (was born)]. [See Indian Antiquary, Vol. XII, page 21 (1883).

Page #44

Xxxviii
INTRODUCTION
In Vâhuvali Charitra we composed by Muni Nemichandra. read that Nemichandra, belonging to the Desîya Gana, accompanied Chamunda Râya and his mother when they started to see the image of Gom.atcśvara at Paudanapura. Further, that Nemichandra also dreamt that there was an image of Gommatesvara on the Vindhyagiri, and that Chamunda Raya, after establishing the image, offered villages yielding a revenue of ninety-six thousand coins at the feet of Nemichandra for the daily worship and festivals of Gommatesvara. †
That Nemichandra was revered by Chamunda Raya appears from the following verse in an inscription dated about 1530 A. 1., engraved in the enclosure of Padmavati temple in Nagar Taluq, Shimoga District, Mysore:
" त्रिलोकसार- प्रमुख...
भुवि नेमिचन्द्रः । fania #zıfan-adĤta: angozzanfdia-41999: ||”
i. e., "The author of) Trilokasâra and other (works).... .Nemichandra, the Saiddhântika Sârvabhauma (the Paramount Lord of those versed in the Siddhântas) shines in this world, his lotus-feet worshipped by Châmunda-raja." Though a fragment of this verse is effaced, the meaning is quite clear. The Saiddhantika Sarvabhauma is a synonym of the epithet 'Siddhanta-chakravartti," generally applied to Nemichandra. ન^^ “ ત ય
Nemichandra himself, in his work entitled Gommatasâra, has praised Gommata Râya or simply Râya which, as we have shown X before (see page ), is but another name of Chamunda Râya. In the eulogistic verses, Nemichandra has mentioned that Ajitasena was the
* " दव्वसंगह मिणं मुणिणाहा दोससंचयचुदा सुदपुण्या | सोधयंतु तगुसुत्तधरेण गमिचंद मुणिणा भणियं जं ॥
† Vide:
[Dravya-samgraha, verse 58.]
“भास्वद्देशीगणाग्रेसररुचिरसिद्धान्तविन्नेमिचन्द्र - श्रीपादाग्रे सदा षण्णवतिदशशतद्रव्यभूग्रामवय्यान् । दत्वा श्रीगोमटेशोत्सव सवननित्यार्चना वैभवाय श्रीमच्चामुण्डराजा निजपुरमथुरां संजगाम क्षितीशः ॥”
[Vâhuvali Charitra, verse 61.] Epigraphia Carnatica, Vol. VIII, Nagar Taluq, Inscription No. 46.

Page #45

,
上
,
主,
。
一
--
H

Page #46

INTRODUCTION.
xxxix
spiritual preceptor of Chamunda Râya, who erected the image of Gommatesvara.*
In the introduction to the commentary on Gommatasâra by Abhayachandra, we find that this work was composed according to the desire of Chamunda Râya, who wished to learn the exposition of substances as enumerated in the canonical works of the Jainas. In a very old illuminated manuscript of Trilokasära, composed by Nemichandra, we have a picture representing Châmunda Raya, with several courtiers hearing the tenets of Jainism as expounded by Nemichandra. (See picture facsimile reprint of this, facing this page).
Nemichandra Siddhanta-chakravartti is the author of (1) DravyaThe works of Ne- Samgraha, (2) Gommatasara, (3) Labdhi-sara, (4) michandra.
Ksapanasara and (5) Trilokasara In Vahuvali Charitra we have “Nemichandra, the author of Gommatasara, Labdhisâra and Trilokasâra.”† In the last verse of Dravya-samgraha, Nemichandra has mentioned his name.t Similarly, from a verse in
* “गोम्मट संगहसुत्तं गोम्मटसिहरुवरि गोम्मटजिणा य ।
गोम्मटरायविणिम्मियदक्खिण कुक्कुडजिणे जयउ॥ जेण विणिम्मियपडिमावयण सबसिद्धिदेवेहिं । सबपरमोहिजोगिहिं दिहं सो गोम्मटो जयउ॥ वजयणं जिणभवणं ईसिपभारं सुवण्णकलसं तु। तिहुवणपडिमाणिक जेण कयं जयउ सो रायो । जेणुभियथंभुवरिमजकरव-किरीटग्गकिरण जलधोया। सिद्धाण सुद्धपाया सो राम्रो गोम्मटो जयउ ॥ जहि गुणा विस्संता गणहरदेवादि-इढिपत्ताणं । सो अजियलेणणाहो जस्स गुरु जयउ सो राम्रो ।"
[Gommatasära Karmakânda, verses 968–971 and 966.] † Vide: "सिद्धान्तामृतसागरं स्वमतिमन्थक्ष्माभृदालोड्य मध्ये लेभेऽभीष्टफलप्रदानपि सदा देशीगणाग्रेसरः । श्रीमद्गोमटलब्धिसारविलसत्त्रैलोक्यसारामरमाजश्रीसुरधेनुचिन्तितमणीन् श्रीनेमिचन्द्रो मुनिः ॥"
[Vahuvali Charitra, verse 63.] + "णेमिचन्दमुणिणा भणियं जम् ।" ।
[Dravya-samgraha, verse 58],

Page #47

INTRODUCTION.
Gommatasâra we know that it was composerl hy Nemnichandra. It may be well to give a brief account of the works of Nomichandra at this place. Gommatasâ ra is so named, as it has composed for the realing of
Châmunda Râya who, as we have already shown, Gommatasara.
was also known as Gommata Raya. This work is also known as "',...' :[the compendium of five things), the significance of which will be understood when we inention that in it the following five subjects have been thoroughly treated : (1) Bandha (bondage), (2) Badhyamâna (that which is bound), 6:3 Bandhasvâmi (that which binds), (4) Bandha-letu (the canse of bondage) and (5) Bandha-bheda (the varieties of bondage),
The work consists of 1105 verses in Prakrit, and is divided into two parts Jivakânda and Karmakanda, containing 7:33 and 972 verses respectively. In Jivakânda, there is an emumeration of Varganas, Guņasthậnas, Jiva, l'arrapti. Prâņa, Sanga and Upayógn. In Karmakânda, there are nine sections, called Prakritisamutkîrtana, Banilhodayasatva, Sattvasthanabhanga, Trichûlika, Sthanasamntkirtana, Pratyaya, Bhavachalika, Trikaraña-chůliki and Karma-sthiti-rachana. The eight varieties of Karma and the bondage of Karma, with respect to its Prakriti, Sthiti, Anubhaga and Pradeśa, are also treated in detail. There are also various other subjects connected with Karma which are elaborated in this part. To be bries, the first part of Ciommatasâra gives an idea of the natural characteristics of Jivas and the means and stages of their development, while the second part describes the obstacles producing bondage of Karma which must be removed, in order that Jivas might attain liberation. The advancement of the soul is the end which the author always keeps in view; and it is in this light that he has summarised the precepts of Jaina Acharyas on this point in Gommatasara. The work, in very brief limits, comprises most of the important tenets of Jaina philosophy, * “सिद्धंतुदयतडुग्गयणिम्पलवरणेमिचंदकरकलिया।
गुणरयणभूसणंबुहिमइवेला भरउ भुवणयलं ॥" † Vide:
[Gommatasara, Karmakanda, verse 987.] "श्रीमच्चामुण्डरायप्रश्नानुरूपं गोम्मटसारनामधेयपञ्चसंग्रहशास्त्रं प्रारभमानः।"
[Commentary on Gommatasara by Abhayachandra. From a MSS. in the Central Jaina Oriental Library. Arrull.
What these mean will appear from Drary-samgraha, pages 39, 37, 33, 7 and 8 respectively.

Page #48

INTRODUCTION.
and proceeds to lay down the ways and means to liberation, warning us against the hindrances and obstacles to the same.
Châmunda Râya himself wrote a commentary on GommataCommentaries on såra in Canarese language. In the last verse of Gommatasåra.
Gommatasâra there is a reference to the fact that Châmunda Râya wrote in the popular language a commentary, named Vira-marttaņdi. [Gommatasara, Karmakânda, verse 972.] One of the titles of Châmunda Râya being Viramârttaņda, he named his commentary "Vira-marttaņdi," meaning "composed by Vira-mart.. taņda." This commentary of Chamunda Râya seems to have been lost, and we only have a reference to it in another commentary, named Kesavavarņiyâ Vritti, by Kesavavarņi, in.the opening verse of which the author says: "I write the Vritti on Gommatasâra from the Karnataka Vritti." There is another commentary on Gommatasara, named Mandaprabodhikâ, written by Abhayachandrat. Following these commentaries, Todarmalla has written a commentary in the Hindi language which is widely read by the Jaina Pandits of the present day. Labdhisârall is a treatise on Labdhi, which literally means
"attainment." The sense in which it is used in Labdhisara.
Jaina philosophy is "the attainment of those things which will lead to perfect conduct." Labdbi is said to be of five kinds, * Vide :
गोम्मटसुत्तल्लिहणे गोम्मटरायेण या कया देसी। सोरायो चिरं कालंणामेण य वीरमत्तण्डी॥"
[Gommatasara, Karmakanda, verse 972.] † Vide:
"नेमिचन्द्रं जिनं नत्वा सिद्धं श्रीज्ञानभूषणम् । वृत्तिं गोम्मटसारस्य कुवे कर्णाट-वृत्तितः॥"
[Vpitti by Kešavavarņi.] I Vide:
"मुनि सिद्धं प्रणम्याहं नेमिचन्द्रं जिनेश्वरम् । टीका गोम्मटसारस्य कुवै मन्द-प्रबोधिकाम् ॥"
Commentary by Abhayadeva.) & The editions of Gommata-sära are:
1. Jiva-Kanda (Ed. by Pandit Manoharlal) Bombay, 1914.
2. Karmakanda (Raya Chandra Series) Bombay, 1912.
Labdhisára has not yet been printed, and we give the above account fro a manuscript in the Central Jaina Oriental Library, Arrah. A notice of anothe manuscript of Labdhisära, where a brief summary of the work has also been give may be found in Notices of Sanskrit Manuscripts, by Rajendralal Mitra, Vol. C Part I, page 86. The manuscript is there numbered 2980.

Page #49

xlii
INTRODUCTION.
Kṣayopasamika, Visuddhi, Desanâ, Prayogya and Karana. The first four kinds of Labdhi appear without distinction to Bhavya and Abhavya individuals, but the fifth one appears only to a Bhavya individual who is advanced towards perfect conduct. The opening verse of Labdhisâra is as follows:
Per farqarafca samma agargaùm | बंदिय सम्म सय चरित्तलद्धिं परूयेमेा ॥
Kapapastra.
ia, "Bowing to Siddhas, Jinendras, Acharyas, Upadhyayas and Sadhus, I shall relate the attainment of perfect faith and conduct." Kapanasara by Nemichandra should not be confounded. with another work of the same name written by Madhavachandra, the latter being composed in Sanskrit prose and the former in Prakrit verse. The subject-matter of both these works is the same, for each of them treats of Bandla, Kaşâya, Lesyâ, etc., and lays down the means by which Kasiyas may be removed. Kṣapana literally means 'destruction' and Kapapasara deals with the destruction of Kaşayas. The opening verse of the work is as follows:
कसायखवणे द्वाणे परिणामो केरिसा हवे |
कसाए उबजोगो लेस्सा वेदो य को हवे ।।"
This work may be considered to be a continuation of Labdlisára, aud both Labdhisára and Ksapanasira are so related to Gommatas ra that these may be said to be a sequel to it. The number of verses in Jivakânda of Gommata-sára is 733, that in Karmakânda 972, that in Labdhisira 380 and that in Ksapanasara 270.
Trilokasåra.
Trilokasira§ contains a description of the three Lokas (regions of the universe). In it is found a description of the countries of the earth, with oceans, mountains, etc., together with a description of the abodes of heavenly beings and * Vide:
"खयवसमियविसाही देस उग्गकरणलद्वी य ।
चत्तारि वि सामण्या करणं पुरा होदि सम्म ते ॥"
[Gommatasâra, Jivakânia, verse 650.] For an explanation of these terms, see Dravya-samgraha, page 112.
The account given here is from a manuscript in the Deva Kumar's Central Jaina Oriental Library, Arrah,
§ This work has not yet been printed. We give an account of it from Notices of Sanskrit Manuscripts by Rajendaralal Mitra, Vol. VI, page 97. Manuscript No. 2041, There is a manuscript of this work in the Arrah Library.

Page #50

INTRODUCTION.
xliii
the inmates of hell. The stars and planets, with their orbits, are described, and there is a mention how night and day are caused by the motion of the earth. Besides these, there are other subjects, such as the various kinds of measurements, methods of reckoning, etc.
The opening verses are as follows:"वलगोविंदसिहामणि किरणकलावरुणचरणणहकिरणं । विमलयरणेमिचंदं तिहुवणचंदं णमंसामि ॥ भवणवेंतरजोइसविमाणणरतिरियलोयजिणभवणे । सवामरिंद णरवह संपूजिय वंदिए वंदे ॥"
The last verse, similar to that of Dravya-samgraha, is as follows:"इदि गेमिचंदमुणिणा अप्यस्सुदेणुभयण दिवच्छेण । रयिो तिलोयसारो खमं तु तं वहु सुदाइरिया ॥"
There is a commentary on Trilokasára, written by Madhavachandra Traividya, in the introduction of which we find that the work was obviously written by Nemichandra for imparting knowledge to Chamunda Raya. It is curious to note, however, that at the end of the commentary, Madharachandra says that he himself wrote some verses which have been incorporated in this work, according to the instructions of his preceptor Nemichandra. The commentary begins with the following verse :
"त्रिभुवनचन्द्र जिनेन्द्र भक्तया नत्य त्रिलोकसारस्य। वृत्तिरियं किञ्चिजश-प्रबोधनाय प्रकाश्यते विधिना ॥"
We further hear that there is a work, named Pratişthâpâtha, Pratișthâpâtha. by Nemichandra, which was written in imitation of another work of the same name written by Indranandi, to thom Nemichandra makes obeisance in Gommatasara.t This work is said * "श्रीमदप्रतिहताप्रतिमनिःप्रतिपक्षनिष्करण-भगवन्नेमिचन्द्रसैद्धान्तदेवश्च
तुरनुयोगचतुरुदधिपारगश्चामुण्डरायप्रतिबोधनव्याजेन अशेषविनेयजनप्रतिबोधनार्थं त्रिलोकसारनामानं ग्रन्थमारचयन् तत्रादौ निर्विघ्नतः शास्त्रपरिसमाप्त्यादिकफलकुलमवलोक्य विशिष्टदेवतामभिष्टौति ।"
[Introduction to the Commentary by Madhavachandra.] + “गुरुणेमिचंदसम्मद-कदिमयगाहा तहिं तहिं रइदा। माधवचंदतिविज्जे गियामगुसरणिज मझेहिं॥"
[Commentary hy Madhavachandra.] + "णमह गुणरयणभूसणसिद्धतामियमहब्धिभवभावं । वरवीरणंदिचंदं णिम्मलगुणमिंदर्णदिगुरुं॥"
[Gommatasara, Karmakanda, verse 896.)

Page #51

xliv
to consist of directions for the establishment and consecration of images. Pandit Javaharlal Shastri has written that he has seen an incomplete manuscript of this work. We are at present unable to give any further information about the same.
INTRODUCTION.
In Gommatasâra, we have a mention of several sages to whom Nemichandra makes obeisance as his preceptors.
The Gurus of Nemichandra.
These sages are Abhayanandi, Indranandi, Viranandi and Kanakanandi. There is an epic, named Chandra-prabha Charitam (which we have often quoted in our commentary on Dravyasamgraha composed by Viranandi, at the end of which it is written that Viranandi was the disciple of Abhayanandi and that Abhayanandi was the disciple of Gunanaudi. In Gominatasâra itself we find that Kanakanandi was the disciple of Indranandi.§
* Vide Introduction to Vii! al-dravya-anal.. page 9, footnote No. 2.
+ “णमिऊण अभयणंदि ं सुदसायर पारगिंददिगुरु । वरवीरदिणाहं पयडीणं पञ्चयं वोच्छं ॥"
Also:--
"वरददिगुरु पासे साऊण सयलसिद्धंतं । सिरिक यदि गुरुणा सत्तट्ठाणं समुद्दिट्ठ ॥”
[Gomatasâra, Karmakamila, verses 785 and 396.]
+ "बभूव भव्याम्बुजपद्मबन्धुः पतुर्मुनीनां गणभृत्समानः । सद्ग्रणीर्देशिगणाग्रगण्या गुणाकरः श्रीगुणनन्दिनामा ॥ मुनिजननुतपादः प्रास्तमिथ्याप्रवादः
सकलगुणसमृद्धस्तस्य शिष्यः प्रसिद्धः । अभवद्भयनन्दी जैनधर्माभिनन्दीस्वमहिमजितसिन्धुर्भव्य लोकैकवन्धुः ॥ भव्याम्भोजविबेाधनोद्यतमतेर्भास्वत् समानत्विषः शिष्यस्तस्य गुणाकरस्य सुधियः श्रीवीरनन्दीत्यभूत् । स्वाधीनाखिलवाङ्मयस्य भुवनप्रख्यातकीर्त्तः सतां संसत्सु व्यजयन्त यस्य जयिनो वाचः कुतर्काङ्कुशाः ॥”
[ चन्द्रप्रभचरितप्रशस्तिः । श्लोकाः १, ३, ४, ]
$ "वरददिगुरुणो पासे से ऊण सयलसिद्धतं । सिरिकणयणंदिगुरुणा सत्तट्राणं समुद्दिटूढं ॥”
[Gommatasára, Karmakânda, verse 396,]

Page #52

INTRODUCTION.
xlv
Davva-samgaha or Dravya-samgraha,* the work which we are Dravya-samgraha. publishing as the first volume of our series, may be conveniently divided into three parts. The first part deals with the six Dravyas (substances) including the five Asti-Kâyas existing in and comprising this universe. This part extends from verse 1 to verse 27. The second part, comprising verses 28-39, deals with the seven Tattvas and nine Padârthas. The third part, consisting of verses 40-57, describes the way to attain liberation.
In the opening verse, along with the usual Mangalâcharaṇa, it is mentioned that Dravya consists of Jiva and Ajîva. In the second verse, Jiva is defined ; and the several characteristics of Jiva mentioned in this definition are taken up one by one in rerses 3-14, and a detailed consideration of the same is embodied therein. After this detailed description of Jira, the author proceeds to describe Ajiva in verse 15 which consists of Pudgala, Dharma, Adharma, Akâţâ and Kala, each of which is defined in verses 16-22. These five classes of Ajîva with Jîra make up the sis Dravyas existing in this universe.
Among these, Jîva, Pudgala, Dharma, Adharma and Akasa are called AstikÂyas (verse 23), the definition of which is given in the next verse. The first part ends after two more verses.
The second part deals with the seren Tattvas, viz., Asrava. Bandhana, Sam vara, Nirjarâ, Mokşa, Punya and Papa. These seren, together with Jiva and Ajira, are known as the nine Padârthas. Some again regard all these nine as Tattras. The different verieties of Asrava, Samvara, etc., are treated in detail in verses 29-38.
The third part begins with verse 39, in which and the next verse the means to attain liberation are stated, according to the ordinary and realistic points of view. Perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct which are essential to obtain liberation are then defined, and
* Manuscripts of Dravya-samgraha aro: Dravya-samgraba par Nemichandra [E. Leumann, A list of the Strassburg collection of Digambara manuscripts. (Wiener Zeitschrift für die kunde des Jorgenlandes, Vol. XI, page 297-312), Wien. 1897). There is also a MSS. of Dravya-saipgraha with Dravya-samgraha-sútra-vritti in the Govt. Oriental MSS. Library, Madras [Vide Alphabetical Index of MSS. in the Govt. Oriental MSS. Library, Madras, 1893.] Vide also notices of MSS. of Dravyasamgraha and its commentary in Notices of Sanskrit MSS. by Haraprasad Sastri, Vol. X, Nos. 3292 and 8293, the latter being a copy of the commentary by Brahmadeva, The printed editions are Vribad-dravya-samgraha, edited by Javaharlal Sastri (Raychandra Jaina Sastramåla No. 10) (Bombay) Dravya-saingraha published by Jaina Grantha-Ratnakara Office (Bombay), and Dravya-samgraha (Benares) 1900,

Page #53

xlvi
INTRODUCTION.
in this connection the importance of Dhyîna (meditation) is emphasised. In verse 49 we are introduced to the prayers of the Jainas loy wlich one should attempt to concentrate the inind upon the Arhats, Siddhas, Acharyas, Upadhyâyas and Sådhus. These five classes of beings are known as the fire Parameşthis, and their characteristics are described in verses 50-54. The work ends with a mention of the ellicacy of Dhyana (meditation).
The commentary on Dravya-samgrala which we publish herewith Pulmadera's come is composed by Bralımadera. Portions of this mentary. commentary have been quoted by Subhachandra in his commentary on a work entitled, Srimi-kârtikeyânupreksa. There is, therefore, no doubt that Bramhadeva must have lived before, or at least was the contemporary of, Subhachandra. The commentary on Svâmi-kârtikêyâ-nupreksî by Subhachandra was finished on the 10th of Magh, in the Vikrama year 16131 Sabhachandra wrote another work, named Pândava-Purâņa, at the end of which it is mentioned
I "THÉE ETUI Titi Ted F a: 1" [agafa:] Also श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदैवैविरचितस्य द्रव्यसंग्रहाभिधानग्रन्थस्य सम्बन्धिनी
श्रीब्रह्मदेवकृतवृत्तिः समाप्ता। * We mention this on the authority of a passage written by Pandit Javaharlal Sastri in his Introduction to V. . . . . page 11. There is evidence that subhachandra was well-versed in the works of Nemichandra. cf. त्रैलोक्यसार-गोमहसार-लब्धिसार-क्षपणसारादिशास्त्र-सरितपतिपारप्रात्तानां"
[ Pattavali printed in Jain Siddhanta-Bhaskar, a Part I, No. 4., page 45.] 1 Vide: "Aiya: qa ad and UTERII श्रीमच्छीशुभचन्द्रदेव-रचिता टीका सदा नन्दत"॥
[Prasasti of the commentary on Sramikârtikeyi-nuprekşü hy Subhachandra as quoted in Jaina Siddhanta Bhaskaraa Part I, No. 4 page 07]
Dr. Bhandarkar, however, in his Report on Sanskrit Mss. page 113 (Bombay), says Subhachandra finished his work on the 10th of Maglia in the year 1613 of Vikrama"
$ "श्रीमद्विक्रमभूपतेर्द्विकहते स्पष्टाष्टसंख्ये शते रम्येऽष्टाधिकवत्सरे सुखकरे भाद्रे द्वितीयान्तिथौ। श्रीमद्वाग्वरनिर्वृतीदमतुले श्रीशाकवाटे पुरे श्रीमच्छीपुरुषाभिधे विरचितं स्थयात् पुराणं चिरम् ॥" [ Pandava-Parana Prasasti verse 86. From a Mss, in Jaina Library, Arrah.
The place, sakabata Pura, where the work Pandava Purana was finishel, is Sangbara, where Subhachandra succeeded his guru in the Patta established in that place. The order of succession of Gurus of Sub achandra is as follows; Padmanandi, Sakala-karti, Bhubana-kîrti, Jianabhûşana, Vijayakîrti, Sabhachandra. For a further account of Subhachandra, the reader may refer to an article in Jaina Siddhanta Bhaskara, Part I, No. 4 pages 65-68,
er, in his traa Part 1, Wilkeri-nuprck

Page #54

INTRODUCTION.
xlvii
that it was finished in the Vikrama year 1608. Manuscripts of the commentary on Svâmi-kâr: kopi-nel and Pandava-Purâņa have been discovered from which we quote the above dates. This Subhachandra seems to be different from an author of the same name who comp - 1 Jõânirnava, etc.
Thus it is clear that the commentator, Brahmadeva, was born several centuries after Nemichandra. Consequently, the statements which he makes about the composition of works by Nemichandra must be read with caution and accepted only when the same are confirmed by other proofs. Keeping this fact in view, we are not inclined to accept, without any further evidence, the statement made by Bralımadeva, namely, that Nemichandra first wrote a small treatise, in twenty-six verses, entitled Laghu-dravyasamgralia, for a merchant named Soma, in the temple of the Tîrthankara Vuni Subrata, in the town Asrama of the ruler Sripala, under the King Bhoja of Dhârâ, in Mâlwa, and that subsequently Nemichandra enlarged the work and named it Vrihad-dravya-samgraha.* We do not find any indication of such a fact in the work itself, and in the last verse, Nemichandra has named his work to be "Davvasamgaha (or Dravya-samgraha and not "Vrilad-drarya-samgraha," as it would have been the case according to the statement of the commentator. Further, the supposition that Nemichandra flourished during the reign of Bhoja of Malwa makes his date later than what has been proved by inscriptions and authorities quoted before. For this reason we do not feel ourselves justified in agreeing with Pandit Javaharlal Såstri in holding that Nemichandra resided for a time in Malwa and then went to other places, especially as there is no certainty as to the Bhoja (for there are several kings of this name) inentioned in the commentary.
+" अथ मालवदेशे धारानामनगराधिपति-राजभाजदेवाभिधानकलिकालचक्रवर्तिसम्बन्धिनः श्रीपालमण्डलेश्वरस्य सम्बन्धिन्याश्रमनामनगरे श्रीमुनिसुव्रततीर्थकरचैत्यालये...सोमाभिधानराजश्रेष्ठिनो निमित्तं श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैः पूर्व षडविंशतिगाथाभिलघुद्रव्यसंग्रहं कृत्वा पश्चाद्विशेषतत्त्वपरिज्ञानार्थ विरचितस्य बृहद्व्यसंग्रहस्याधिकारशुद्धिपूर्वकत्वेन वृत्तिः प्रारभ्यते।"
[Introduction to the commentary by Brahma-deva.] In tho Mss. of Dravyasamgraha-sûtra-Vritti preserved in the Govt. Oriental Mss.. Library, Madras, the name of the merchant given is er instead of er

Page #55

xlviii
INTRODUCTION.
With these words as a preliminary, we leave the reader to peruse the following pages, hoping that the subject matter and the method of treatment adopted by the celebrated Jaina Acharya will meet with due justice in his hands according to the intrinsic merits underlying the same.

Page #56

SUBJECT-INDEX.
Page
The Dravyas, Jiva and Ajiva The characteristics of Jiva Jiva, according to Vyavahara and Nichaya Naya The two kinds of Upayoga The four kinds of Darsana Sub-divisions of Jūâna ... Jîva, according to Suddha Naya ... Jiva---without form, according to Nischaya Naya, and having forcu, according
Vyavahåra Naya Varieties of colour, taste, smell and touch ... Connection of Java with Karmas ... The fruits of Karmas-whether enjoyed by Jiva The extent and existence of Jiva .. Sthåvara and Trasa Jivas Jivas having, not having, and being without mind Badara and Sükşma Jivas Pary&pta and Aparyâpta Jivas The fourteen Gunasthanas The fourteen Margaņas ... Mukta Jivas ... The varieties of Ajiva ... The modifications of Pudgala Dharma Adharma The two kinds of Âkaka ... Lokakåsa and Alokákása ... Vyavahara and Paramarthika Kala Points of time The six kinds of Dravya The five Astikayas Definition of Astikaya ... Pradeśa in Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma, Â kasa and Kala Why Pudgala is Kaya? ... Definition of Pradeśa ... Bhavisrava and Dravyasrava The sub-divisions of Bhâvâsrava ... Characteristics of Dravyåsrava ... Bhava-bandha and Dravya-bandha ... Bandha, according to Prakriti, Sthiti, Anubhaga and Pradesa Bhâva-saņvara and Dravya-saip vara Varieties of Bhava-samvara

Page #57

SUBJECT-INDEX.
Page
The two kinds of Nirjará Bhava-moksa and Dravya-moksa ...
... 96 Punya and Papa
... 98 The Causes of Liberation...
... 100 The Soul, with reference to Liberation
... 101 Perfect knowledge ...
... 102 The three kinds of Samáropa .
... 103 Darsana ... The rise of Jñana and Darśana in Samsaris and Kevalis
106 Charitra ... Perfect conduct The importance of Dhyana How to succeed in meditation The meditation of Mantras Who is an Arbat? Who is a Siddha ? Who is an Acharya ? Who is an Upadhyâya ? Who is a Sadhu ? Nischaya Dhyana Excellent meditation ...
... 121 The efficacy of practising penances, keeping vows and reading Scriptures ...
113

Page #58

Ç64-İTE: DRAVYA-SAMGRAHA
pped by the hos boon described. Shiva. poi Day
जीवमजीवं दव्वं जिणवरवसहेण जेण णिदिडं।
देविंदविंदवंदं वंदे तं सव्वदा सिरसा ॥ १ ॥ Jîvamajîvam Davvam jiņavaravasahena jeņa şiddittham Devinda-vinda-vandam vande tam savvadâ sirasa-(1).
Padapatha. Jeņa, by whom. ÄTITUTËT Jiņavaravasahena, the greatest of the great Jinas. Jivamajîvan, Jiva and Ajîva. sei Davvam, the Dravya. fafen Niddittham, has been described. razlagie Devin. davindavandam, worshipped by the host of Indras. Tam, him. 4ęt Savvadâ, always. RTET Sirasâ, with the head. Vande, salute.
1. I always salute with my head that eminent one among the great Jinas, who is worshipped by the host of Indras and who has described the Dravyas (substances), Jîva and Ajiva.
COMMENTARY. The title of this work ‘Dravya-Samgraha' being interpreted literally means "A compendium of Dravyas.” According to the Jaina philosophy, the component factor of the universe is Dravya (substance), which is sub livided into Jiva (living) and Ajira (non-living) substances. Everything in this universe is either Jiva or
* Sanskrit rendering: जीवमजीवं द्रव्यं जिनवरवृषभेण येन निर्दिष्टम् । देवेन्द्र वृन्दवन्द्य वन्दे तं सर्वदा शिरला ॥२॥ Ji vamajívam dravyam Jinavaravrisabhena yena nirddistai Devendravrindavand yum vande tam sarvvada sirasi-(L.)

Page #59

2
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Ajiva or a resultant of these. The author of Dravya-Samgraha has fully described Dravya with its classes and sub-classes in verses 1-38 of this work. Jiva, the first variety of Dravya, is defined in verse 2 and a detailed explanation of this definition is given in verses 3-14. Ajîva, the second variety of Dravya, is next described with its subdivisions in verses 15-27.
The first verse of this work is nothing but the usual Mangalàcharan, in which the author salutes Mahavira, the twenty-fourth Tirthankara of the Jainas. He is called here the Eminent One among the great Jinas. The word Jina literally means "the Victor". One who has freed himself from the bondage of Karma by conquering Râga (attachment) and Dvesa. (Aversion) is called a Jina by the Jainas. In Buddhist scripture the word Jina is often used as a synonym to Buddha. In the lexicon called Amarakosa and in popular Sanskrit literature, the use of the word Jina to signify Buddha is too common.† The Buddhists take the word Jina to mean one who has conquered Mâra. But the word Jina is used in a special sense by the Jainas. The Ganadharas or disciples of the Tirthankaras and the Tirthankaras themselves are known as Jinas, Jinendras, Jinesvaras, etc. [See Appendix A.]
Lord Mahâvira has been saluted at the beginning of almost all the later works of the Jainas. Here it is said that he is worshipped by the Indras. Indras are Gods who possess special excellent powers["quit: Tattvartha-raja-vârttika by Akalanka Deva. IV. 4. 1.] According to Jaina eschatology there are four kinds of Gods, dwelling in four different spheres, known respectively as Bhavana, Vyantara, Jyotisa and Vaimânika. [See Appendix B.] The Vaimânika region is again subdivided into Kalpa and Kalpâtîta spheres. Indras are a higher order of Gods who dwell in Bhavana, Vyantara and Jyotisa regions and the Kalpa sphere only of the Vaimanika region. There are no Indras in the Kalpâtîta sphere.
" सर्वज्ञः सुगता बुद्धो धर्मराजस्तथागतः ।
समन्तभद्रो भगवान् मारजिल्लोकजिज्जिनः ॥” – Amarakosa. I. lines 25, 26 We quote only one instance among many :
“à‹ Arayfafafafàr geì faa: qrg a: 1”
]
In the Jaina work on Nyaya called Pariksâmukha, Jina is used in the same
sense, e.g.,
"नमोजिनाय दुर्वार-मार-वीर-मदच्छिदे ।”
[Nagananda by Sriharga.

Page #60

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Ajiva or a resultant of these. The author of Dravya-Samg fully described Dravya with its classes and sub-classes 1-38 of this work. Jiva, the first variety of Dravya, is denneu in verse 2 and a detailed explanation of this definition is given in verses 3-14. Ajiva, the second variety of Dravya, is next described with its subdivisions in verses 15-27.
The first verse of this work is nothing but the usual Mangalacharan, in which the author salutes Mahâvîra, the twenty-fourth Tîrthaņkara of the Jainas. He is called here the Eninent One among the great Jinas. The word Jina literally means "the Victor”. One who has freed himself from the bondage of Karma by conquering Râga (attachment) and Dveşa (Aversion) is called a Jina by the Jainas. In Buddhist scripture the word Jina is often used as a synonym to Buddha. In the lexicon called Amarakoşa" and in popular Sanskrit literature, the use of the word Jina to signify Buddha is too common. The Buddhists take the word Jina to mean one who has conquered Mâra. † But the word Jina is used in a special sense by the Jainas.
The Gañadharas or disciples of the Tirthaņkaras and the Tirthan karas themselves are known as Jinas, Jinendras, Jinesvaras, etc. (See Appendix A.]
Lord Mahârîra has been saluted at the beginning of almost all the later works of the Jainas. Here it is said that he is worshipped by the Indras. Indras are Gods who possess special excellent powers ["prigaruffe-927: Tattvârtha-râja-vârttika by Akalanka Deva. IV.4. 1.] According to Jaina eschatology there are four kinds of Gods, dwelling in four different spheres, known respectively as Bhavana, Vyantara, Jyotişa and Vaimânika. [See Appendix B.] The Vaimânika region is again subdivided into Kalpa and Kalpâtîta spheres. Indras are a higher order of Gods who dwell in Bhavana, Vyantara and Jyotişa regions and the Kalpa sphere only of the Vaimânika region. There are no Indras in the Kalpâtita sphere.
*" सर्वज्ञः सुगतो बुद्धो धर्मराजस्तथागतः।
FARTHET HTETET Argieffra:'-Amarakoşa. I, lines 25, 26.
We quote only one instance among many :so Arauffragedi get fara: qa a: 1"
[Någånanda by Sriharşa. ] In the Jaina work on Nykya called Pariksmukha, Jina is used in the same sense, e.g.,
"Tal frara gaft-ar-att-Agreea I"

Page #61

DRAVY A-SAMGRAHA, 1.
Besides these Indras among Gods, there are also others among men and among the lower animals.
There is a difference of opinion between the two principal sects of the Jainas as to the number of Indras. "The Svetâmbaras assert that there are twelve heavens and sixty-four Indras ; ” but "the Digambaras maintain that there are sixteen heavens and one hundred Olympian monarchs (Indras)." From a verse † found in most of the commentaries on Digambara Jaina works, we learn that “there are forty Indras among the Gods who dwell in Bhavana (sphere), thirty-two among the Gods (who live in) Vyantara (sphere), twenty-four among the Gods (living in) Kalpa (sphere), two among the Jyotişa or planetary Gods, the sun and the moon, (one among) men and (one among) the Tiryaks # (i.e., all creatures excluding Gods, men and inmates of hell)."
Mahâvîra is said to have been the propounder of all the Jaina Canonical works. The wrong theory that Mahåvira is the founder of Jainism and that Jainism is an offshoot of Buddhism, las long ago been exploded ; and when we say that there is a tradition that Mahavîra spoke to his disciples what has been embodied in the Canonical works of the Jainas, it must be understood that, though the fundamental truths of Jainism were preached long before Mahậvira, it was after the Nirvíņa of this last Tirthankara that the teachings of Jainism were reduced to writing which formed the basis of the Jaina Canonical works now extant.
The Angas which are the Canonical works of the Svetâmbara sect of the Jainas are said to have been dictated by the fifth Gaņa-. dhara Sudharma Svámi to his disciple, Jambu Svâmi, when the latter asked the former to explain the tenets of Jainism as laid down by Mahavira. In the Abgas we find questions like this: "What has been laid down by Lord Mahavira, the Tirthankara, on such and such a matter?" $ put to Sudharmâ Svâmi by his disciple,
* Asiatic Resoarches, Vol. XVII, p. 289.
भवणालय चालीसा विंतरदेवाण हेांति बत्तीसा। कप्पामर चउबीसा चंदो सूरो गारो तिरमो॥ # "drage aan afectarat: 1'.
[Tattvärthadhigama Sûtra by Umasvami, IV. 27.] “समोणं भगवया महावीरेणं आइगरेणं तित्थगरेणं...""के अहे पण्णते।"
-Gb&tridharakatlanga. Introduction. A agr HERANU Pepue 1-Vipáka Sutrânga. Introduction.

Page #62

4
Jambu Svami. Further, in the Angas there are sentences spoken by Sudharma Svâmi to the effect: "I am telling you such and such a matter, as described by Lord Mahavira."* From passages like these, it becomes certain that Mahavira is the earliest authority to which the existing Jaina Canonical works refer.
The Digambaras, however, deny the authority of the Angas and say that the original Canonical works have perished during the first century after the Nirvâna of Mahavira; but they also maintain that the tenets of Jainism were made popular by Lord Mahâvira. The tradition of both the Jain sects thus agree in attributing to Mahavira the popular exposition of the tenets of Jainism. This is the reason why we most frequently find Mahâvira worshipped by the Jaina writers in the opening verses of their Works as the great propounder of the Truths of their religion. Here also Nemichandra, the author of Dravya-Samgraha, seems to have saluted Mahavira as the propounder of Dravya, which is the subject-matter of the present work. The word "Jiva" is usually translated as "Soul," "Living being, Consciousness," etc., and Ajîva as things without life," "non-living substance," etc., but we shall use the original words throughout the translation. The accurate meaning of these terms will be understood from the verses which follow, and which deal with the distinguishing characteristics of each of these substances.
"
دو
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
$
citaì zasìnmeì agiâ zar aèzafîaroÌ I भोत्ता संसारत्थो सिद्धो सो विस्ससोडूढगई ॥ २ ॥ Jivo uvaogamao amutti kattâ sadehaparimâņo. Bhottâ samsârattho siddho so vissasoḍḍhagai-(2)
Padapatha.- Jivo, Jiva. a Uvaogamao, characterised by upayoga. Amutti, formless. Kattâ, agent. Sadeha parimâno, equal in extent to its own body. Bhottâ, enjoyer. Samsarattho, being in the Samsâra fe Siddho, siddha. So, he. facerent Vissasoddhagai, having a natural upward motion.
2. Jiva is characterised by upayogâ, is formless * "वोच्छामि श्रणुपुवीए जह भणियाणि भगवया । " - Praśna-vyakaranaiga. VI.
Sanskrit rendering:
sha: sqàınaz: aqfa': zaf æègqftaru: |
Àrea deicey: faz: a fastar zgʻanfa: || 2 11 Jivaḥ upayogamayaḥ amurtiḥ karta svadehaparimâṇaḥ. Bhokta samsarasthaḥ siddhaḥ sa visrasâ arddhvagatiḥ-(2.)

Page #63

DRAVYA-SAMGRAHA, 2.
and an agent, has the same extent as its own body, is the enjoyer (of the fruits of Karma), exists in samsâra, is Siddha and has a characteristic upward motion
COMMENTARY. In this verse the author lays down the distinguishing characteristics of Jiva. The nine characteristics of Jiva mentioned in this verse will be taken up one by one in verses 4-14, and a full explanation of them will be given in the notes to the said verses. Brahmadeva in his Commentary on Dravya-Samgraha has mentioned in connection with this verse that each of these characteristics of Jiva is mentioned in order to differentiate the Jaina conception of
Jiva' from that of Sankhya, Nyâya, Mîmâmsâ, Charvaka, Sadasiva and Bauddha systems of philosophy. His words are as follows:
"frafare: Flatsgfa, slagsgia u de afa, ha जीवस्थापन भट्टचार्वाकद्वयं प्रति, कर्मकर्तृत्वस्थापनं सांख्य प्रति, स्वदेहप्रमिति-स्थापन नैयायिक-मीमांसक-सांख्य-त्रय प्रति, कर्मभक्तित्व-व्याख्यान बौद्ध प्रति, संसारस्थ-व्याख्यानं सदाशिवं प्रति, सिद्धत्व-व्याख्यान भट्ट-चार्वाकद्वय प्रति, ऊद ध्वगति-स्वभावकथनं माण्डलिक-ग्रन्थकारं प्रति इति मतार्थो ज्ञातव्यः।" i.e., Jiva is established to (refute) Charvaka, its characteristic of having upayoga consisting of Jñana and Darsan is said to (refute the followers of Nyâya, that of Jiva being formless to (refute) Blatta (i.e., those who follow Kumârila Bhatta, the propounder of one branch of Mimâmsâ philosophy) and Chârvaka, that of the agency of Karma to (refute the) Sankhya (view), that of having the same extent of its body is expressed to refute the three, viz., the Nyâya, Mimâmsâ and Sânklıya views, that of the enjoyment of (the fruits of) Karma is said to refute the Buddhistic view, that of being in the Samsara to refute Sadasiva, that of being Siddha to refute Bhatta and Charvaka, and that of having an upward motion to refute views of all other writers."
It should be remembered that, as the Hindu and the Buddhist philosophers omitted no opportunity to refute the views of the Jaina philosophy, so also the Jain philosophers on their part tried to refute the views of their opponents. It is a special feature of nearly every system of Indian philosophy to proceed to maintain its own views after refuting those of other systems. Examples of such refutation by Hindu philosophers may be found in Vedanta Sûtra, Chapter II, Padas I and II, and Sankhya Satra, Chapter V. The refutation of the views of the Hindu systems of philosophy may, on the other

Page #64

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
hand, be found in numerous Jaina works, such as Ratná karávatârikâ. Syâdavâdamanjari, Prameyakamalamartanda, etc., etc.
In this verse also Jiva is recognised as against the Chárvá ka view, which reconiscs no proof but Pratyaksa which is only derived through the senses. The Nyâya system recognises the difference between a quality and the possessor of a quality ( TUTUH: ); but in this verse, by saying that Jiva consists of the quality upayoga which is made up of Jñana and Darsana, that theory of Nyâya is upset. Similarly, by saying that Jiva is the agent of all actions, the Sankhya theory that Puruşa is indifferent (SCIE : ), is denied. The other characteristics also deny in this manner the views of Mîmâmsá, Buddhistic and other systeins of philosophy. These will be further explained in notes to verses 4-14. But it should be remembered that the author does not directly proceed to refute the views of the other systems of philosophy, for that would be entirely impossible in a compendium like this. What the commentator, therefore, suggests, is that by laying down this definition of Jiva, the author has incidentally denied the opposite views of other systems of philosophy.
For a brief account of the tenets of different systems of philosophy, we refer the reader to Sarvadarsansangalia of Madhavacharya (Ed. by Cowell) in which the account of Jaina philosophy, under the head of "Århat Darsan," is worthy of notice as being written by a non-Jaina author who, though not very enthusiastic about Jainism, tried his best to be impartial.
The following verse from Pañchâstikêyazalayasira by Kundakundacharya, is exactly similar to this verse of Dravya-Samgraha :
जीवोत्ति हवदि चेदा उपयोगविसेसिदो पहू कत्ता । भोत्ता य देहमत्तो ण हि मुत्तो कम्मसंजुत्तो॥
(9stre14844448T: I 301] i.e., “Jiva is conscious, formless, characterised by upayoga, attached to Karma, the lord, the agent, the enjoyer (of the fruits of Karma), the pervader of bodies (large or small.)”.
The only characteristic of Jiva mentioned in Dravya-Samgraha but not found in the above verse, is that of having an upward motion; but this is mentioned in the next verse of Pañchâstikayasa. mayasâra :
"कम्ममलविष्पमुक्को उढढं लोगस्स अंतमधिगंता ।"

Page #65

DRAVYA-SAMGRAHA, 3.
i.e., "That which goes upward to the end of Loka, being freed from the impurity of Karma."
तिक्काले चदुपाणा इंदिय बलमाउ श्राणपाणो य ।
azgını eì shaì fuaquadì z àzur aeA ||ZU® Tikkâle chadupânâ indiya balamâu âṇapâņo ya Vavahârâ so jîvo nichchayanayado du chedanâ jassa-(3). Padapatha. Vavahârâ, according to Vyavahâra Naya. fa Tikkale, in three kinds of time. f Indiya, Indriya (the senses).a Balam, force. Au, Life. Anapano, respiration. Ya, also. Du, but चिण्यदा Nichchayanayado, Jassa, whose. Chedapâ, conscious
Chadupânâ, the four Prânas. according to Nischaya Naya ness. So, he. r Jivo, Jiva.
3. According to Vyavahâra Naya, that is called Jiva, which is possessed of four Prâņas, viz., Indriya (the senses), Bala (force), Ayu (life) and Âṇa-prâṇa (respiration) in the three periods of time (viz., the present, the past and the future), and according to Nischaya Naya, that which has consciousness is called Jiva.
COMMENTARY.
7
Vyavahâra and Nischaya Naya is thus distinguished in Dravyânuyogatarkana of Bhoja:
"तेनेदं भाष्यसंदिष्ट' गृहीतव्यं विनिश्चयम् ।
तत्वार्थ निश्चयो वक्ति व्यवहारो जनादितम् ॥"
[ द्रव्यानुयोगतर्कणा । ८२३ । ]
i. e., "Therefore, this is to be understood as described in the Bhâşya (Visesavasyaka-bhâşya, a celebrated Jaina work) that Nischaya narrates the real thing and Vyavahâra narrates things in the popular way." Vyavahara Naya, therefore, is the ordinary or common sense point of view in which we speak every day about the things of this world. But Nischaya Naya is the realistic point of view, which attempts an accurate description of the realities which are over
*Sanskrit rendering:
त्रिकाले चतुः प्राणाः इंद्रियं बलं आयुः आणप्राणः च । व्यवहारात् स जीवः निश्चयनयतः तु चेतना यस्य ॥ ३ ॥ Trikåle chatuḥprânâḥ indriyam balam âyuh ânaprâṇaḥ cha Vyavahârât sa jîvah nischayanayatah tu chetanâ yasya-(3).

Page #66

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
"C
looked in our everyday parlance. For example, we ordinarily say jar of honey;" but to be accurate we must say a jar of clay or some other substance containing honey." The characteristics of Jiva will be examined from both these points of view in the following verses.
*Sanskrit rendering:
उपयोगः द्विविकल्पः दर्शनं ज्ञानं च दर्शनं चतुर्द्धा !
चक्षुः प्रचक्षुः अवधिः दर्शनं अथ केवलं शेयम् ॥ ४ ॥
"C
Here it is said that ordinarily we say that Jiva (Living Substance) possesses the five senses, Sight, Hearing, Touch, Taste and Smell, the three forces of thought, word and action, life and respiration. Indriya (the five senses), Bala (the three forces of thought, word and action), Ayu (life) and Anapr.na (respiration)these four are called the four Prânas of Jivas in the past, present and the future. The following verse from Panchastikfyasamayasira is parallel to this verse of Dravya-Simgraha :
"पाहिं चदुहिं जीवदि जीवस्सदि जो हु जीविदा पुव्वं । सो जीव पाणा पुण बलमिंदियमाउ उस्लासेो ॥" [ पञ्चास्तिकायसमयसारः । ३० । ]
i. e., "That is Jiva which lives, will live or has lived formerly by four Prânas. The Pranas are Bala (force), Indriya (the senses), Ayu (Life) and Uchchhâsa (Respiration)."
Thus, from the ordinary point of view (Vyavahara Naya), we regard Jiva to possess a period of life, during which its characteristics are respiration and the employment of the five senses and the three forces of thought, word and action. But from the realistic point of view, Jîva is distinguished by its own great quality, viz., consciousness.
zasìnì giaqcqì ¿au rů a żay azur | ang yang ali jawau kad ji | 8 || * Uvaogo duviyappo damsana nanam cha damsanam chadudhâ,
Chakkhu achakkhu ohi dayanamadha kevalam neyam-(4).
Padapatha. Uvaogo, Upayoga. a Duviyappo, of two varieties Damsanam, Darsana. Cha, and. Nânam, jñâna. Damsanam Dargana. Chadudhâ, of four kinds. Neyam, is to be known Chak khu-achakkhu-ohi-Damsanam, the Darsana like Chaksu
--
Upayogah dvivikalpaḥ darsanam janam cha darsanam chatarddha Chaksuḥ achaksuḥ avadhiḥ darsanam atha kevalam jucyam-(4).
a

Page #67

DRAVY A-SAMGRAHA, 4.
Achaksu and Avadhi. w Adha, then. Kevalam, Kevala. et Damsapam, Darsana.
4. Upayoga is of two kinds, Darsana and Jõâna. Darsana is of four kinds. Darsana is known to be (divided into) Chakşu, Achaksu, Avadhi and Kevala.
COMMENTARY. Verses parallel to these are found in Pañchâstikayasamayasára, as follows:
"उवोगो स्खल दुविहोणाणेण य दंसणेण संजत्तो।
जीवस्स सबकालं अणण्णाभूदं वियाणीहि ॥ दसणमवि चखुजुदं अचखुजुदमवि य ओहिण सहियं । Purtagad are alle quoi Il
( ferragedett: 1 80, 82] i.e.," Upayoga is of two kinds, being connected with Jñana and Darsana : know that this Upayoga is at all times inseparable from Jiva. Darsana also is said to be with Chakşu, Achakşu, Avadhi and the endless and eternal Kevala."
Upayoga is the resultant of consciousness which, according to Nischaya Naya or realistic point of view, is the sole characteristic of Jiva. Roughly, Upayoga may be said to be a sort of inclination which arises from consciousness. This inclination is either towards Darsana or towards Jñana. The difference between Darsana and Jñâna consists in this, that in the former the details are not perceived, while in the latter the letails are also known. "Before we know things in a detailed way, there is the stage where we simply see, bear, or otherwise become conscious of it in a general way, without going into its ins and onts. We simply know it as belonging to a class, we may know it as a borse, for instance, without going into any further details as to its individual characteristics. This is the first stage of knowledge; it may be called detail-less knowledge or indefinite cognition (Harsana). If this stage is not experienced, there can be no knowledge of the thing."* Cognition of the details consists in Jñana (kqowledge).
Darsana is thus understood to be "cognition in an undifferentiated way......yon see a picture, for instance, but you do not go into the details of it ; you just know in a general way that it is a picture." +
* Jainism by Herbert Warren, p. 29.
The Karma Philosophy' by V. R. Gandhi, pp. 5-6,

Page #68

10
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Jiva, according to Jaina philosophy, consists of infinite Jñana and Darsana, but certain classes of Karma tend to obscure these. Darsana is of four kinds, Chakşu, Achakşu, Avadhi and Kevala ; so there are also four kinds of Karma which obscure each of these varieties. When there is a cessatiou or mitigation (7711937A) of one or more of these varieties of Karma, the corresponding class or classes of Darsana is or are evolved. Thus, by the removal of these Karmas, which obscure the Darsana which is received through the eye, a Jiva can see through the eyes. This is Chakşu Darsana (Darsana through the eye). Again, by the removal of that Karma which obscure the Darsana through any sense other than the eye, or minil, a Jiva can cognise through the four organs of sense-ear, nose, tongue or skin, and through the mind. This is called Achakşu Darsana (Darsana not through the eye). Similarly, when Karmas obscuring Avadki Darsana are removed, a Jiva can have Avadhi Darsana (psychic knowledge, limited by space and time and obtained directly by the soul, e.g., clairvoyance'. Lastly, by the removal of the Karmas which obscure Kevala Darsana, a Jiva can have Kevala (or perfect) Darsana (in which everything in the three worlds existent in the present, past and the future is at orce cognised)
Besides the four varieties of Karmas oscuring Darsana already mentioned, there are also five others mentioned by Umásvâmi, e.g., Nidra (sleep), Nidrânidrá (Deep sleep), Prachala (Trance), Prachala prachalâ (Drowsiness) and Styânagriddlhi (Somnambulistic state) These, together with the Karmas obscuring Chakşu, Achakşu, Avadhi and Kevala Daryana already mentioned, make up nine Darsankvaranîya Karmas.]
णाणं अट्ठवियप्पं मदिसुदोही अणाणणाणाणि । मणपजय केवलमवि पच्चकखपरोक्खभेयं च ॥ ५ ॥
Ņâņam atthaviyappam madisudachi aņâņaņânâņi * "चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रा-निद्रानिद्रा-प्रचला-प्रचलाप्रचला-स्त्यानगृद्ध.
21"-[Tattarthadhigama Sátra, VIII. 7.] t Sanskrit rendering:
शानं अष्टविकल्पं मतिश्रुत-अवधयः अज्ञानज्ञानानि । मनापर्ययः केवलम् अपि प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च ॥५॥ Jhanam aştavikalpa mati-sruta-avadhayaḥ ajõânajñávani, Manaḥ-paryayaḥ kevalam api pratyakşa-paroksa-bhedam cha-15).

Page #69

DRAVY A-SAMGRAHA, 5.
Maņapajjaya kevalamavi pachchakkha-parokkha
vheyam cha (5).
Pada pâtha.-regut perturorfa Matisuda-ohi apânapâpâni, the Jñâna and Ajñana of Mati, Sruta and Avadhi. a Avi, also. 412 Nanapajjaya, Mapaḥ paryaya. asi Kevalam, kevala. Nâpam, Jñana. grazcu Atthaviyappam, of eight varieties. Cha, also. 479-4249- Pachchakkha-parokkhavheyam, has the varieties Pratyakșa and Parokşa.
5. Jõâna is of eight kinds, viz., Jõâna and Ajpânâ of Mati, Sruta and Avadhi, Manah-paryaya and Kevala. (It is) also divided into Pratyakșa and Parokşa (from another point of view).
COMMENTARY. In the previous verse, the first stage of cognition, viz., Darsana (undifferentiated knowledge) has been described. In this verse the next stage, Jñâna detailed knowledge), with its varieties, is being described.
The eight kinds of Jñana are (1) Mati Jñana, (2) Sruta Jñâna, (3) Avadhi Jūâna, (4) Manah-paryaya Jñâna, (5) Kevala Jñana, (6) Kumati or Ajñana of Mati, (7) Ku-śruta or Ajna na of Śruta and (8) Vibhangåvadhi or Ajñâna of Avadhi.
Kundakundáchârya bas summed up all of them in the following verse :--
"आभिणिवाधिसदोधिमणकेवलाणि णणाणि पंचभेयाणि । कुमादिसुद-विभंगाणि य तिण्णि विणाणेहिं संजुत्ते ॥"
[querenterruera: 1 891] i.e., "Abhiņibodhika or Mati, Sruta, Avadhi, Manah-paryaya and Kevala--these are the five varieties of Jñana. Kumati, K 11-sruta and Vibhanga - these three also are connected with Jñana."
The three last-mentioned are nothing but false knowledge of the first three. It will, therefore, be sufficient to explain the first five · varieties only of Jñâna. Umâsvâmi has also mentioned them in Satra 9, Chapter 1 of Tattvarthâdhigama Sutra. [1.9., "Afanara #aqu in a " ]. It should be remembered that these varieties of Jñâna constitute the two sorts of Pramâņas recognised in Jaina Philosophy [“ a JATI” acarte 180]
Mati Jñana is knowledge derived through the senses, including the knowledge which arises from the activity of the mind. Sruta Jñâna is knowledge derived through symbols or signs (e.g., words which are symbols of ideas, gestures, etc.). Avadhi Jñâna is the psychic

Page #70

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
knowledge which is directly acquired by the soul without the medium of the activity of the mind or the senses. Knowledge in the hypnotic state may be cited as an example of Avadhi Jñana. Vanah-parrara Jõâna is the knowledge of the ideas and thoughts of others. Mind reading is an instance of this kind of knowledge. Kevala Jõâna is omniscience or knowledge unlimited as to space, time or object.
In our everyday life we have Mati Jñana and Sruta Jūâna. but there are instances, though rare, of persons who, under a hypnotic trance, bave knowledge of certain things (Avadhi Jñana) and of persons who can read the thoughts of others (Manah-paryaya Jñâna). Though the exact nature of the last two kinds of knowledge have not yet been understood, there is no doubt of the possibility of their existence. The mention, therefore, of these kinds of huowledge by ancient Jaina writers proves that at that time there were evidences which led them to believe in these two forms of knowledge. The occult powers attainable by Yogis which are inentioned in Yoga Philosophy of the Hindus also support the view that in ancient India occult sciences were by no means unknown. The last-mentioned knowledge, Kevala-Jõâna or omniscience, which correspond to the knowledge of the sages called Sarvajñas or Trikaladarsis in the Purâņas of the Hindus, is, according to the Jaina tradition, only possessed by those who have reached the higbest point of elevation. The Tirthankaras and Gaņadharas are said to possess such a kind of knowledge.
Though it is not possible to understand the real nature of knowledges called Avadhi Jñana, Manah-la Jñana and Kevala Jõâna, we can describe fully the remaining two kinds of knowledge, riz., Śruta Jñana and Mati Jñana. Sruta Jñana is knowledge derived from words spoken by a person, from reading books, from seeing gestures or facial expressions and from all other kinds of symbols or signs. Mati Jñana requires much detailed consideration ; for it gives us an idea of that part of the Jaina psychology which treats of Perception and Memory.
In Jaina psychology four stages in Mati Jñóna are usually recognised. These are called (1) Avagraha,* (2) Iha, (3) Avâya and (4) Dhâraņâ.
opeller I” I. 17. “gattage: 1 ” I. 18–
Satra.

Page #71

DRAVYA-SAMGRADA, 5.
In works on Jaina Nyâya philosophy, we find that Pramâņa is of two kinds-Pratyakşa (independent) and Parokşa (dependent). Pratyakşa is clear knowledge or cognition that this object is of such and such a character, without depending upon any other kind of knowledge. That cognition, which is not clear by itself, i.e., that which depends upon some other kind of knowledge is Parokya. Pratyaksa or independent knowledge is of two kinds, Sânvyavabârika and Paramarthika. Sânvyavahârika again is of two kinds, riz., Indriya-nivandbana (caused through the senses) and Anindriya-nirandhana (not caused through the senses. The senses recognised in Jaina philosophy are the eye, the ear, the nose, the tongue and the skin. Mind (Manas) is called No-indriya or Anindriyat (Not Indriya). This Sânvyavalârika variety of Pratyakşa is what we have in our everyday life. The processes of Perception and Memory are dependent upon this variety of Pratyakşa only. We shall, therefore, deal with Sânvyavahârika Pratyakşa leaving aside Pâramârthika Pratyakşa
*"प्रमाणं द्विधा।" I. 1.9. "प्रत्यक्षंच परोक्ष च।" 1. 1. 10. "विशदः प्रत्यक्ष। 1. 1. 13. "प्रमाणान्तरानपेक्षेदन्तया प्रतिभासा वा वैशद्यम् ।” I. 1. 14. "अविशदः परोक्षम् ।" I. 2. 1.- [Pramana Mimamsi.]. "तद्वधा ।"II.1. "प्रत्यक्षतरभेदात्।" 11. 2. "विशदं प्रत्यक्षं।" II. 3.
प्रतीत्यन्तराव्यवधानेन विशेषवत्तया वा प्रतिभासन वैशद्यम् ।" II. 4.
"परोक्षमितरत् ।" III. 1.-[Pariksamukha shtra.] "तद् द्विभेदं प्रत्यक्षं च परोक्षं च ।" II. 1. "स्पष्टं प्रत्यक्षम् ।" II. 2. "अनुमानाद्याधिक्येन विशेषप्रकाशनं स्पष्टत्वम् ।" II. 3. “अस्पष्ट
परोक्षम् ।" III. 1.-[Pramana-Naya-tattvalokalankāra]. "तद् द्विप्रकारं सांव्यवहारिक पारमार्थिकं च ।" तत्राद्य द्विविधमिन्द्रियनिबन्धनमनिन्द्रियनिबन्धन च ।"
[Pramaya-Naya-tattvalokalankara, II. 4.5]. "इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्त देशतः सांव्यवहारिकम् ।"
[Pariksa-mukha Sätra, II. 5). "स्पर्शरसगन्धरूपशब्दग्रहणलक्षणानि स्पर्शनरसनघ्राणचक्षःश्रोत्राणीन्द्रि
याणि ।" I. I.22.-[Pramana Mimamsā]. "मनोऽनिन्द्रियमिति नो इन्द्रियमिति च उच्यते।"
[Pramana Mimamsa Vritti]--

Page #72

14
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
which includes the little understood occult knowledges-Avadhi, Manab-paryaya and Kevala mentioned previously.
Saturabahára is the act of satisfying a desire to cognize. ["fiftfia: EFEIRATETETT TETT: TEIT: 1" Pramana Mimâmsá Vritti] This is the essence of Sînvyavahârika Pratyak a which, according to Jaina philosophers, is of four kinds, viz. Avagraha, Iha, Avaya, and Dhâraņâ.† These four are identical with the four stages of Mati Jñâna already mentioned by us, and we shall 10 proceed to explain each of these four varieties.
The first stage, Aragraha, consists in the general knowledge of an object when it is brought into contact with a sense organ. First of all, there is an excitation in the sense organ by the stimulus (viz., the object present in the outside world). Then there is an excitation in the consciousness. Thus, in the first stage a person is barely conscious of the existence of an object. I
The second stage, Ihâ, consists in the desire to know the parti. culars of the objects, e.g.. a desire to know whether it is this or that. Thus, similarities and differences of this object with other objects become the subject of consciousness in this stage.
* Paramarthika Pratyakşa is divided into classes, Sakala (Perfect) and Vikala (Imperfect). Kerala Jnana comes under Sakala and Avadbi and Manah-Paryaya come under Vikala Pratyakşa.
"तविकलं सकलं च ।" "तत्र विकलमवधिमनःपर्ययज्ञानरूपतया à 1" " ... # a 1"
(Pramâņa-Naya-tattvålokálankara. I. 19, 20 and 23). Hemachandra also mentions Kevala, Aradhi and Manah-paryaya under Pratyakşa ["तत-सर्वथावरणविलये चेतनस्य स्वरूपाविर्भावा मख्यं केवलम ।"
"Tara aftaa:qarat PP-Praniaya Mimamså. I. 1. 15 and 18] +एतद्वितयमवग्रहहावायधारणाभेदादेकशश्चतुर्विकल्पम् ।"
(Pramana-Naya-tattválokálaykára. II. 6. "इन्द्रियमनोनिमित्तोऽवग्रहहावायधारणात्मा सांव्यवहारिकम् ।"
[Pramana Miunâmsa I. 1. 21.] For a detailed account of this part of Jaina philosophy, the reader may refer to my translation of Pramana Mimamså, published in the Jaina Gazette, 1915.
I" ParaRTA TATAROT- a-AHASTITE Toaमाधमवान्तर-सामान्याकार-विशिष्टवस्तुग्रहणमवग्रहः।"
[Pramana-Naya-tattválokâlankara II. 7.] "Terindra garacanai–ABİLEUATUE: 1"
[Pramåņa Mimamsa. 1. 1. 27] ६ “अवगृहीतार्थविशेषाकाङ्क्षणमीहा ।"
[Pramåņa Nayatattválokálankâra. II. 8.] "YepTafe TEHTUHIET " [Pramana-Mîmamsa I. 1. 28).

Page #73

DRAVY A-SAMGRAHA, 5.
15
In the first stage (Avagraba), we have for example simply the knowledge of a man, but in the second stage (Thá) we desire to know the particulars of this man, e.9., whether he is a resident of Karnâta or Lâta country, etc.
In the third stage, Avâya, there is a definite finding of the particulars which we desired to know in the second stage. The second stage is merely an attempt to know the particulars, while the third stage consists of the ascertainment of these particulars.f
The fourth stage, Dhâraņâ, consists of the lasting impression which results after the object, with its particulars, is definitely ascertained. It is this impression (ÁFAIT) which enables us to remember the object afterwards. Memory, therefore, is the result of these four successive stages of Mati Jnana.
Now we shall turn to that part of verse 5 of Dravya-Samgraha which, after laying down the eight varieties of Jnâna, says that it may also be divided into two classes from another point of view. These two classes are respectively known as Pratyakşa and Parokşa.
We have already given a detailed account of Pratyakşa, and it now remains to narrate briefly Parokya knowledge.
Parokşa knowledge is said to be of five kinds : (1) Smarana, (2) Pratyabhijñána, (3) Tarka, (4) Anumâna and (5) Agama Smaraña is simply the remembrance of an object. Pratyabhijñâna is the recognition of an object by noticing similarities and differences. The difference between Smaraṇa and Pratyabhijñâna nay be understood from the following examples. We see a certain man. We then remember that we bad seen him previously. This is Smaraņa. We go to a forest and see a strange creature. Then we remember that we have heard or read about such a creature, and te identify it. This is Pratyabhijana. This corresponds to Upama na Pramâņa recognised in the Hindu plulosophies. Tarka or Uha consists of the knowledge of an universal concomitance of any two things ie.y., ६. "अवग्रहण विषयीकृतो योऽर्थोऽवान्तर-मनुष्यत्वादिजातिविशेषलक्षणस्तस्य
विशेषः कर्णाटलाटादिभेदस्तस्याकाङक्षणं भवितव्यताप्रत्ययरूपतया ग्रहणा
MAARTHERMO "—[Ratnakara vatârika. II. 8). p eaastaAUTTSIT: 1"
[Pramana-Naya-tattvalokálankára. 11. 9 and Pramana Mim&så I. 1. 80). “स एव दृढतमावस्थापन्नो धारणा ।"
[Pramâņa-naya-tatválok a lankára. 11. 9, "Ela-egururl":[Pramaņa Miniâyså. I. 1. 297

Page #74

16
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
wherever there is smoke, there is fire.) This is the same as Vyapti Jñana mentioned in the Nyâya philosophy of the Hindus. Anumâna is inference and is either Svârtha (for one's own self) or Parârtha (for others. There is a detailed treatment of Anumâna in Jaina Nyâya philosophy, similar to that found in the Nyâya philosophy of the Hindus. Agama is knowledge derived through the words of one who is trustworthy. This also is recognised in different systems of Hindu philosophy, such as Vedanta, Nyaya, Sankhya, Mimamsal, etc.in
We finish this brief survey of different kinds of knowledge by saying that, as we have mentioned in our notes to verse 4 DravyaSamgraha that there are certain Karmas called Darsanâvaraņiya Karmas which obscure the different varieties of Dargana, so there are also Karmas which obscure the different varieties of Jñana. 'These are known as Jõânâvaranîya Karmas. Umâsvâmi in his Tattvârthâdhigama Sûtra has mentioned that Jñanavaraniya Karmas are of five sorts which obscure Mati, Sruta, Avadhi, M h ." and Kevala
"प्रत्यक्षादिनिमित्तं स्मृतिप्रत्यभिज्ञानतर्कानुमानागमभेदम् ।" III. 2. "संस्कारोबोधनिबन्धना तदित्याकारा स्मतिः।" III.:) दर्शनस्मरणकारणकं सङ्कलनं प्रत्यभिज्ञानम् ।" III. 5. उपलम्भानुपलम्भनिमित्त व्याप्तिज्ञानमूहः ।" III. 11. साधनात् साध्यविज्ञानमनुमानम् ।" III. 14. "प्राप्तवचनादिनिबन्धनमर्थज्ञानमागमः।" IIT 99.
[Pariksimukha satra.! "स्मरणप्रत्यभिज्ञानतर्कानुमानागमभेदतस्तत् पञ्चप्रकारम् ।" [II. '. "तत्र संस्कारप्रबोधसंभूतमनुभूतार्थविषयं तदित्याकारं वेदनं स्मरणम् ।"
I. 3. "अनुभवस्मृतिहेतुकं तिर्यगूलतासामान्यादिगोचरं संकलनात्मकं शानं प्रत्य
भिज्ञानम्।" III. 5. "उपलम्भानुपलम्भसम्भवं त्रिकालीकलितसाध्यसाधन संबन्धाद्यालम्बनं इदमस्मिन् सत्येव भवतीत्याद्याकारं संवेदनमूहापरनामा तर्कः।" [II. 7. "प्राप्तवत्र नादाविभूतमर्थसंवेदनमागमः" [V. 1.-[Pramana-NayaTattvalokalaikira. "स्मृतिप्रत्यभिज्ञानाहानुमानागमास्तद्विधयः।" I.2.2. "वासनोद्बोधहेतुका तदित्याकारा स्मृतिः।" 1. 2. 3. "दर्शनस्मरणसम्भवं तदेवेदं तत्-सदृशं तद्विलक्षणं तत्प्रतियोगीत्यादिसं
कलनं प्रत्यभिज्ञानम् ।" I. 2. 4. "उपलम्भानुपलम्भनिमित्तं व्याप्तिज्ञानमहः।" [.2.5. "साधनात् साध्यविज्ञानामनुमानम्।" I.2.7.-[Pramana Mināmsa.

Page #75

DRAVY A-SAMGRAHA, 5.
knowledge respectively. ["मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानाम् ।" तत्त्वार्थाधिगम-सूत्र,८६]
Now, a doubt is started by the commentator of Dravya-Samgraha. He says that in Tark-Sastra (Nyaya philosophy) of the Jainas we find that Mati Jñâna, with its four varieties, Avagraha, Ihâ, Avâya and Dhâraņâ, is included under Sânvyavabârika Pratyakşa. But Umâsvâmi in his Tattvârtha Sûtra says plainly that Mati and Sruta Jñanas are not Pratyakşas, but Parokşas. We have the following aphorisms in Tattvârtha Sûtra :
"मतिभ्रतावधिमनःपर्ययकेवलानि ज्ञानम्।" I.9.
"आद्य परोक्षम् ।" I. 11.
"प्रत्यक्षमन्यत् ।" I. 12. i.e., "Knowledge is of five kinds : Mati, Sruta, Avadhi, Manahparyaya and Kevala. The first two are called Parokşa and the rest are known as Pratyakşa.”
Now, this is apparently in contradiction with the works on Jaina Nyâya philosophy some of which we have already quoted in our notes. How can this apparent contradiction be explained away?
The commentator says that Umâsvâmi's aplcrison is to be regarded as a general ordinance (उत्सगे:) while the sayings of the writers on Jaina Nyâya philosophy should be taken as a special rule or exception.t (अपवादः)
In special or exceptional cases the general rule should not be followed. In the present instance also, though the general rule as laid down in Tattvârtha Sûtra says that Mati and Sruta Jñanas are Parokşa knowledge, there are particular exceptional cases, I when
" अत्राह शिष्यः-आद्ये परोक्षमिति तत्त्वार्थसूत्रे मतिश्रुतद्वयं परोक्षं भणितं
तिष्ठति, कथं प्रत्यक्षं भवति?" "परिहारमाह । तदुत्सर्गव्याख्यानम्, इदं पुनरपवादव्याख्यानम् । यदि
तदुत्सर्गव्याख्यानं न भवति तहि मतिज्ञानं कथं तत्त्वार्थ परोक्षं भणितं तिष्ठति ? तर्कशास्त्रे सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षं कथं जातं ? यथा अपवादव्याख्यानेन मतिज्ञानं परोक्षमपि प्रत्यक्षज्ञान तथा स्वात्माभिमुखं भावभ्रत
ज्ञानमपि परोक्षं सत् प्रत्यक्ष भण्यते।" | The commentator lays down in the following passage certain cases where
Sruta Jñana is wholly Parokşa, where it is partially Parokya and where it is not at all Paroksa but Pratyaksa :-"शब्दात्मकं भुतज्ञानं परोक्षमेव तावत् । स्वर्गापवर्गादिबहिर्विषयपरिच्छित्ति-परिज्ञान विकल्परूपं तदपि परोक्षम् । यत् पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्प-पोग्हमनन्तज्ञानादिरूपो

Page #76

18
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
these should be called Pratyakļa. The commentator further says that ive all know that the knowledge of our own happiness and misery is Pratyakşa, but if we say that, according to Tattvârtha Sûtra, Mati and Śruta Jñanas are always Parokşa, the knowledge of our happiness or misery should also become Parokşa, which is absurd. *
The following table of Jñâna can, therefore, be re-arranged from different points of view, in the manner shown in Tables I and II in the accompanying Chart No. I.
Jiiana.
Mati.
Sruta.
śruta.
Avadhi.
Manah-paryaya.
Kevala.
Jnana. Ajinana Jnana.
(Kumati).
Ajijana (Kuśruta).
Jnana. Ajijana
(Vibhanga
vadhi.)
ऽहमिति वा तत् ईषत्-परोक्षम् । यञ्च निश्चयभावभुतशानं तच्च शुद्धात्माभिमुखसुखसंवित्तिस्वरूपं स्वसंवित्त्याकारण सविकल्पमपीन्द्रियमनोजनितरागादिविकल्पजालरहितत्वेन निर्विकल्पम्, अभेदनयेन तदेवात्मशब्दवाच्यं वीतरागसम्यकचारित्राविनाभतं केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमपि संसारिणां क्षायिकज्ञानाभावात् क्षायोपशमिकमपि प्रत्यक्षमभिधीयते।" "यदि पुनरेकान्तेन परोक्षं भवति तर्हि सुखदुःखादि-संवेदनमपि परोक्षं
प्राप्नोति, न च तथा ।"
| THE UNIVERSITY LIERRY. |
RECEIVED ON
27 FEB 1925
ALLAHABAD.

Page #77

CHART 1.
TABLE I. [This table is according to Worls on Jaina Nyâya Philosophy.]
PRAMÂNA.
Pratyakşa.
Parokşa
Tarka.
Anumâna.
Agama.
Smarana. Pratyabhijñana. Paramarthika.
Sanvyavahârika.
Svârtha.
Parârtha.
Indriyanivandhana.
Vikala.
Anindriya- nivandhana.
Sakala.
DRAVY A-SANGRAHA, 5.
Kevala.
Avadhi.
Manahparyaya.
Avagraha. Iha. Avâya. Dharaņâ.
TABLE II. [This table is according to Tattvârthâdhigama Sætra of Umâsvâmi, but is not exhaustive. Only as much of the details as is treated in Dravya-Samgraha has been included in it.]
JNÂNA.
Pratyakşa.
Parokşa.
Avadhi.
Manahparyaya.
Kevala.
Mati.
Śruta.
Jrâna.
Ajñana (Vibhangâvadhi.)
Jõâna.
Ajiana (Kumati.)
Jõâna.
Ajñana (Kusruta.)

Page #78

20
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
श्रवचदुणाणदंसण सामराणं जीवलक्खणं भणियं । ववहारा सुद्धगया सुद्धं पुरा दंसणं गाणं ॥ ६ ॥ Athaca-lunan lamsana sâmannam jîvalakkhanam bhaniyam.
Vavahârâ suddhanayâ suddham puna damsanam nânam (6).
Padapatha.- Sâmannam, in a general sense.
Jivalakkha
nam, the characteristic of Jiva. a Vavahârâ, according to Vyavahâra Naya. Atthachadunânadamsana, the eight Jñânas and four Darsanas. Bhaniyam, is narrated. Puna, again. Suddhanayâ, according to Suddha Naya. Suddham, Suddha (Pure). Damsanam, Darsan (perception). Nanam, Jñâna (knowledge).
6. According to Vyavahâra Naya, the general characteristics of Jiva are said to be eight kinds of Jñâna and four kinds of Darśana. But according to Suddha Naya, (the characteristics of Jîva) are pure Jñâna and Darśana.
COMMENTARY.
The commentator Brahmadeva says that Jiva is said in a general sense to have the characteristics of eight kinds of Jñâna and four kinds of Darsana. By the word "Sâmânya" or "in a general sense in the original verse we should understand "when we do not desire to distinguish between Samsâri (leading a mundane existence) or Mukta (liberated) Jivas or when we do not distinguish between pure and impure Jñâna and Darsana." In this verse the author says that really Jiva possesses the characteristics of pure Jñâna and Darśana, but from the ordinary or common sense point of view,
*Sanskrit rendering:
अष्टचतुर्ज्ञानदर्शने सामान्य जीवलक्षणं भणितम् । व्यवहारात् शुद्धनयात् शुद्धं पुनः दर्शनं ज्ञानं ॥ ६ ॥ Astachaturjñânadarsane sâmânyam jîvalakṣaṇam bhanitam. Vyavahârât suddhanayât suddham punah darśanam jñânam.-(6).
| "सामान्यमिति कोऽर्थः १ संसारिजीव - मुक्तजीवविवक्षा नास्ति,
अथवा शुद्धाशुद्ध-ज्ञानदर्शन विवक्षा नास्ति ।”
Commentary on Dravya-Samgraha, Verse 6. By Brahmadeva.
13

Page #79

DRAVYA-SAMGRAHA, 6.
we recognise that Jîva has eight kinds of Jñâna and four kinds of Darsana. Among the eight kinds of Jñana, varieties of impure or false knowledge are also included, but these can only be said in a general sense to be the characteristics of Jiva, for in Mukta or liberated Jiva, these are not possible. So Jiva in its pure state has only the characteristics of pure Jñâna and Darsana.
The commentator says that verses 4-6 of Dravya Samgraha by explaining Upayoga refute the doctrine of Nyâya Philosophy, viz., that a thing and its qualities are permanently distinct. * It should be remembered that in Nyâya Philosophy the identity of a quality and the possessor of that quality is never recognised. Here it is said that Jñana and Darsana are not only the qualities of Jiva, but are identical with it. Now the question may arise how can this be possible ? Can we not conceive of qualities as separated from the possessor of the same? The answer is that Jainism examines everything from different standpoints and though from the realistic point of view Jiva and its qualities are identical, we say from the ordinary or commonsense point of view that these are distinct. That is to say, in Jainism there is no dogmatic assertion as in Nyâya Philosophy that there can be no identity between a quality and the possessor of that qualities. On the contrary, the identity of Jiva and its qualities is recognised. Of course from the ordinary point of view we may recognise qualities as distinct from the possessor of them. That is to say, we can conceive the qualities as distinguishable, but not distinct from their possessor, that is, this separate existence is not real. In Pañchâstikâyasamayasara also we find the following verse which expresses a similar view:--
"दंसणणाणाणि तहा जीबणिवद्धाणि गण्णभूदाणि । ववदेसदो पुधत्तं कुब्वंति हि णो सभावादो ॥"
[Verse No. 52.] "Darsana and Jñana, in a similar manner, are identical with Jiva and not separable from it. Only in common parlance we separate (Darsana and Jñâna from Jiva), but in reality there is no such separation."
* "एवं नैयायिकं प्रति गुणगुणिभेदैकान्तनिराकरणार्थमपयोगव्याख्यानेन
TOTT 41" Commentary on Dravya-Sawgraha, Verse 6. By Brahmadeva.

Page #80

22
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
वण्ण रस पंच गंधा दो फासा अट्ट णिच्चया जीवे । णो संति अमुत्ति तदो ववहारा मुत्ति बंधादो ॥७॥ Vaņņa rasa pañcha gandhâ do phâsâ attha ņichchayâ
jîve. No santi amutti tado vavahârâ multi bandhâdo-(7).
Padapatha.-Pauper Nichchayâ, according to Nischaya Naya. a Jive, in Jiva.com Vappa, colour. T Rasa, taste. 4 Pañcha, five. Do, two. ha Gandhå, smells. Attha, eight. Her Phâsâ, touch. No, not. fifa Santi, are, aềt Tado, therefore.wyfet Amutti, without form, agru Vavahârâ, according to Vyavahâra Naya. Met Bandhado, from Bandha (hondage). gfer Mutti, possessed of form.
7. According to Nischaya Naya, Jîva is without form, because the five kinds of colour and taste, two kinds of smell, and eight kinds of touch are not prosent in it. But according to Vyavahâra Naya [Jîva] has form through the bondage [of Karma.]
COMMENTARY. Jiva is naturally invisible, but " when the soul is attacked by the passions...it takes on the Pudgala (naterial) particles lit for the bondage of the karmas, just as a heated iron-ball takes up waterparticles in which it is immersed. This is the bondage of the Karnas." Thus "the naturally invisible soul is compounded in a very subtle way with visible, tangible matter, and is in a sense thereby rendered visible, as lemon-juice is rendered sweet by the addition of sugar and water. In its pure state the soul [Jiva] is invisible, just as in itself the lemon-juice is sour." I
We should therefore remember that, according to the Jaina belief, Jiva, in its natural or real state, is invisible. But it combines with
* Sanskrit rendering : वर्णाः रसाः पञ्च गन्धौ द्वौ स्पर्शाः अष्टौ निश्चयात् जीवे । नो सन्ति अमूर्तिः ततः व्यवहारात् मूर्ति बन्धतः ।। Varnaḥ rasaḥ pañcha gandhau drau sparsâḥ aştau nischayat jivc, No santi amůrttiḥ tataḥ vyavahåråt mûrttiḥ bandhata). † A. B. Latthe-"An Introduction to Jainism," pages 0-10. Herbert Warren Jainism," pages 10-11.

Page #81

DRAVY A-SAMGRAHA, 7.
23
Pudgala or matter. This combination is the bondage ( Bandha) which produces karmas. When Jiva thus combines itself with Pudgala (matter), it leaves its invisible state and becomes visible to us. It is Pudgala (matter) which has form and when Pudgala combines itself with Jiva, the taste, colour, smell and touch of the former which are the requisites of its form, are attributed to the really formless Jiva, and we say that Jiva has form. Every form of mundane life which we see is a Jiva in its impure and visible state in combination with Pudgala. Therefore, according to Vyavahâra Naya, that is to say, from the ordinary or common sense point of view, we may say that Jivas have form, but we must remember that according to Niéchaga Naya or the realistic point of view, Jivas are without form.
Brahmadeva in his commentary quotes a verse to support this view :
"बंधं पडि एयत्तं लकखणदो हवदि तस्स भिण्णत्त।
तम्हा अमुत्तिभावो गंतो होदि जीवस्स ॥" i.e. “In bondage (Jiva] is one (with Pudgala), but really acudieng to definition, it is separate [from Pudgala]. Hence formlessness does not always belong to Jiva."
Pudgala is said to possess touch, taste, smell and colour. Though these qualities are really inseparable from Pudgala, from the ordinary point of view we speak of them as separate from Pudgala.t Colours are of fire kinds, riz., Blue (Nila), Yellow (Pita), White (Sukla), Black (Krişna), and Red (Lohita). The varieties of taste are Bitter (Tikta), Sour (Katu), Acid (Amla), Sweet (Madhura) and Astringent (Kaşaya). Smells are of two kinds, fragrance (Surabhi) and its opposite (Asurabhi). The eight kinds of touch are Soft (Mșidu),
* " %93 taiyara ganar: " Tattvarthadhigama Sótra V. 29. + "वष्णरसगंधफासा परमाणुपरूविदा विसेसा हि । दव्वादो य अणण्णा अण्णत्तपगासगा होति ॥"
[q5alfaTVERTATT: 11 42 | t"व: पंचधा नीलपीतशुक्लकृष्णालोहितभेदात्।"
[Tattvartharajavarttika No. 10 on Satra V. 28.] $"fatherg TT ATT TALAITT: 1"
[Tattvårtharajavarttika No. 8 on Satra V. 23.] 11 : EtfhtETAT I" (Tattvarthardjavárttika No. 9 on[Sátra
V. 23.]

Page #82

Hard (Kathina), Heavy (Guru), Light (Laglu), Cold (Sita), Hot (Usna, Smooth (Snigdha) and Rough (Rû kşa)."
The commentator says that the author in this verse establishes the formlessness of Jiva which is contrary to the views held by (Kumarila) Bhatta (and his followers) and Charvaka. ["fa HEstatuna grandifTegagerea es aq”] Chârvâka recognises nothing but what is capable of being perceived by the senses, hence a formless Jiva is contrary to his doctrine. पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दुणिच्चयदो ।
चेदणकम्माणादा सुद्धणया सुद्धभावाणं ॥८॥ PC1!: 11.. kattâ vavahârado duņichchayado. Chicılaņakammâñîrlâ suddhaņaya suddhabhâvâņam.—(8).
Padapatha.ragnet Vavahärado, according to Vyavahâra Naya. T Ådá, Jiva. garniani Puggalakammâdîpam, of the Pudgala Karmas. Kattá, doer. Du, but. foguer Nichchayado, according to Niśchaya Naya.
*** Chedanakammâna, of the thought karmas. Era Suddhanayai, according to Suddha Naya. gewrati Suddhabhâvânam, of the Suddha Bhavas.
8. According to Vyavahâra Naya, Jîva is the doer of the Pudgala Karmas. According to Nischaya Naya, [Jiva is the doer of] Thought Karmas. According to Suddha Naya, [Jîva is the doer] of Suddha Bhavas.
COMMENTARY. In this verse the Jaina doctrine of causation as to the origin of the world is briefly treated. Causes are generally accepted to be of two kinds. Upâdâna (Substantial Cause) and Nimitta (Determining Cause). Take the case of an earthen pot. The Upâdâna or the
* "मृदुकठिनगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धक्षस्पर्श भेदाः।"
[Tattvaratharajavarttika No. 7 on Satra 28.] † Sanskrit rendering :
पुद्गलकादीनां कर्त्ता व्यवहारतः तु निश्चयतः । चेतनकर्मणं आत्मा शुद्धनयात् शुद्धभावानाम् ॥८॥ Padgalakarmmadînâm kartta vyavaharataḥ tu nischayataḥ Chetanakarmmaņâm átmå suddhanayat suddha-hhavana -(8).

Page #83

DRAVYA-SAMGRAHA, 8.
Substantial Cause of the earthen pot is the earth, and its Nimitta or Determining Cause is the potter and his implements. First of all, the potter forms an idea of the shape, size, etc., of the pot which he is going to make. This existence of the pot in the idea may be called the resultant in consciousness of the potter. Then follows the existence of the pot which we can perceive by our senses. According to Jaina Metaphysics, Jivas are only possessed of infinite knowledge, etc., and are not agents. But causation is attributed to Jivas from different points of view. First, Jivas are said to be agents of their own resultants, via., infinite knowledge, bliss, etc. This is according to Suddha (Pure) Naya. Again, according to Nischaya Naya, Jivas are said to be causes of the thought karmas which precede the Pudgala-karmas preceptible by us. According to Vravahira Naya, Jivas are also rec nie as agents of even these Pudgala-karmas.
25
Karmas are generally understood to be of two sorts-Dravyakarmas and Bhava-karmas. To return to our example of the making of a pot, the existence of a pot in the mind of a potter may be said to be a Bhâva-karma, while the material existence of the pot perceptible by our senses is known to be a Dravya-karma. Now, the potter is directly the cause of the Bhava-karma, and that Bhava-karma again is the cause of the Dravya-karma. It should, therefore, be remembered that, according to Vel Naya, the potter is the agent of the Bhava-karma (the pot existing in idea), and according to Vyavahara Naya, that of the Dravya-karma (the pot perceptible by us).
Similarly, in the case of Jivas, they are really possessed of the characteristics, viz., infinite knowledge, bliss, etc. Jivas, therefore may be said to be the agents of these characteristics according to Suddha Naya. Next, we may say that the Jivas are agents of those mental attitudes and conditions which favour the influx of particles of matter. Attachment, aversion, etc., may be mentioned as examples of such states of Jivas. These are the thought karmas. According to Nischaya Naya, Jivas are said to be the agents of these classes of karmas. When the Jivas cause such thought karmas to be produced, these thought karmas, on the other hand, lead to the generation of the material karmas or Dravya-karmas. The Jivas are not, therefore, the direct causes of Dravya-karmas. It is according to Vyavahara Naya only that we can speak of Jivas as agents of Dravyakarmas. The very essence of Dravya-karmas consists of particles of matter, and these are in no way akin to consciousness-the characteristic

Page #84

26
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
of Jivas. The Upâdâna or substantial cause of a Drarya-karma is therefore Pudgala or matter, and their Nimitta or determining cause is the Bhava-karma, viz., that condition of the Atmâ which render it capable of assimilating the particular Dravya-karma. Thus a Jiva is neither the Upâdâna nor the Nimitta cause of Dravyakarmas, according to Nischaya Naya. It is only from the Vyarahâra point of view that we say that the Jivas are causes of Dravyakar:nas. But, in reality, (according to Nischaya Naya), Jîva is only the agent of its own attitudes (Bhavas). In Pañchâstikaya-samayasara, we have: "Atmâ is the agent of its own Bhavas, as it causes its own resultants. But it is not the agent of Pudgala-karnias. This should be understood to be the precept of the Jina."*
The universe is therefore made up of Jîvas and Ajîvas. Pudgala or matter is the substantial cause of every material thing, while different Bhava or thought karmas are the determining cause of these. Jivas cause these thought karmas to be produced. Thus two sorts of substances, material and spiritual, may be regarled to be the cause of all kinds of manifestations. There are many units of this spiritual substance possessed of qualities which are known as Jîvas, and there are also many units of material substance (Pudgala), which again have their own characteristic qualities. These two kinds of substances act and re-act upon each other, and a constant state of activity is going on in this universe.
The Jaina doctrine of the causation of the world should therefore be remembered as quite distinct from the same of Hindu philosophies, like Vedanta, which asserts that the whole of the universe is one homogeneous spiritual Brahma, or, like Chârvâka, which avers that the universe is made up of matter only.
The commentator, Brahmadeva says that this verse refutes the doctrine of the Sankhya philosophy that Puruşa (corresponding to Jiva of the Jainas) is always Udâşîna (lit. indifferent, i.e., without activity), for here it is recognised that Jiva is an agent. †
* "कुव्वं सग सहावं अत्ता कत्ता सगस्स भावस्स । ण हि पोग्गलकम्माण इदि जिणवयण मुणेयव॥"
[Verse 61. + "एवं सांस्यमत प्रत्येकान्ताकर्तृत्वनिराकरण-मुख्यत्वेन गाथा गता"
(Brahmadeva's Commentary on verse 8, Dravya-sawgraha).

Page #85

DRAVY A-SAMGRAHA, 9.
27
ववहारा सुहदुक्खं पुग्गलकम्मफलं पभुंजोद ।
श्रादा णिच्चयणयदो चेदणभावं खुश्रादस्स ॥६॥ Vavahârâ suhadukkham puggalakammaphalam pabhus
jedi. Âda nichchayanayado chedanabhavam khu adassa.–(9).
Padapâtha.--corer Âda, Jiva. agter Vavahârâ, according to Vyavahara Naya. fegua Suhadukkbam, happiness and misery. gachamei Puggalakainmaphalam, the fruits of Pudgala karma. wat Pabhuñjedi, enjoys. Feguret Ņichchayapayado, according to Niśchaya Naya. urma Adassa, of Jiva. Herrari Chedanabhavam, conscious Bhava. Khu, only.
9. According to Vyavahâra Naya, Jiva enjoys happiness and misery, the fruits of Pudgala karmas. According to Nischaya Naya, Jiva has conscious Bhavas only.
COMMENTARY. It has already been laid down that Âtmå (or soul) is entirely distinct in its characteristics from Pudgala (or matter). The essence of Jiva or Atma is consciousness which is altogether absent from Pudgala or matter. Hence, as in the previous verse it has been laid down that a spiritual substance (Jiva) cannot be the cause of Pudgala-karmas (i.e., material karmas), so in this verse it is shown that Jivas from their very nature are unaffected by the fruits of Pudgalakarmas. Really speaking, Jîvas only enjoy eternal bliss which is their essential characteristic. Therefore, according to Nischaya Naya, a Jiva should only be regarded as an enjoyer of bliss resulting from its characteristic of consciousness. But through the generation of attachment, aversion, etc., Jivas attain such a condition that they become ready for the assimilation of matter. It is only in such states of Jiras that there is an influx of matter in them. When there is such an influx of matter, the Jivas have to enjoy sorrow and delight, happiness and misery, as these are the fruits of Pudgala-karmas.
* Sanskrit rendering :व्यवहारात् सुखदुःखं पुद्गलकर्म फलं प्रभुते।
आत्मा निश्चयनयतः चेतनभाव खलु आत्मनः ॥९॥ Vyavahârât sukhaduh kham pudgalakarmaphalaro prabhuokte. âtma nischayanayatah chetanabhavam khalu átmanah.-(9).

Page #86

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Thus, really, a Jîra, through its characteristic consciousness, is incapable of being affected by happiness or misery-the fruits of material karmas. It is only when matter assimilates itself with a Jiva that we see the fruits of material karmas also in that Jîva and say that this Jîva is enjoying happiness or misery the fruits of material karmas. But it should be reinembered tbat this enjoyinent of the fruits of karma by a Jiva is only apparent, but not real. Really speaking, Jivas enjoy bliss only, which is the resultant of its characteristic consciousness.
The commentator says that this verse refutes the doctrine of the Buddhistic philosophy that an agent does never enjoy the the fruits of karma.*
अणुगुरुदेहपमाणो उवसंहारप्पसप्पदो चेदा ।
असमुहदो ववहारा णिच्चयणयदो असंखदेसो वा ॥१०॥ Aşugurudehapamâņo uvasamhârappasappado chedâ. Asamuhado vavahârâ niitr....!!...!?) asankhadeso
vâ.-(10.)
Padapatha.-aerat Vavahârâ, according to Vyavahâra Naya. ser Cheda, the conscious Jiva, andere decyer Urasamhârappasappado, by contraction and expansion. neyeet Asamuhado, without Samudgbâta. wymar Anugurudehapamâpo, equal in extent to a small or a large body, ar Va, but, freueret Ņichchayanayado, according to Nischaya Naya, wheqer Asarikhadeso, existent in innumerable Pradeśas.
10. According to Vyavahâra Naya, the conscious Jîva, being without Samudghâta, becomes equal in extent to a small or a large body, by contraction and expansion ; but, according to Nischaya Naya, [it] is existent in innumerable Pradeśas.

Page #87

DRAVYA-SAMGRAHA, 10.
20
COMMENTARY That portion of Akasa, which is obstructed by one indivisible atom, is known as a Pradesa. [See verse 27 of Drarya-samgraha.] That portion of Akasa in which Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma and Kala exist, is known as Lokâkâsa, and the Akasa beyond it is called Alokâkâsa. Really speaking, Jivas fill up innumerable Pradeśas in Lokâ kâsa. But, from the ordinary point of view, we speak that a Jîva becomes equal in extent to a small or a large body, by contraction and expansion, when it is without Samudghata.
Samudghata has been thus defined : "Samudghâta is the exit of Jiva from the body to another form, without leaving the original body altogether."† Seven kinds of Samudghâta are recognised in Jaina philosophy, viz., Vedanâ, Kaşaya, Vikriyâ, Maranântika, Teja, Abâra and Kevali. When the Atmâ goes out of its restraining body particles through excessive pain, without leaving the original body, we have an illustration of Vedana-samudgháta. When, at the rise of excessive anger, etc., the Atmâ goes out of its material confines without leaving the body to injure others, we have Kaşayasamudghâta. The expension of the Atmâ from its Pradesas, without leaving the body, owing to some perturbation due to lust, etc., is called Vikriyâ-samudghâta. The exit of the Atmâ, without leaving the original body, to that Pradesa where it has fixed its residence, at the time of death of a being, is Mâranântika-samudghâta. Teja-samudghâta are of two sorts-Subha and Asubha. It is said that when a great sage perceives some cause of harm to his mind, he becomes angry, and at that time a red figure, twelve yojanas in length and nine yojanas broad, pointed at the top and broad at the bottom, issues forth from the left shoulder of the sage and, after destroying that cause of evil, consumes itself with the sage. This is Asubha-samudghata. There is a Jaina story that such a figure issued forth from the body of the sage, Dwaîpâyana, and, destroying Dwârikâ, destroyed itself
* For a detailed description of Lokakasa and Alokakåsa, see verse 20 of Dravya
samgraha. +"मूलसरीरमछडिय उत्तरदेहस्स जीवपिंडस्स ।
णिग्गमण देहादो हवदि समुद्धादयाम ॥" + "वेयणकसायविउव्वियमारण तिउसमुद्धादा।
तेजाहारो छठो सत्तमउ केवलीण तु॥"

Page #88

30
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
with the sage. The exit of a white form, having an extent similar to that mentioned in 14" -- 15::1, from the right shoulder of a sage who becomes full of commiseration at some calamity of the people, like a famine or an epidemic, is known as Subha-samudghâta. This, after destroying the calamity, enters its own place. The exit of a white figure, one cubit in length, from the head of a sage, to resolve a doubt by seeing some Kevali (possessed of infinite knowledge), is known as Ahâra-samudghâta. In a certain stage through the rise of all kinds of Karmas, a Kevali's form expands and fills up the whole Lokakasa, without leaving the original body. This is called Kevali-samudghâta.
A description of these forms clearly illustrates the belief of various subtle forms by the Jainas. In all cases, when a Jîva cloes not assume these forms, it fillls up either a large or a small body. This theory of the Jainas is severely criticised in the Vedanta philosophr of the Hindus. Sankaracharya, in his commentary on Vedanta-sûtra, Adhyâya II, Pada II, Sûtra 34, had said that if it is admitted that a Jîva is equal in extent to its body, it is impossible that the same Jiva can enter into the bodies of a fly and an elephant. This is not the place to discuss the point in detail. We shall simply mention the view held by the Jainas with respect to this point. The Jainas say that as a lamp, placed respectively in a small pot and a room, illuminates the whole of the space between each of these, so a Jiva contracts and expands, according to the dimensions of different bodies. A better example can be given by mentioning the case of gases like oxygen, which fills up the whole of the space within different vessels, having small or large dimensions. But
* Brahmadeva bas thus referred to it in his commentary : "traG'We find a mention of this story in the following passage quoted from the commentary by Śrutasagara Sûri or Ya-asila :a Clamp by Somadeva Sari :
. "उर्जयनौ गिरी किल अरिष्टनेमिभगवतः समवसरे नारायण गणधरदेवेन चापृच्छन् हे भगवन्, एवं समृद्धद्वारवत्या किं कुतोऽपि व्ययो भविष्यति ? इति । वरदत्तः गणधर उवाच, अनया चिन्तया किम् ? इति वन्नपि हरिणा कृतनिवन्धो वभाषे, द्वादशवर्षेषु गतेषु द्वैपायनकुमारात् दाहो भविष्यति । तद्वचनं द्वैपायनः श्रुत्वा असत्यं कर्तुमिच्छुः गृहीतवृक्षः द्वादशापि वर्षाणि पूर्वदेशे अतिक्रम्य अधिकमासमलक्षयन् द्वारवतीद्वारदेशे कृतकायोत्सर्गः पाणिविह्वलितमतिना मातङ्गेन विहितस्त्रलतिमस्तगुञ्जादाघश्च (१) कोपादग्निकूमारो भूत्वा तां नगरों ददाह ।'

Page #89

DRAVYA-SAMGRAHA, 11.
this expansion and contraction of Jivas, according to different bodies, are only recognized from the Vyavahâra point of view. According to Nischaya Naya, Jîvas can fill up innumerable Pradesas in Lokâ kâsa.
पुढविजलतेउवाऊवणप्फदी विविहथावरे-इंदी। विगतिगचदुपंचक्खा तसजीवा होति संखादी ॥११॥ ॐ Pudhavijalateuvâûvanapphadî vivihathavare indî. Vigatigachadupañchakkhâ tasajîvâ honti sankhâdî.—(11.)
Padapatha.-geraadsarsane Pudhavijalateuvâ dvanapphadî, the earth, water, fire, air and plants. Faragatadze Viviha-th â vare indi, various kinds of Sthâvara, possessed of one sense. Fanfangs** Viga-tiga-chadu-panchakkhâ, of two, three, four and five senses. Sare Sankhadi, conches, etc. aasfiar Tasajiva, the Trasa Jivas. fifa Honti, are.
11. The earth, water, fire, air and plants are various kinds of Sthâvara possessed of one sense. The Trasa Jîvas, conches, etc., are possessed of two, three, four and five senses.
Tivas. eta inses: sima Sanliga-tiga-chadu
COMMENTARY. Sivas are classified under two principal heads-Samsâri (leading a wordly existence) and Mukta (liberated). In verses 11–13 of Drav... Ir, the Samsari Jivas with their sub-divisions are described, and the characteristics of Mukta Jivas are mentioned in verse 14.
In this verse, two varieties of Samsari Jivas are enumeratedSaņsâri, viz., Sthâvara (Immobile) and Trasa (mobile; capable of spontaneous movement.) Earth, water, fire, air and vegetables are Sthâvara Jivas and possess only one sense, viz., the sense of touch. Those Jivas which possess more than one sense are called Trasa Jivas. These might possess two, three, four or five
* Sanskrit rendering :
पृथिवीजलतेजोवायुवनस्पतयः विविधस्थावरैकेन्द्रियाः। द्विकत्रिकचतुःपञ्चाक्षाः त्रसजीवाः भवन्ति शङ्कादयः॥११॥ Prithivijalatejováyuvapaspatayaḥ vividhasthåvaraikendriyah. Dwika-trika-chatuh-pañicha-kşah trasajîvaḥ bhavanti sankhadayaḥ.-(11).

Page #90

32
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
senses.
Worms, oysters, conches, etc., are Trasa Jivas, possessing two senses, taste and touch. Ants, bugs, lice, etc., are Trasa Jivas having three senses, touch, taste and smell. Mosquitoes, flies, bees, etc., are Trasa Jivas of four senses, touch, taste, smell and sight. Men, birds, beasts, Gods, ininates of Hell etc., are Trasa Jivas, possessing all the five senses, viz., touch, taste, smell, sight and hearing.f
It should be remembered that, though really Jîvas have two characteristics, viz, pure Jñâna and Darsana, it is owing to the different karmas that they assume bodies of various kinds possessed of one, two, three, four or five senses. That Jiva which resorts to earth for its body, is called Prithivi-Kaya (i.e., having earth as its body). Stones, etc., are examples of this class of Jivas. So also there are Jivas who resort to water, air or fire to have bodies.
* "संसारिणो मुक्ताश्च ।" “संसारिणस्त्रसस्थावराः ।"
"पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः ।" "द्वीन्द्रियादयस्त्रसाः ।”
Tattvárthādhigama Sutra II. 10, 12 – 14.
In the Pañchâstikaya-samaya-sâra, we have the following verses, the sense of which has been summarised in the Commentary:
"पुढवी य उदगमगणी वाउवणफदि जीव-संसिदा काया । देति खलु मोहवल फासं बहुगा वि ते तेसिं ॥ पदे जीवनिकाया पंचविद्या पुढविकाइयादीया | मणपरिणामविरहिदा जीवा एगें दिया भणिया ॥ संवुक्कमा दुवाहा संखा सप्पो अपादगा य किमी । जाति रसं फासं जे ते वे-इंदिया जीवा । जुगागु भीमक्क गपिपीलिया विच्छियादिया कीडा । जानंति रसं फासं गंधं ते इंदिया जीवा ॥ उर्दू समसयमक्त्रियमधुकरभमरा पतंगमादीया । रूपं रसं च गन्धं फासं पुण ते वि जाणंति ॥ सुरणरणारयतिरिया वण्णर सफास गंध सद्दण्डू | जलचरथलचरखचरा वलिया पंचेंदिया जीवा ॥",

Page #91

DRAVY A-SAMGRAHA, 12.
समणा अमणा णेया पंचेंदिय णिम्मणा परे सव्वे । बादरसुहमेइंदी सव्वे पजत्त इदरा या ॥१२॥
Samaņā amañâ ņeyâ pañchendiya ņimmañâ pare savve.
Bådarasuhame-indî savve pajjatta idara ya (12).
Pada pâtņa.-jefa Pañchendiya, (Jivas] possessing five senses. # Samanâ, having mind. 4991 Amanâ, without mind. Tar Neyâ, are known. 42 Pare, the rest. Ho Savve, all. farraut Nimmaņâ, without mind, uz Eindi, [Jivas] possessing one sense. arę -ge T Badara-suhama, Badara and Sûkşma.
e Savve, all. 44 Pajjatta, Paryâpta (complete). Ya, and. et Idara, opposite of Paryåpta).
12. Jivas possessing live senses are known to be divided into] those having mind and those without mind. All the rest are without wind. [Jivas] having one sense [are dividel into two classes] Bâdara and Sükşma. All
of these have again two varieties each] Paryâpta and its opposite.
COMMENTARY. In this verse the fourteeu varicties of Jiva commonly known as Jiva-samasa in Jain philosophy are briefly described. I.. Gommatasara (Jiva-kânda) another work of the author of Dravya-samgraba each of these varieties has been described in detail. The versc in Gommatasîra which is parallel to this verse is as follows:
"वादर-सुहुमे-इंदिय बितिचउरिदिय असण्णिसणी य । Gas starga a gar alfa 11"
( heart I have I OR] 1,C., "Jivas of one sense divided into two classes, Badara and Sakşma, Jivas of two, three and four senses, Jivas having and not having Sanjâ, Paryâpta aul Iparrâpta, tlms they (the Jîvas) are of fourteen kinds."
* Sanskrit rendering: समनस्काः अमनस्काः ज्ञयाः पञ्चेन्द्रियाः निर्मनस्काः परे सवें । वादरसूक्ष्मैकेन्द्रियाः सर्वे पर्याप्ताः इतरे च ॥ १२॥ Samanaskah amanaskah jūcyah panichendriyah nirwauaskah pare nazvve. Bådara-sükşmaikendriyaḥ sarvvo l'aryâptâh itare cha. (12).

Page #92

34
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
The accompanying table (Chart No. II.) illustrates these fourteen varieties of Jivas. It will be remembered that in Verse 11 it was told that Jivas are first of all divided into two varieties Samsuri and Mukta. The Samsari Jivas are subdivided into Trasa and Sthâvara. The Sthâvara Jivas possessed of one sense are again divided into Bâdara (gross) and Sukṣma (subtle). A Bâdara form is that which is fettered by matter. A Sukṣma form is not so fettered. That is to say, a Sukşma is a subtle form unfettered by material things, earth, etc., while Bâdara is exactly its opposite. In Jaina philosophy it is said that all the universe is the place of existence of Suksma Jivas possessing one sense. It is also said that Bâdara Jivas possessing one sense must have some Âdhâra (substratum) in order to exist.
Jivas of five senses may be either with mind or without mind. Those with mind are also known as Sanji, or having Sanja.
Sanjâ consists of attempt to gain what is beneficial and leave what is harmful and a judgment of good and bad.†
Paryâpti has been thus illustrated in Gommata-sâra: “AE gomigowiż figazazunkari zarė |
ag gfruger far qmfager gùvar ı”
[Jiva-kânda. Verse 118.]
i.e." As things like rooms, jars, cloths, etc., are full or empty, so Jivas should be understood to be complete or incomplete (Paryâpta and Aparyâpta)."
Ahâra (taking food and drink), Sarira (Body), Indriya (the five senses) Ânaprana (Respiration), Bhâşâ (Speech) and Manas (Mind), these six exist in Jivas and make them complete (Paryâpta). Of these the first four make Jivas having one sense complete, and the first five make Jivas having two, three and four senses complete. As for Jivas having five senses, all the six are necessary to make them complete.+ In absence of these the Jivas are incomplete (Aparyâpta).
*
"संशिनः समनस्काः ।" [Tattvārthādhigama Sotra II. 5. 24.] + “हिताहितप्राप्तिपरिहारयेोगु देोषविचारणात्मिका संज्ञा " । raja-vârttika on Satra II. 5, 24].
+ "आहारसरीरिंदियपजत्ती प्राणपाणभासमा ।
aaık da gf a q¿ftafaasecotu' 11”
[Tattvartha
[ गोम्मटसार:, जीमकाण्ड: ११९]

Page #93

Bâdara.
Paryâpta (1).
Sthavara (Possessing one sense).
Samsari. L
} Aparyâpta (2).
CHART 11.[JIVA-SAMABA.]
Sûkṣma.
Paryâpta
(3).
JIVA.
Possessing two senses.
Aparyipta (4).
T
Parypta (5).
Paryâpta (11).
Paryâpta (7).
די
1
I Trasa.
L Possessing three senses.
Aparyâpta (6).
T
Paryâpta (9).
Aparyâpta (12).
Mukta.
Aparyâpta (8).
Possessing four senses.
T
AparyApta (10).
Paryâpta (13).
Possessing live senses.
T
Samana.
T
Amana.
Aparyâpta
(14).
DRAVY A-SAMGRAHA, 12.
35

Page #94

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
मग्गणगुणठाणेहि य चउदसहि हवंति तह असुद्धगया । facùm áarû aðà ger § ge¶¶ || 23 || @ Magganagunathanchi ya chandasabi havanti taha asud dhanaya.
36
Vinneya samsari savve suddha hu suddhaṇaya.(1.3). Padapâtḥa.- Taha, again. Samsari, Samsâri (Jiva). Asuddhanaya, according to Asuddha (impure) Naya. f Chandasah (according to) fourteen. Magganagupathanehi, Margana an Gunasthana. Havanti, are. Ya, but. Suddhaṇaya, accordin to Suddha (pure) Naya. Savve, all. Flu, surely. Suddha, Suddha (pure). faar Vinneyâ, are to be known.
13. Again, according to impure (Vyavahârn) Naya, Samsari Jivas are of fourteen kinds according to Mârgana and Gunastbâna. But according to pure Naya, all Jivas should be understood to be pure.
COMMENTARY.
This verse, if thoroughly understoorl, will make known to us the doctrine of Jainism about the gradual stages of development of soul.
The whole of the universe is full of very minute living beings, technically called Nigoda. These infinite and conscious beings are not in an appreciable state of development. From these beings come out the developing souls and, after passing the different stages of development, become liberated. There is no chance of any soul in which development has once begun to go back to the original Nigoda state. Nowhere in the universe can we find an inch of space which does not contain Nigoda beings. These beings are therefore the source from which souls longing for development come out. The stages of development are fourteen in number, and technically these are known
*Sanskrit rendering:
मार्गयागुणस्थानैः च चतुर्दशभिः भवन्ति तथा अशुद्ध नयात् । विशेयाः संसारियः सर्वे शुद्धाः खलु शुद्धमयात् ॥ १३ ॥ Margapagugasthanaiḥ cha chaturdasabhiḥ bharanti tatha sinddemarat Vijñeyaḥ samsaripaḥ sarvve suddhaḥ khaln suddhanayât. (18).

Page #95

DRAVY A-SAMGRAHA, 13.
as Gunasthanas. In Gommatasåra, we have the following list of the fourteen Gunasthanas :
“मिच्छो सासण मिस्सो अविरदसम्मा य देसविरदो य । विरदा पमत्त इदरो अपुव्व अणियह सुहुमो य॥ उवसंतखीणमोहो सजोगकैवलिजिण अजोगी य । चउदस जीवसमासा कमेण सिद्धा य णादव्वा ॥"
[Jira-kānda, 9, 10.] i.e., " the fourteen Gunasthānas should be known to be dithyatra, Sasidana, Jisra, Avirata-samyaktra, Desavirata, Virata, Pramatta, Itara (i. e. Apramatta), Apurva, Anitritta, Suksma, Upasanta-ksinamoha, Sarrogi-khvali-jina and Ayogi."
In the first stage, a person has no belief in the truth of Jaina doctrines. Even when these are taught to him, he does not believe in them, but on the contrary holds false beliefs, whether taught or not. The true doctrines appear to him as distasteful as sweet syrup to a man suffering from fever.* This stage is known as the Mithyátva Guņasthậna.
The second is a transitory stage. When one loses true belief and comes to believe false doctrines as in the first stage, he passes through the second stage which is known as Sâsâdana. This is an intermediate stage in the fall from the heights of Samyaktva (right belief) to the level of Mithyatva (false belief).1
In the third or Misra stage, a person has true and false beliefs in a mixed way. That is to say, neither a desire to have true beliefs
"मिच्छोदयेण मिच्छत्तमसद्दहणं तु तच्चप्रत्थाणं ।
मिच्छत्त वेदतो जीवो विवरीयदंसणो हादि । ण य धम्मं रोचेदि हु महुरं खु रसं जहा जरिदो॥ मिच्छाइट्ठी जीवो उवइटें पवयणं ण सद्दहदि । सद्दहदि असम्भावं उघइह वा अणुवइ8॥"
[Gommatasara, Jiva-kânda, 15, 17, 18.] "सम्मत्तरयणपत्वयसिहरादो मिच्छभूमिसमभिमुहो। यासियसम्मत्तो सो सासणणामो मुणेयबो॥”
[Gommatasara, Jiva-kanda, Verse 20.1

Page #96

38
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
nor a wish to give up false ones, appear in his mind. Samyaktva and Vithyâtva are mixed up, like curd and treacle.
person in the fourth stage controls excessive anger, pride, leceit and greed, † and does not doubt the truth of right doctrines. But, while in this stage, he is unable to control the moderate or slight degrees of anger, etc. However, an effort for self-control is made as the person appreciates the value of it, though the effort is successful only to a very limited extent.
in the fifth stage, a person becomes able to control moderate degrees of passions like anger, etc., and succeeds in tablishing self-control to a greater extent than in the fourth stage.
In the sixth stage, a person begins to refrain from injury, falsehood, taking any substance which is not given to him, lust and a desire to have worldly possessions. But his attempts are not always successful.
In the seventh stage, a person succeeds in practising, without any transgression, non-injury, truth, chastity, - 18:00 of things not presented and of possessions in general.
In the eighth stage, mild states of passions still arise, but the person enjoys an inexpressi!.lo delight by either checking or destroying their consequences.
A person in the ninth stage becomes void of the desire to have enjoyments which he saw, heard or partook of previously, and practises meditation about the true nature of his soul.
In the tenth stage, a person by meditation becomes capable of subduing or destroying the subtle forms of greed.
"दहि-गुडमिव वामिस्सं पुहमा णेव कारिदुं सक्कं । एवं मिस्सयभावो सम्मामिच्छोत्ति णादव्वो॥"
[Gommatasara, Jîva-kânda, Verse 22.] T It should be mentioned here that in Jainism the passions Krodha (anger) Mana (pride), Maya (deceit) and Lobha (greed) are known as Kaşayas. These passions are of four degrees. The first and the most exccessive form of these is termed Anantânubandhi. The passions in this state are said to be as permanent as lines cut out on a stone. The next stage is Pratyakhyana and the passions last like lines on earth. The third stage is called Apratyakhyana in which passions have their existence like lines on dust. In the fourth or Samjvalana state, the passions Hasily disappear like lines on water. The examples given show the gradual stages of duration and permanency of the passions. As a man passes through the successive stages of development, these various classes of passions disappear one by one.

Page #97

DRAVY 4-SAMGRAHA, 13.
39
In the eleventh stage, a person gains the power to control all Mohaniya (intoxicating) Karmas.” but these lo not disappear altogether.
In the tirelftli stage. all the passions and Mohanira Karman disappear altogether.
A person in the thirteenth stage destroys the Karmas called Jijânâvarațiya. Darsana-varaniya and Antariyat and appears like the sun freed from clouds. He attains knowledge of ererything existing in the universe. But in this stage, Yoga still remains thich disappears in the next or fourteenth stage, and the person attains liberation.
Now we shall see what is meant by Margaņas. Those states by,! or conditions in which, the Jivas are found are known as Mârganis; and these are of fourteen kinds, viz., (1) Gati, (2) Indriya, (3) Kaya. (4) Yoga, (5) Veda, (6) Kasaya, 17) Jñana, (8) Samyama, (9) Darsana, (10) Lesyå, (11) Bhavya, (12) Samyaktva, (13) Samji and (14) Aharas.
Gati or condition of existence is of four kinds, viz., existence (1) as inmates of hell (2) as inmates of heaven 3 as human beings and (4) as lower animals.i!
Indriya or senses are five, c.y., the senses of sight, hearing, touch, taste and smell. T
Kâya or body is of six kinds, viz., five kinds of Sthárara, earth, water, fire, air and vegetable and Trasa. $
* For an explanation of Mohanîya Karmas, see the commentary on Verse 14.
(Page 42). The first two Karmas have been described in commentaries on Verses 4 and 5.
For an account of the third, see the commentary on Verse 14. (Page 42). Yoga is the fourth Margana described below. S “जाहि व जासु व जीवा मग्गिज्जते जहा तहा दिवा।
ताओ चोद्दस जाणे सुयणाणे मग्गणा हांति॥ गइ-इंदियेसु काये जोगे वेदे कसायणाणे य । संजमदंसणलेस्सा भवियासम्मत्तसणिण आहारे॥"
[IFAZAT: I filanrs: 1 }&1883] “गइ-उदयजपज्जाया चउगइगमणस्स हेउ वा हु गई। णारयतिरिकस्खमाणुसदेवगइत्ति य हवे चदुधा ॥”
[Gommatasara, Jiva-kanda. 146. "फासरसगंधरुवे सहणाणं च चिण्यं जेसिं।"
[Gommatasara, Jiva-kânda, 166.] $ See a detailed description of Trasa and Sthåvara Jivas in Verse 11. (Palyan
81.391

Page #98

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Yoga is the power of a Jiva possessing activities of inind, speech and body by which particles of matter are attracted towards it.* Yoga or union is mainly of three kinds, vie., (1) with respect to mind (2) with respect to speech and (3) with respect to body. The first two of these, again, are each of four kinds. Mind may be turned to things which are true, to things which are false, to things which are both true and false, and to things which are neither true nor false. Speech also might be directed to truth, falsehood, mixed truth and falsehood, and neither truth nor falsehood. Unity in body, again, is of seven kinds : (1) as in the bodies of human beings and lower animals which are fixed in limits 2) a mixed state of the first (3) as in the bodies of the innates of heaven and hell which can increase or diminish (4) a mixed state of the third (5) as in the body which comes out of the head of a sage in the sixth stage of development to go to a Kevali 1 (6) a mixed state of the fifth and 17) as in the forms which result from the eight kinds of Karma. I
Veda or sex is of three kinds, male, female and eunuch.
Kaşaya or passions are four: anger, pride, deceit and greed. Each of these is, again, of four kinds, according to different degrees of intensity
Jñâna is of eight kinds, Mati, Sruta, Avadhi, ...:::'.. Kevala, Kumati, Kusruta and Vibbangåvadhili
Samyama or l'estraint consists of keeping the Vratas (vows), observing the Samitis, checking the Kaşayas or passions, giving up the Dandas and controlling the Indriyas (senses).
Darsana is of four kinds, Chakşu, Achakşu, Avadhi and Kevala. $ * "पुग्गलविवाइ-देहोदयेण मणवयणकायजुत्तस्स। जीवस्स जा हु सत्ती कम्मागमकारणं जोगो॥"
[Gommatasara, Jiva-kânda, Verse 216.] + See the commentary on Verse 10. (Page 30). For a description of eight kinds of Karma, see the commentary on Verse 14.
(Page 42). $ All these sixteen kinds of Kaşayas have been described in a footnote ou
page 38. See Verse 5. (Page 11).
“वदसमिदिकसायाणं दंडाण तहिंदियाण पंचण्हं । धारणपालणणिग्गहचागजओ संजमो भणियो॥"
[Gommatasara, Jiva-kânda, Vorm: 464.1 See Verse 35. (Page 86) for a detailed description of Vrata and Sa..." See Verse 4. (Page 10).

Page #99

DRAVYA-SANGRAHA, 13.
Lesya is that by which a Jiva assimilates virtue and vice with itself. Feelings arising from Yoga, coloured by passions, lead to Bhava-Lesyâ and the actual colours of bodies produced by such feelings are called Dravya-Lesya. The colours are black, blue, pigeon, golden, lotus-like and white. The first three are resultants of evil, and the last three of good emotions.
That quality by which a soul attains perfect faith, knowledge and conduct is known as Bhavyatva Guņa, and that by which these are obstructed is called Abhavyatva Guņa. Bhavya Mârgañî defines Jivas which possess each of these sets of qualities.
Samyaktva is perfect faith in the Tattvas or principal tenets of Jainism.
Samjii Jivas are those who with the help of mind are capable of teaching, of action, of giving advice, and of conversation. Asamjñi Jivas are those who are incapable of these. $ In Samjñî Mârgañá, each of these classes of Jivas are described.
Ahâra is the assimilation of material particles by Jivas to preserve bodies.
These are the fourteen kinds of Mârgana.
Jivas may be viewed with reference to each of these Mârgaņas or with reference to different Guṇasthanas or stages of development. But it must be remembered that all these characteristics are attributed to Jivas from the ordinary point of view, for none of them really exist in Jivas.
"लिंपइ अप्पीकीरइ एदीए णियअपुण्णपुण्णं च । जीवोत्ति होदि लेस्सा लेस्सागुणजाणयक्खादा ।"
[Gommatasara, Jira-kânda, 488.]
+ "किण्हाणला काऊ तेऊ पम्मा य सुक्कलेस्सा य ।
लेस्साणं णिद्देसा छच्चेव हवंति णियमेण ॥ वण्णादयेण जणिदो सरीरवण्णा दु दव्वदो लेस्सा।"
[Gommatasara, Jiva-kânda, 492, 498] "सिकखाकिरियुवदेसालावग्गाही मावलंवेण ।

Page #100

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
णिकम्मा अट्टगुणा किंचूणा चरमदेहदो सिद्धा । लोयग्गठिदा णिच्चा उप्पादवयेहि संजुत्ता ॥ १४ ॥ Nikkammâ attaguņa kimchânâ charamadehado
siddha.
Loyaggatḥidâ nichchâ uppâdavayehi saõjuttâ.(14).
Padapatha.--Famen Nikkammâ, void of Karmas. Egon Attaguna, possessed of eight qualities. There Charamadehado, than the final body. Pagar Kimchûna, slightly less. facer Nichcha, eternal. scargaane Uppâdavayehi, Utpâda and Vyaya. gem Samjuttâ, consisting of. fa Siddha, liberated. B oy Loyaggathidâ, existing at the summit of Loka.
14. The Siddhas (or liberated Jîvas) are void of Karmas, possessed of eight qualities, slightly less than the final body, eternal, possessed of Utpâda (rise) and Vyaya (fall), and existent at the summit of Loka.
COMMENTARY. According to Jainism, Jivas, as long as they are not liberated, are connected with Karma. But a liberated Jiva is free from all Karmas. Karmas are recognised to be of eight kinds, viz., Jūânåvaraniya, Dardanåvaraņiya, Vedanîya, Mohaniya, Âyu, Nama, Gotra and Antarậya. It has already been described in the commentaries on Verses 4 and 5 (Pages 10 and 16) that Jñânâ varaniya and Darsanavaranîya Karmas are those which obscure infinite Jñana aul Darsana of a Jiva. Vedaniya Karmas tend to produce pain and pleasure in a Jiva. Mohanîya Karmas infatuate Jivas, making these unable to distinguish right from wrong. Ayu Karmas sustain Jivas for a certain period and determine their tenure of existence. Nama Karmas give them their personalities, and Gotra Karmas conduce to their being produced in a particular social surrounding, Antaraya Karmas throw obstacles to the performance of right action
* Sanskrit rendering:
निष्कर्माणः अष्टगुणाः किञ्चिदूनाः चरमदेहतः सिद्धाः ।
लोकाग्रस्थिताः नित्याः उत्पादव्ययाभ्यां संयुक्ताः॥१४॥ Nişkarmaṇaḥ aștagunâh kinchidanaḥ charamadehataḥ siddhaḥ, Lokagrasthitaḥ nityaḥ utpâdaryarárgám samjuktā.- (14).

Page #101

DRAVYA-SANGRAHA, H.
by the Jiras. Thus all these varieties of Karmas* operate to make a Jiva hare different qualities and characteristics in its Samsári or worldly state of existence. But as a Jira begins to pursue the path of gradual development, these Karmas disappear one be one until at last the said Jira becomes liberated.
Being void of Karmas, a Jiva resisles at the top of the Loka, and the following eight qualities can then be found in it: Samyaktva. Jñâna, Darsana, Virya, Sa kşma, Iragîhana, Agurnlaghu and Irravadha. Samyaktva is perfect faith or belief in the Tattvas or essential principles of Jainism. Jhana and Darśana have been explained in Verses 4 and 5. Virra (literally, power) is the ahsence of fatigue in having a knowledge of infinite substances. Snksma literally means fineness, and the possession of this quality makes a liberaterl Jira incapable of being perceiver br the senses, which can perceive the gross bodies only. Aragâha is interpeneti ability, that is to say, one liberated Jiva can allor others to exist without obstruction, just as the light of a lamp does not prevent the interpenetration of the light of other lamps. Agurulaghu means " neither heary nor light." By possessing this quality, a liberated Jiva does neither go up like a light thing nor go down like a heavy object, but remains stationary. Argårâdha is undisturbable bliss in which the disturbance of equilibrium caused by happiness or misery is entirely absent. In a word, a liberated Jiva being freed from Karmas goes up to the summit of the Loka and remains there stationary, possessed of perfect faith, power and infinite Jūâna and Darsana and enjoying eternal bliss without obstructing other Jîvas of the sanie kind. Such a Jira has a body slightly less than the final body as recogniseil in the Jaina canons.
A liberated Jiva, again, is eternal in its essential character, though perpetual modifications of it may go on in its condition. To give an example of such inodifications, tre may say that a ball of gold has certain essential characteristics and may always be said to possess these characteristics throughout its various modifications. Now, if we prepare a ring from this gold, we hare an instance of a modification which arises Utpada) from the original state of the ball of gold. Again, if the ring be destroyed, we shall have another modification zonsisting of the destruction (Vyaya) of the stage of existence of

Page #102

44
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
the ball of gold as a ring. Every substance in the universe is, according to Jainism, possessed of the quality of permanency (Nityatva), with generation (Utpada) and decay (Vyaya) of the modifications of itself. Being possessed of these qualities, is technically called 'Sat;' and this 'Sat' defines a substance (Draryaj in Jainism.*
अज्जीवो पुण णेश्रो पुग्गल धम्मो अधम्म प्रायासं ।
कालो पुग्गल मुत्तो रुवादिगुणो अमुत्ति सेसा दु॥१५॥ Ajjivo puņa ņeyo puggala dhammo adhmma âyâsam Kâlo puggala mutto râvâdiguņo amutti sesâ du--(15).
Podapatha.-पुण Pupa, again. पुग्गल Puggala, Pudgala. धम्मो Dhamme, Dharma. अचम्म Adhamma, Adharma. आयासं Ayasam, Akasa कालो Kalo, Kala, (Time). अज्जीवो Ajjivo, Ajiva. ओ Neyo, to be known. पुग्गल Puggala, Pudgala. स्वादिगुणो Ravadiguno, possessing the qualities, Rupa, etc. मुत्तो Mutto, having form. टु Du, but. सेसा Sesh, the rest. अनुत्ति Amutti, without forni.
15. Again, Ajîva should be known to be Pudgala, Dharma, Adharma, Akasa and Kala. Pudgala has form and the qualities, Rûpa, etc. But the rest are without form.
*"उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्।" "सद्व्य लक्षणम् ।"
['lattvarthadliigama Sætra V. 30. 29.] Again"स्वजात्यपरित्यागेन भावान्तरावाप्तिरुत्पादः । तथा पूर्वभावविगमा व्ययः । ध्रुवे स्थैर्यकर्मणा ध्रुवतीति ध्रुवः।"
[Tattvartharajavarttika V. 29 (1, 2 and 3.] ; ie., “Utpâda is having a modification by a substance without leaving its own kind, (e.g., the transformation of a lump of clay into a pot.) Vyaya is the change or disappearance of a form, (e.g., the change of a pot into pieces). Dhrauvya consists of the existence of the essential characteristics throughout different modifications (e.g., the existence of clay as such.)" † Sanskrit rendering : अजीवः पुनः ज्ञेयः पुद्गल धर्मः अधर्मः आकाशम् । काल: पुद्गल मूर्त रूपादिगुणः अमूर्तयः शेषाः तु ॥ १५॥ Ajivaḥ punaḥ jfieyaḥ pudgalaḥ dharmaḥ adharmaḥ akaśap Kalah, pudgalah murttah rupadigunah amarttarah sesah tu-(15).

Page #103

DRAVY A-SAMGRAHA, 15.
COMMENTARY.
We have now arrived at the end of the subdivisions of Dravya. The following table will illustrate the varieties of Dravya with sub-classes.
DRAVYA.
Jiva.
Ajíva.
Dharma. Adharma. Akása. Pudgala. Kala. Innumerable passages might be quoted from all sorts of Jain works which contain a mention and description of these varieties of Dravya. In Tattvå ruhadhigama Sûtra we have :
" " [V. I). "usitarat Afzatragtor: 1" [V. I]. "flaga.[V. 3].
" Ora 1" [V. 39]. i.e., "The Dravyas are Dharma, Adharma, Akâsa and Pudgala which are Ajîvas having Kaya (body. The Jivas also (are Dravyas). Kala too is Dravya." i Jiva and the four Ajîvas Pudgala, Dharma, Adharma, and Akasa have Kaya (body) and are known as Pañchâstikâyas (the Five Astikayas). Kåla, though an Ajiva, has no body. It is Akâya (or without body). This is why Kála is mentioned separately and last of all in the Sûtras quted above.
In all the Jaina Purâņas there is a description of Dravyas. We quote one verse only from a manuscript of Vardhamana Purâņa by Bbattâraka Sakalakîrti.
"अथ पुद्गल एवात्र धर्मोऽधर्मो द्विधा नभः । कालश्च पञ्चधैवेत्यजीवतत्त्व जगौ जिनः॥"
[Canto XVI. Sloka 15.] i.e., "Then Jina (Mahâvîra) spoke about the five sorts of Ajiva, viz., Pudgala, Dharma, Adharma, Akasa and Kala.
As in all the Purâņas so in áll Jain Kavyas also we find enumeration and description of Dravyas. A peculiarity of Jain Karyas is that in the last Canto of nearly all of these works we find a brief summary of the principles of Jainism. It is no wonder therefore

Page #104

16
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
that we shall find a description of Dravyas there. Two such passages are quoted here.
"धर्माधर्मी नभः कालः पुद्गलश्चेति पञ्चधा। अजीवः कथ्यते सम्यगजिनैस्तत्त्वार्थदर्शिभिः ॥ षड्-द्रव्याणीति वर्ण्यन्तै समं जीवेन तान्यपि । विना कालेन तान्येव यान्ति पञ्चास्तिकायताम् ॥"
[Dharmasarmabhyudaya Kavya, Canto XXI. 81. *2). binafuatur *T*: Eta gari अजीवः पञ्चधा ज्ञयो जिनागमविशारदैः॥ एतान्येव सजीवानि षड़द्रव्याणि प्रचक्षते । कालहीनानि पञ्चास्तिकायास्तान्येव कीर्तिताः॥"
[Chandraprabha-Charita Kavya, Canto XVIII. 67. 68). i.e., "Dharma, Adharma, Âkasa, Kala and Pudecal these five are called Ajiras. These with Jiva make up the six Dravyas. Excluding Kala, the remaining five make up the five Astikayas."
It is needless to quote any more parallel passages from works like Panchâstikâyasamayasara, T .: . . . etc.
In the text we have "Pudgala has form." In Tattvarthâdhigama Satra, we find "The Pudgalas have Rûpa" ["au: ETØT: V. 57. The following explanation of Rûpa in this aphorism is found in the Tattvartharâja-vê-rttika : " Though the word Rûpa has various meanings, it is here synonymous with 'shape' according to the authority of the Sastras. Or it may be taken to mean a certain quality (viz., that quality which is capable of being perceived by the eyes " guitat:")” • The word "Mûrttah" in our text signifies that which has Martti (shape).' This Mûrtti should be understood to be the same as "Rûpa" inentioned in Tattvårthathigama Sûtra. That is to say the word "Rûpa" in our text is not used in the same sense as it is used in the T- ^!!!! 1. Sûtra. In the latter “Râpa" is used to denote "Shape or form” but in our text it is used to denote "Colour." In our text "Shape or form " is indicated by the word “Mürtti " and not " Rûpa." This should be remembered to avoid confusion.
In our text we have "Pudgalas have the qualities, Rûpa, etc." The qualities are touch, taste, smell and colour. All these qualities
" Raga fraquagu Taata, "Tofaggagnagù ar 1"

Page #105

DRAVYA-SAGRAHA, 16.
are enumerated in Tattvarthidliigama Sutra "EVETCEPTOR: garar: 1" [V. 23] i.e., "Podgalas have touch. taste, smell and colour." In Vardhamana-Puráņa br Sakalakîrti also we have
" Pyet Tarragonar: 1"
(Canto IVI. Verse 10.1 i.e., " Pudgalas are endless and characterised by colour, smell, taste and touch." The varieties of colour, etc. have already been mentioned in the commentary to Verse 7. Page 23).
Thus tre find that among the five varieties of Ajira, Pucigala has shape and possesses colour, smell, taste and touch The other four Ajivas, Dharna. Adharma. Kila and Akasa have no form. सदो बंधो सुहमो थूलो संठाणभेदतमछाया । उज्जोदादवसहिया पुग्गलदव्वस्स पज्जाया ॥१६॥* Saddo bandho suhamo thûlo samthâņa-hheda-tama-chhaya. Ujjodâdava-sahira puggala-clavrassa pajjâyâ.-(16).
Padapatha. Saddo, sound. Bandho, union. Suhamo, fineness.yal Thalo, grossness. inaamarat Samthâna-bheda-tama-chhấya. shape, division, darkness, and image. stercargar Ujjodådava-sahivå. with lustre and heat. galeracat luggala-lavrassa, ot Pudgala substances. quorrut Pajjàyâ, modifications.
16. Sound, union, tineness, grossness, shape. division, darkness and image, with lustre and heat (are) modifications of the substance (known as) Pudgala.
COMMENTARY. Sabila or suund is said to be of two kinds - Bhârii-lakṣana (as incorporated in languars) and Abhand-lakşaņa (which dues not find place in any language). The first, again, is of two kinds, viz. (1) sounds which are expressed by letters and (2) sounds which are not expressed by letters. It is said that the last-mentioned kind of sounds is made br creatures rho possess two, three or four senses, or by the Keralis. • Sunsk, it rendering:
शब्दः बन्धः सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानभेदतमश्छायाः। उद्योतातपसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य पर्यायाः॥१६॥ . Sabdah bandhaḥ sûkşmah sthûlah samsthana-bheda-tama-schhayah. Udyotâtapasahitah pudgalndravyasya paryayah-16).

Page #106

16
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
that re shall find a description of Dravyas there. To such passages are quoted here.
gagat : 13: Tarafa ya अजीवः कथ्यते सम्यगजिनैस्तत्त्वार्थदर्शिभिः ॥ षड-द्रव्याणीति वण्र्यन्तै समं जीवेन तान्यपि । विना कालेन तान्येव यान्ति पञ्चास्तिकायताम् ॥"
[Dharmasarmabhyudaya Kavya, ('anto XXI. 81. *27. kafetatarrat : CETTE PATI अजीवः पञ्चधा या जिनागमविशाग्दैः॥ एतान्येव सजीवानि षड़द्रव्याणि प्रचक्षते । कालहीनानि पञ्चास्तिकायास्तान्येव कीर्तिताः॥"
Chandraprabha-Charita Karya, (anto XVIII. 67. 68). i.e.. - Dharma. Alharma, Akasa, Kala and Pragala - these five aro called Ajiras. These with Jiva make up the six Dravyas. Excluding Kala, the remaining five make up the fire Astikayas."
It is needless to quote any more parallel passages from works like Pañchâstikayasamayasara, 17:. .., etc.
In the text we have "Pudgala has form." In Tattrârthadhigama Satra, we find "The Pudgalas have Rûpa" ["aforu: gerar: V. 57. The following explanation of Rûpa in this aphorism is found in the Tattvärtharâja-va-rttika : " Though the word Rûpa has various meanings, it is here synonymous with 'shape' according to the authority of the Sastras. Or it may be taken to mean a certain quality (viz , that quality which is capable of being perceived hy the eyes " guerr:”)” The word "Mûrttah” in our text signifies
that which has Mûrtti (shape).' This Mûrtti should be understood to be the same as "Râpa” inentioned in Tattvårt' i' :un: Sûtra. That is to say the word "Rûpa" in our text is not used in the same sense as it is used in the T:t1.11 g ra Sûtra. In the latter "Rûpa" is used to denote "Shape or forin" but in our text it is used to denote "Colour." In our text "Shape or form " is indicated by the word "Mûrtti” and not " Rûpa." This should be remembered to avoid confusion.
In our text we have "Pudgalas have the qualities, Rûpa, etc." The qualities are touch, taste, smell and colour. All these qualities

Page #107

DRAVYA-SANGRAHA, 16.
are enumerated in Tattvarthadhigama Sutra " स्पर्शेरसगन्धववन्तः पुद्गलाः gener: "[V. 23] ie.. "Pudgalas have touch. taste, smell and colour." In Vardhamana-Purana by Sakalakirti also we have "बर्णगन्धरसस्पर्शमयाश्चानन्तपुद्गलाः ।"
[Canto XVI. Verse 16.]
i...." Pudgalas are endless and characterised by colour, smell, taste and touch." The varieties of colour, etc., have already been mentioned in the commentary to Verse 7. Page 23).
Thus we find that among the five varieties of Ajiva, Pudgala has shape and possesses colour, sanell, taste and touch. The other four Ajivas, Dharma, Adhaima, Kâla and Akasa have no form.
सो बंधो सुमो धूलो संठाणभेदतमछाया । उज्जोदादवसहिया पुग्गलदव्यस्स पज्जाया ॥ १६ ॥
Saddo bandho suhamo thulo samthana-bheda-tama-chhaya. Ujjodâdava-sahiyá puggala-davvassa pajjâyâ.—(16).
Padapatha. Saddo, sound. बंधों Bandho, union सुहनो Suhamo fineness. Thûlo, grossness. Samthana-bheda-tama-chhâyȧ. Ujjodâdava-sahiyâ, with
shape, division, darkness, and image. lustre and heat. g Puggala-davvassa, of Pudgala substances. Your Pajjaya, modifications.
16. Sound, union, fineness, grossness, shape. division, darkness and image, with lustre and heat (are) modifications of the substance (known as) Pudgala.
COMMENTARY.
Sabila or sound is said to be of two kinds-Bhâ-à-laksana (as incorporated in languages) and Abhi-laksana (which does not find place in any language). The first, again, is of two kinds, viz. (1) sounds which are expressed by letters and (2) sounds which are not expressed by letters. It is said that the last-mentioned kind of sounds is made by creatures who possess two, three or four senses. or by the Kevalis.
Sanskrit rendering:
शब्दः बन्धः सूक्ष्मः स्थूलः संस्थानभेदतमश्छायाः ।
उद्योता तपसहिताः पुद्गलद्रव्यस्य पर्यायाः ॥ १६॥
sabdaḥ bandhaḥ sakymaḥ sthülsḥ sagethina-bbeda-tama-schhiylḥ. Udyotâtapasahitaḥ pudgaladravyasya paryâyâh-(16).

Page #108

48
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Sounds not finding place in languages are again of two kinds : (1) produced by human beings and (2) resulting from other sources, as the noise of thunder, etc. The first of these, again, are of four kinds: (a) Tata or that produced froin musical instruments covered by leather, 16) Vitata or that produced from string-instruments, (c) Ghana or that produced from metallic instruments and (d) Saușira or that produced from wind-instruments.* It should be mentioned in this connection that there is a difference in the nomenclature of musical instruments between the Jainas and the Hindus, for the latter call Tata by the name of Anaddha and Vitata by the name of Tata.
The following theory of sounds is found in Verse 79 of the Panchàstikâyasamayasara :
"सद्दो खंधप्पभवो खंधो परमाणुसंगसंघादो।
पुढेसु तेसु जायदि सहो उप्पादगो णियदो॥" i.e., "The combination of atoms is known as Skandha. Sound results when Skandhas strike against one another." Thus it has been laid down that all sounds result from the Skandhas of Pudgala (inatter).
Bandha or union is mainly divided into two heads, (1) Prayogika (produced by the efforts of body, speech, or mind of a person) and (2) Vaisrasika (produced without any kind of effort of any person).
Prayogika may again be (1) Jiva-vişaya, i.e., union of non-living substances only or (2) Jivajiva-visaya, i.e., union of living with nonliving substances. Jivajiva-visaya Bandha, again, may result (1)
* "शब्दो द्वधा भाषालक्षणविपरीतत्वात् ।
भाषात्मक उभयथा अक्षरीकृतेतरविकल्पात् । अभाषात्मक द्वधा प्रयोगविस्रसानिमित्तत्वात् । तत्र वैनसिको बलाहकादि-प्रभवः । प्रयोगश्चतुर्धा ततविततघनसौषिरभेदात् ।"
Tattvårtha-raja-vârttika, V. 24 (2, 3, 4, 5 and 6). Compare the Hindu nomenclature, e.g. "ततं वीणादिकं वाद्यमानद्धं मुरजादिकम् । वंशादिकन्तु सुषिरं कांस्यतालादिकं घनम् ॥” [Amarakosa] with "चर्मततनात्ततः पुष्करभेरीदर्दुरादिप्रभवः ।

Page #109

DRAVYA-SA/GRAHA, 16.
from Karma (producing eight kinds of bondage corresponding to eight kinds of Karma, viz., Jhanavaraniya, Darsanavaraniya, Bedaniya, Mohaniya, Na.ma, Gotra, Ayu and Antaraya)* or (2) from No-Karma. This last, again, is of five kinds: (1) Âlapana, (e.g., the fastening of a rope or chain to a chariot, etc.) (2) Alepana (e.g., Mainting the walls, etc.) (3) Samslesa (e.g., joining of pieces of wood together by a carpenter, etc.,) (4) Sarîra (e.g., the union of limbs in a body) and (5) Sariri (e.g., the union of different bodies).
Vaisrasika Bandha, again, is either (1) Anâdi or eternal, as the union of the whole mass or parts of Dharına, Adharma and Âkâsat or (2) Âdimat or that which has a beginning having resulted from a definite cause, e.g., the union of different colours in a rainbow.
The whole or balf or a quarter of each of Dharma, Adharma and Âkâså may be said to contain different parts which are attached to one another. Thus there arise nine kinds of union which are eternal.8
Saukṣmya or fineness is of two kinds : (1) that which is found in the atoms, beyond which there is nothing more fine, and (2) that which is found in other substances and which is of different degrees as the same is relative to that of different substances. ||
Sthaulya or grossness is, similarly, of two kinds : (1) grossness of the maximum limit, e.g., that of the whole universe and (2) grossness less than the maximum limit which may be of various degrees. I __Samsthana or shape is of tivo kinds : 1) that which can be
* See Commentary on Verse 14 for an explanation of these eight kinds of Karma, + See Verses 17, 18 and 19 for definitions of Dharma. Adharma and Akasi. + “कृत्स्नो धर्मास्तिकायः, तदर्ध देशः, अर्धाधं प्रदेशः । एवं अधीकाशयोरपि।"-"धर्माधर्माकाशानामेकशः त्रैविध्यान्नवविधः।"
Tattvârtha-raja-várttika, V. 24 (11). $ “बंधोऽपि द्वेधा विस्त्रसाप्रयोगभेदात् । आद्यो द्वधा आदिमदनादिविकल्पात् ।
विस्त्रला विधिविपर्यये निपातः। प्रोगः पुरुषकायवाङ्मनःसंयोगलक्षणः।" "प्रायोगिकः द्वेधा अजीवविषयो जीवाजीवविषयश्चेति ।......जीवाजीवविषयः कर्मनाकर्मबन्धः । कर्मबन्धो ज्ञानावरणदिरष्टधा। नो-कर्मबन्धः
पंचविधः आलपनालेपनसंश्लेषशरीरशरीरिभेदात ।" तित्वार्थराजवार्तिकम् १५२४। (१०।११। १२।१३।)] "सौम्य द्विविधं अन्त्यमापेक्षिकं च।” [तत्वार्थराजवार्तिकम् । ५।२४।१४।] "तथा स्थौल्यम्।" [तत्वार्थराजवार्तिकम् ।५।२४।१५].

Page #110

50
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
permanently defined (e.g, as round, square, triangular, etc.) and (2) that which cannot be permanently defined (e.g., the shape of clouds).*
Bheda (division or separation) is of six kinds: (1) Utkara (e.g., sawing a piece of wood), (2) Chûrna (e.g., grinding wheat into powder,) (3) Khanda (e.g., breaking up a pitcher into its different parts), (4) Chûrņika (e.g., - · the chaff from rice, pulses, etc.), (5) Pratara (e.g., dividing mica into many slices) and (6) Anuchatana (e.g., causing sparks to fly out from a glowing ball of iron)†.
Tamah is darkness. t Chháya is of two kinds: ( 1 ) Inverted images, as seen in mirror, etc. and (2) un-inverted images. In the first of these, the left side becomes right and vice versa. Herein lies the difference between the two§ Atapa is heat caused by the sun, and Udyota is the light resulting from the moon, fire-fly, jewels, etc. ||
All these things are mere modifications of Pudgala.
* ‘“संस्थानं द्वेघेत्थंलक्षणं अनित्थं - लक्षणं च । वृत्तत्र्यस्त्रचतुरस्रायतनपरि मंडळादित्थमतोन्यदनित्थम् ।" [ तत्वार्थराजवार्त्तिकम् ५२४ १६ १७ ] + “भेदः षोढोत्कर-चूर्ण-खण्ड- चूर्णिका-प्रतराणुचट नविकल्पात् " [ तत्वार्थ राजवार्त्तिकम् ||५|२४|१८ । ] †“तमा दृष्टिप्रतिबंधकारणं । [ तत्वार्थराजवार्त्तिकम् ५|२४|१९|] "छाया प्रकाशावरणनिमित्ता । सा द्वेधा तद्वर्णादिविकार - प्रतिबिम्बमात्रग्रहणविकल्पात् ।”
[तत्वार्थराजवार्त्तिकम् ५|२४ । ( २०१२१ ॥ ) ]
|| श्रातप उष्णप्रकाशलक्षणः। उद्योतश्चन्द्रमणिखद्योतादिविषयः ।” [ तत्वार्थराजवार्त्तिकम् ५|२४| (२२/२३ ) ]

Page #111

CHART III. TABLE I. SABDA
Bhâşâtmaka.
Abhâşâtmaka.
Akşarî-krita.
Anakşarî-krita.
Prayogika.
Vaisrasika.
Tata
Tata.
Vitata.
vitata.
Ghana.
Sausira.
TABLE TI. BANDHA.
DRAVY A-SA/GRAH1, 16.
Vaisrasika.
Prayogika.
Tdimat.
A nadimat (9 kinds).
Ajî Valvişaya.
Jîvâ jîva
vişaya.
Karma-bandha
(8 kinds).
No-karma-bandha.
Alapana. Alcpana. Samklega. Sarira.
Sarîri..

Page #112

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
गइ-परिणयाण धम्मो पुग्गलजीवाण गमणसहयारी । तोयं जह मच्छाणं अच्छंता व सो गई ॥१७॥ Gayi-pariņayảņa (hamno puggalajîvâņa, ...'." Toyam jaha macholinim achchhanta neva so nei
Padapatha.- Jaha, as raframe Gai-parinayâna, engaged in moving, Ten Wachchhâņam. fish. aparê Gamana sahayâri, assisting the movement. ari Toyam. water gangster Puggala-ji vâna, of the Pudgala and Jivas. Ya Dhammo, Dharma. So, that. Achchhantâ, those not moving. ta Neva, does not. Yei, moves.
17. As water assists the movement of moving fish, so Dharma (assists the movement of moving) Pudgala and Jiva. (But) it does not move (Pudgala and Jîva which are) not moving.
COMMENTARY. In this verse, we have a description of a peculiar substance known as Dharma in Jain philosophr. It should be remembered that the meaning of the word Dharma, as used by the Jainas, has not the slightest resemblance to thatof the same word in Hindu philosophy.f
The Jaina philosophers mean hy Dharma a kind of ether, which is the fulcrum of motion. With the help of Dharma, Pudgala and Jiva move. Dharma does not make these move, but only assists them in their movement when they begin to move. In all works in Jaina literature, tve have nearly the same illustration given of Dharma. The illustration is as follows. As fish move in water, without being impelled in their movement by water, but only receiving assistance of the water in their movement, so Pulgala arel Jiva rnove, assisted hy * Sanskrit rendering .
. .- -- गतिपरिणतानां धर्मः पुद्गलजीवानां गमनसहकारी। तोयं यथा मत्स्यानां अगच्छतां नैव स नयति ॥१७॥ Gati-parinatanam dhemah podgalajivånam gamanasahakari,
Toyam yatha matsyanam agachchatam naiva sa nayati-(17). + "phica: ET ATHINTERT:
आर्हते हि प्रवचनेऽनादिनिधनेऽहंदादिभिः यथाकालं, अभिव्यक्तज्ञानदर्शनातिशयप्रकाशैरवद्योतितार्थसारे रूढा एताः संज्ञा शेयाः। क्रियानिमित्ता at "
[atearekani 1418/2018<1]

Page #113

DRAVYA-SA.IGRAHA, 17.
53
Dharma, but not impelled by it. Dharma has no form, is eternal and void of activity. These characteristics of Dharma has been thus enumerated in Varallhamana Purana by Sakala-Kirti:
"जीवपुद्गलयोर्धर्मः सहकारी गतेर्मतः। अमूर्तो निष्कियो नित्यो मत्स्यानां जलवद् भुवि ॥"
(Canto XVI. verse 29.) i.e., " Dharma is known to be the helper of motion of Jiva and Pudgala, is formless, inactive and eternal. It acts like) water to fish in the world." In Pañchástikâya Samaysára ve have:
'उदयं जह मच्छाणं गमगाणग्गहयरं हवदि लोए । तह जीवपुग्गलाणं धम्मं दव्वं वियाणे हि ॥"
(Verse 83.) i.e., "Know that, as water helps the morement of fish, so Dharma (helps the morement of) Jiva and Pudgala."
Amrita Chandra Sûri has written in his Tattvarthasara, "That is called Dharma which help the motion of things which have begun to move by themselves. Jivas and Puigalas resort to Dharma when they are going to move, as fish take the help of water in their movement.”
"क्रियापरिणतानां यः स्वयमेव क्रियावताम् । आदधाति सहायत्वं स धर्मः परिगीयते ॥ जीवानां पुद्गलानां च कर्त्तव्ये गत्युपग्रहे । जलवन्मत्स्यगमने धर्मः साधारणाश्रयः॥"
[तत्वार्थसारः३।३३।३४।। In Jain Kavyas also we have the same illustration of Dharma. and we shall only quote two such passages here :
"धर्मः स तात्विकैरुक्तो यो भवेद् गतिकारणम् । जीवादीनां पदार्थानां मत्स्यानामुदकं यथा ॥”
1 [धर्मशर्माभ्युदयम् । :१ । ८३।] i.e., “That which becomes the fulcrum of motion of substances, like Jivas, etc., as water is to fish is called Dharma by those versed in the Tattvas."
"जलवन्मत्स्ययानस्य तत्र यो गतिकारणम् । जीवादीनां पदार्थानां स धर्मः परिवर्णितः॥ लोकाकाशमभिव्याप्य संस्थिता मूर्त्तिवर्जितः। नित्यावस्थितिसंयुक्तः सर्वज्ञज्ञानगोचरः॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । ६९-७० ]

Page #114

54
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
i.e.. " That is called Dharma which is the cause of movement of substances, like Jivas, etc., as water (is the helper) of the movement of fish. It exists pervading Lokâ kâ sa, is formless and eternal, and is the object of knowledge of only the omniscient.”
Dharma is, therefore, that which, not moving in itself and not imparting motion to anything: helps the movement of Jiva and Pudgala. Without Dharma, the motion of Jiva and Pudgala would be impossible. ठाणजुदाण अधम्मो पुग्गलजीवाण ठाणसहयारी। छाया जह पहियाणं गच्छंता एंव सो धरई ॥१८॥ Thâņajudâna adhammo
p l ivaņa thânasahayârî. Chhâyâ jaha pahiyâņam gachchhantâ ņeva so dharayî -
(18.)
Padapatha.--- Jaba, as.err Chhâyâ, shadow. fenai Pahiyâņam, of the travellers. crugere Thậpajudâņa, stationary. gomeonato Pnggalajîvâņa, of the Pudgalas and Jivas. Parerê Thâņa-sahayâri, is assistant in making stationary. We Adhammo, Adharma.# So, that. Tear Gachchhantâ, those moving. sa Ņeva, does not. af Dharai, holds.
18. As shadow (assists the staying of) the travellers, (so) Adharma assists the staying of the Pudgalas and Jivas which are stationary. But that (i.e., Adharma) does not hold back moving (Pudgalas and Jivas).
COMMENTARY. Adharma is exactly the opposite of Dharma which has been described in Verse 17. Dharma is the fulcrum of motion, and Adharma is the fulcrum of rest. l'ide
"जह हवदि धम्मदब्वं तह तं जाणेह दवमधम्मकखं । ठिदि-किरियाजुत्ताणं कारणभदं तु पुढवीव ॥"
[ysafe IRRTHYER: ICE 1] Adharma, like Dharma, is eternal, without form and without * Sanskrit rendering: स्थानयुतानां अधर्मः पुद्गलजीवानां स्थानसहकारी। छाया यथा पथिकानां गच्छतां नैव स धरति ॥१८॥ Sthanayntana adharmah pudgalajivanam sthana-sahakari. Chhaya yath â pathikânâm gachchhatâm naiva sa dharati-(18).

Page #115

DRAVY A-SANGRAHA, 18.
55
activity. It does not stop the motion of Jiva or Pudgala, but it assists them in staying still, while they are in a state of rest. Vide
"स ह्यकर्त्ताप्यधर्मस्याजीवपद्गलयाः स्थितेः। नित्योऽमूर्तः क्रियाहीनः छायेव पथिकाङ्गिनाम् ।”
Vardhamana Purana, XVI. 80.] The following examples are invariably found in all Jaina works, as illustrating Adharma. First, Adharina is likened to earth which does not stop creatures from moving but becomes a support of them when they are at rest. Secondly, Adharma is said to be like shadow which does not forcibly stop the travellers scorched by the rays of the sun from moving, but assists in their rest, while they of their own accord come to sit in the shade.
Both these examples are given in the Verse 81. Canto IXI of Dharmasarmábhyudaya Kâvya :
"Onda Tha TTATA REGISTE Para:
द्रव्यानां पुद्गलादीनामधर्मः स्थितिकारणम्॥" i c., "Adharnia is the cause of rest of Dravyas, Pudgala, etc., as shadow is that of (persons) lieated by the rays of the sun, or as the earth is that of (creatures like; horses, etc."
In Tattvârthasara, Chapter Ill. Verses 35 and 36 we have :
"स्थित्या परिणतानां तु सचिवत्वं दधाति यः। तमधर्म जिनाः प्राहुनिरावरणदर्शनाः॥ जीवानां पुद्गलानाञ्च कर्तव्ये स्थित्युपग्रहे ।
साधारणाश्रयोऽ धर्मः पृथिवीव गवां स्थितौ ॥" i.e., “Jivas, whose faith is unclouded, call that to be Adharma which ministers to the staying of Jivas and Pudgalas when these are prone to rest. Adharma supportsmall (to rest), like the earth allowing rest to the cows."
Ini Chandraprabhacharita, Canto ITIII, Ferse 71, we have:
" TESTCCIATAT: felaarui
लोकेऽ भिव्यापकत्वादिधर्मोऽ धर्मोऽपि धर्मवत् ॥" i.e., “Adharma is the cause of rest of Dravyas, Pudgala, etc. Adharma, like Dharma, has the same characteristics, viz., it pervades Lokâkâsa, etc. (the other qualities are that of being eternal, being without form, and being perceptible only by the omniscient.)
We should therefore remember that, without Dharma, it will be impossible for any substance (Dravya) to move. The universe is divided into two parts: (1) Lokákâsa, which is pervaded throughout by Dharma and Adharma, and in which movement or rest may therefore

Page #116

THE SACRED BOOKS OF THW JAIXAS.
धम्माधम्मा कालो पुग्गलजीवा य संति जावदिये।
आयासे सो लोगो तत्तो परदो अलोगुत्तो ॥२०॥ I hallochamiua calo Duggalau-jivũ và Saiti Javid___diye.
Ayâse so logo tatlo parado aloguttu.--(20).
Padapatha.-जावदिये Javadiye, in which अायासे Ayase, in Akasa. धम्माधम्मा Dhammadhamma, Dharma and Adharma काला Kalo, Kala. य Ya, and. पुग्गलजीवा Puggalajira. Pudgala and Jiva. संति Santi, exist. सो So, that. लोगो Logo, Lokakasa. तत्तो Tatto, that. परदो Parado, beyondl. अलोगुत्तो .1logutto, is called Alokâkâsa.
20. Lokâkâsa is that in which Dbarma, Allharma, Kala, Pudgala and Jîva exist. That which is beyonid (this Lokâkâsa) is called Alokâkâsa.
COMMENTARY. "Loka is that place in which happiness and misery are seen as results of virtue or vice, or Loka might be said to be that place in which things are got, or Loka is that place which is perceived by the onniscient.”+ This is how A kalanka Deva derives the word Lokal. Akaga with reference to Loka, or Akasa similar in extent to Loka is Lokákåsa, and Âkása beyond Loka is Alokâ kâsa.
In the accompanying Plate, we have a representation of Lokákasa and Alokakasa. Lok or the universe, according to theJain idea, consists of three divisions -Urdha Loka or the upper world,
* Sanskrit rendering: धर्माधर्मी कालः पुद्गलजीवाः च सन्ति यावतिके । आकाशे स लोकः ततः परतः अलोकः उक्तः ॥ २० ॥ Dharmadharmau kaluh pudgalajivah cha sauti ja vatike
Akase sa lokah tatah paratah alokah uktah - (20). + "यत्र पुण्यपापफललोकनं स लोकः। (पुण्यपापयाः कर्मणाः फलं सुख
दुःखलक्षणं यत्रालोक्यते स लोकः ) लोकतीति वा लोकः। ( लोकति पश्यत्युपलभते अर्थानिति लोकः ) लोक्यत इति वा लोकः (सर्वज्ञनानंताप्रतिहतकेवलदर्शनेन लोक्यते यः स लोकः । )"
[तत्वार्थराजवार्तिकम् ५। १२ । ( १० । १२ । १३। ) ] + “तस्याकाशं लोकाकाशं जलाशयवत् । (लोकस्याकाशं लोकाकाशमिति । .......लोक एवाकाशं लेोकाकाशमिति समानाधिकरणलक्षणा वृत्तिः।)"
[T. . .anirn V. 12. (1717.

Page #117

To face Gatha No. 20 of DRAVYA - SAMGRAHA Vol.
LOK ÂKASA ... THE UNIVERSE.
THE SIDDHASILÂ OR THE ABODE OF WISDOM & BLISS
15:11
ÜRDHVA
CELESTIAL
KÂ śA
LOKA.
REGIONS.
A LOKA
MADHYA LOKA
TEMPORAL WORLD
KÂ
ALO
ADHO
NETHER
LOKA
REGIONS.
GHANODADHI VATA.VALAYATHumid-air Envelope.) GHANA VATA.VALAYA -(Dense aur Envelope) TAVU VATA.VALAYA -(Rarited-air Envelope !
LOKAKÁSÁ CONTAINING THE DRAVYAS AND
ALOKAKÂSA BEYOND IT
[See Notes on GÂTHẬ 20.] FROM THE "KEY OF KNOWLEDGE WITH THE COURTESY OF THE AUTHOR

Page #118

•
DRAVYA-SANGRAHA, 20.
Madhya Loka or the middle world and Adho Loka or the lower world. The first is the abode of celestial beings, the second of men and of other creatures, and the third of the inmates of hell. Surrounding these Lokas, which are situated one above the other, are three layers of air, the inner being humid, the middle dense and the outer rarified. Within the envelope of these layers, there is Lokâkâsa-an invisible substance which allows space to other substances and is equal in extent to the Lokas. In this Lokáka Sa, Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma and Kâla exist."
Beyond this Lokakasa, there is Alokâkasa which is eternal, infinite, formless, without activity and perceptible only by the omniscient. In Alokâkâsa. there is only the substance Akâsa and not Dharma, Adharma, Kala, Pudgala or Jira.
Gorragadi जो सो कालो हवेइ बवहारो । परिणामादिलक्खो वट्टणलक्खो य परमहो ॥२१॥ Davvaparibaṭṭarûvo jo so kâlo havei vavahâro. Parinámádilakkho vattanalakkho ya paramattho—(21).
Padapatha. -- जो Jo, which. दब्बपरिवद्दृरूवा Davvaparivattaravo, helping changes in substances. परिणामादिलक्खो Paripāmādilakkho, understood from modifications, etc. सो So, that. वबहारी Vavaharo, Vyavahara.. कालो Kalo, time. हवे Havei, is. य Ya, which. वट्टणलक्खा Vattapalakkho, understood fron continuity परमद्वो Paramattho real.
* " धर्मा-धर्मयुताः कालपुद्गलाः जीवपूर्वकाः । यावत्यत्र तिष्ठन्ति लोकाकाशः स उच्यते ॥"
[Vardhamána Purana XVI. 3827.
" जीवा पुग्गलकाया धम्माधम्मा य लोगोण्णा । तत्तो प्रणामं आयासं अंतवदिरित्तं ॥" [Pañchástikayasamayastra. Verse 91].
“पुद्गलादि-पदार्थानामवगाहैकलक्षणः । लोकाकाशः स्मृता व्यापी शुद्धाकाशो बहिस्ततः ॥” [Dharma armabhyudaya XXI. 867.
+ "तस्माद् बहिरनन्तो स्यादाकाशो द्रव्यवज्र्ज्जितः । नित्योऽमूर्त्तो क्रियाहीनः सर्वज्ञदृष्टिगोचरः ॥”
[Vardhamāna Purâna XVI. 33].
59
t Sanskrit rendering :
द्रव्यपरिवर्त्तनरूपः यः स कालः भवेत् व्यवहारः । परिणामादिलक्ष्यः वर्त्तनालक्षणा च परमार्थः ॥ २१ ॥ Dravyaparivarttanarûpaḥ yaḥ sa kalah bhavet vyavaharah. Parināmadilaksvah varttanālaksana cha paramārthah~~~ (21).

Page #119

60
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
21. Vvavahâra Kala (Time from the ordinary point of viewvis that which helps to produce changes in substances and which is known from modifications (produced in substances), while Paramarthika (i.e., real) Kâla is understood from continuity.
COMMENTARY. Real time is, according to the Jaina view, that which assists the changes in substances. To give a concrete example, ive might say that the stone under a potter's wheel assists in the movement of the wheel. The stone here does not impart. motion to the wheel, but without this stone such a kind of motion would not have been possible. Similarly, time, according to Jainism, assists in the changes produced in substances, though it does not cause the same. The Jaina view is, that time does not cause the changes which are produced in the substances, but indirectly aids the production of such changes. This is real time. But time, from the ordinary point of view, consists in hours, minutes, seconds, etc., by which we call a thing to be new or old according to changes produced in the same. These two kinds of time are technically called Kala and Samaya respectively in all the
* “नवजीर्णादिपर्यायैव्यानां यः प्रवर्तकः । समयादिमयः कालो व्यवहाराभिदोऽस्ति सः॥"
[वर्द्धमानपुराणम् । १६ । ३४ ।] It is said that Vyavahârika Kala is known from Parinama (modification) Kriya (action) Paratva (distance) and Aparatva (nearness) of substances. Title "व्यावहारिककालस्य परिणामस्तथा क्रिया। परत्वं चापरत्वं च लिङ्गान्याहुमहर्षयः॥ . स्वजातेरविरोधेन विकारो यो हि वस्तुनः। परिणामः स निर्दिष्टोऽ परिष्पन्दात्मिकोऽजिनैः॥ प्रयोगविस्रसाभ्यां या निमित्ताभ्यां प्रजायते । द्रव्यस्य सा परिक्षया परिष्पन्दात्मिका क्रिया ॥ परत्वं विप्रकृष्टत्वमितरत् सन्निकृष्टता। ते च कालकृते ग्राह्ये कालप्रकरणादिह ॥"
[ तत्वार्थसारः । ३ । ४५-४८ ॥]

Page #120

DRATYA SAMGRAHA, 21.
Angas of the Jainas we find the phrase, "In that Kála and in that Samaya " ("तेणं कालेां तेणं समएणं") Kala is eternal, void of form and without beginning or end. Kila has no varieties. Samaya has a heginning and an end, and emsists of rarieties, vis, hour minute, second, etc. Kila may be said to be the substantial cause (Upâdâna Kirapa) of Samaya.
61
"Some say that there is no other Kala, except that which consists of acts comprised by the rising and setting of the sun, etc." That is to say, some deny that there is a real time (Nischaya Kala behind the apparent time (Vyarahira Kâla). But this view is untenable, for there must be a time haring the characteristics of a substance different from the acts mentioned above. There must be something behind to help these acts. Though in ordinary parlance we apply the word time to such acts, real time is not identical with the samet
Vartana or continuity is the perception of the existence of a substance understood from changes produced in the same in separate moments of time. For example. we put rice in a pot containing water and place the same on a fire. After some time, we find that
• "क्रियां दिनकरादीनामुदयास्तमयादिकाम् । प्रविहा पापरः कालेो नास्तीत्येके प्रचक्षते ॥" [ चन्द्रप्रभचरितम् १८ । ७५ । ] + " तन्न युक्तं क्रियायां हि लोके काल इति ध्वनिः । प्रवृत्तो गयैव वाहीक इव गोध्वनिः ॥ न च मुख्याहते गौराकल्पना नरसिंहचत् । तस्माद्द्रव्यस्वभावोऽन्या मुख्यः कालोऽस्ति कश्चन ॥" [ चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । ७६ । ७७ । ] "काला दिनकरादीनामुदयास्त क्रियात्मकः । औपचारिक एवासी मुख्यकालस्य सूचकः ॥ [ धर्मशर्माभ्युदयम् २१ । ८९ । ] + प्रतिद्रव्यपर्यायमन्तनतैकसमया स्वसत्तानुभूतिर्वर्त्तना ।' [ तत्वार्थराजवार्त्तिकम् ॥५-२१॥४] "ग्रन्तनतिकसमया प्रतिद्रव्यविपर्ययम् । अनुभूतिः स्वसत्तायाः स्मृता सा खलु वर्त्तना ॥" [ तत्वार्थसारः ||४१] .

Page #121

62
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
the rice has been boiled. From this we infer that slow changes must have been going on in the rice from the moment we put it in the raw state in the vessel, till we saw it in the boiler condition. Throughout this period an existence is to be inferred. This perception of existence is called Vartanâ. Of course, this inference of existence of real time can only be made from the effects of apparent Time (Vyavahârika Kala), viz., the changes in the rice.**
लोयायपदेसे इक्केके जे ठिया हु इक्केका। रयणाणं रासीमिव ते कालाण असंखदव्वाणि ॥२२॥
Loyâyapadese ikkekke je tthiâ hu ikkekkâ, Raraṇīņam râsîmiva te kâlâņû !!!.,..v
vâņi—(22). Padapatha.--* Ikkekke, in each, 19462 Loyâyapadese, Pradeśa of Lokâkâsa. Je, which. Ikkek kâ, one by one. erg Kâlâņû, points of Time. tautai Rayanâņam, jewels. crema Rasimiva, heaps. Hn, certainly. feu Tthia, are. Te, that. wqqcafat Asamkhadavvâni, innumerable substances.
22. Those innumeralele substances which exist one by one in each Pradesa of Lokâkâsa, like heaps of jewels, are points of time.
COMMENTARY. Kala or time consists of minute points or particles which nerer mix with one another, but are always separate. The universe (Lokikasa) is full of these particles of time, no space within it being void of the same. It need not be mentioned that these particles of time are invisible, innumerable, inactive and without form.
In all the Jaiva works, these particles have been compared to innumerable jewels. This example illustrates the fact that the * "FICATA Atagincaiata 119€
[TERTAIFH 14188141] 1 Sunskrit rendering:
लोकाकाशप्रदेशे एकैकस्मिन् ये स्थिताः हि एकैकाः। रत्नानां राशिः इव ते कालाणवः असंख्यद्रव्याणि ॥२२॥ Lokakasa--pradese ekaikaemin ye sthitaḥ hi ekaikah, Ratnanam rasiḥ iva te kålaşarah asankhya-dravyâņi-(22).

Page #122

DRAVY A-SAMGRAHA, 23.
particles of time never mix up with one another. In Tattvärthasara, we haie
"एकैकवृत्त्य प्रत्येकमणवस्तस्य निष्क्रियाः
311137-g@aig Tacirra ferat: 11" [188] i.., "The particles of that (Time) exist each in its own capacity, like heaps of jewels in the Pradesas of the Lokâkása (universe), and are without activity."
In Vardhamana Purana, we have "लोकाकाशप्रदेशे ये ह्येकैका प्रणवः स्थिताः। भिन्नभिन्नप्रदेशस्था रत्नानामिव राशयः।"
[Canto XVI., Verse 35. ] i.e., "The particles exist separately in different Pradesas of Lokákasa, like lieaps of jewels in different places."
This characteristic of Time differentiates it from the other five kinds of substances; for, while the former consists of separable particles, the latter are collections of indivisible and inseparable parts.
एवं छभेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दव्वं । उत्तं कालविजुत्तं णायव्वा पंच अस्थिकाया दु ॥२३॥ Evaņ chhavbheyamidlam jirâjîvappabhedado dar
vam, Uttain kấlavijuttaņ ņâyavrà pañcha atthikává
du. (23). Pada pâtủa. Eram, in this manner. garofarut Jivâjîvappabhedado, according to the subdivisions of Jiva and Ajiva. Idam, this. coa Davram, Dravya. watei Chharbheyam, of six kinds. 7 Uttam, is called. & Du, and. Hreifamei Kala-vijuttam, without Kalate Pañcha, five. facere Atthikâyâ, Astikayas. 441 Ņâyarva, to be known.
23. In this manner, this Dravya is said to be of six kinds, according to the subdivisions of Jiva and Ajiva. The five, without Kala, should be understood to be Astikâyas. * Sansleril rendering:
एवं षड्भेदं इदं जीवाजीवप्रभेदतः द्रव्यम्।
उक्तं कालवियुक्तं ज्ञातव्याः पञ्च अस्तिकायाःतु ॥२३॥ Evam şadbhedam idam jîvâjivaprabhedatah dra vyam, Uktam kalaviyuktam jñatavyâh pafcha astikayah tu. --(23).

Page #123

64
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
COMMENTARY. Dravya is divided into Jiva and Ajîva. Ajiva, again, is subdivided into Pudgala, Dharma, Adharma, Akasa and Kala. These five Ajivas, with Jiva, make up the six varieties of Dravya.
DRAVYA.
Jiva.
___Ajiva.
Pudgala. Dharma. Adharma. Akasa. Kala. Of these six varieties, Jiva, Pudgala, Dharma, adharmu and Akasa are technically known as the five Astikâyas.* The meaning of the word Astikaya will be understood froin Verse 24, Page 6s and the reason why: Kâla, the sixth variety of Dravya, is not called Astikaya, will be explained in Verse 25. Page 66.
संति जदो तेणेदे अत्थीति भणंति जिणश्रा जम्हा । काया इव वहुदेसा तम्हा काया य अत्थिकाया य॥२४॥ Santi jado teñede atthíti bhaņanti jiņavarâ jamliâ, Kâyâ iva vahudesâ tamhâ kâyâ ya atthikâyâ ya.—(24). * Compare:
"धर्माधमी नभः कालः पुद्गलश्चेति पञ्चधा। अजीवः कथ्यते सम्यग जिनैस्तत्वार्थदर्शिभिः ॥ षड्व्याणीति वर्ण्यन्ते समं जीवेन तान्यपि । विना कालेन तान्येव यान्ति पञ्चास्तिकायताम् ॥"
[धर्मशर्माभ्युदयम् ।२१।८१॥ ८२] Also
"धर्माधर्मावथाकाशं कालः पुद्गल इत्यपि । अजीवः पञ्चधा शेयो जिनागमविशारदैः॥ एतान्येव सजीवानि षड् द्रव्याणि प्रचक्षते । कालहीनानि पञ्चास्तिकाया स्तान्येव कीर्तिताः॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् ॥१५॥६७।६८।] † Sanskrit rendering :
सन्ति यतः तेन अस्ति इति भणन्ति जिनवराः यस्मात् । काया इव बहुदेशाः तस्मात् कायाःच अस्तिकायाः च ॥२४॥ Santi yataḥ tena asti iti bhaganti jinavaraḥ Gasmat, Kaya iva vahudeiah tasmāt kayah cha astikiyab, cha.-(24).

Page #124

DRAVYA-SAUGRAHA, 24.
65
Pada patha.- Jado, because, Ede, these. wife Santi, exist.am Teņa, on that account f t Jiņarara, the great Jiņas. fa Atthiti, as “Asti." Hora Bhananti, say. a l'a, and. They Jamhà, because 741 Kâyâ, hodies. sa Iva, like. Per Tahudeså. hariny many Pradesas. Aqet f'amhâ, therefore #72 Kaya, Kâyas Ya, and, faire Itthikâyâ, Istikâras.
27. As these exist, ther are called " Asti“ by the great Jinas, and because (they have many Pradesas, like bodies, therefore [ther are callerl] Kâras. Hence these are called] Astikaras.
COMMENTARY. " Asti-kaya't consists of two words, "Isti" and "Kaya." "Asti” literally means "exists." Now, the fire kinds of substances, riz., Jiva, Pudgala, Dharina, Adharma, and Âkása always exist ; hence, while mentioning any of these, one night say "it exists." gain, each of these substances has many Pradesas, like bodies. Hence, each of these might also be said to be " Kaya" literally, body. These two characteristics being combined, each of the aforesaid fire substances are named 'Astikaya' or that which exists and has different Pradeśas like a body' It should be remembered that to be an Astikaya, a substance must have both these characteristics. The substance Kala, (Timej though having the first characteristic (viz. existence), is not called Istikaya, because it does not have many Pradesas.
To be more clear, first let us understand that is meant br a Praclesa. Pradega has been lefined in Verse 27 to be that part of space rhich is obstructed by one indivisible atom of matter. A Pradesa can contain not only atoms of matter, but of particles of other substances also. Thus each of the substances have Pradeśas. Now, Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma and Akasa have many Pradesas, as these consist of many indivisible and inseparable parts, or, in other words, the particles of these are not separate, but are mixed up or capable of being mixed up. Hence, as we are unable to locate these particles, in definite Pradeśas, these substances can be said to | The word Astikaya is thus derived :
"afer fa farscara FAU ," - Asti" is an indeclinable (Avyaya) resembling a verb in form.
That which acts like Kaya is " Kaya." (काय इव आचरति इति कायः। आचारार्थे क्विए ।) That in which there is existence (Asti) and Kaya is called Astikaya.

Page #125

66
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
occupy many Pradeśas. But Kala consists of particles which never mix up, and consequently each of these particles occupies a particular Pradesa. Hence Kala is said to have one Pradeśa only. But the other substances Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma and Akasa having no separable and distinct particles.rp clistinct Pradesas, are said to be of many Pradeśas.
Kaya is that which has many Pradesas. The five substances, Jiva, Pudgala, Dharma, Adharma and Akasa have many Pradesas, and hence these are called Kâyas; but Kâla, having but a single Pradesa, is not called so. This is the reason why Kála is not called an "Astikaya."
होति असंखा जीवे धम्माधम्मे अणंत अायासे । मुत्ते तिवह पदेसा कालस्सेगो ण तेण सो कारो॥२५॥७ Honti asaņkhâ jîve dhammâdhamme añanta âyâse. Mutte tivaha padesâ kâlassego na tena so kâyo-(25).
Padapatha.--ofia Jîve, in Jiva. *****Dhammâdhamme, in Dharma and Adharma. en Asamkhá innumerable. E Padesá, Pradeśas. sifa Honti, are. rarê âyâse, in Âkâsa. ria Ananta, infinite. et Mutte, in that which has form. Farae Tiviha, of three sorts. aire Kalassa, of Kala. w Ego, one. Tena, for that. So, that. Kâyo, having body. Na, not.
25. In Jiva and in Dharma and Adharma, the Pradeśas are innumerable, in Akâsa (the Pradesas are) infinite and in that which has form (viz., Pudgala) (these are) of three kinds, (viz., numerable, innumerable and infinite). Kala (Time) has one (Pradeśa). Therefore, it is not (called) Kâya.
COMMENTARY. Every kind of substance is made up of ultimate indivisible particles. The space occupied by one such particle is known as Pradeśa. Now, the substances, Jiva, Dharma and Adharma have
* Sanskrit rendering :
भवन्ति असंख्याः जीवे धर्माधर्मयोः अनन्ताः आकाशे। मूतें त्रिविधाः प्रदेशाः कालस्य एकः न तेन स कायः॥ २५ ॥
Bhavanti asamkhyah jire dharmadharmayoh anantah akase, Martte trividhih pradośah kalasya ekah na tena sa kayaḥ (25).

Page #126

innumerable Pradesas.* That is to say, the Pradesas of Jiva, Dharma and Adharma are beyond calculation. Lokakâsa or the universe contains innumerable Pradesas and, as Jiva can fill up the whole of the universe by expansion, it is said to contain innumerable Pradesas, Dharma and Adharma also pervade all parts of the universe, as oil pervades the whole portion of a mustard seed. Hence these two substances also hare innumerable Pradesas. Akása is infinite, for it not only pervades the universe, but is even existent beyond it; hence its Pradeśas are infinite. The distinction between innumerable and infinite Pradesas consists in this that, while the former have a limit, though it is beyond the power of eren an omniscient being to count them, the latter is without limits.
It may be urged that, without knowing the number of the Pradeśas belonging to Âkisa, how can one become omniscient? Akalanka Bhatta has replied to this that, to be ominiscient, it is sufi. cient to know that these are innumerable.
When we say that Pradeśas of such and such a substance are innumerable, we mean that in reality these are incapable of being counted by anyone. We are not speaking this with reference to the ordinary human beings who have limited powers of perception, but with reference to all beings. Hence, it must be supposed that an omniscient being only knows that Pradeśas of such substances are innumerable. This is also the case when we speak of the infinite Pradesas. * "असंख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मैकजीवानाम् ।”
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ५।८।] "एकस्य जीवद्रव्यस्य धर्माधर्मास्तिकाययोः । असंख्येयप्रदेशत्वमेतेषां कथितं पृथक् ॥"
. [तत्वार्थसारः । ३ । १९ । ] + “संहाराच्च विसर्पाच्च प्रदेशानां प्रदीपषत् ।
जीवस्तु तदसंख्येयभागादीनवगाहते ॥ लेोकाकाशे समस्तेऽपि धर्माधर्मास्तिकाययोः । तिलेषु तैलवत् प्राहुरवगाहं महर्षयः।"
___ [तत्वार्थसारः । ३ । १४ । २३ । ] + “संख्याविशेषातीतत्वादसंख्येयाः।" "तदनुपलब्धेर सर्वज्ञत्वप्रसंग इति चेन्न तेनात्मनावसितत्वात्।”
[ तत्वार्थराजवार्तिकम् । ५।८।१।३ ।]

Page #127

00
IUL JAUNUL DUVAD VLTA JALWAS.
Pudgala has Pradeśas which are numerable, innumerable and infinite. To be more explicit, Pudgala or matter consists of ultimate indivisible particles which we might call atoms, remembering, however, that these atoms are more fine than the atoms as understood in the modern science. Now, two or more atoms of matter may combine and produce what is technically known as a Skandha.† A Skandha may contain two, four, six, a hundred, a million or more atoms. The Pradeśas or spaces obstructed by atoms in the state of Skandha can, therefore be counted, and hence we might say in this respect that matter (Pudgala) has numerable Pradeśas. From another point of view, if we do away with the combination which produce Skandhas and suppose the atoms to exist separately, contemplating a division, Pudgala should be understood to have innumerable atoms; for Pudgala, as mentioned before, exists throughvut Lokâkâğa or the universe. Again, Pudgala may be said to have infinite Pradesas also from another point of view, viz., the atoms of matter in a subtle state may be considered to be infinite.
If a doubt be started that how can infinite atoms exist in finite Lokâkâsa, we reply that atoms in a subtle state, though infinite, can exist in one Pradeśa of A kása, though in the gross state this is not possible. I Thus matter in subtle state may be said to possess infinite Pradesas.
It has already been mentioned in the Commentary on Verse 24 that Kâla has only one Pradeśa, and this is the reason why we do not call it Kaya, for a Kâya is that which has more than one Pradesa.
एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि बहुदेसो उवयारा तेण य काओ भणंति सव्वण्हु ॥२६॥*
Eyapadeso vi aņû ņânâkhandhappadesado hodi. + sate: FFMETI" Acarat 32qaRI" Segy: 1" " Tarzi 21 :1"
[ TeruffTTHETH 14194-261] + "अधिकरणविरोधादानन्त्याभाव इति चेन्न सूक्ष्मपरिणामावगाहनसामर्थ्यात् ।
[atricia , 141813] * Sanskrit rendering:
एकप्रदेशः अपि अणुः नानास्कन्धप्रदेशतः भवति । बहुदेशः उपचारात् तेन च कायः भणन्ति सर्वज्ञाः ॥ २६॥
E kapradesaḥ api anu nanáskandba pradeatalı bhavati. Vahudeśaḥ upachârât tena cha kâyah bhaộanti sarvajah-(26).

Page #128

DRAVY A-SA. GRAHA, 26.
Bahudeso uvayârâ teņa ya kâyo bhananti savranhu-(26.)
Padapatha.--14422ra Eyapadesovi, though of one Pradeśa. Anů, atom. recuber Nânâkhandhappadesado, on account of being Pradeśa of many Skandhas. Car Bahudeso, of many Pradeśas. Ele Hodi, becomes. an Tena, therefore. Ya, and. Have Sarranhu, the omniscient. aurat Urayârâ, ordinarily. Karo, Kava. Pat Bhananti, sar.
26. An atom (of Pudgala), though having one Pradesa, becomes of many Pradesas, through being Pradeśa in many Skandhas. For this reason, from the ordinary point of view, the omniscient ones call (it to be) Kâya.
COMMENTARY. It may be urged that, as each particle of Kala occupies a separate Praulesa, so we bare said that Kala has one Pradesa only; in the same manner, each atom of matter occupies one Pradesa, and consequently matter might also be said to hare only one Pradeśa. To this, we reply that it is true that a single atom of matter occupies a single Pradesa, but this atou may combine with other atoms and form different Skandhas which have many Pradeśas With reference to this stage, an atom may be said to have many Praderas. For this reason, from the ordinary point of view, we recognise even one atom to have many Pradesas. And, as that which has many Pradegas is called Kaya, so this atom also is known as Kaya.
The atoms in matter are capable of combining with one another and form Skandhas, but particles of Time cannot combine in this manner. It has been mentioned before that each particle of Time exists separately. Hence, though from the ordinary point vier we inay say an atom of inatter to have many Pradeśas with reference to its existence in a Skaulha stage, ive cannot say that a particle of Time in the same manner contains many Pradesas.
जावदियं श्रायासं अविभागीपुग्गलाणुवट्ठद्धं । त खु पदेसं जाणे सव्वाणुट्टाणदाणरिहं ॥ २७ ॥७
Javadiyam âyâsam uvibhágipuggalâņuvatthaddhau, * Sanskrit rendering:
यावन्मानं आकाशं अविभागिपुद्गलाण्ववष्टब्धम् । तं स्खलु प्रदेशं जानीहि सर्वाणुस्थानदानाहम् ॥ २७ ॥ Yavanmatram akaśam avibbagipudgalāņvavaştavdham. Tam khalu pradeśam jânihi sarvaṇusthånadánarham- (27).

Page #129

TIL DAUROV DUVAD U 11115 JALWAY
Tam khu padesam jâne savvâņutthâņadâņariham.(27)
___Padapatha.---जापदिय Jitradiyam, which portion. अायासं Ayasam, Akasu अविभागीपुग्गलागुबबुद्ध A '' '' ... " is obstructed by one indivisible atom of Pudgala. तं 'Tam, that. खु Khu, surely. सव्वाणुढाणदाणरिहं Savraputthanadanariham, capable of giving space to particles of all. पदेस Padesam, Pradeśa ora Jane, knor.
27. Know that (to be) surely Pradesa which is obstructed by one indivisible atom of Pudgala and which can give space to all particles.
COMMENTARY We have already inentioned more than once what is meant by a Pradeśa. In this verse, we have a definition of Pradeśa. That portion of Akasa which is obstructed by one indivisible ultimate atom of matter is known as a Pradeśa. In such a Pradesa of Lokakasa, one Pradesa of Dharma, one Pradeśa of Adharma, one particle of Kala and innumerable atoms of matter, or even Skandhas in a subtle state may exist.* The characteristic of Akitsa is to give space to all
these
.
श्रासवबंधणसंवरणिज्जरमोक्खा सपुण्णपावा जे । जीवाजीवविसेसा ते वि समासेण पभणामो ॥ २८ ॥ Asavabandhanasamvaranijjrati. ki. sapunnapa- ___va je,
Jîvâjîvavisesâ te vi samâseņa pabhaņâmo---(28).
l'aclapathco -a Je, those. aguantar Sapupnapârâ, with Punya and Pâpa. आसवववणसंवरणिज्जरमाक्खा A-Atariyani--anvar.. .! , Asrava, Bandha,
- . ---- * "लोकाकाशस्य तस्यैकप्रदेशादोंस्तथा पुनः। पुद्गला अवगाहन्ते इति सर्वशशासनम् ।। अवगाहनसामर्थ्यात् सूक्ष्मत्वपरिणामिनः । तिष्ठन्त्येकप्रदेशेऽपि बहवोऽपि हि पुद्गलाः॥"
[तत्वार्थसारः । ३ । २५ । २६ । ] | Sanskrit rendering:
आस्रवबन्धनसंवरनिर्जरामाक्षाः सपुण्यपापाः ये । जीवाजीवविशेषाः तान् अपि समासेन प्रभणामः ॥ २८॥ Asrara-bandhana-samyara nirjarā-moksih sapupyapapih ye. Jivijivavisesah tān api samasena prabhanamah-(28).

Page #130

DR.IVYA-SANGRAHA, 26, 29.
Moksa
Samvara. Virja râ and Moksa safarder Tirâjiva-viseså, varieties of Tira and Ajira. afa Tevi, ihose also garda Samåsena, briefly meet Pahhapâme, sar
28. Te shall escribe briefir those rarieties of Jiva and ljiva also which are (known as) Åsrava. Bandha, Samrara. Virjarà and Loksa, irith Puņra and Pâpa.
COMMENTARY. The author now takes up the subject of Asrava. Pandha. Samrara, V . Punya and Påpa. These seren are commonly knon as the seren Tattras of Jainism. Adding Jira and Ajira to these, we get the nine Tattras of Jainism. Each of these seren will be taken up and discussed one br one in Verses 29-38.
पासवदि जेण कम्मं परिणामणप्पणो स विणणेो । भावासवो जिणुत्तो कम्मासवणं परो होदि ॥२६॥ Åsaradi jeņa kammaiņ pariņâmeņappaņo sa viņņeo,
Bhâvâsavo jinutto kammasaranam paro hodi--(29).
Padapatha - Appaņo, of the soul. so Jeņa, that appear Pariņamena, modification. *** Kammam, Karma. mare Âsavadi, gets in Sa, that. FETY Jinntto, called by the Jipa. Hatea Bhârâsavn, Bhárásrara. Vinnen, to be known, TTT Kammasaranam, influx of Karmas. Paro, the next. Die Hodi, is.
29. That modification of the soul by which Karma gets into (it), is to be known as Bhârâsrara, as told by the Jîna, and the other (kind of Asrava) is the influs of Karma
COMMENTARY. Asrava has been defined to be the cause of the bondage of Karma, i.e., that hy which the Karmas enter the soul.t Elsewhere. * Sanskrit rendering:
आस्रवति येन कर्म परिणामेन आत्मनः स विज्ञयः। भावानवः जिनोक्तःकर्मास्रवण परः भवति ॥ २९ ॥ Asravati yena Karma parima mena åtmanah sa vijīeyah.
Bhívásravah jinoktah karmásravanam parah bhavati - (29). + “अाश्रवन्ति प्रविशन्ति येन कर्माणि आत्मनि इति आश्रवः कर्मबन्धहेतरिति 19:1"
[Abhayadeva's Commentary on Sthânânga.]

Page #131

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
we have" those from which Karmas low are called Asravas." These lefinitions are in keepmg with the clerivative meaning of the word Asrava, and throughout Jaina literature the worl Asrava is used in this sense. We should inention in this connection that this izse of the worl Asrara, in its original and lerivative sense, has been supposed to support the view that Jainisin was prevalent before Buddhism. "We meet with many terms which are nseil alike by the Jainas and the Buddhists Among them there is one which the Buddhists must have borrowed from the Jainas. The term Asrava, in Pali Asava, is, according to the Buddhists, synonymous with Klesa, and it means human passion, sin, corruption, depravity. Asrara, etymologically, meant 'Howing in' or 'influx,' and it was difficult to imaging why the Buddhists should have chosen just that worl to denote sin, corruption, leprarity. Even if taken in a metaphorical sense, it is not easy to see how, from the Buddhist point of view, it could come to express the iclea of depravity and sin, for it might be askell That is to flow in and where is it to flow in? But with the Jainas, Asrava retained its firmalogcal meaning and it adequately expisssed the idea denoted by the term Åsrava, for, according to Jaina philosophy, Asrava meant the influx of matter into the soul. Hence the term Asrava hart its literal meaning, for there really was something fowing in, and the result of it was defilement or depravity. It is therefore easily imaginable that, in common parlance, Asrava should have got the meaning defilement or lepravity, irrespective of the etymology; and this was just what happened to the word Asrava before it was received into Buddhist terminology. But the word could never have been used in its derivative meaning (sin), if it had not before been used in its literal meaning. And since the Jainas used the word in its original, i.e., literal or etymological meaning, those who used it in the derived meaning must have adopted it from the Jainas. Thus the use of the word Asrava by the Buddhists is a proof of their posteriority with regard to the Jainas.”+
Umâsvâmi says that Åsrava results from the actions of the
# "fafafan sifat alat Oprea PTT:1”
[Abhayadera's Commentary on Prasna Vyakaraṇa). † Presidential address by H. Jacobi, delivered at Benares, on the 29th Decem
ber, 1913

Page #132

DRAVY A-SAUGRAHA, 29.
13
body and the mind and also from speech." Svâmi Kartikeya says that Asravas are certain movements of Jiva resulting from actions of speech and those of the mind and the body, either accounpanied by or bereft of Moha Karma.t As water enters a pond through rarious channels, so Karmas enter a soul through the Asravas. As water enters a boat through'holes, so Karma enters a soul through Asravas.
Asravas are broadly divided into (a) Bhåvâsrava and (6) Karmåsrava or Dravyâsrava. The former consists of the thought-activities which cause the iuflux of karmic matter into a soul while the latter is the karmic matter itself, which enters a soal in this manner. In other words, in Bhâvâsrava we are concerned with thought activities, while in Dravyâsrava or Karmasrava we have connection with matter. Abhayadeva says that Dravyâsrava is the entrance of water through holes in a boat, etc., when the boat is on the water, and Bhavisrava is the influx of Karma, through the five senses of Jivas $ In Vardhamina, Purana, we have “ that Bhava made impure by attachment (Raga), etc., by which Karmas adhere to men possessing attachment, is
* “कायवाङ्मनःकर्म योगः।" "स आस्रवः।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ६।१।२।] Amritachandra Sûri, in his Tattvårthasara (IV-2) has combined the above two Satras in a single line of a verse as follows:"कायवाङ्मनसां कर्म स्मृतो योगः स प्रास्रवः।" Vide also."कर्मणामागमद्वारमानवं संप्रचक्षति । स कायवाङ्मनःकर्मयोगत्वेन व्यवस्थितः॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ ॥ ८२ ।] + "मणवयणकायजोया जीवपयेसाण-फंदणविसेसा । मोहोदएण जुत्ता विजुत्ता वि य आसवा होति ॥”
[स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा । ८८ ।] + "सरसः सलिलावाहि द्वारमत्र जनैयथा । तदास्रवणहेतुत्वादास्रवो व्यपदिश्यते ॥"
[तत्वार्थसारः । ४।३।] $ “तत्र द्रव्यात्रवो यजलान्तर्गतनावादौ तथाविधपरिणामेन छिद्रैः जलप्रवेशनं, भावास्रवस्तु यजीवानां पञ्चेन्द्रियादिछिद्रतः कर्मजलसञ्चय इति ।"
[स्थानाङ्ग टीका]

Page #133

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
called Bhâvâsrava. The influx of matter, in the shape of Karma, in a Jiva grasped by impure Bhâvas, is known as Dravrisrava."
Varieties of each of these classes of Asrava will be mentioned in Verses 30 and 31 respectively. मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोहादो थ विणणेया । पण पण पणदह तिय चदु कमसो भेदा दु पुव्वस्स ॥३०॥t Michchhattâviradipamâdajogakohâdayo tha viņ
neya, Paņa paņa paņadaha tiya chadu kamaso bhedá du
___puvvassa-(30).
Padapatha- अथ Atha, then. पुवस्स Puvvassa, of the former. मिच्छताविरदिपमादजोगकोहादो '.. ... ... ... .
Mithyâtva, Avirati, Pramida, Yoga, and Krodha, etc. कमसो Kamaso, respectively. पण-पण-पणदह-तिय-चदु. Pana-para-paradaha-tiya-chadu, Five, live, fifteen, three and four.भेदाBhedah, classes faveur Vinneyâ, are to be known.
30. Then, it should be known that of the former (i.e., Bhavasrava) (the sitb.liri-in- are) Mithyatva, Avirati, Pramâda, Yoga, Anger, etc., (which are again of) five, five, fifteen, three and four classes, respectively.
COMMENTARY. In this verse, the varieties of Bhâvâsrava are described to be of five kinds, viz. :fithyatra (Delusion', Arirati (Lack of Control), Pramāda (Inadvertence), Yoga (Activities) and Kasaya (Passions).
1. Mithyâtva or Delusion is of five kinds, Ekânta, Viparîta, Vinaya, Samsaya and Ajnana:
* "रागादि-दृषितेनैव येन भावेन रागिणाम् ।
आस्रवन्त्यत्र कर्माणि स भावास्रव एव हि ।। दुर्भावकलिते जीवे पुद्गलानां य आगमः । प्रत्ययैः कर्मरुपेण द्रव्यानवो मतोऽत्र सः॥"
[वर्द्धमानपुगणम् । १६ ॥ ४० । ४१ । ] † Sanskrit rendering: मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयोऽ थ विज्ञेयाः। पञ्च पञ्च पञ्चदश त्रय चत्वारः क्रमशः भेदा तु पूर्वस्य ।। ३० ।। Mithyåtvåviratipramáda yogakrodbadayo' tha vijñeyah, Pancha pancha panchadaśa traya chatvarah kramasah bhedah tu purvasya -(30).

Page #134

DRAVYA-SAUGRAHA, 30.
(a) Ekânta Mithyâtra is that state of delusion when we have a false belief, without knowing the same to be false or without even atteinpting to examine the same. A person who is born and brought up in a family where the tenets of Jainism are unknown and who consequently takes up the doctrines of that family to be true may be said to have Ekânta Withyâtra with respect to Jainism.
(6) Viparîta Mithyâtva is that state of delusion in which we think that this or that may both be true. A belief that one religion is as good as another, for both of these are true, may be said to be such a delusion according to Jainaism.
(c) Vinaya Mithyatva is retaining a belief, even when tre know it to be false. This state exists in those who, even when convinced of the falsity of their doctrines, stick to the same.
(d) Samsaya Mithyâtra consists of a state of doubt as to whether a course is right or wrong. This state arises when a person begins to lose faith in the doctrines which he holds and is going to have a belief in others. .
(e) Ajñâna Mithyâtra is the state when a person has no belief at all. A man who does not employ his reasoning faculties, and is unable to form any definite idea about doctrines might be sail to have this kind of delusion, which obstructs knowledge.
II. Avirati or lack of control is also of five kinds, viz. : (a) Himsa (Injury), (1) Anrita (Falsehood), (c) Chaurya (Stealing), (d) Abrahma (Incontinence) aud (e) Parigrah â kânkha (Desire to possess a thing which is not given). In some works, these five only are mentioned as subdivisions of Asrava. For example, in the tenth Anga of the Jainas, called Prasna Vyakaraņa, we have a description of Asravas and Samvaras, with their subdivisions; and in that work we have only the mention of the above five kinds of Avirati as subdivi. sions of Asrava." Abhayadeva, in his Commentary on Prasna Vyâkaraṇa, says that, though in that work Asrava is said to be of five kinds, from another point of view, forty-two varieties of Asrava are also recognised.† Abhayadeva quotes this passage to support
* "पंचविहो पण्णत्तो जिणेहिं इह अराहो प्रणादीवो हिंसा-मोस-मदत्त
ATH-FITË 1" [quet am U 18 ] + fathe-ha: gai yafet: 1 PETIT I f afar-fest:I"
[ Tue 1 ]

Page #135

his view: “There are forty-two Asravas, viz., those arising from five Indriyas, four Kaşayas, five Avratas, twenty-five Kriyâs and three Yogas.* In -294.a. we have a mention of thirty-110 varieties only of Asrava.
The five Aviratis are called Avratas by Umâsvâmi. He. however, inentions many subdivisions of Asrava. I Svâmi Kârtikeya seems to support the author of Dravyasaingraha, by saying, " Know these Asravas to be of various kinds, vie., Mithyâtva, etc." S.
III. Pramada or Inadvertance is said to consist of (a) Vikatha (Reprehensible talk). (b) Kasava (Passions), (c) Indriya (Senses). (d) Nidra (Sleep) and (e) Raga (Attachment) :
(a) Vikatha. or reprehensible talk may be about the king (Rajakatha), the state (Rastra-katha.), women (Strikatha) or food (Bhojana· kathâ). Thus it is of four varieties;
(6) Kaşaya or passions are Krodha (Anger), Mîna (Pride), Mâyâ (Deceipt) and Lobha (Greed); * "इंदिय-कसाय-अवय-किरिया पण-चउअ-पंच-पणवीसा जोगा तिणे वभवे
पासवेयाउं वायालत्ति।" Vide also-"स च इंद्रियकषायाव्रतक्रियायोगरूपक्रमेण पञ्च-चतुःपञ्चपञ्चविंशति-त्रि-भेदाः" [ स्थानाङ्ग-टीका ] "प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा।" "असदभिधानमनृतम् ।" "अदत्तादानं स्तेयम् " "मैथुनमब्रह्म।” "मूर्छा परिग्रहः।"
[ तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ७ ॥ १३-१७।] # Umásvámi mentions Sâmparáyika and iry&patha as varieties of Asrava, the
former existing in Jîvas with passions, and the latter in Jîvas without passions. Samparayika Asrava is, again, subdivided into five Indriyas, four Kaşayas, five Avratas and twenty-five Kriyas. Vide"सकषायाकषाययाः साम्परायिकर्यापथयोः।" "इंद्रियकषायाव्रतक्रियाः पञ्च-चतुः-पञ्च-पञ्चविंशतिसंख्याः पूर्वस्य भेदाः।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ६॥४।५]. 8 "ते आसवा मुणिजसु मिच्छत्ताई अणेयविहा ।"
· [स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा । ७ । ८९।] The Commentator says that by “Mithyâtva, etc." Mithyâtva, Avirati, Pramada, Yoga and Kaşaya are meant.

Page #136

DRAVYA-SANGRAHA, 30.
(e) Indriya or the senses are five, viz., the senses of touch, taste, smell, sight and hearing;
77
(d) Nidri (Sleep) and (e) Råga (Attachment) to worldly objects, are the last two varieties of Pramâda.
In some works, Pramáda or Inadvertance has not been mentioned as a sub-class of Bhavisrava. The author of Dravya-Samgraha himself, in his another work called Gommata Såra, only mentions Mithyatva, Avirati, Kasaya and Yoga to be subdivisions of Asrava.
IV. Yoga consists of the activities of the Manas (Mind), Vachana (speech) and Kaya Body. Though the author of Dravya-Sangraha stops here, in other works we meet with further subdivisions, eg., the activities of mind and speech are each divided into four classes, according as the same are true, untrue or mixed, and the activities of the body also are said to be of seven kinds.
V. Kasiyas or passions are four in number, viz., Anger, Pride, Deceit and Greed. Each of these, again, are of four varieties, according as the same are of intense, great, moderate or mild degrees. Thus we get sixteen varieties of Kaşâya.† In some works, we get a mention of nine No-Kasayas which, together with the sixteen, make up twentyfive varieties of Kaşayas. The No-Kaşâyas are Hasya (Laughter), Rati (Pleasure), Arati (Pain) Soka (Grief), Blaya (Fear), Jugups (Hatred), Striveda (knowledge of the feminine gender), Purusa-veda (knowledge of the masculine gender, and Napumsaka-veda knowledge of the gender of a eunuch.)
* "मिच्छत्तमविरमणं कसायजोगा य आसवा होति ।
qur ancer audité qourcen infa aqàur 1”
i.e.," five kinds of Mithyâtva, twelve kinds of Avirati, twenty-five kinds of Kasaya and fifteen kinds of Yoga, are subdivisions of Asrava."
[Gommatasâra Karmakânda, Verse 786.]
† See footnote or Page 38.

Page #137

CHART IV.
ÂSRAVA.
78
Bhavågrava.
Dravyasrava.
Mithyatva.
Avirati.
Pramada.
Yoga.
Kaşaya.
Ekânta- Viparita mithyitva. mithyatva,
Vinaya- mithyåtva,
Samsaya- mithyatva
Ajñanamithyâtva.
Manovyâpâra.
Vachana- Kâyavyâpara. vyâpâra.
Himisto
Himsa.
Aurita.
Chaurya.
Anrita.
Chaurya,
Abrahma.
Parigraha- kankha.
Satya- Asatya- Ubhaya- Anubhayamano- mano-mano-manoyoga. yoga. yoga. yoga.
Vikatha.
Kaşaya.
Kaşaya.
Indriya.
Nidra. Raga.
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Krohda.
Bhojana- katha.
Mana.
Maya.
ja- tha.
Stri- katha
Lobha.
Rastrakatha
Satya- Asatya- vachana- vachana- yoga. yoga
Ubhaya- Anubhayavachana- vachanayoga. yoga.
Sparsa.
Rasana.
Nasika.
Chakşu.
Srotra.
Andárika.
Audarika-
mišra.
Vaikriyaka.
Vaikriyaka-
mišra.
Âharaka.
Âharaka- misra.
Kármåņa.
Krodha.
Mâya.
Mâna.
Lobha.
lantanu- ndhi.
A pratyâ- khyana- varana.
Pratya - khyana- varana.
Sam- jvalana.
Ananta - nuvandhi.
Apratya - khyânâ- varana.
Pratya- khyana- varana.
Sam- Ananta- Apratya- Pratya- Samjvalana, nuvandhi. khyânâ- khyana- jvalana.
varana. varana.
Ananta - nuvandhi.
Samjvalana
Apratyakhyana
varana.
Pratyakhyana-
varana.

Page #138

DRAVYA-SAJGRAHA, 31.
79
णाणावरणादीणं जोग्गं जं पुग्गलं समासवदि। दव्वासवो स णेश्रो अणेयभश्रो जिणकखादो ॥३१॥
Nâņâvaranâdîņam joggam jam puggalam samâsavadi,
Davvâsavo sa neo anerabheo jinakk hâdo.(31.)
Padapatha -uroracuratai Şâpåvaranâdinam, of Jñânåvarañîya, etc. etrani Joggan, fit. *Jam, which genai Puggalam, Pudgala atar Samâsavadi, inflows. # Sa, that. Foretanet Jiņakkhàdo, told by the Jiņa. water Aneyabhedo, of many kinds. zatear Darvâsavo, Dravyâsrava. Ta Yeyo, to be known.
31. That influx of matter which causes Jõânâvaranîya, etc., is to be known as Dravyasrava as called by the Jina and possessing many varieties.
COMMENTARY. We have observed that Bhâvâsravas are thought-activities which prepare the way for the influx of matter into Jiva. Draryåsrava is the actual flowing in of matter into the soul by which the eight kinds of Karma mentioned in Verse 14, are produced. As it is easy for particles of dust to stick to the body of a person if the same be smeared with oil, so it becomes easier for particles of matter to enter a soul when it is vitiated by certain thought-activities (Bhâvâsravas). First of all, therefore, there are the reprehensible thoughtactivities (Bhâvásrava). These are followed by the influx of matter Dravyâsrava). When matter enters the soul in this manner, the eight kinds of Karma are produced.
Thus, Dravyâsrava may be said to be primarily of eight kinds, according to the eight varieties of Karma, viz., Jāânâvaraņiya, Darsanavarniya, Vedaniya, Mohaniya, Ayu, Nama, Gotra and Antarâya. Further subdivisions are also made of each of these kinds of Karmas. Jñânåvaraniya is said to be of five kinds-Darsanåvaraņiya of nine, Vedaniya of two, Mohanîya of twenty-eight, Ayu of four, Nama of ninety-three, Gotra of two and Antara ya of five kinds. The total number of the varieties of Dravyasrava is, therefore, one hundred and
* Sanskrit rendering:
झानावरणादीनां योग्यं यत् पुद्गलं समास्त्रवति । द्रव्यानवः स शेयः अनेकभेदः जिनाख्यातः ।। ३१।। Jñanavaranâdînêm yogyam yat pudgalam samásravati. Dravyasravaḥ sa jõeyaḥ anekabhedah jinakhyataḥ--(81).

Page #139

80
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
forty-eight. The author of Dravya-Samgralia has treated these varieties in detail, in his work named Gommata Sara (Karia-hin.l.l. Here verse, he simply says that Dravyasrava is of many varieties. Consequently, we need not go into these detailed subdivisions.
वज्भदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबंधो सो । कम्मादपदेसाणं अण्णोण्ण पवेसणं इदरो ॥३२॥ Bajjhadi kammam jeņa du chedaṇabhâveņa bhâ
vabandho so, Kammâdapadesâņam annonņai..!cii idaro.
-(32). Padapatha.- Jena, which. Tara Chedanabhaveņa, conscious state. *** Kammam, Karma. e Bajjhadi, is bound. Sa, that. Haag Bhavabandho, Bhava-bandha. Du, but. ##ra K! !:, . of the Pradeśas of Karma and Âtmå (soul). Wontende Annonnapavesanam, inter-penetration. Idaro, the other.
32. That conscious state by which Karma is bound (with the soul) is called Bhâva-bandha, while the interpenetration of the Pradeśas of Karma and the soul is the other (i.e., Dravyabandha).
COMMENTARY. We have learnt in Verses 29-31 the causes, on account of which Karmas enter a soul. Now, when there is such an influx of Karmas, there is a bondage of the soul with these Karmas. This bondage is called Bandha.
Bondage of the soul with Karmas is made by the conscious states of mind, when a soul is excited with attachment or aversion. These states of consciousness are known as Bhava-bandha. In Vardhamâna-Puràņa (Canto xvi, Verse 43) we have : -
" Ruha THOR TI
येन कर्माणि वध्यन्ते भावबन्धः स एव हि ॥" i.e., " That modification of consciousness consisting of attachment or aversion by which Karmas are tied to the soul), is known as
* Sanskrit rendering:
वध्यते कर्म येन तु चेतनभावेन भावबंधः सः। कर्मात्मप्रदेशानाम् अन्योन्यप्रवेशनम् इतरः॥३२॥ Badhyate karma yena tu chetanabhävena bhava bandhah sah, Karmâtmapradesânâ anyonyapraveśanam itaraḥ.-(82).

Page #140

DRAVYA-SA.IGRAHA,32.
8)
Bhara-bandha." Bhara-bandha is, therefore, the alliance of the soul with mental activities which are produced when we are excited with attachment or aversion to worldly objects.
First of all, therefure, there is an influx of Karmas, through Åslavas. Then, there are some actirities of consciousness which attach themselves to the soul, producing a peculiar kind of bondage. This is what we call Bhava-bandha. Ifter this Bhava-bandha, there is a union of Jira with actual Karmas. This union consists of the interpenetration of the soul and Karmas, and the bondage resulting from this, is known as Dravya-bandha. In Vardhamina-Purâņa Canto XVI, Verse 44), Ire hare:
"भावबन्धनिमित्तेन संश्लेषो जीवकर्मणोः।
योऽसो चतुःप्रकारोऽत्र द्रव्यबन्धो बुधैः स्मृतः॥" ie, "That union of Jira and Karma which is causeil by Bhavabaudha and is of four kinds, is callel Drarra-bandha by the learned."
Bandha is, therefore, the assimilation of natter existing in many Pradesas by Jira, when it is excited by Kasaya (i.e., attachment and aversion! We have already described the results of this bondage in the commentary on Verse 7.7
पयडिट्ठिदिश्रणुभागप्पदेसभेदा दु चदुविधो बंधो। जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो होति॥३३॥
Payaditthidiaņubhâgappadesa bhedâ du chaduvidho ___bandho, "सकषायतयादत्ते जीवोऽसंख्यप्रदेशगान् । पुद्गलान् कर्मणो योग्यान् बन्धः स इह कथ्यते ॥"
धर्मशर्माभ्युदयम् ।२१।१०६] "सकषायतया जन्तोः कर्मयोग्यैर्निरन्तरम् । पुद्गलैः सह संबन्धी बन्ध इत्यभिधीयते ॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् ।१८९६] "सकषायत्वाजजीवः कर्मणो योग्यान पुद्गलानादत्ते स बन्धः।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ।८।२।] See pages 22-23. Sanskrit rendering: प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदात् तु चतुर्विधः बन्धः । योगात प्रकृतिप्रदेशौ स्थित्यनुभागौ कषायतः भवन्ति ॥३३॥ Prakritisthityanubhagapradesabhedât tu chaturvidhaḥ bandhaḥ, Yogat prakritipradesuu sthityanubhāgau ka sikyatah bhavanti.-(33).

Page #141

THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Jogâ payaờipadesâ țhidianubhâgâ kasậyaclo honti.
–(33). Padapatha.- Bandho, Bandha. quefeate garanter Paraditthidianubhagaupadle sabhela. according to the subdivisions, Prakriti, Sthiti, Anubhâga and Pradeśa. Erarent Chaduvidho, is of four kinds. quienen Payadi-padesâ, Prakriti and Pradeśa s Jogâ, from Yoga. fifa. Honti, are. Du, but. Pera- Thidianubhâga, Sthiti and Anubhâga werger Kasayado, from Kaşaya.
33. Bandha is of four kinds, according to the (subdivisions, viz.) Prakriti, Sthiti, Anubhâga and Pradesa. Prakriti and Pradeśa are (produced) from Yoga. but Sthiti and Anubhâga are from Kaşaya.
COMMENTARY. When there is an influx of matter into the soul, certain energies (Karma) are
which consist of bondage of the soul with matter. It has been stated before (see page 42) that Karma is of eight kinds Jnânåvaraniya, Darsanâraraniya, Vedanîya, Mohaniya, Äyu, Nâma, Gotra and Antarâya. What is the nature of each of these eight kinds of Karma? The nature of the first two kinds of Karma is to obscure Jñana and Darsana respectively; that of the third to produce happiness or misery ; that of the fourth to produce illusion; that of the fifth to attach a soul to a body for a certain period; that of the sixth to produce shape; that of the seventh to cause birth in high and low families; and that of the eighth to put obstacles to several characteristics of the soul. Now, all these are the different natures (Prakritis) of Karma. Bandha or bondage can also be regarded to be of various natures, corresponding to the different natures of Karmas. The first variety of Bandha or bondage is, therefore, with respect to its Prakriti or nature.
Now, the time during which the various kinds of Karma will stay in a soul, is called its Sthiti or duration. Bandha or bondage also has a duration equal in extent with the duration of Karmas. The second variety of Bandha is, therefore, recognised with respect to this duration (Sthiti).
Karmas may be of intense, nåediocre or mild degrees, as regards the results which these may produce. Bandha or bondage also may be of these three degrees of intensity. We therefore recognise the third variety of Bandha, with regard to its Anubhâga (Intensity).

Page #142

DRAVY A-SAUGRAHA, 33.
83
The fourth variety of Bandha is with regard to its Pradesa (or mass!. The Karmas interpenetrate Pradesas of the soul and attach themselves to the same. Considering this existence of Karma and soul in one place, we speak of the fourth variety of Bandha with respect to its mass Pradesa).
Umásrami has also mentioned these four varities of Bandha* In Vardhamana Purana we have: "Bandha which is of an evil nature and productive of all evils is of four kinds, viz., Prakriti, Sthiti, Anubhaga and Pradeśa."† Harichandra and Viranandi also mention the same.
In a word, we consider bondage with respect to its nature (Prakriti), duration (Sthiti), intensity (Anubhiga) anil mass {Pradesal.
The nature (Prakriti) and mass · Pradeśa) of bondage result from the activities of thought, speech and body, while the duration of bondage (Sthiti) and intensity (Anubhâga) result from the attachment and aversion of the soul towards worldly objects. In other words, Kaşaya or attachment and aversion of the soul towards worldly objects is the Antaranga (internal) cause of bondage, and determines the duration and intensity of it; while the activities of mind, speech and body are the Vahiranga (external) cause of the bondage and determines its nature and mass. In Panchâstikâya-samaya-sà ra also we hare a similar ideas * "प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशास्तद्विधयः ।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ८।३।] + “प्रकृतिस्थितिबंधोऽ नुभागः प्रदेश-संशकः । इति चतुर्विधी बंधः सर्वानर्थकरोऽ शुभः॥"
_[वर्द्धमानपुराणम् । १६ । ४५ । ] + "प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशानां विभेदतः। चतुर्विधः प्रणीतोऽ सौ जैनागमविचक्षणैः॥"
_ [धर्मशर्माभ्युदयम् । २१ । १०८ । ] “विभेदात् प्रकृतिस्थित्योरनुभागप्रदेशयोः । जिनागमनदीनानैर्विज्ञेयः स चतुर्विधः ॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । ९७ ।] S"जोगणिमित्तं गहणं जोगो मणवयणकायसंभूदो। भावणिमित्तो बंधी भावो रदिरागदासमोहजुदो॥
[Verse 148.]

Page #143

84
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेऊ । सो भावसंवरो खलु दव्वासवरोहणे अण्णो ॥३४॥
Chedaņapariņāmo jo kamma--iisavanirohaņe heû. So bhâvasamvaro khalu davvâsavarohaşe anno.--
(34). Padapatha.-जो Jo, which. चेदणपरिणामो Chedanaparinamo, the modification of consciousness. कम्मस्स Kammassa, of Karma. आसवणिरोहणे Asavanirohane, in checking Asrara. हेऊ Hed, the cause. सो So, that. खलु Khalu, surely. Hradiad Bhâva-samvaro, Bhâva-saiņvara. Gateaza Davvâsa va-rohape, in checking Dravyasrava. अण्ण Anno, the other.
.34. That modification of consciousness which is the cause of checking Asrava (influx) of Karma, is surely Bhavasamvara, and the other (known as Dravyasamvara is known from) checking Dravyasrava.
COMMENTARY. Samvara is the antagonistic principle of Asrava.† The word is thus derived that which checks the causes of Karma, such as killing, etc. (i.e., that which stops Asrava', is known to be Samvara. I. Those by which the water of Karma is prevented from entering the pond of self, are known as Samvaras. Samvaras are refraining from killing, etc. $
To be more explicit, Asrava being the influx of Karma, through some openings (as we have seen before), Samvara is the stoppage of * Sanskrit renderring:
चेतनपरिणामः यः कर्मणः प्रास्त्रवनिरोधने हेतुः।
स भावसंवरः खल द्रव्यास्रवरोधने अन्यः॥३४॥ Chetana-pariņâmah yah karmanah asravanirodhane hetuh,
Sa bhậvasamvarah khala dravyásra va-lodhane anyah--(34). + "आस्रवप्रतिपक्षभूतः संवरः।"
[Commentary on Sthânânga, Adhayana I.] + “संवियते कर्मकारणं प्राणातिपातादि निरुध्यते येन परिणामेन स संवरः,
आस्रव-निरोध इत्यर्थः।
[Commentary on Sthânânga. 1.7 $ "संवियते निरुध्यते आत्मतडागे कर्मजलं प्रविशत् एभिः इति संवराः प्राणातिपातविरमणादयः।" [Commentary on Prasnavyakarana.II

Page #144

DRAVY A-SANGRAHA, 34.
85
these opinings leading to the stoppage of Asrara. To use our old illustration, the holes will allow influx Asrara) of water (Karma, in a boat (Jiva); but if these holes be stoppel (Samrara', there will be no advent of water (Karma: in the boat Jiva.
As there are two kinds of Asraras. so two kinds of Samraras are also recognised as opposite principles to each of these kinds of Asrava. These are calleil Bhara-samvara and Dravya-samrara, as opposed to Bhavasrara an l Drary israra, respectively. Abhayadera Acharya has said that Bharasamvara is the stoppage of the inlets of senses through which Karma enters the soul, and Dravya-amvara is the stoppage, for example, of holes through which water enters a boats. In Vardhamāna Purana ire hare : “ That modification of consciousness which is void of attachment and arersion, and by which the influx of Karmas is stoppel. is called Bhara-samrara." And that by which the Yogis stop all kinds of influx through the great rows and meditation is called Dravya-samvara." †
These are the two principal varieties of Samvara, but the first rariety, vis , Bhirasamvara is, again, subdivided into many classes which will be described in the following verse.
वदसमिदीगुत्तीयो धम्माणुपिहा परीसहजो य । चारित्त वहुभेयं णायव्वा भावसंवरविसेसा ॥३५॥ * “अथवा यद् द्विधा द्रव्यतो भावतश्च । तत्र द्रव्यतो जलमध्यगतनावादे
रनवरतप्रविशजलानां छिद्राणां तथाविधद्रव्ये स्थगनं संवरः। भावतस्तु जीवद्रोण्यामास्रवत्-कर्मजलानामिन्द्रियादि-छिद्राणां समित्यादिना निरोधनं संवर इति ।"
[Commentary on Sthânânga.) "चैतन्यपरिणामो यो रागद्वेषातिगो महान् । कर्मास्रवनिरोधस्य हेतुः स भावसंवरः ॥"
“सर्वास्रव-निरोधो यः क्रियते तेन योगिभिः । महाव्रतादि-सद्ध्यानैर्द्रव्याख्यः स सुखाकरः ॥"
[Vardhamāna Purana XVI. 87-88.] | Sanskrit rendering:
व्रत-समिति-गुप्तयः धर्मानुप्रक्षाः परीषहजयश्च । चारित्रं बहुभेदं ज्ञातव्याः भावसंवरविशेषाः ॥३५॥ Vrata-samiti-gupta yah dharmānuprekgah parisahajayascha. Charitram vahubhedam jiatavyah bhavasanavaravisesah-(35).

Page #145

86
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Vadasamidiguttio dhammâņupihâ parîsahajao ya Chârittamvabubheyam nayavvà bhavasamvara
visesâ.-(35).
Padapathage Vada-sami.ligio. Vratas, Samitis and Guptis. Ya, and. Dhammâṇupihâ, Dharmas and Anupreksas. परीसहजओ Parisahajao, Parisahajaya. बहुभेय Vahubheyam, of many kinds. चारित Chârittam. Châritra. Bhavasamvaravisesâ, the varieties of Bhâva-samvara. ar Nayavvâ, to be known.
35. The Vratas (Vows), Samitis (Attitudes of carefulness), Guptis (Restraints), Dharmas (Observances), Anupreksa (Meditations), Pariṣaha-jayas (the victories over troubles) and various kinds of Châritra (Conduct) are to be known as varieties of Bhâva-samvara.
COMMENTARY.
From this verse, we learn that Bhavasamvara is of seven varieties: Vrata, Samiti, Gupti, Dharma, Anupreksa, Parisaha-jaya and Charitra. Each of these, again, are divided into various subclasses.
A. Vrata or vows is of five kinds, viz. Ahimsa (Abstinence from injury), Satya Truthfulness), Achaurya or Asteya (Abstinence from stealing, Brahmacharya (Abstinence from sexual pleasures) and Aparigraha Abstinence from acceptance of worldly objects). Umâsvåmi has mentioned these five varieties of Vrata, and has defined each of them In Prasna Vyakarana, Samvara is said to consist of these five varities only. The five rules of conduct (Pañcha Silas) of the Buddhists correspond to the five Vratas of Jainism; and a parallel may also be found in the commandments, such as, "Thou shalt not kill," "Thou shalt not steal," "Thou shalt not commit adultery," etc., which are proinulgated by Christianity.
७
*''हिंसाऽ नृतास्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरति व्रतम् ।" [ तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ६ । १ । ] + "" पत्तो संवर-दाराई पंच वाच्छामि श्रणुपुवीए जह भणियाणि भगवया सव्वदुक्खविमोक्खणट्ठाए । पढमं हुंति अहिंसा, वितियं सत्तवयणंति पण्णत्तं दत्तमगुणाय संवरो वंभचेरमपरिग्गहंतं च । "
[ प्रश्नव्याकरणम् । ६ अध्ययनम 1

Page #146

DRAVY.1-SANGRAHA, 35.
87
2B Samiti or carefulness is of five kinds. (a) Irya, i.e., using paths trodden by men and beasts in such a manner as not to cause iujury to any creature, (b: Bhaşa, i.e., gentle and beneficial talk. (c) Eşaņâ, i.e., receiving alms, avoiding the faults reprehended in Jaina canons, id) Adana-niksepa, i.e., receiving and keeping things which are necessary for religious purposes only, after examination and (e) Utsarga, i.e., attending to calls of nature in unfrequented places.*
3 C. Gupti for restraint is of three kinds : (a) Kaya-gupti or • restraint of movements of the body, (b) Vâg-gupti or restraint of the
tongue, so that it might not utter bad language and c) Mano-gupti or restraint of mind from thinking about forbidden matter.
4 D. Dharma or observance is of ten kinds, riz., the observance of (a) Uttama Ksami or excellent forgiveness, b) Uttama Jardara or excellent humility (c) Uttama Arjava or excellent straightforwardness, id) Uttama Satya or excellent truth, (e. Uttama Šaucha or excellent cleanliness, fi Uttama Samyama or excellent restraint, (g) Uttama Tapa or excellent penance, (h) Uttama Traga or excellent abandonment, (i) Uttama Âkinchanga or excellent indifference and (1) Uttama Brahmacharya or excellent celibacy. I
The seventh variety of Dharma, viz , Uttama Tapa is, again, of two kinds : Vahya (external) and Aryantara (internal). Vahya Tapa (external penance consists of Auasana (fasting), Iramodarya (regulation of diet), Vritti-parisankhyåna (regulation of meals by obserring the rules enjoined in the Jaina scriptures for begging alms), Rasaparityâga (abstinence from appetising food), Vivikta-sayyâsana (sitting and lying at quiet and solitary places) and Kâya-Klesa (practice of bodily austerities). Âvyantara Tapa (internal penance) consists of Prayaschitta (expiation), Vinaya (reverence), Vaiâvritya (service), Svadhyaya (study of scriptures), Vyutsarga (giving up
* fATOUIGNAALTOETAM: Afhaa:)"
[
18191] TARTTOMATÈ Tha: 1"
[ Paterna 18181] #“FANAT-ATESTAREIZIÁNHTUENTISTRETTOMU TÀ: 1"
[ TELAH 181@1]

Page #147

88
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
mundane objects and thoughts about the same) and Dhyana (inedi. tation). *
E. Anupreksh or reflection is of tivelve kinds : (4) luityanu. pre kşâ or reflection that everything in this world is transient, (6) Agaraņinuprekrá or reflection that there is no other refuge of us in this world, except our own truth, (c) Samsárånupreksh or reflection about the cycles of worldly existence, (d) Ekatranu prekşi or reflection that a person is solely and individually responsible for his own acts, whether good or bad, () Anyatvinupreksa or reflection that non-ego is separate from the ego, (f) Asuchitrânuprekşà or reflection that the body and all that appertains to it is unclean, (g) Asravânuprekşâ or reflection about the influx of Karma, ili Samvarânuprekşâ or reflection about stoppage of the influx of Karma, (i) Nirjaranuproki or reflection about the removal of foreign energies which Irave already entered the soul, 6) Lokanuprekya or reflection about soul and matter and the real substances of this universe, (1) Bolhidurlahlanuprekņā or reflection about the difficulty of attiii.ing perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct, and (ti Dharminuprekşâ or constant reflection about the essential principles of the universe. †
O F. Parişaha-jaya or conquering the troubles is the sixth kind of Samvara. The troubles which may afflict a hernit are of various kinds. Gaining victory over all these troubles is what is known as * "अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरसपरित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशा वाह्यं
तपः।" "प्रायश्चित्त-विनय-वैयावृत्य-स्वाध्याय-व्युत्सर्ग-ध्यानान्युत्तरम् ।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ९ । १९ । २० ] "बाह्यमाभ्यन्तरञ्चेति मूलभेदद्वयान्वितम् ॥ उपवासावमादर्य वृत्तिसंख्य रसोप्सनम् (?) । विविक्तवासना कायक्लेशश्चेति बहिर्भवम् ॥ स्वा-ध्याया व्यावृत्तिानं व्युत्सर्गो विलयस्तथा । प्रायश्चित्तमिति नेयमान्तरं षविध तपः॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । १११ -११३ ।] आगत्याशरणससारकत्वान्यत्वाशुच्यानवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मस्वाख्यातत्त्वानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः।"
[ तत्वार्थाधिगमसूत्रम । ९।७]

Page #148

DRAVY A-SANGRAHA, 35.
89
Parişahajaya. . The varieties of these are (á) Kşudhậparişahajaya or the victory over the troubles of hunger, (o) Pipâsâ-parişaha-jaya or the victory over the troubles of thirst, (e) Sita-parişahajaya or victory over the troubles of cold, (c) Csņaparişahajaya or the victory over the troubles of heat, (a) Damsa-masaka-parisa hajaya or the victory over the troubles from mosquitoes and gnats, f) Någnyaparî şahajaya or the victory over the feelings of shame arising from nudity, (g) Aratiparişahajaya or the victory over the feelings of dissatisfaction with hunger, thirst, etc., 178 Striparişahajaya or the victory over the disturbance of tranquility at the sight of fair women or the movements of them, i) Charyâparişahajaya or the victory over the feelings of fatigue arising from travelling on the roads, 6) Nişadyâ parişahajaya or victory over the desire of moving from a fixed posture in meditation, (1) Sayya-parişahajaya or the victory over the desire of having a bed prohibited in the Jaina scriptures, (0 Akrosa-parisahajaya is conquering the feelings of anger when one is insulted by another, (TM) Badha-parişahajaya or the conquering of ill-feeling against an enemy who coraes to kill (a) Yâchanaparişaha-jaya or conquering the desire to ask anything from anyone, even at the time of greatest need, (o) Alâbha-parişaha-jaya is the victory over the feelings of dissatisfaction arising from not getting worldly objects, (p) Roga-parişahajaya or the victory over the pains of disease, (9) Triņa-sparsa-parisaha-jaya or the victory over the feeling of pain arising from wounds in the feet by treading over thorns, etc., (1) Mala-parişahajaya is conquering the feeling of disgust which arises from seeing one's body to be unclean, Satkarapuraskiraprabajana or the victory over the desire to gain respect, praise or reward, 0 Prajíâ-parîşaha-jaya or the victory over the feeling of pride at one's learning (ü) Ajmâna-parişahajaya or the victory over the feeling of despair arising out of failure to gain knowledge by certain hindrances and () Adarsanaparişaha-jaya or conquering the feeling of sadness or despair when one fails to obtain desired fruits, even after practise of penances, etc. These are the twenty-two kinds of victory over troubles.
* "क्षुत्पिपासा-शीतोष्ण-दंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्याशय्याक्रोशवधयाचनाऽलाभरोगत्रणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रशाज्ञानादर्शनानि ।'
[Tester for ETH 1S181]

Page #149

90
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
8. Charitra or Right Conduct is of five kinds* :-(a) Sâmâyikachâritra (Equanimity) consisting of self-absorption in which a person refrains during his whole life or for a certain fixed period from injury, false-hood, lust, stealing and acceptance of things which are not givent (6. Cbedopasthapanâ (Resettling after a break) consisting of penalties for faults arising from inadvertence or negligence, on account of which one loses equanimity. This therefore may be said to consist of an attempt to recover equanimity; after a fall from the same) (6) Parihara-visuddhi (Purity obtained by refraining from injury to living beings) which is only found in a saint who being thirty years old, serves a Tirthankar from three to nine years, who is devoid of inadvertence and absorbed in self-contemplation and who practises other observances $ (d) Sûkşmasâmparâya consisting of conduct in which only the passion greed is present in a very subtle state while all other passions have subsided or have been destroyed. (This kind of conduct is only found in one who has reached the tenth stage of development)|| ke) Yathakhyata (Perfect Right Conduct) characterised by subsidence or destruction of all the passions. It is present in beings who are in the eleventh, twelfth, thirteenth and fourteenth stages of development
* "वृत्तं सामायिकं ज्ञेयं छेदोपस्थापन तथा। परिहारं च सूक्ष्मं च यथाख्यातं च पञ्चमम् ॥”
[तत्वार्थसारः ॥ ६ । ४४ ॥] + “प्रत्याख्यानमभेदेन सर्वसावद्यकर्मणः । नित्यं नियतकालं वा वृत्तं सामायिकं स्मृतम् ॥"
[तत्वार्थसारः ॥ ६ । ४५॥] + “यत्र हिंसादिभेदेन त्यागः सावद्यकर्मणः। व्रतलोपे विशुद्धिर्वा छेदोपस्थापनं हि तत् ॥”
[तत्वार्थसारः ॥ ६॥४६॥] $"विशिष्टपरिहारेण प्राणिघातस्य यत्र हि । शुद्धिर्भवति चारित्रं परिहारविशुद्धि तत् ॥”
[तत्वार्थसारः॥६॥४७॥1 || "कषायेषु प्रशान्तेषु प्रक्षीणे ध्वखिलेषु वा। स्यात् सूक्ष्मसांपरायाख्यं सूक्ष्मलोभवतो यतेः॥
[तत्वार्थसारः॥६॥४८॥] P"क्षयाचारित्रमोहस्य कात् स्न्येनोपशमस्तथा। यथाख्यातमथाख्यातं चारित्रं पञ्चमं जिनैः॥"
[ तत्वार्थसारः॥६॥४९॥]

Page #150

DRAVY A-SANGRAHA, 37.
91
We have thus seen that Samvara is first divided into two classes, Bhava-samvara and Drarya-samrara, the first of whiclh, again, has many subdivisions. The first variety of Bhava-samvara riz, Vrata is not counted as such by Umaswâmi," Amrita-chandra Sûri, and Svâmi-kârtikeya. Abhayadera Acharya, again, in his commentary on Sthânânga says that Samvara is of forty-two kinds. . In the Jaina epics also we do not find Vrata included in the sub-divisions of Samvara, but only Gupti, Samiti, Dharina Anupreksh, Parîşahajaya and Charitra are mentionel as varieties of Samvara Vrata, with all its five varieties, is, howerer, mentioned in all the above-mentioned works-though not as a sub-division of Samrara, yet as a factor opposed to Avrata. * “स गुप्ति-समितिधर्मानुप्रेक्षा-परीषहजयचारित्रैः।"
[तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम् ।९।।] + "गुप्तिः समितयो धर्मः परीषहजयस्तपः । अनप्रेक्षाश्च चारित्रं सन्ति संवरहेतवः॥"
[तत्त्वार्थसारः। ६।१] *"गुत्ती समिदा धम्मो अणुवेकखा तह परीसहजो वि । उकिट्ट चारित्तं संवरहेदू विसेसेण ॥"
[म्बामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा । ९६ ।] "तदेवमयं द्विचत्वारिंशद्विधो ।"
स्थानाङ्ग-टीका ] !"प्रास्त्रवस्य निरोधो यः संवरः स निगद्यते । कर्म संवियते येनेत्येवं व्युत्पत्तिसंश्रयात् ॥ चारित्रगुप्त्यनुप्रेक्षापरीषहजयादसौ। दशलक्षणधर्माच्च समितिभ्यश्च जायते ॥"
[चन्द्रप्रभचरितम् ॥ १८॥१०६-१०७] "आस्रवाणामशेषाणां निरोधः संवरः स्मृतः। कर्म संवियते येनेव त्यन्वयस्यावलोकनात् ॥ आस्रवद्वाररोधेन शुभाशुभविशेषतः । कर्म संवियते येन संवरः स निगद्यते ॥ धर्मात् समिति-गुप्तिभ्यामनुप्रेक्षानुचिन्तनात् । असावुदेति चारित्रादरिषटकजयादपि ॥"
[धर्मशर्माभ्युदयम् ॥ २१ ॥ ११७–११९॥] । “हिंसानृतास्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतम् ।”
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ॥७॥२॥]

Page #151

OHART V. Samvara.
92
Bhava-samvara.
Vrata.
Samiti.
Gupti.
Dravya-samvara. Dharma. Anuprekņa. Parisahajaya. Charitra.
Ahimsa. Satya.
Brahma- Apari- Mano- charya. graha. i gupti.
Våg- gupti.
Kayagupti.
Achaurya or Asteya.
Samayika.
Yathậkhyâta.
T Irya. Bhâşâ, Eşaņa. Adana- Utsarga.
nikşepa.
Ohhedopasthapana.
Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Uttama Kşama. Mârdava. Arjava. Satya. Saucha. Samyama. Tapa. Tyaga. Akiñ- Brahma
chanya. charya.
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Váhya.
Abhyantara.
Pariharavisuddhi.
Anasana. Avamodarya. Vritti- Rasaparityâga. Vivikta- Kayaklesa.
Suksma-samparaya. parisayyâsana.
- Roga. sarkhyana.
Trina-sparsa, Mala.
Satkara-puraskara. Prayaschitta. Vinaya. Vaiâyritya. Svâdhyâya. Vyutsarga. Dhyana.
Prajña.
Ajăâna, initya. Asarana. Samsara, Ekatva. Anyatva. Asuchitva. Asrava. Samvara. Nirjara. Loka. Bodhi- Dharma. -Adarsana,
durlabha.
kşudha. Pipasa. Sîta, Uşna. Damsamasaka. Nagnatâ. Arati. Strî Charya. Nişadya. Sayya. Akrodha.
Vudha. Yachña. Alå bha.

Page #152

DRAVYA-SANGRAHA, 36.
93
जहकालेण तवेण य भुत्तरसं कम्मपुग्गलं जेण । भावेण सडदि णेया तस्सडणं चेदि णिजरा दुविहा ॥३६॥* Jahakâleņa taveņa ya bhuttarasam kammapuggalam jeņa Bhâveņa sadadi ņerâ tassaļaņam chedi ņijjarâ duvihâm
(36.)
Padapātha o Jahakalena, in proper time. YE Bhattarasam, whose fruits are enjoyed ganzi Kammapnggalam. the matter of Karma. St Jena, that. Hram Bhârena, Bhara. Here Sadadi, disappears Ya, and. create Tarena, by penance Cha, anil. Nei Tassadanam that disappearancese Idi, thus. Friseri Vijjar, Sirjarâ. graet Duviha, of two kinds. tar Verâ, to be known.
36. That Bhâra (modification of the soul) by which the matter of Karma disappears in proper time after the fruits [of such Karma) are enjored [is called Bhâva-Nirjarâ], also [the clestruction of Karmic matter] through penances [is known as Bhậva-Nirjarâ.] And that destruction sitself] [is known as Dravya-Nirjarâ]. Thus Nirjarâ should be known to be of two kinds.
COMMENTARY. We have seen how the matter of Karma enters the soul through Asrara and how this influx might be stopped by Samvara. But now the question arises, that tre might stop a further influx of Karmic matter by Samvara, but how can we be freed from the same which has already taken possession of the soul? The answer to this is given in this verse, where it is laid down that by Nirjarâ we can free ourselves from the Karnic matter which has already entered the soul.
What is Nirjarâ? The destruction of Karmas is called Nirjara.† * Sanskrit rendering :
यथाकालेन तपसा च भुक्तरसं कर्मपुद्गलं येन । भावेन सडति ज्ञेया तत् सडनं चेति निर्जरा द्विविधा ॥३६॥ Yathäkälena tapasa cha bhuktarasam karma-pudgalam yena, Bhivena sadati jõeya tat_sadanam cheti nirjara dvividha. (36.) + "TOTT USITTI" FATEI 1 "ASKUI ASRT Paard TTCHPARTI: FETT ASITI"
[ETTATE ETAT]

Page #153

94
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
This destruction may be of two kinds, Bhâva-Nirjara and DravyaNirjarâ. Bhava-Nirjarâ consists of that modification of the soul which precedes and favours the separation of Karmic matter from the soul. Dravya-Nirjarê is the actual separation of the Karmic matter from the soul. In other words, B' - Vinjará is that state of the soul when the material particles arising from Karma disappear while Dravya-Nirjarà is the disappearance itself.
Bhâva-Nirjarâ is of two kinds, Savipaka or Akâma and Avipaka or Sakâma. That is to say, Karmas are destroyed in two ways, viz., (1) after their fruits are fully enjoyed and (2) through penances before such enjoyment of fruits. * Every person is affected with good or bad Karmas, the fruits of which are enjoyed by them in an existence in earth heaven or hell, according to the kind of Karma possessed by them. There is a fixed period of such enjoyment of the fruits of Karmas, and after the lapse of that period when the said fruits of Karmas are fully enjoyed, a person is freed from Karmas which disappear of their own accord. This is what is known as Savipaka Nirjarâ (or destruction of Karmas after the enjoyment of fruits.) This kind of Nirjarî can happen to all beings, for all kinds of Karmas of all beings disappear in this manner after a proper period. As this disappearance takes place without the activity of a person, it is also called Akâma (or un-intentional) Nirjara.
The second kind of destruction of Karmas takes place when the sages practise penances, by the force of which the Karmas disappear even before their fruits are enjoyed. This is consequently known as Avipaka Nirjarâ (or destruction of Karmas without the enjoyment of their fruits.) As such a kind of destruction can only be produced by intentional effort on behalf of a person, it is known as Sakama (intentional) Nirjara.
The soul is like a mirror which becomes dim when the dust of Karma accumulates on its surface. By Nirjarâ this dust of Karma * उपात्तकर्मणः पातो निर्जरा द्विविधा च सा ।
आद्या विपाकजा तत्र द्वितीया बाविपाकजा॥ अनादिबन्धनोपाधिविपाकवशवर्तिनः। कारब्धफलं यत्र क्षीयते सा विपाकजा ॥ अनुदीर्णं तपःशक्त्या यत्रोदीर्णादयावलीम्। प्रवेश्य वेद्यते कर्म सा भवत्यविपाकजा॥"
[aterier: 119 11 38 ]

Page #154

DRAVYA-SA.IGRAIIA, 36.
95
is removed and the soul attains clearness. The good or bad Karmas disappear either of their own accord without any activity on the part of a soul when their fruits are enjoyed in earth heaven or hell, or by the effort on the part of a person consisting of practice of penances.† We have already mentioned that there are twelve kinds of penances, according as they are external or internal. A person must practise first of all Samvara so as to stop all further influx of Karmas, and then begin to destroy the Karmas already amalgamated with the soul, by means of penances. This is the
* "कर्मण फलभोगेन संक्षया निर्जरा मता। भूत्यादर्श इवात्मायं तया स्वच्छत्वमृच्छति ॥"
[नेमिनिर्वाणम् । १५। ७४ ।] " यथाकालकृता काचिदुपक्रमकृतापरा। निर्जरा द्विविधा ज्ञेया कर्मक्षपणलक्षणा ॥ या कर्मभुक्तिः श्वभ्रादी सा यथाकालजा स्मृता। तपसा निर्जरा या तु सा चोपकर्मनिर्जरा ॥ स्थितं द्वादशभिर्भेदैनिर्जराकरणं तपः। बाह्यमाभ्यन्तरञ्चेति मूलभेदद्वयान्वितम् ॥”
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । १०९ - १२१] "दुर्जरा निर्जरत्यात्मा यया कर्म शुभाशुभम् । निर्जरा सा द्विधा ज्ञेया सकामाकामभेदतः॥ सा सकामा स्मृता जैनैया व्रतोपक्रः कृता । अकामा स्वविपाकेम यथा श्वभ्रादिवासिनाम् ॥"
[धर्मशर्माभ्युदयम् । २१ ॥१०२ - १२३ ।] "सविपाकाविपाकाभ्यां द्विधा स्यान्निर्जराङ्गिनाम्।। अविपाका मुनीन्द्रानां सविपाकाखिलात्मनाम् ॥"
[वर्द्धमानपुराणम् । १६॥९०।] "सवेसिं कम्माणं सत्तिविवाग्रो हवेइ अणुभायो । तदणंतरंतु सडणं कम्माणं णिजरा जाण ॥ सा पुण दुविहाणेया सकालपत्ता तबेण कयमाणा । चादुगदीणं पढ़मा वयजुत्ताणं हवे विदिया ॥"
[स्वामिकार्तिकेयानुप्रेक्षा । १०३ - १०. ] :" संवर-जोगेहिं जुदो तवेहिं जो चिट्ठदे वहुविहेहिं । कम्माणं णिजरणं बहुगाणं कुणदि सो णियदम् ॥"
[पञ्चास्तिकायसमयसारः । १४४ ]

Page #155

96
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
way in which the destruction of Karmas takes place in the case of sages, while, ordinarily, with respect to all classes of beings, the Karmas disappear only after their fruits are fully enjoyed. सव्वस्स कम्मणो जो खयहेदू अप्पणो हु परिणामो। णेश्रो स भावमोक्खोदव्वविमोक्खो य कम्मपुधभावो॥३७% Savvassa Kammaņo jo khayahedû appaņo hu pariņâmo, Neo sa bhâva-rnokkho davva-vimokkho ya kammapudha| bhavo (37).
Padapatha.- Jo, that. # Appaņo, soul's forer l'arinamo, modification. #8924 Savvassa, of all. *** Kammaņo, Karma, eg Khaya-hedû, the canse of destruction. Sa, that. Hu, surely. Hraune Bhava-inokkho, Bhava-mokna. ta Neyo, to be known. Ya, and. war Kaminapudlia-bhavo, separation of Karma. Poafawrenet Davva-vimokkho, Dravya-moksa.
37. That modification of the soul which is the cause of the destruction of all Karmas, is surely to be known as Bhava-mokşa and the actual) separation of the Karmas [is] Dravya-mokşa.
COMMENTARY. When a person is desirous of having liberation, he attempts to have perfect faith, perfect' .. perfect conduct. (See Verse 39.) Having perfect faith, knowledge and conduct, he becomes free from the four kinds of Ghâtiya Karmas, Jñînâ varaniya, Darsana-varaniya, Mohaniya and Antarâya (see Commentary on Verse 14). This modification of the soul which leads to the destruction of the Karmas mentioned above is called Bhâvamoksa. The commentator Brahmadeva, says that by the words "all Karmas" in the verse, the four
* Sanskrit rendering:
सर्वस्य कर्मणः यः क्षयहेतुः आत्मनः हि परिणामः।
ज्ञेयः स भावमोक्षः द्रव्यविमोक्षः च कर्मपृथगभावः ॥३७॥ Sarvasya karmaṇaḥ yah kşayahetuḥ âtmanaḥ hi pariņâmah, Jžeyaḥ sa bhavamokşah dravya-vimokşaḥ cha karma-prithag-bhávah-(37). + Sade THTYHTECİNenfaagamO?".
[arcaFace Cent]

Page #156

TRAVY A-SALIGRAHA, 37.
97
Ghâtiya Dravya and Bhava Karmas only are meant. In Vardhamana Purâņa we have :
"सर्वेषां कर्मणां योऽत्र क्षयहेतुः शिवार्थिनः । परिणामाऽतिशुद्धः स भावमाक्षो जिनैर्मतः॥"
(Canto XTT. 72.] i.e., “The extremely pure ruoditication of the soul which is the cause of destruction of all kinds of Karma in a person desirous of good, is regarded as Bhava-mokşa by the Jinas."
Now, there is another kind of Vokşa, called Dravya-mokşa, which consists of the separation of the soul from the Aghatiya Karmas, via, Ayu, Vâma, Gotra and Vedaniya Karmas which disappear last of all. This happens when a being is in the last stage of development which is known as Ayogi. (See Commentary on Verse 13). In Vardhamana Puriņa we have :
" 32: a sat afacena: 1 परमसद्ध्यानयोगेन द्रव्यमाक्षः स कथ्यते ॥"
(Canto XVI. 73.) i.e., " The separation of the conscious soul from all kinds of Karmas by excellent meditation is known as Dravya-mokşa."
By Bhava-nokşa, therefore, one is freed from the first four, and by Dravya-mokşa from the last four kinds of Karmas. Both these kinds of Mokşa together lead to perfect liberation.
Umâsvå mi has written in his Tattvartha Sûtra X. 1. 2 that a person attains Kevala Jūâna Omniscience) when first his Mohaniya Karmas and then his Jnanavaraņiya, Darsanavaraniya and Antara ya Karmas are destroyed. After attaining Kerala Jūâna, the cause producing bondage being absent and Nirjarà being present, a person becomes free from the remaining Karmas, viz., Vedaniya, Ayu, Nâma and Gotra Karmas, and thus being void of all kinds of Karma attains liberation *
We have seen that Karmas take possession of a soul through Asravas. This influx of Karnias can be stopped by Samvaras. By
* “मोहक्षयाजज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाच्च केवलम् ।” “arTHISITEZ ATTEN ATET: 1"
[areer TagsH I 801313] See also:--
"अभावाबन्धहेतूनां बन्धनिर्जरया तथा । S H TETT BE ATT Terrà " facer: 11

Page #157

98
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
this stoppage, fresh Karmas cannot enter the soul. But even after stopping the entrance of fresh Karnas, it is necessary to purge the soul from Karmas which have already taken possession of the former. This can be done by Nirjarâ. Then only the Karmas, Vedaniya, Nâma, Gotra aud Ayu which cause worldly existence disappear and a being attains liberation. In Pañchâstikaya-samayasara we have :
"जो संवरेण जुत्तो णिजरमाणाध सव्वकम्माणि । ववगदवेदाउस्सो मुयदि भवं सेण सो मोकखो॥"
[Verse 153.] i.e., "He who having Samvara and destroying all Karmas through Nirjara becomes free from Vedaniya, Nama, Gotra and Ayu Karmas, leaves the world. Therefore this is called Mokşa (liberation)". * सुह-असुह-भाव-जुत्ता पुण्णं पावं हवंति खलु जीवा । सादं सुहाउ णामं गोदं पुण्णं पराणि पावं च ॥३८॥ Suha-asuha-bhava-juttâ puņņam påvam havanti khalu
__jiva, Sâdam suhâu ņâmam godam punnam parâņi pávam cha
(38).
Padapatha.-जीवा Jiva, Jivas. सुह-असुह-भाव-जुत्ता Suha-asuha-bhava-jutta, having auspicious and inauspicious Bhavas. Khalu, surely. gey Puņņam, Punya. पावं Pavam, Papa. हवंति Havanti, become. सातं Satam, Satavedaniya. सुहाउ Suhau, auspicious life. णाम Namam, name. गादं Godam, Gotra. पुण्ण' Punnam. Punya. च Cha, and. पराणि Parani the rest. पावं PAvam, Papa.
* Compare also:
"अनेकजन्मबद्धानां सर्वेषामपि कर्मणाम् ।। विप्रमोक्षः स्मृतो मोक्ष प्रात्मनः केवलस्थितेः॥"
[ नेमिनिर्वाणम् । १५ ॥ ७६ । ] "कृत्स्रकर्मक्षयो मोक्षो भव्यस्य परिणामिनः ।" ।
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ ॥ १२३ । ] + Sanskrit rendering :
शुभाशुभभावयुक्ताः पुण्यं पापं भवन्ति खलु जीवाः । सातं शुभायुः नाम गोत्रं पुण्यं पराणि पापं च ॥ ३८ ॥ śubhâsubhabhavayuktah punyaņ papam bhavanti khalu jivaḥ,

Page #158

DRAVYA-SA.IGRAHA, 38.
CO
38. The Jiras consist of Punva and Papa surely having auspicious and inauspicious Bhavas (respectively). Punya is Sâtávedanîya, auspicious life, name, and class, while Papa is (exactly) the opposite (of these).
COMMENTARY. The real characteristic of a Jira is consciousness, purity and bliss. But through the eternal chain of Karmas, bondage is produced and Jivas enjoy real (Punra) or iroe (Papa), according as they are possessed by auspicious and inauspicious Bhavas. The auspicious Bhâvas are said to consist of freedom from delusion, acquirement of perfect faith and knowledge, practice of rererence and obeisance, observance of the five vows, viz., truth, non-injury, chastity, non-acceptance of worldly objects and refraining from stealing, subduing of the four passions, Anger, Pride, Illusion and Greed, rictory over the uncontrollable senses and practice of penances. The inauspicious Bhâvas are opposites of each of these. According as a Jiva is possessed of these auspicious or inauspicious Bhâvas, it has merits or demerits resulting in weal or woe.*
Thus, a Jiva enjoys happiness or misery, according as it is actuated by different kinds of Bhậvas mentioned above.†
In Tattvārthādhigama Sutra, we have-" Punya consits of Satavedaniya, Subha Ayu, Subha Nama. and Subha Gotra, and Papa consists of the opposites of each of these." I We have seen that there
"उद्वम मिथ्यात्वविषं भावय दृष्टिं च कुरु परां भक्तिम् । भावनमस्कारतो झाने युक्तो भव सदापि ॥ पञ्चमहाव्रतरक्षा कोपचतुष्कस्य निग्रहं परमम् । दुर्दान्तेन्द्रियविजयं तपःसिद्धविधौ कुरूद्योगम् ॥ इत्यार्याद्वयकथितलक्षणेन शुभोपयोगभावेन परिणामेन तद्विलक्षनाशुभोपयोगपरिणामेन च युक्ताः परिणताः।"
(Brahmadeva's Commentary.] + "सुहपरिणामो पुण्णं असुहा पावंति हवदि जीवस्स । दोण्हं पोग्गलमत्तो भावो कम्मत्तणं पत्तो॥"
[पञ्चास्तिकायसमयसारः । १३२ । ] + “सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यम् ।” "अतोऽन्यत् पापम् ।”
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ८ ॥ २५ ॥ २६ ]

Page #159

100
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
are eight kinds of Karma--Jñânâvaraniya, Darsanâ varaniya, Mohanîva. Antaraya, Vedaniya, Ayn, Nama and (otra and that the first fonr of these are known as Châtiya Karmas while the last four are named Aghâtiya Karmas. Among these, all the Châtîya Karmas may be said to be Pâpa, while the Iglavira Karmas inay be either Punya or
Papa.
Sâ tâvedaniya is that Karma by which a soul feels pleasure in external objects and by the assistance of which things which are gratifying to the soul may be procured. Subha Ayu 10-picious life) consists in having an existence as a God, human being or a beast. Subha Gotra (Auspicious family) consists in being born in a high status of life. Subha Nama (Auspicions name) consists of fame, etc., and is of various kinds. All these make up what is known as Punya.
Pâpa, on the other hand, consists of Asâ tâvedaniya or that Karma which produces pain and procures objects causing pain, Asubha Ayu (Inauspicions life), viz., an existence in hell, Asubha Gotra (Inauspicious family) comprising a birth in low stations and Asubha Nama (Inauspicious name) consisting of disgrace, etc.
With this ends that section of Dravya-samgraha which treats of the seven Tattvas principles), viz., Asrava, Bandha, Samvara, Nirjara, Moksa, Punya and Pâpa. The next section will deal with the manner by which one can attain liberation.
सम्मइंसण णाणं चरणं मोक्खस्स कारणं जाणे । ववहारा णिच्चयदो तत्तियमइत्रो णिश्रो अप्पा ॥३६॥
Sammaddamsaņa ņâņam charaṇam Mokkhassa kâranam jâne,
Vavahârâ Nichchayado tattiyamaio ņio appâ. (39). Padapatha.--uaerat Vavahârâ, from the ordinary point of view. agar To Samaddamsaņa nâņam charanam, perfect faith, knowledge and conduct, arme Mokkhassa, of liberation, si Karaṇam, cause. wa Jaņe, know. Figura Ņichchayado, really. aferente Tattiyamaio. consisting of of these three. fame Niyo, of one's own. war Appâ, soul. * Sanskrit rendering :
सम्यगदर्शनं झानं चरणं मोक्षस्य कारणं जानीहि । व्यवहारात निश्चयतः तत्रितयमयः निजः आत्मा ॥३९॥ Samyagdarśanam jñanam charanam mokşasya karanam janihi. Vyavahirkt nischayataḥ tattritayamayah nijah atmá. (89).

Page #160

DRAVYA-SA.JIGRAHA, 40.
101
39. Know that from the ordinary point of view, perfect faith, knowledge and concluet are the causes of of liberation, while really one's own soul consisting of these three (is the cause of liberation).
Commentary. Now the author proceeds to lay down the ways and means to liberation. To attain liberation, one must have Perfect Faith, Perfect Knowledge and Perfect Conduct. These three will be further explained in Verses 41-43 These are technically known as the three jewels in Jaina rrorks. The three jewels are means to liberation from the ordinary point of view. But really these three jewels cannot exist elsewhere than in the soul ; so, to be accurate, it is the soul which can produce liberation. This will be emphasised in the next verse. रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पाणं मुयतु अण्णदवियहि । तम्हा तत्तियमइयो होदि हु मोक्खस्स कारणं श्रादा॥४०nt
Rayaņattayam ņa vattai appâņam muyatu annadavivamhi,
Tamhâ tattiva-mavio hodi hu mokkhassa karanam ida (40.)
_Pada patha.- अप्पाण Appanam, the soul. मुयतु, fuyatu, excepting. अण्णादवियम्डि Annadarivamhi, in any other suhstances. रयणत्तयं, Rayanattayam the * “सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः।"
[तत्त्वार्थाधिगम-सूत्र १।१।] "कृत्स्नकर्मक्षयो माक्षो भव्यस्य परिणमिनः । ज्ञानदर्शनचारित्रत्रयोपायः प्रकीर्तितः॥".
[चन्द्रप्रभचरितम् । १८ । १२३॥] "ज्ञानदर्शनचारित्रैरुपायैः परिणामिनः । भव्यस्यायमनेकाङ्गविकलैरेव जायते ॥"
[धर्मशर्माभ्युदयम् । २१ ॥ १६१ । ] t Sanskrit rendering:
रत्नत्रयं न वर्तते आत्मानं मुक्त्वा अन्यद्रव्ये । तस्मात् तत्त्रितयमयः भवति खलु मोक्षस्य कारणं आत्मा ॥४०॥ Ratnatrayana na varttate atmânan muktvå anya-Dravye. Tasmat tattritayamayaḥ bhavati khalu mokşasya karaṇam átmå. (40.)

Page #161

102
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
three jewels. Na, not. Vattai, exist. a, Tamhâ, therefore, afer Tattiyamaio, consisting of these three. Adâ, the soul. Hu, surely. Mokkhassa, of liberation. Karanam, cause of. f Hodi, becomes.
40. The three jewels (i. e., Perfect Faith, Perfect Knowledge and Perfect Conduct) do not exist in any other substance excepting the soul. Therefore, the soul surely is the cause of liberation.
COMMENTARY.
It has been laid down that, in order to attain Mokṣa or liberation, one must have Perfect Faith, Perfect Knowledge and Perfect Conduct. These three are therefore the means to liberation. But these should not be considered to be apart from the soul, for nowhere but in the soul can each or all of these exsist. It is the soul possessed of all these three jewels that is really fit for liberation. Strictly speaking, therefore, the soul itself attains liberation when it is possessed of certain characteristics (viz., these three jewels). But from the ordinary point of view, we regard the three jewels as apart from the soul as the causes of liberation though from the realistic point of view, the soul possessed of these three jewels is the cause of Mokṣa.
जीवादीसहहणं सम्मत्तं रुमप्पणो तं तु । दुरभिणिवेसविमुक्कं गाणं सम्मं खु होदि सदि जहि ॥४१॥
Jivâdîsaddahanam sammattam rûvamappano tam
tu,
Durabhiņivesa vimukkam nânam sammam khu hodi sadi jamhi (41).
Padapatha-af- Jivâdi-saddahanam, faith in Jiva, etc. सम्मतं Sammattam, Samyaktva (Perfect Faith). Tam, that. Appano, of soul. Rúvam, quality. Tu, and. f Jamhi, that. Khu, surely. Nâṇam, Jñâna (knowledge). f vimukkam, free from errors. Sammam, perfect if Hodi, becomes.
Sadi, being. Durabhinivesa
*Sanskrit rendering:
जीवादिश्रद्धानं सम्यक्त्वं रूपं आत्मनः तत् तु ।
दुरभिनिवेशविमुक्तं ज्ञानं सम्यक् खलु भवति सति यस्मिन् ॥ ४१ ॥
Jivâdi-sraddhanan samyaktvam rûpam âtmanaḥ tat tu. Durabhinivesa-vimuktam jüanam samyak khalu bhavati sati yasmin (41).

Page #162

DRAVY A-SANGRAHA, 41.
103
41. Samyaktva (perfect faith) is the belief in Jiva, etc. That is a quality of the soul, and when this arises, Jūâna (knowledge), being free from error's surely becomes perfect.
COMMENTARх. Jíra, Ajiva, Asrara, Bandha, Samrara. Nirjar, and Loksa are the seven Tattvas (essential principles) of Jainism. A sincere belief in these Tattvas is called Samyaktra or Perfect Faith.† The first step to liberation, according to Jainism, is to have a belief in these essential principles of Jainism. It is only after a person has this faith that he can attain Perfect Knowledge. He way hare knowledge of substances before he attains Perfect Faith ; but this knowledge is apt to be fallacious, for errors might creep in the same. For example, a person may have a knowledge of the aforesaid seven principles of Jainism, but that knowledge may be vague or indefinite or it may be full of doubts, or it may be entirely wrong. These defects of knowledge arise, because the person has not at that time perfect faith in the essential principles of Jainism, for Perfect Faith in such principles is incompatible with doubts and indecision or a belief in opposite principles. Consequently, the knowledge of these principles which succeeds Perfect Faith is free from errors or fallacy. This knowledge is known as Samyak Jhina for Perfect Knowledge. संसयविमोहविब्भमविवज्जियं अप्पपरसरुवस्स । गहणं सम्म-णाणं सायारमणेयभेयं च ॥४२॥
Samsaya-vimoha-vibbhama-vivajjiyam appaparasaruvassa, *"जीवाजीवात्रवबन्धसंवरनिर्जरामोक्षास्तत्त्वम् ।"
[araterfama 1818] † "Tearejemali APMÇalan 11"
[ ataerffator TH 1917] Sanskrit rendering: संशयविमोहविभ्रमविवर्जितं आत्मपरस्वरूपस्य । ग्रहणं सम्यग ज्ञानं साकारं अनेकभेदं च ॥४२॥ Saipsayavimohavibhramavivariilanı atmapara svarôpasya. Grahaņam samyag-Jianam sâkâram anekabhedam cha. (42).

Page #163

104
THE SACRED BOOKS OF TIIE JAINAS.
Gahanam salomam naman siyáramaneyabheyam cha (42.)
Pada pâtha.-Aeriaaligachafa for Samsava vimbavibblama-vivajjiram freed from Samsaya (Doubt),Viinolhi (IPerversity) and Vibbhramn/Indefini nees). सायारम् Sayaram, detailed. अप्पपरसरुवस्म Aprapariustruvansa, of the real nature of ego and non-ego. Cahanam, cognition. ** Sammam Nanam Samyak Jõâna or Perfect knowledge Cha, and. waitu nevabheram of many varieties.
___42. Samyak Jiann (IPerfect Knowledge) is the detailed cognition of the real nature of the ego) and nonego, is freed from Samsaya (Doubt), l'imulia (Perversity) and Vibhrama (Inclefiniteness), and is of many varieties.
COMMENTARY.
Correct knowledge, according to Jaina Nyayat philosophy must be free from the Samiropa (1.4., fallacies. This Samáropa is said to be of three kinds, Viparyayıl or l'imola (Perversityi, Samsaya (Doubt) and Analhyaava ur Vibhrama (Indefinitoncess.) The cognition of an object as something which is quite the contrary of its real self, is known as Viparyaya or Vimoha. For example, if we think nacre to be silver, we have a knowledge vitiated by Viparyaya or Viroha (Perversity: * Samsaya consists of doubt when our mind sways between this or that, without being able to assert the true nature of suyibing. For example, when we see a certain object from a distance and are umable to say whether it is a man or a post, we have an instance of Samsaya
* “अतस्मिस्तदत्यवसायः समारोपः।"
[प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारः १।७।] + “स विपर्ययसंशयानध्यवसायभेदात् त्रेधा ॥"
. [प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारः १ । ८ ] + “विपरीतैककोटिनिष्टकूनं विपर्ययः ।" "यथा शुक्तिकायामिदं रजतमिति ।"
- [प्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारः । १ । ९ । १० । ] "विपरीतैककोटिनिश्चया विपर्ययः । यथा शुक्तिकायामिदं रजतमिति ज्ञानम् । अत्रापि सादृश्यादिनिमित्तवशात् शुक्तिविपरीते रजते निश्चयः।"
[न्यायदीपिका] 'अतस्मिंस्तदेवेति विपर्ययः।" [प्रमागाणीमांसा ।१।१।७।]

Page #164

DRAVY A-SAMGRAHA 43.
or doubt.
A knowledge that this is something without any clear idea of what it is, is called Anadhyavasaya or Vibhrama. For example, such a knowledge arises in the mind of a person when he touches something while he is moving. He is conscious that he has touched something, but is unable to say what it is. These being the varieties of fallacy, there is no doubt that in Perfect Knowledge these are entirely absent. In the state of Perfect Knowledge we have a clear idea of the real nature of everything, ego and non-ego. This idea is not of a shadowy kind, but consists of detailed knowledge. We have already described the difference between detailed and detailless knowledge in the commentary on Verse 4, page 9..
जं सामण्णं गहणं भावाणं व कट्टुमायारं ।
विसेसिण अट्टे दंसणमिदि भरणये समये ॥ ४३॥# Jam sâmannam gahanam bhâvânam neva kattumáyàram, Avisesidúna atte damsanamidi bhannaye samaye – (43).
'साधकबाधकप्रमाणभावादनवस्थिताऽनेक कीटिसंस्पर्शि ज्ञानं संशयः ।" "यथाऽयं स्थाणुर्वा पुरुषो वा ।"
[ प्रमाणनयतत्त्वालाकालङ्कारः । १ । ११-१२ । ]
"विरुद्धानेकको टिस्पर्शि ज्ञानं संशयः । यथाऽयं स्थाणुर्वा पुरुषो बेति । स्थाणुपुरुष साधारणेोर्ध्वतादि दर्शनात्तद्विशेषस्य वच्त्रकोटरशिरः - पाण्यादेः साधकप्रमाणस्याभावादनेककोट्यवलम्बितत्वं ज्ञानस्य ।" [ न्यायदीपिका | ] “अनुभयत्रोभयकीटिसंस्पर्शि-प्रत्ययः संशयः।”
[ प्रमाणमीमांसा । १ । १।५]
+ “किमित्यालोचनमात्रमनध्यवसायः । यथा गच्छत्तस्पर्शज्ञानम् ।” [ प्रमाणनयतत्वालोकालङ्कारः । १ । १३ । १४ ] “किमित्यालेाचनमात्रमनध्यवसायः । यथाप्रति गच्छतस्तृणंस्पर्शादिज्ञानम् [ नायदीपिकां ।] “विशेषानुल्लेख्यमनध्यवसायः ।" [ प्रमाणीमांसा । १ । १ । ७
]
t Sanskrit rendering:
यत् सामान्यं ग्रहणं भावानां नैव अविशेषयित्वा अर्थान् दर्शनम्
Yat sâmânyam grahanam bha Aviseṣayitva arthân darsana
105
म् ।
नये ॥ ४३ ॥
vá âkâram, amaye-(43).

Page #165

106
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Padapôtha.-- Atte, things. apararege Avisesidūņa, without particulars. raq Âyâram, detail. da Neva, note Kattum, grasping. Jam, which. Hrari Bhâvâņam, things. araua Samaņņam, general. Teri Gahanan, perception. Damsaņam, Darsana. s Idi, this. Fa Samaye, in the scriptures. Huara Bhannaye, is called.
43. That perception of the generalities of things without particularities in which there is no grasping of details, is called Darśana in (Jaina) scriptures.
COMMENTARY. Darsana is knowledge without details. For example, when a person sees a cloth, as long as he is only conscious of the existence of something called cloth, he is said to have Darsana. But when he begins to have knowledge of the details, viz., the size, colour, etc., of that piece of cloth, he is said to have Jūâna. We have already made this clear in the commentary on Verse 4, page 9.
In Tattvarthadhigauna Sätra of Umâsvami, we have “Samyak Darsana is faith in the principles of Jainism " ( aardagri suparna" 412] That Darśana is not the same as the Darsana which we have described above. There Samyak Darsana means perfect faith, and details are present there, while here it means knowledge without details." दसणपुव्वं णाणं छदुमत्थाणं ण दुरिण उवोगा। जुगवं जम्हा केवलिणाहे जुगवं तु ते दोवि ॥४४॥ Damsaņapuvvam ņāņam chhaduwaithâņam na duņņi
uvaoga. Jugavam jamhâ kevaliņâhe jugavam tu te dovi-(44).
Padapathu.-- gurari Chhadumatthâņam, of the Samsari Jivas. Augsa Darasaņapuvvam, preceded by Darsaņa. Te Nânam, Jñâna. Jamhân, for this reason. groet Duņpi, two. Uvayoga, Upayoga. Jugavam,
* "नेदमेव तत्वार्थश्रद्धानलक्षणं सभ्यगदर्शनम् वक्तव्यम् । कस्मादिति चेत् ? तत्र श्रद्धानं विकल्परूपम्, इदं तु निर्विकल्पम् ।"
[Brahmadeva's Commentary) † Sanskrit rendering:
दर्शनपूर्व शानं छद्मस्थानां न द्वौ उपयोगौ । युगपत् यस्मात् केवलिनाथे, तु ते द्वौ अपि ॥४४॥ Darsanapûrvam jo anam chladmasthánấm na dyan upayogau. Yugapat yasmat kevalinathe tu te dvau api. -(44).

Page #166

DRAVYA-SALIGRAHA, 44, +5.
107
-
--
-
-
-
simultaneously. # Na, not. Tu, but. NOTA Kevaliņâbe, in Kevalis. à Te, those. et Do, two fa Vi, together. a Jugaram, simultaneously.
14. In Samsari Jivas. Jõâna is preceded by Darsana. For this reason (in him), the two Upayogas (viz., Jñâna and Darsana) do not (arise) simultaneously. But in Kevalis, both of these two (arise) simultaneously.
COMMENTARY. Samsari Jivas or beings leading a mundane existence have Darsana or detail-less knowledge, first of all. Then they have Iñâna or knowledge, with details. But this is not the case with Kevalis, who have Darsana and Jñâna at once. The reason for this difference is that in Samsârî Jivas, there are hindrances, known as Darsanavaraņiya and Jñânâ varaniya Karmas (i.e., Karmas obscuring Darsana and Jñâna), which must be destroyed or mitigated (Kşaya or Upasama), before Darsana or Jñâna can arise. But in a Kevali, these obscuring Karmas are entirely absent; so Dargana and Jnana can both arise at the same time. Brahmadeva has illustrated this as follows. In the case of Samsari Jivas, the knowledge of the objects through Dardana and Jõâna is gradual, first, without, and then with details like the revelation of objects by the light of the sun when it is obscured by clouds, but the appearance of Darsana and Jūâna in Kevalis is like the sudden illumination of every object when the sun appears in a cloudless sky. The clouds represent the Karmas rhich obscure Jūâna and Darsana. असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं । वदसमिदिगुत्तिरुवं ववहारण्या दु जिणभणियं ॥४५॥
Asuhâdo viņivittî suhe pavittî ya jana chârittam. Vadasamidiguttirûvam vavahâranayâ du jinabha
nivam-(45.) * "केवलिनां तु भगवतां निर्विकारस्वसंवेदनसमुत्पन्ननिराकरणक्षायिकशानसहितत्वात् निर्मघादित्ये युगपदातपप्रकाशवदर्शनं झानं च युग
ca sa faa " (Brahmadeva's Commentary.] † Sanskrit rendering:
अशुभात् विनिवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिः च जानीहि चारित्रम् । व्रतसमितिगुप्तिरूपं व्यवहारनयात् तु जिणभणितम्॥४५॥ Asubhat vinivrittih subhe pravrittih cha janihi charittram. Vrata-samitiguptirûpam vyavaharanayat tu jiņabhanitam-(45.)
---
----
---

Page #167

108
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Padapatha.-ugeret Asuhado, from what is harmful. fafafarit Vinivitti. refraining. Ya, and. Suhe, in what is beneficial. Fan Pavitti, engagement. thai Chârittam, Charitra (Conduct). or Jâņa, know. Du, but.
aerwer Vavahârıņayâ, according to Vyavahâra Naya. auparayevaa Vadagamidiguttirûvam, consisting of Vrata, Samiti and Gupti. Ferarrama Jinabhapiyam, mentioned by the Jina.
45. Know Châritra to be refraining from what is harmful and engagement in what is beneficial. But according to Vyavahâra Naya, Châritra (Conduct) has been mentioned by the Jina to consist of Vrata, Samiti and Gupti.
COMMENTARY. From the ordinary point of view, Vratas (Vows), Samitis (Attitudes of carefulness) and Guptis (Restraints) may be said to constitute Charitra (Conduct. We have already described what Vratas, Samitis and Guptis are in Verse 35. One who is immersed in worldly aspirations and attached to worldly objects, one whose soul is possessed of attachment and aversion, one who listens non-Jaina scriptures, one who has a vicious mind, keeps evil company and follows the terrible evil path of life, is said to be active in the pursuit of what is harmful (Asubha).* Refraining from these and engagement in the opposite of these by p9 -:1 the five Vratas, five Samitis and three Guptis lead to what is beneficial (Subha). Châritra (Conduct) consists in the pursuit of what is beneficial and avoidance of what is harmful.
What is really Samyak Chiritra (Perfect Conduct) will appear from the next verse. बहिरभंतरकिरियारोहो भवकारणप्पणासढें । णाणिस्स जं जिणुत्तं तं परमं सम्मचारित्तम् ॥४६॥ Bahirabbhamtarakiriyâroho bhavakâraņappaņâsatthain. * "विसयकसाओगाढोदुस्सुदिदुचित्तदुट्टगोडिजुदो। उग्गो उम्मग्गपरो उवोगो जस्स सो असुहे ॥"
[Verse quoted in Brahmadeva's Commentary.] 1 Sanskrit rendering;
बहिरभ्यंतरक्रियारोधः भवकारणप्रणशार्थम् ।
शानिनः यत् जिनोक्तं तं परमं सम्यक चारित्रम् ॥ ४६ ।। Babirabhyantarakriyârodhaḥ bhavakaraṇapraņaśârthum, Jägninaḥ yat jinok-tam tam paramam samyak charittram-(46).

Page #168

DRAVY A-SAMGRAHA, 46.
109
Vanissa jam jiņuttam tam paramam samma-chârittam
(46).
Padaphtha. --~-भवकारणप्पणासह Bharakāranappanasattham. te destroy the causes of Samsāra. जं Jam, which. साणिस्स Vanissa, of one who has knowledge. बहिरमंतरकिरियारोहो Bahirabbhamtarakiriyaroho, the checking of external and internal actions. त Tam, that. जिणुत्तं Jinuttam, mentioned by the Jinas. परम Paramam, excellent. सम्मचारित्तं Sammacharittam, perfect conduct.
16. That checking of external and internal actions by one who has knowledge, in order to destroy the causes of Samsara, is the excellent Samyak Charitra (Perfect Conduct) mentioned by the Jina.
COMMENTARY. ____ In the previous verse, Charitra (Conduct) from the ordinary point of view has been described. In this verse, we are introduced to Charitra from the realistic point of view.
When a person checks all external activities of body and speech, together with all internal activities of the mind, so that all hindrances to the understanding of the true character of the soul are removed, he is said to have Samyak Charitra (Perfect Conduct). By this means, the person becomes free from all influx of beneficial or harmful Karmas, which cause Samnsâra or worldly existence.f Perfect Conduct therefore consists in checking all kinds of activities which are opposed to the characteristics of the soul, which is void of all actions, eternal and consisting of pure Jñana and Darsana.
दुविहंीप मोक्खहेउं झाणे पाऊणदि जं मुणी णियमा ।
तम्हा पयत्तचित्ता जूयं झाणं समवभसह ॥४७nt Duvihampi mokkhaheum jhâạe pâûņadi jam muni ņiyamâ, * “निष्क्रियनित्यनिरञ्जनविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य निजात्मनः प्रतिपक्ष
भूतस्य बहिर्विषये शुभाशुभवचनकायव्यापाररुपस्य तथैवाभ्यन्तरे शुभाशुभमनोविकल्परूपस्य च क्रियाव्यापारस्य योऽसौ निरोधस्त्यागः।"
[Brahmadeva's Commentary.] + "भवस्य संसारस्य व्यापार कारणभूतो योऽसौ शुभाशुभकर्मास्रवस्तस्य
प्रणाशार्थ विनाशार्थमिति ।" + Sanskrit rendering :
द्विविधमपि मोक्षहेतु ध्यानेन प्राप्नोति यत् मुनिः नियमात् ।
तस्मात् प्रयत्नचित्ताः यूयं ध्यानं समभ्यसध्वम् ॥४७॥ Dvividhamapi mokşahetam Dhyanena prappoti yat muniḥ niyamat, Tasmāt prayatnachittah yayam Dhyanam samabhyasadhvam-(47).

Page #169

110
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Tamha payattachittâ jûyam jhanam samavbhasaha
(47).
Padapatha.
Jam, because. Muni, a sage. Niyama, by the rule. f Duviham, two kinds fa Pi, both Mokkhaheum, the cause of liberation. Jhâne, by meditation. Paunadi, gets. a Tamhâ, therefore. Jayam, yon. Payattachittâ, with careful mind Jhanam meditation. Samabhasaha, practise.
47. Because by the rule a sage gets both the (Vyavahâra and Nischaya) causes of liberation by meditation, therefore (all of) you practise meditation with careful mind.
COMMENTARY.
Perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct are the causes of liberation from the ordinary point of view, while really the soul itself possessed of these three is the cause of liberation. By meditation, one can have perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct, and one can understand the soul also only through meditation. Therefore, Dhyana or meditation is of supreme importance for a person who seeks liberation. The author therefore in this verse asks everyone who is eager to attain liberation to practise meditation.
Al Yote AI LONE Ar geaz szimzady | furfaðað að fari fafaamurqfadig 118711* Mâ mujjhaha mâ rajjaha mâ dussaha itthanitthaatthesu, Thiramichchhaha jai chittam vichittajhanappasiddhîe(48).
Padapatha
Jai, if. faffe Vichittajbânappasiddhie, to succeed in various kinds of meditation. Chittam, mind. f Thiram, fixed. Ichchhaha, wish. Itthanittha-atthesu, in beneficial and harmful Mujjhaha, be deluded. Mâ, do not. Mâ, do not. Dussaha, be averse to.
objects. Mâ, do not. Rajjaha, be attached to.
48. If you wish to have your mind fixed, in order to succeed in various kinds of meditation, do not be
*Sanskrit rendering:
मा मुह्यत मा रज्यत मा द्विष्यत इष्टानिष्टार्थेषु ।
स्थिरं इच्छथ यदि चित्तं विचित्रभ्यानप्रसि यै ॥४८॥
Ma muhyata mâ rajyata mâ dviṣyata iṣṭânıştârtheṣu.
Sthiram ichchhatha yadi chittam vichitra-Dhyanaprasiddhyai-(48).

Page #170

DRAVY A-SANGRAHA, 19.
111
deluded by or attached to beneficial objects and do not be averse to harmful objects.
COMMENTARY. To succeed in the practice of meditation, one must be free from all disturbing feelings He should weither be attracted to pleasant objects nor repulsed by unpleasant objects. He should be indifferent to everything. may it be beneficial or harmful By this means, he would be able to fix his soul upon itself, as the calmuess of his mind would remain undisturbed through the disappearance of disturbances arising from attachment and aversion.
पणतीस सोल छप्पण चदु दुगमेगं च जवह झाएह ।
परमेट्ठिवाचयाणं अण्णं च गुरूवएसेण ॥४६॥ Paņatîsa sola chhappaņa chadu dugamegaạ cha javaha
jhâeha, Parametthivachayâņam annam cha gurûraesena-(49.)
Paulapatha.--- afgarera Parametšķi vâchayâņam, signifying the Parameşthis. quaire Paņatisa, thirty-five. Sola, sixteen. a Chha, six. Paņa, five. Chadu, four. g Dugam, two. Cha, and. Egam, one. Cla, aud. Tegei Gurûva-esena, by instruction of the Guru (preceptor). pum Aņņam, others we Javaha, repeat Jhâeha, meditate.
19. Repeat and meditate on (the lantras), signifying the Parameşthis and consisting of thirty-five, sixteen, six, five, four, two and one (letter) and other (mantras) taught by the Guru (preceptor).
COMMENTARY. In this verse, we are introducel to the daily prayer of the Jainas. In all religions, a formula consisting of the daily prayer has been prescribed ; and in Jaina religion, this prayer can be lengthened or shortened, according to the occasion or capacity of the worshipper.
* Sanskrit rendering :
पञ्चत्रिंशत् षोडश षट् पञ्च चत्वारि द्विकम् एकं च अपत ध्यायेत ।
परमेष्ठिवाचकानाम् अन्यत् च गुरूपदेशेन ॥४९॥ Panchattrinsat soulasa şat pa ucha chatvári dvikam ekan cha japata dhyâyeta, Parameşthivachakânâ to anyat cha gurnpadesena-(49.)

Page #171

பாயாவாதானப்பயனை
ட
-
T
'
''
*
-
சா
-4-
-
பகடையாக

Page #172

THE
PANCHA PARAMESHTIS
* Namo Arihantaram, Namo S daranum. Namo Ayarianam. Vam Carayanam.
Namoloe Saltasaruram".
Pin:e:dy
v
Sors

Page #173

DRAVY A-SAMGRAHA, 50.
These, therefore, are the Mantras consisting of thirty-five, sixteen, six, five, four, two and one letter respectively. These Mantras, should be uttered audibly or repeated mentally. Besides these Mantras, one may utter or meditate on other Mantras taught by one's spiritual preceptors. The commentator, Brahmadeva, says that examples of such Mantras may be found in the work entitled "Pañcha-namaskara," consisting of twelve thousand verses."
agagagani tangyaadftamisù i
gedecer aor get after fafafast out Natthachadughaikammo damsaṇa-suha-nana- viri-yamaio, Suhadehattho appå suddho ariho vichintijjo--(50).
Padapatha-Natthachadughâikammo, one who has destroyed the four Ghatiya Karmas. Rank Turpapa-sala-puna-viriya-mayĵo, possessed of faith, happiness, knowledge and power. Suhadehattho, existing in an auspicious body. Suddho, pure. ww Appå, soul. Ariho, Arhan. Vichintijjo, to be meditated on.
50. That pure soul existing in an auspicious body, possessed of (infinite) faith, happiness, knowledge and power which has destroyed the four Ghâtiya Karmas, is to be meditated on as an Arhat.
113
COMMENTARY.
The four kinds of Karma, viz., Jilanavaraniya, Darsaṇā varaņiya, Mohantya and Antaraya destroy the natural characteristics of a soul.
"द्वादशसहस्रप्रमितपञ्चनमस्कारग्रन्थकथितक्रमेण लघुसिद्धचक्रं वृहसिद्धचक्रमित्यादिदेवार्चनविधानं भेदाभेदरत्नत्रयाराधक गुरुप्रसादेन ज्ञात्वा ध्यातव्यम् ।"
i. e., "One should meditate on the manner of worshipping supreme beings, known as Laghu Siddha Chakra and Brihat Siddha Chakra, as is mentioned in the work called, Pañcha-namaskara, consisting of twelve thousand verses, after one is aware of the same through the kindness of a spiritual preceptor, who practises the three jewels." [Brahmadeva's Commentary.]
† Sanskrit rendering:
नष्टचतुर्घातिकर्मा दर्शनसुखज्ञानवीर्यमयः ।
शुभदेहस्थ आत्मा शुद्धः अर्हन् विचिन्तनीयः ॥५०॥
Natachalarghatikarma dariánaspkhajñānaviryamayaḥ Subhadehasthaḥ atma suddhaḥ arhan vichintanîyaḥ-(50).

Page #174

114
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
For this reason, these are known as Ghâtiya Karmas (destroying Karmas). (1) An Arhat is freed from these four kinds of Karmas, and consequently he possesses the following four excellent qualities, each of which appears at the disappearance of each of the four Ghâtiva Karmas: viz., perfect knowledge (arising from the destruction of Jñanavaranîya Karma), perfect faith (arising from the destruction of Darsanâvaraņiya Karma), infinite happiness (arising from the destruction of Mohanîya Karmal and infinite power (arising from the destruction of Antarâya Karma). An Arhat is, therefore, bereft of Jñânâvaraņiya, Darsanâvaraạiya, Mohanîya and Antarâya Karmas and possessed of infinite faith,' 'l... happiness and power. An Arhat is also Suddlia (pure), as he is void of cightco kinds of faults, viz., hunger, thirst, fear, aversion, attachment, illusion, anxiety, old age, sickness, death, fatigue, perspiration, pride, displeasure, astonishment, birth, sleep and sorrrow. From the realistic point of view, an Arhat is without a body; but from the ordinary point of view, we speak of an Arhat to possess a body known as Audârika, which is brilliant as a thousand suns.
An Arhat has one thousand and eight synonyms Vitarága, Sarrajña, etc. According to Jainism, when an Arhat is conceived, is born, is first engaged in penances, is in a state of attaining perfect knowledge and is in the last stage of obtaining Nirvana, the gods Indra, etc., are said to worship him. These worshippings are technically known as Pancha-mahâkalyâņa. I
* “ क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् ।
जरा रुजा च मृत्युश्च खेदः स्वेदो मदाऽरतिः । विस्मया जननं निद्रा विषादोष्टादश स्मृताः। gastarih : ETSTATŪT AR SAAT: 11"
[Verses quoted in Brahmadeva's Commentary). + “निश्चयेनाशरीरोऽपि व्यवहारेण सप्तधातुरहितदिवाकरसहस्रभासुरपर. मौदारिकशरीरत्वात् शुभदेहस्थः।"
(Brahmadeva's Commentary). + “इन्द्रादिभिर्विनिर्मितां गर्भावतरण-जन्माभिषेक निष्कमण-केवलज्ञानोत्पत्तिनिर्वाणाभिधानपञ्च-महाकल्याणरूपां पूजामर्हन्ति ।"
[Brahmadeva's Commentary).

Page #175

DRAVYA-SALIGRAHA, 51.
115
proo
लोयसिहरत्यो Lovee seer. पुरिसायारो Prah of Loka and
णट्टकम्मदेहो लोयालोयस्स जाणो दट्ठा । पुरिसायारो अप्पा सिद्धो झाएह लोयसिहरत्थो॥५१॥* Natthatthakammadeho loyâlopassa jâņao «latthâ, Purisâyâro appâ siddho jhâeha loyasiharattho--(51).
Padapatha.-- Hace patthatthakammadeho, void of bodies, produced by eight kinds of Karma. Firmaet Loyâloyassa, of Loka and Aloka. maat Jånao, knower. Datthâ, seer. gratare Parisâyâro, having the shape of a Puruşa. Bere Loyasiharattbo, staying at the summit of the universe. cu Appâ, soul. Rag Siddho, Siddhar Jhåeha, meditate.
51. Meditate on the Siddha-the soul which is bereft of the bodies produced by eight kinds of Karma, which is the seer and knower of Loka and Aloka, which has a shape like a human being and which stays at the summit of the universe.
COMMENTARY. Really speaking, a siddha is without a body, and hence incapable of being perceived by the senses. But from the ordinary point of view, a Siddha is said to have a shadowy shape, resembling the figure of a human beingt That is to say, the shape of a Siddha resembles a human figure, but is not clearly defined. The body is like the shadow of a human being. A Siddha may attain a higher stage which is the final one. A Siddha's body is therefore a little less than the final body.
A Siddha has not therefore a gross body which results from eight kinds of Karmas. He lives at the summit of Lokâ kâća, or the universe in a place called the Siddha-silâ, beyond which Alokâkâsa begins. A Siddha, however, has knowledge of everything in Lokâkása and Alokâ kasa which existed in the past, exists in the present or * Sanskrit rendering:
नाष्टकर्मदेहः लोकालोकस्य ज्ञायकः द्रष्टा। पुरुषाकारः आत्मा सिद्धः ध्यायेत लोकशिखरस्थः॥५॥ Naştâştakarmadehah lokalokasya jnayakah drasta,
Puruşakaraḥ atmå siddhah dhyâyeta lokasikharasthaḥ-(51). +" निश्चयनयेनातीन्द्रियामूर्तपरमचिदुच्छलननिर्भरशुद्धस्वभावेन निराकारोऽपि
व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन किञ्चिदूनचरमशरीराकारेण गतसिक्थमूषागर्भाकारवच्छायाप्रतिमावद् वा पुरुषाकारः।"
[Brhmadeva's Commentary).

Page #176

114
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
For this reason, these are known as Ghâtiya Karmas (destroying Karmas). (1) An Arhat is freed from these four kinds of Karmas, and consequently he possesses the following four excellent qualities, each of which appears at the disappearance of each of the four Ghâtiya Karmas: viz., perfect knowledge (arising from the destruction of Jñânavaranîya Karma), perfect faith (arising from the destruction of Dardanâ varaniya Karma), infinite happiness (arising from the destruction of Mohanîya Karmal and infinite power arising from the destruction of Antarâya Karma). An Arhat is, therefore, bereft of Jñânâvaraniya, Darsanâvaraņîya, Mohanîya and Antarâya Karmas and possessed of infinite faith, knowledge, happiness and power. An Arbat is also Suddha (pure), as he is void of eighteen kinds of faults, riz., hunger, thirst, fear, aversion, attachment, illusion, anxiety, old age, sickness, death, fatigue, perspiration, pride, displeasure, astonishment, birth, sleep and sorrrow." From the realistic point of view, an Arhat is without a body; but from the ordinary point of view, we speak of an Arhat to possess a body known as Audârika, which is brilliant as a thousand suns.t
An Arhat has one thousand and eight synonyms Vitarága, Sarvajña, etc. According to Jainism, when an Arhat is conceived, is born, is first engaged in penances, is in a state of attaining perfect knowledge and is in the last stage of obtaining Nirvâņa, the gods Indra, etc., are said to worship him. These worshippings are technically known as Pañcha-unahá kalyâņa. I
* “ क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् ।
जरा रुजा च मृत्युश्च खेदः स्वेदो मदोऽरतिः। विस्मयो जननं निद्रा विषादोष्टादश स्मृताः। gaçtarea : ETSTATAT PRSA: 11"
[Verses quoted in Brahmadeva's Commentary). + “निश्चयेनाशरीरोऽपि व्यवहारेण सप्तधातुरहितदिवाकरसहस्रभासुरपर. मौदारिकशरीरत्वात् शुभदेहस्थः।”
[Brahmadeva's Commentary). + “इन्दादिभिर्विनिर्मितां गर्भावतरण-जन्माभिषेक निष्क्रमण-केवलज्ञानोत्पत्तिनिर्वाणाभिधानपञ्च-महाकल्याणरूपां पूजामहन्ति ।"
[Brahmadeva's Commentary).

Page #177

DRAVYA-SAJIGRAHA, 31.
115
णठ्ठठ्ठकम्मदेहो लोयालोयस्स जाणो दट्ठा । पुरिसायारो अप्पा सिद्धो झाएह लोयसिहरत्थो॥५१॥* Natthatthakammadeho loyâlopassa jânao datthâ, Purisâyâro appâ siddho jhâeha loyasiharattho--(51).
Padapatha.-Eman Natthatthakammadeho, void of bodies, produced by eight kinds of Karma. Paretaze Loyâloyassa, of Loka and Aloka. Bet Jâņao, knower. Datthâ, seer. giteratè Purisâyâro, having the shape of a Purusa. eu Loyasiharattbo, staying at the summit of the universe. **Appå, sonl. R Siddho, Siddha Te Jhkeha, meditate.
51. Meditate on the Siddha-the soul which is bereft of the bodies produced by eight kinds of Karma, which is the seer and knower of Loka and Aloka, which has a shape like a human being and which stays at the summit of the universe.
COMMENTARY. Really speaking, a siddha is without a body, and hence incapable of being perceived by the senses. But from the ordinary point of view, a Siddha is said to have a shadowy shape, resembling the figure of a human beingt That is to say, the shape of a Siddha resembles a human figure, but is not clearly defined. The body is like the shadow of a human being. A Siddha may attain a higher stage which is the final one. A Siddha's body is therefore a little less than the final body.
A Siddha has not therefore a gross body which results from eight kinds of Karnas. He lives at the summit of Lokâkâća, or the universe in a place called the Siddha-silâ, beyond which Alokâkâsa begins. A Siddha, however, has knowledge of everything in Lokâkása and Aloka kasa which existed in the past, exists in the present or * Sanskrit rendering:
नष्टाष्टकर्मदेहः लोकालोकस्य शायकः द्रष्टा। पुरुषाकारः आत्मा सिद्धः ध्यायेत लोकशिखरस्थः॥५१॥ Naştâştakarmadehah lokalokasya jūâyakah drasta,
Puruşakarah atmå siddhah dhyâyeta lokasikharasthaḥ-(51). + " निश्चयनयेनातीन्द्रियामूर्तपरमचिदुच्छलननिर्भरशुद्धस्वभावेन निराकारोऽपि
व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन किञ्चिदूनचरमशरीराकारेण गतसिक्थमूषागर्भाकारवच्छायाप्रतिमावद् वा पुरुषाकारः।"
(Brhmadeva's Commentary).

Page #178

116
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
will exist in the future.*Such isa Siddha according to Liii.i-11. and he should be distinguished from persons ordinarily known as Siddhas, who attain wonderful powerst In the Yoga philosoply, such powers are known as Bibhûtis. दसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे ।
अप्पं परं च मुंजइ सो आयरिश्रो मुणी झेत्रो ॥५२॥ Damsaņaņāņapabâņe vîriyachârittavaratavâyâre, Appam param cha julijai so ayario muni jheo-(52).
___Padapatha.-दसणणाणपहाणे Damsanananapahane, in which faith and knowledge are eminent. वीरियचारित्तवरतवायारे Viriyacharittavaratavayare, in the practice of Virya, Charitra and excellent Tapa. अप्प Appam, himself. च Cha, and. परं Pararm, others. जुजइ Junjai, fixes. So, he. मुणी Muni, sage. आयरिओ Ayario, Acharya. झेत्रो Jheo, to be meditated.
52. That sage who attaches himself and others to the practice of Vîrya (Power), Châritra (Conduct) and Tapa (Penance) in which faith and knowledge are eminent is to be meditated, as Âchârya (Preceptor).
COMMENTARY. An Achârya is one who practises the five Achâras (kinds of conduct) and advises his disciples to do the same. The five kinds of Âchâras are Darsanâchâra, Jñânâchâra, Charitrâchâra, Tapâchira and Viryâchâra. Darsanâchâra is the turning of oneself to the faith that the soul, consisting of supreme consciousness, is separate from everything else and is the only thing to be meditated on. Jñânâchâra is the turning of oneself to attainment of the knowledge that the * "लोकालोकगतत्रिकालवर्तिसमस्तवस्तुसम्बन्धिविशेषसामान्यस्वभावाना मेकसमयज्ञापकदर्शकत्वात् ।"
- [Brahmadeva's Commentary]. + " अञ्जनसिद्ध-पादुकासिद्ध-गुटिकासिद्ध-खड्गसिद्ध-मायासिद्धादिलौकिक सिद्ध-विलक्षणः।"
[Brahmadeva's Commentary] t Sanskrit rendering: दर्शनज्ञानप्रधाने वीर्यचारित्रवरतपाचारे ।
आत्मानं परं च युनक्ति स आचार्यः मुनिः ध्येयः॥५२॥ Darsanajñanapradhâne Vîryacharitravaratapächâre. Âtmânam param cha yunakti Sa Acharyaḥmuniḥ Dhyeyah (52).

Page #179

DRAVY A-SAMGRAHA, 53.
117
natural characteristics of the soul have no connection with delusion, etc., or attachment and aversion. Charitrachára consists in making the soul tranquil after freeing it from all kinds of disturbances arising from attachment, etc., so that it may enjoy perfect bliss. Tapachâra consists in the practice of various kinds of penances by which one can conquer reprenensible desires and attain a true conception of the soul. Viryachara is giving full scope to one's inherent power; so the first four Achâras might not be hindered or destroyed.
An Acharya is therefore one who is always engaged in all these five kinds of practices, and by precept as well as by example makes his disciples perform the same. Brahmadeva in bis commentary quotes the following verse which gives the characteristics of an Acharya :
"छत्तीसगुणसमग्गे पंचविहाचारकरणसण्दरिसे ।
सिस्साणुग्गहकुसले धम्मायरिए सदा वंदे ॥" i.e., “I always bow to Dharmacharya (the preceptor of religion) who possesses the thirty-six qualities, advises the practice of the five kinds of Âchâras and is always kind to his disciples."
जो रयणत्तयजुत्तो णिच्चं धम्मोवएसणे हिरदो।
सो उवझायो अप्पा जदिवरवसहो णमो तस्स ॥५३॥t Jo rayaņattayajutto ņichcham dhammova-esaņe ņirado, So uvajhâyo appâ jadivaravasaho namo tassa—(53).
* “समस्तपरद्रव्येभ्यो भिन्नः परमचैतन्यविलासलक्षणः स्वशुद्धात्मैवोपादेय
इति रुचिरूपसम्यगदर्शनम्, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयदर्शनाचारः। तस्यैव शुद्धात्मनो ... मिथ्यास्वरागादिपरभावेभ्यः पृथकपरिच्छदनं सम्यकज्ञानं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयज्ञानाचारः। तत्रैव रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वाभाविकसुखास्वादेन निश्चलचित्तं वीतरागचारित्रम्, तत्राचरण परिणमनं निश्चयचारित्राचारः। समस्तपरद्रव्येच्छा निरोधेन......स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्चरणं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयतपश्चरणाचारः । तस्यैव निश्चयचतुर्विधाचारस्य रक्षणार्थ स्वशक्त्यनवगहनं निश्चयवीर्याचारः।"
[Brahmadeva's Commentary). † Sanskrit rendering :
यः रत्नत्रययुक्तः नित्यं धर्मोपदेशने निरतः।
स उपाध्यायः आत्मा यतिवरवृषभः नमस्तस्मै ॥५३॥ Yah ratnatrayayuktaḥ nityam dharmopadesane niratah, Sa upadhyayahatmi yativaravrisabhah namastasmai.-(53).

Page #180

118
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Padapatha.- Jo, who. Uragan Rayaņattaya-jutto, possessed of the three jewels, FNichcham, always. paracaa Dhammovaesane, in prrachine religious truths. fazer Nirado, engaged. # So, he. wacanet Jadivaravasaho, the greatest of the great sages. wtar Appâ, soul, am Uvajhâya, Upadhyâya (teacher. Tassa, to him. ve Namo, salutation.
53. That being, the greatest of the great sages vrho being possessed of the three jewels is always engaged in preaching the religious truths, is (known as) Upadhyâya (Teacher). Salutation to him.
COMMENTARY. Upadhyâya or Teacher is one who is always engaged in teaching others the tenets of Jainism. He is a man possessed of perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct. From his preachings a person knows his duties and regulates himself by practising what is desirable and avoiding what is undesirable. The place of Upadhyâya is high among the Jaina sages, as he directly encourages practice of religion by continually preaching the principles of religion. दसणणाणसमग्गं मग्गं मोक्खस्स जो हु चारित्तं ।
साधयदि णिच्चसुद्धं साहू स मुणी णमो तस्स ॥५४॥ Damsaņa-nâņa-samaggam maggam, mokkhassa jo hu
charittam, Sâdhayadi ņichchasuddham sâhù sa muņi ņamo tassa--
(54). .
Padapatha.- Jo, that. et Muņi, sage. avima i Dansaņa-nâņasamaggam, with perfect faith and perfect knowledge. Brave Mokkhassa, of liberation. Hai Maggam, path. Fryse Nichchasuddham, always pure. fari Charittan, conduct. Hu, well. rafe Sâdhayadi, practises. Sa, he. En Såhd, Sadhu. Te Tassa, him. a Namo, obeisance.
54. That sage who practises well conduct—which is always pure and which is the path of liberation, with perfect faith and knowledge—is a Sâdhu. Obeisance to him.
* दर्शनशानसमग्र मार्ग मोक्षस्य यः हि चारित्रम् । साधयति नित्यशुद्धं साधुः स मुनिः नमः तस्मै ॥५४॥ Darsanajñana samagram margam mokşasya yaḥ hi charitram, Sadhayati nityasuddham sadhuḥ sa muniḥ namaḥ tasmai.-(54).

Page #181

DRAVYA-SAIGRAHA, 55.
119
COMMENTARY. A Sadhu is one who is always active in attaining perfect conduct with perfect faith and perfect knowledge, and practises penances. The external effort of a Sadhu is seen when he tries to have perfect faith, knowledge and conduct, and practises excellent 1.C.:...* The internal effort of a Sâdhu is made when he fixes his mind upon the soul itself, which is the only receptacle of perfect faith, knowledge and conduct and excellent penances. A Sadhu is, therefore, one who is characterised by activity while moving in the path of liberation. This activity is solely directed to the attainment of means to liberation.
Herewith ends the detailed description of the characteristics of live kinds of Parameşthis, reverence to whom was inculcated in Verse 49. Bralımadera in his commentary said that, though reverence to five Parameşthis is prescribed from the ordinary point of view, it is really the soul the substratum of the Parameşthis which is to be meditated upon. I
जं किंचिवि चिंतंतो णिरीहवित्ती हवे जदा साहू । लघृणय एयत्तं तदाहु तं तस्स णिच्चयं झाणं ॥५५॥ Jam kiñchivi chintanto nirîhavittî have jadâ sâhû, Laddhûņaya eyattam tadâhu tam tassa ņichchayam jhanam-(55). * “उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च निस्तरणम् ।
हगवगमचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ॥" +“सम्मत्तं सण्णणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्टहि यादि तम्हा आदा हु मे सरणं ॥"
[Verse (quoted in Brahmadera's Cominentary.] "अरिहासिद्धायरियाउवज्नयासाधुपंचपरमेट्ठी। ते वि हु चिट्ठहि यादे तम्हा प्रादा हु मे सरणं ॥"
[Verse quoted in Brahmadeva's Commentary.] Sanskrit rendering: ' यत् किञ्चिदपि चिन्तयन् निरीहवृत्तिः भवति यदा साधुः। लब्ध्वा एकत्वं तदा आहुः तत् तस्य निश्चयं ध्यानम् ॥५५॥ Yatkifichidapi chintayan nirihavrittiḥ bhavati yada sadhuh, Labdhva ekatvam tada ahuḥ tat tasya nischayam dhyanam-(55).
-
--
-
-- ---
--

Page #182

120
THE SACRED BOOKS OF TIE JAINAS.
Padapatha.--er Jada, when. Såhû, Sadhu. Tapi Eyattam, concen tration. Bayer Laddhûņaya, attaining siffra Jainkiñchivi, anything whatever. fat Chintanto, meditating. Fairit Virilivaitti, void of conscious effort. a Have, becomes. Tadà, then. at, Tassa, his. Tam, that. Fasa Nichchayam, real. Jhapam, meditation.my: Ahul, is called.
55. When a Sadhu attaining concentration becomes void of conscious effort by melitating on anything whatever, that state is called real meditation.
COMMENTARY. Brahmadeva in his commentary on this verso says that in the primary stage of meditation it is necessary to think of objects other than the ego. e. g., the five Parameshis etc. to steady the mind. When the mind becomes steady by constant practice, as aforesaid, we can arrive at the second stage, where we meditate on the soul itself. This is real meditation. In this stage, one is void of the ten kinds of external possessions and fourteen kinds of internal hindrances belonging to the mind. The external possessions are lands, houses, gold, silver, wealth, rice, inale and female servants, metals other than gold and silver, and utensils. A person immersed in meditation does not at all care about the attainment of all or any of these worldly possessions. At the saino time, he is bereft of delusion, knowledge of the three kinds of sexos, laughter, attachment, aversion, sorrow, fear, hatred, anger, pride, illusion and greed. † These cause the loss of equilibrium of the mind. A person being void of these can concentrate his mind upon anything, and thus attain excellent meditation.
* "प्राथमिकापेक्षया सविकल्पावस्थायां विषयकषायवञ्चनार्थं चित्तस्थिरी
करणार्थं पञ्चपरमेष्ठपादिपरद्रव्यमपि ध्येयं भवति । पश्चादभ्यासवशेन स्थिरीभूते चित्ते सति शुद्धबुद्धकस्वभावनिजशुद्धात्मस्वरूपमेव ध्येयमित्युक्तं
Hella."
[Brahmadeva's Commentary.
+ “निष्पृहवचनेन पुनर्मिथ्यात्वं वेदत्रयं हास्यादिषट्कक्रोधादिचतुष्टयरूपचतुदशाभ्यन्तरपरिग्रहेण तथैव क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्डाभिधानदशविधबहिरङ्गपरिग्रहेण च रहितं ध्यातृस्वरूपमुक्तं भवति ।"
[Brahmadeva's Commentary.]

Page #183

DRATYA-SANGRAHA, 56,57.
121
मा चिट्ठह मा जंपह मा चिंतह किंवि जेण होइ थिरो ।
अप्पा अप्पम्मि रो इणमेव परं हवे ज्झाणं ॥५६॥ Má chitthaha mâ jampaha mâ chintaha kimvi jeņa hoi
thiro,
Appa appammi ray imamera param hare jjhanam---(56).
Padapatna.-किवि Kimri, anything. मा Ia, do not. चिट्ठह Chitthaha, act. मा Ma, do not. जंपह Jampaha, talk. मा Ta, do not. चिंतह Chintaha, think. जेश Jena, by which. अप्पा Appa. soul. अप्पम्मि .Appummi, in the soul. रमओ Rao, attached. थिये Thiro, fixed. होइ Hoi. becomes. इग्गम् Inam. this. स्व Era, surels. परं Param, excellent. उझाणं Jjhanam. meditation हवे Hare, is.
56. Do not act, do not talk, do not think, so that the soul may be attached to and fixed in itself. This only is excellent meditation.
COMMENTARY To attain excellent Dhyana (ineditation). one should turn all his faculties inwards, and restrain all outward movement of the same. First of all, it is necessary to stop all actions and refrain from talk and thought of anything else. Then the soul should turn upon itself anci begin to meditate on its own nature. This is Dhvana. To reaclı this stage, one must first check all activities of body, inind and speech which produce disquietude of the soul, for it is impossible to arrive at the quiet stage necessary for meditation if we do not first check the disturbing elements.
तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा ।
तमहा तत्तियणिरदा तल्लद्धीए सदा होह ॥५७nt Tavasudaradavam chedâ jjhânarahadhurandharo have
jamha, Tamha tattiyanirada talladdllie sada hoha—(57). † Sanskirt rendering :
मा चेष्टत मा जल्पत मा चिन्तयत किमपि येन भवति स्थिरः। आत्मा आत्मनि रतः इदमेव परं भवति ध्यानम् ॥५६॥ Ma chestaca ma jalpata ma chintayata kimapi yena bbavati sthirah. Atmi átmani rataḥ idamera parain bhavati dhyana--(56). Sanskrit reuering: तपःश्रतव्रतवान् चेता ध्यानरथधुरंधरः भवति यस्मात् । तस्मात् तस्त्रितयनिरतः तल्लब्ध्यै सदा भवत ॥५७॥ Tapahsrutavratavan cheta dhyavarathadhurandharah bhavati yasmat, Tasmāt tattritayaniratah tallabdhai sada bhahata--(571.

Page #184

122
THE SACRED BOOKS OF THE JAINAS.
Padapatha.-ove Jamhâ, because. magagaca Tavasudavadavam, possessed of Tapa, Śruta and Vrata. ac Chedå, soul. Hrrregina Jjhâņarahadhurandharo, the holder of the axle of the chariot of Dhyana. Have, is Hug Tamhâ, therefore. Angel Talladdhie, to attain that. ar Sada, always aftrafeer Tattiyanirada, engaged in these three. Hoha, become.
57. As a soul which (practisos) penances, (holds) vows and (has knowledge of) scriptures, becomes capable of holding the axle of the chariot of meditation, so to attain that (meditation) be always engaged in these three fi.e., penanr:cs, vows and Sastras.)
COMMENTARY. It is said that only he who practises penances, keeps vowe and acquires knowledge of scriptures, becomes capable of practising meditation by concentrating his mind on the inward soul. Therefore it is absolutely necessary for one who wishes to practise ineditation to turn himself first of all towards the practice of penances, keeping o vows and knowing the scriptures.
The twelve kinds of penances Tapa), six external (Vâhya) anc six interal (Abhyantara) and the five kinds of Vrata have beer described in Verse 35.
दव्व-संगहमिणं मुणिणाहा दोस-संचयचुदा सुदपुण्णा।
सोधयंतु तणुसुत्तधरेणणेमिचंदमुणिणा भणियं जं ॥५८॥ Davvasamgahamiņam muộiņáhá dosasamchayachuda
sudapuņņâ, Sodhayantu taņusuttadhareņa Ņemichandamuņiņâ bha
niyam jam—(58).
Padapatha.--Agreter Taņusuttadhareņa, whose knowledge of Sastra is very little. They come Nemichandamuņina, the sage Nemichandra. Jam which. Iņam, this. Mind Davra-samgaharạ, Dravyasamgraha. * Sanskrit rendering:
द्रव्यसंग्रहमिदं मुनिनाथाः दोषसंचयच्युताः श्रुतपूर्णाः। giltere TOETTU AARAAT 119611. Dravya-samgrahamidam innnninathah, Dosa-sa fichaya-chyutaḥ srutaparnah; Sodhayantu tanusůtradharena, Nemichandramuning bhaạitam yat-(5

Page #185

DRAVY A-SANGRAHA, 58.
Bhaniyam, told. Sadapunnå, full of the (knowledge of Sastras). → Dosasamchaynchudâ, void of the collection of faults. pâhâ, the great sages Sodhayantu, correct.
Mupi
123
58. Let the great sages, full of the (knowledge) of Sastras and freed from the collection of faults, correct this Dravya-samgraha, which is spoken by the sage Nemichandra who has little (knowledge) of the Sástras.
COMMENTARY.
In this last verse, the author, Nemichandra Siddhanta-chakravarti, in all humility belittles himself and acknowledging that there may be defects in his work, asks the great sages to correct the same. The metre of this verse is different from the preceding ones, as it is the colophon containing the name of the work and the author.

Page #186

Y.
THE UNIVER ; RECEIVON
27 FEB 1925
ALLAHABAD.

Page #187

श्रीब्रह्म-देव-विरचिता द्रव्य-संग्रह-वृत्तिः ।

Page #188

श्रीब्रह्मदेवविरचिता
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः।
मङ्गलाचरणम् । प्रणम्य परमात्मानं सिद्धं त्रैलोक्यवन्दितम् । स्वाभाविकचिदानन्दस्वरूपं निर्मलाव्ययम् ॥१॥ शुद्धजीवादिद्रव्याणां देशकं च जिनेश्वरम् । द्रव्यसंग्रहसूत्राणां वृत्तिं वक्ष्ये समासतः ॥२॥
अथ मालवदेशे धारानामनगराधिपतिराजभोजदेवाभिधानकलिकालचक्रवर्तिसम्बन्धिनः श्रीपालमण्डलेश्वरस्य सम्बन्धिन्याश्रमनामनगरे श्रीमुनिसुव्रततीर्थकरचैत्यालये शुद्धात्मद्रव्यसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वादविपरीतनारकादिदुःखभयभीतस्य परमात्मभावनोत्पन्नसुखसुधारसपिपासितस्य भेदाभेदरत्नत्रयभावनाप्रियस्य भव्यवरपुण्डरीकस्य भाण्डागाराद्यनेकनियोगाधिकारिसोमाभिधानराजश्रेष्ठिनो निमित्तं श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैः पूर्व षडविंशविगाथाभिलघुद्रव्यसंग्रहं कृत्वा पश्चाद्विशेषतत्त्वपरिज्ञानार्थ विरचितस्य बृहद्रव्यसंग्रहस्याधिकारशुद्धिपूर्वकत्वेन वृत्तिः प्रारभ्यते ।
तत्रादौ "जीवमजीवं दब्बं" इत्यादिसप्तविंशतिगाथापर्यन्त षड्द्रव्यपश्चास्तिकायप्रतिपादकनामा प्रथमोऽधिकारः । तदनन्तरं "आसवबंधण" इत्यायेकादशगाथापर्यन्तं सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादनमुख्यतया द्वितीयो महाधिकारः । ततःपरं "सम्मईसणणाणं" इत्यादिविंशतिगाथापर्यन्तं मोक्षमार्गकथनमुख्यत्वेन तृतीयोऽधिकारश्च । इत्यष्टाधिकपञ्चाशद्गाथाभिरधिकारत्रयं ज्ञातव्यम् ।।

Page #189

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - १
तत्राप्यादौ प्रथमाधिकारे चतुर्दशगाथापर्यन्तं जीवद्रव्यव्याख्यानम् । ततः - परं "अज्जीव पुण प्रो" इत्यादिगाथाष्टकपर्यन्तमजीवद्रव्यकथनम् । ततः - पर “एवं छब्भेयमिदं” एवं सूत्रपञ्चकपर्यन्तं पञ्चास्तिकायविवरणम् । इति प्रत्रमाधिकारमध्ये ऽन्तराधिकारत्रयमवबोद्धव्यम् ।।
1
तत्रापि चतुर्दशगाथासु मध्ये नमस्कार मुख्यत्वेन प्रथमगाथा | जीवादिनवाऽधिकारसूचनरूपेण "जीवो उवओोगमओ" इत्यादिद्वितीयसूत्रगाथा । तदनन्तरं नवाधिकारविवरणरूपेण द्वादशसूत्राणि भवन्ति । तत्राप्यादा जीवसिद्धार्थ "तिकाले चदुपाणा" इतिप्रभृतिसूत्रमेकम्, तदनन्तरं ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयकथनार्थ “उवओोगो दुवियप्पो" इत्यादिगाथात्रयम्, ततः परममूर्त्त - त्त्वकथनेन “ वण्ण रस पंच " इत्यादिसूत्रमेकम्, ततोऽपि कर्मकर्तृत्वप्रतिपादनरूपेण ‘“पुग्गलकम्मादीणं” इतिप्रभृतिसूत्रमेकम्, तदनन्तरं भोक्तृत्वनिरूपणार्थ "ववहारा सुहदुक्खं " इत्यादिसूत्रमेकम्, ततः परं स्वदेहप्रमितिसिद्धार्थ “अणुगुरुदेहपमाणो” इतिप्रभृतिसूत्रमेकम्, ततोऽपि संसारिजीवस्वरूपकथनेन “पुढविजलतेउवाऊ” इत्यादिगाथात्रयम्, तदनन्तरं "णिकम्मा अट्ठगुणा " इतिप्रभृतिगाथापूर्वार्धेन सिद्धस्वरूपकथनम्, उत्तरार्धेन पुनरूद्र्ध्वगतिस्वभावः । इति नमस्कारादिचतु' दशगाधामेलापकेन प्रथमाधिकारे समुदायपातनिका ।
२
अथेदानों गाथापूर्वार्द्धन सम्बन्धाऽभिधेयप्रयोजनानि कथयाम्युत्तरार्द्धेन च मङ्गलार्थमिष्टदेवतानमस्कारं करोमीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति ।
व्याख्या- 'वंदे' इत्यादिक्रियाकारकसम्बन्धेन पदखण्डनारूपेण व्याख्यानं क्रियते । 'वंदे' एकदेशशुद्धनिश्चयनयेन स्वशुद्धात्माराधनलक्षणभावस्तवनेन, असद्भूतव्यवहारनयेन तत्प्रतिपादकवचनरूपद्रव्यस्तवनेन च 'वन्दे' नमस्करोमि । परमशुद्धनिश्चयनयेन पुनर्वन्धवन्दकभावो नास्ति । स कः कर्त्ता, अहं नेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवः । कथं वन्दे ? " सब्बदा" सर्वकालम् । केन ? “सिरसा” उत्तमाङ्गेन । “तं" कर्म्मतापन्नं वीतरागसर्वज्ञम् । तं किंविशिष्टम् ? 'देविंदविदवंद' मोक्षपदाभिलाषिदेवेन्द्रादिवन्द्यम्, “भवणालयचालीसा विंतरदेवाण होंति वत्तीसा । कप्पामरचउवीसा चंदो सूरो से तिर || १ |” इति गाथाकथितलक्षणेन्द्राणां शतेन वन्दितं देवेन्द्रवृन्दवन्द्यम् । “जेण” येन
1

Page #190

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१ भगवता किं कृतं ? "णिहिट्ठं" निर्दिष्टं कथितं प्रतिपादितम् । किं "जीवमजीवं दव्वं" जीवाजीवद्रव्यद्वयम् । तद्यथा,-सहजशुद्धचैतन्यादिलक्षणं जीवद्रव्यं, तद्विलक्षणं पुनलादिपञ्चभेदमजीवद्रव्यं च, तथैव चिच्चमत्कारलक्षणशुद्धजीवास्तिकायादिपञ्चास्तिकायानां, परमचिज्योतिःस्वरूपशुद्धजीवादिसप्ततत्त्वानां, निर्दोषपरमात्मादिनवपदार्थानां च स्वरूपमुपदिष्टम् । पुनरपि कथम्भूतेन भगवता ? "जिणवरवसहेण" जितमिथ्यात्वरागादित्वेन एकदेशजिनाः असंयतसम्यग्दृष्टयादयस्तेषां वराः गणधरदेवास्तेषां जिनवराणां वृषभः प्रधानो जिनवरवृषभस्तीर्घकरपरमदेवस्तेन जिनवर-वृषभेणेति ॥
अत्राध्यात्मशास्त्र यद्यपि सिद्धपरमेष्ठिनमस्कार उचितस्तथापि व्यवहारनयमाश्रित्य प्रत्युपकारस्मरणार्थमहत्परमेष्ठिनमस्कार एव कृतः । तथाचोक्तं"श्रेयोमार्गस्य संसिद्धिः प्रसादात्परमेष्ठिनः । इत्याहुस्तद्गुणस्तोत्रं शास्त्रादा मुनिपुङ्गवाः ॥ १॥" अत्र गाथापरार्द्धन-"नास्तिकत्वपरीहारः शिष्टाचारप्रपालनम् । पुण्यावाप्तिश्च निर्विनः शास्त्रादौ तेन संस्तुतिः ॥ २ ॥” इति श्लोककथितफलचतुष्टयं समीक्षमाणा ग्रन्थकाराः शास्त्रादौ त्रिधा देवतायै त्रिधा नमस्कारं कुर्वन्ति । इत्यादिमङ्गलव्याख्यानं सूचितम् । मङ्गलमित्युपलक्षणम् । उक्तं च-"मंगलनिमित्तहउँ परिमाणं णाम तह य कत्तारं । वागरिय छप्पि पच्छा वक्खाणउ सत्थ-मायरिओ ॥ १॥" "वक्खाणउ" व्याख्यातु । स कः ? "आयरिओ" प्राचार्यः । कं ? "सत्थं" शास्त्र "पच्छा" पश्चात् । किं कृत्वा पूर्व ? “वागरिय, व्याकृत्य व्याख्याय । कान ? "छप्पि” षडप्यऽधिकारान् । कथंभूतान् ? "मंगलनिमित्तहेउं परिमाणं णाम तह य कत्तारं" मङ्गलं निमित्तं हेतु परिमाणं नाम कर्तृ संज्ञामिति । इति गाधाकथितक्रमेण मंगलाद्यधिकारषट्कमपि ज्ञातव्यम् ॥
गाथापूर्वार्द्धन तु सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनानि सूचितानि । कथमिति चेत् ? विशुद्धज्ञानदर्शनम्वभावपरमात्मम्वरूपादिविवरणम्पो वृत्तिग्रन्थो व्याख्यानम् । व्याख्येयं तु तत्प्रतिपादकसूत्रम् । इति व्याख्यानव्याख्येयसम्वन्धो विज्ञेयः । यदेव व्याख्येयसूत्रमुक्तं तदेवाभिधानं वाचकं प्रतिपादकं भण्यते, अनन्तज्ञानाघनन्तगुणाधारपरमात्मादिस्वभावोऽभिधेयो वाच्यः प्रतिपाद्यः । इत्यभिधाना

Page #191

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२ भिधेयस्वरूपं बोद्धव्यम् । प्रयोजनं तु व्यवहारेण षड्द्रव्यादिपरिज्ञानम् , निश्चयेन निजनिर जनशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादरूपं स्वसंवेदनज्ञानम् । परमनिश्चयेन पुनस्तत्फलरूपा केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाविनाभूता निजात्मोपादानसिद्धानन्तसुखावाप्तिरिति । एवं नमस्कारगाथा व्याख्याता ॥१॥
अथ नमस्कारगाथायां प्रथमं यदुक्त जीवद्रव्यं तत्सम्बन्धे नवाधिकारान् संक्षेपेण सूचयामीति अभिप्रायं मनसि सम्प्रधार्य कथनसूत्रमिति निरूपयति ।
व्याख्या । “जीवो” शुद्धनिश्चयनयेनादिमध्यान्तवर्जितस्वपरप्रकाशकाविनश्वरनिरुपाधिशुद्धचैतन्यलक्षणनिश्चयप्राणेन यद्यपि जीवति, तथाप्यशुद्धनयेनानादिकर्मबन्धवशादशुद्धव्यभावप्रागैर्जीवतीति जीवः । “उवोगमओ" शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन यद्यपि सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनोपयोगमयस्तथाप्यशुद्धनयेन क्षायोपशमिकज्ञानदर्शननिवृत्तत्वात् ज्ञानदर्शनोपयोगमयो भवति । "अमुत्ति', यद्यपि व्यवहारेण मूर्तकाधीनत्वेन स्पर्शरसगन्धवर्णवत्या मूर्त्या संहितत्वान्मूर्तस्तथापि परमार्थेनामूर्तातीन्द्रियशुद्धबुद्धैकस्वभावत्वादमूर्तः । "कत्ता” यद्यपि भूतार्थनयेन निष्कियटकोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावोऽयं जीवस्तथाप्यभूतार्थनयेन मनोवचनकायव्यापारोत्पादककर्मसहितत्वेन शुभाशुभकर्मकर्तृत्वात् कर्ता । “सदेहपरिमाणो" यद्यपि निश्चयेन सहजशुद्धन्नोकाकाशप्रमितासङ्ख्ययप्रदेशस्तथापि व्यवहारेणानादिकर्मवन्धाधीनत्वेन शरीरनामकर्मोदयजनितोपसंहारविस्ताराधीनत्वान् घटादिभाजनस्थप्रदीपवत् स्वदेहपरिमाणः । “भोत्ता' यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वात्मोत्थसुखामृतभोक्ता, तथाप्यशुद्धनयेन तथाविधसुखामृतभोजनाभावाच्छुभाशुभकर्मजनितसुखदुःखभोक्तत्वाद्भोक्ता । “संसारत्थो" यद्यपि शुद्धनिश्चयनयेन निःसंसारनित्यानन्दैकस्वभावस्तथाप्यशुद्धनयेन द्रव्यक्षेत्रकालभवभावपञ्चप्रकारसंसारे तिष्ठतीति संसारस्थः । “सिद्धो” व्यवहारेण स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धत्वप्रतिपक्षभूतकर्मोदयेन यद्यप्यसिद्धस्तथापि निश्चयनयेनानन्तज्ञानानन्त-गुणस्वभावत्वात् सिद्धः। “सो स एवं गुणविशिष्टो जीवः । “विस्ससोढढगई।' यद्यपि व्यवहारेण चतुर्गतिजनककर्मोदयवशेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्गतिस्वभावस्तथापि निश्चयेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणावाप्तिलक्षणमोक्षगमनकाले विस्रसा

Page #192

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३ स्वभावेनोद्ध्वगतिश्चेति । अत्र पदखण्डनारूपेण शब्दार्थः कथितः, शुद्धाशुद्धनयद्वयविभागेन नयार्थोऽप्युक्तः । इदानी मतार्थः कथ्यते । जीवसिद्धिश्चार्वाकं प्रति, ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षणं नैयायिक प्रति, अमूर्तजीवस्थापनं भट्टचार्वाकद्वयं प्रति, कर्मकर्तृत्वस्थापनं सांख्यं प्रति, स्वदेहप्रमितिस्थापनं नैयायिकमीमांसकसांख्यत्रयं प्रति, कर्मभोक्तत्वव्याख्यानं बौद्धं प्रति, संसारस्थव्याख्यानं सदाशिवं प्रति, सिद्धत्वव्याख्यानं भट्टचार्वाकद्वयं प्रति, उद्ध्वगतिस्वभावकथनं माण्डलिकग्रन्थकारं प्रति, इति मतार्थो ज्ञातव्यः । आगमार्थः पुनः “अस्त्यात्मानादिबद्धः" इत्यादि प्रसिद्ध एव । शुद्धनयाश्रितं जीवस्वरूपमुपादेयं, शेष च हेयम् । इति हेयोपादेयरूपेण भावार्थोऽप्यवबोद्धव्यः । एवं शब्दनयमतागमभावार्थो यथासम्भवं व्याख्यानकाले सर्वत्र ज्ञातव्यः । इति जीवादिमवाधिकारसूचनसूत्रगाथा॥२॥
अतःपरं द्वादशगाघाभिर्नवाधिकारान विवृणोनि, तत्रादौ जीवस्वरूपं कथयति।
व्याख्या-"तिकाले चदुपाणा" कालत्रये चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते के "इंदिय बलमाउ आणपाणो य” अतीन्द्रियशुद्धचैतन्यप्राणात्प्रतिशत्रुपक्षभूतः क्षायोपशमिक इन्द्रियप्राणः, अनन्तवीर्यलक्षणबलप्राणादनन्तैकभागप्रमिता मनोवचनकायबलप्राणाः, अनाद्यनन्तशुद्धचैतन्यप्राणविपरीततद्विलक्षण: सादिः सान्तश्चायु:-प्राणः, उच्छवासपरावर्तोत्पन्नखेदरहितविशुद्धचित्प्राणाद्विपरीतसदृश
आनपानप्राणः । “ववहारा सो जीवो" इत्थंभूतैश्चतुर्भिर्द्रव्यभावप्राणैर्यथासंभवं जीवति जीविष्यति जीवितपूर्वो वा यो व्यवहारनयात्स जीवः । द्रव्येन्द्रियादिद्रव्यप्राणा अनुपचरितासद्भू तव्यवहारण, भावेन्द्रियादिः क्षायोपशमिकभावप्राणाः पुनरशुद्धनिश्चयेन । सत्ताचैतन्यबोधादिः शुद्धभावप्राणाः निश्चयनयेनेति "णिच्चयणयदो दु चेदणा जस्स" शुद्धनिश्चयचयतः सकाशादुपादेयभूता शुद्धचेतना यस्य स जीवः, एवं
वच्छक्खभवसारिच्छ, सम्गाणिरयपियराय ।
चुल्लयहंडिय पुणमडउ, नव दिळंता जाय ॥ १॥ इति दोहककथितनवदृष्टान्तैश्चार्वाकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थ जीवसिद्धिव्याख्यानेन गाथा गता ॥३॥
अथ गाथात्रयपर्यन्तं ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां

Page #193

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४।५ मुख्यवृत्त्या दर्शनोपयोगव्याख्यानं करोति । यत्र मुख्यत्वमिति वदति तत्र यथासंभवमन्यदपि विवक्षितं लभ्यत इति ज्ञातव्यम् । . . ___ व्याख्या--"उवओगो दुवियप्पो” उपयोगो द्विविकल्प: "दसण णाणं च" निवि कल्पकं दर्शनं सविकल्पकं ज्ञानं, च पुनः “दसणं चदुधा" दर्शनं चतुर्धा भवति "चक्खुअचकखू ओही दंसणमध केवलं णेयं” चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमवधिदर्शनमथ अथो केवलदर्शनमिति विज्ञेयम् । तथाहि-आत्मा हि जगत्रयकालत्रयवर्तिसमस्तवस्तुमामान्यग्राहकसकलविमलकेवलदर्शनस्वभावस्तावत् पश्चादनादिकर्मबन्धाधीनः सन् चक्षुर्दर्शनावरणक्षयोपशमाहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाच्च मूर्तसत्तासामान्यं निर्विकल' संव्यवहारेण प्रत्यक्षमपि निश्चयेन परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पश्यति तच्चक्षुर्दर्शनम् । तथैव स्पर्शनरसनग्राणश्रोत्रेन्द्रियावरणक्षयोपशमत्वात्स्वकीयस्वकीयबहिरङ्गद्रव्येन्द्रियालम्बनाञ्च मूर्त सत्तासामान्य विकल्परहितं परोक्षरूपेणैकदेशेन यत्पश्यति तदचक्षुर्दर्शनम् । तथैव च मनइन्द्रियावरणक्षयोपशमात्सहकारिकारणभूताष्टदलपद्माकारद्रव्यमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त समस्तवस्तुगतसत्तासामान्य विकल्परहितं परोक्षरूपेण यत्पश्यति तन्मानसमचतुदर्शनम् । स एवात्मा यदवधिदर्शनावरणक्षयोपशमान्मूतवस्तुगतसत्तासामान्य निर्विकल्परूपेणैकदेशप्रत्यक्षेण यत्पश्यति तदवधिदर्शनम् । यत्पुन: सहजशुद्धसदानन्दैकापपरमात्मतत्त्वसंवित्तिप्राप्रिवलेन केवलदर्शनावरणक्षये सति मूर्त्तामूर्तसमस्तवस्तुगतसत्तासामाम्य विकल्परहितं सकलप्रत्यक्षरूपेणैकसमये पश्यति तटुपादेयभूतं क्षायिक केवलदर्शनं ज्ञातव्यमिति ॥४॥ · अथाष्टविकल्पं ज्ञानोपयोगं प्रतिपादयति।।
व्याख्या-" णाणं अदृवियप्पं, ज्ञानमष्टविकल्पं भवति । “मदिसुदओही अण्णाणणाणाणि" अत्राष्टविकल्पमध्ये मतिश्रुतावधयो मिथ्यात्वोदयवशाद्विपरीताभिनिवेशरूपाण्यज्ञानानि भवन्ति, तान्येव शुद्धात्मादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेशरहितत्वेन सम्यग्दृष्टिजीवस्य सम्यग्ज्ञानानि भवन्ति । "मणपजय केवलमवि" मनःपर्ययज्ञानं केवलज्ञानमप्येवमष्टविधं ज्ञानं भवति, "पञ्चक्खपरोक्खभेयं च प्रत्यक्षपरोक्षभेदं च अवधिमनःपर्ययद्वयमेकदेशप्रत्यक्ष, विभङ्गावधिरपि देशप्रत्यक्ष, केवलज्ञानं सकलप्रत्यक्ष शेषचतुष्टयं परोक्षमिति । इतो विस्तार:- आत्मा हि निश्चयनयेन सकलविमलाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभासमय

Page #194

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५ केवलज्ञानरूपस्तावत् । स च व्यवहारेणानादिकर्मबन्धप्रच्छादितः सन्मतिज्ञानावरणीयक्षयोपशमाद्वीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च बहिरङ्गपञ्चेन्द्रियमनोऽवलम्बनाच्च मूर्त्तामूर्त वस्त्वेकदेशेन विकल्पाकारेण परोक्षरूपेण साव्यवहारिकप्रत्यक्षरूपेण वा यज्जानाति तत्क्षायोपशमिक मतिज्ञानम् । किञ्च छद्मस्थानां वीर्यान्तरायक्षयोपशमः केवलिनां तु निरवशेषक्षयः ज्ञानचारित्राद्युत्पत्ती सहकारी सर्वत्र ज्ञातव्यः । संव्यवहारलक्षणं कथ्यते-समीचीनो व्यवहारः संव्यवहारः । प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षण: संव्यवहारो भण्यते । संव्यवहारे भवं साव्यवहारिक प्रत्यक्षम् । यथा घटरूपमिदं मया दृष्टमित्यादि । तथैव श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमानोइन्द्रियावलम्बनाच प्रकाशोपाध्यायादिबहिरङ्गसहकारिकारणाच मूतमूर्तवस्तुलोकालोकव्याप्तिज्ञानरूपेण यदस्पष्टं जानाति तत्परोक्ष श्रुतज्ञानं भण्यते । किञ्च विशेष:-शब्दात्मकं श्रुतज्ञानं परोक्षमेव तावत्, स्वर्गापवर्गादिबहिविषयपरिच्छित्तिपरिज्ञानं विकल्परूपं तदपि परोक्ष', यत्पुनरभ्यन्तरे सुखदुःखविकल्परूपोऽहमनन्तज्ञानादिरूपोऽहमिति वा तदीषत्परोक्षम्, यच्च निश्चयभावश्रुतज्ञानं तच्च शुद्धात्माभिमुखसुखसंवित्तिस्वरूपं स्वसंवित्त्याकारेण सविकल्पमपीन्द्रियमनोजनितरागादिविकल्पजालरहितत्वेन निर्विकल्पम्, अभेदनयेन तदेवात्मशब्दवाच्यं वीतरागसम्यकचारित्राविनाभूतं केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमपि संसारिणां क्षायिकज्ञानाभावात् क्षायोपशमिकमपि प्रत्यक्षमभिधीयते । अत्राह शिष्यः-"आद्ये परोक्ष मिति तत्त्वार्थसूत्रे मतिश्रुतद्वयं परोक्षं भणितं तिष्ठति कथं प्रत्यक्ष भवतीति। परिहारमाह-तदुत्सर्गव्याख्यानम् , इदं पुनरपवादव्याख्यानं, यदि तदुत्सर्गव्याख्यानं न भवति तर्हि मतिज्ञानं कथं तत्त्वार्थे परोक्षं भणितं तिष्ठति । तर्कशास्त्र सांव्यवहारिकं प्रत्यक्ष कथं जातम् । यथा अपवादव्याख्यानेन मतिज्ञानं परोक्षमपि प्रत्यक्षज्ञानं तथा स्वात्माभिमुखं भावश्रुतज्ञानमपि परोक्ष सत्प्रत्यक्ष भण्यते । यदि पुनरेकान्तेन परोक्ष भवति तर्हि सुखदुःखादिसंवेदनमपि परोक्ष प्राप्नोति, न च तथा । तथैव च स एवात्मा अवधिज्ञानावरणीयक्षयोपशमान्मूर्त वस्तु यदेकदेशप्रत्यक्षण सविकल्पंजानाति तदवधिज्ञानम् । यत्पुनर्मन:पर्ययज्ञानावरणक्षयोपशमाद्बीर्यान्तरायक्षयोपशमाच्च स्वकीयमनोऽवलम्वनेन परकीयमनोगतं मूर्त्तमर्थमेकदेशप्रत्यक्षण सविकल्पं जानाति तदिह मतिज्ञानपूर्वक मनःपर्ययज्ञानम् । तथैव निजशुद्धा

Page #195

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-६ त्मतत्त्वसम्यश्रद्धानज्ञानानुचरगननौकाग्रध्यानेन केवलज्ञानावरणादिघातिचतुष्टयक्षये सति यत्समुत्पद्यते तदेव समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावग्राहकं सर्वप्रकारोपादेयभूतं केवलज्ञानमिति ।
अथ ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयव्याख्यानस्य नयविभागेनोपसंहारः कथ्यते ।
व्याख्या । “अट्ठ चदु णाण दंसण सामण्णं जीवलक्खणं भणियं" अष्टविधं ज्ञानं चतुर्विधं दर्शनं सामान्य जीवलक्षणं भणितम् । सामान्यमिति कोऽर्थः संसारिजीवमुक्तजीवविवक्षा नास्ति, अथवा शुद्धाशुद्धज्ञानदर्शनविवक्षा नास्ति। तदपि कथमितिचेद् सामान्यलक्षणमिति वचनात्, कस्मात्सामान्य जीवलक्षणं भणितं "ववहारा” व्यवहारात् व्यवहारनयात् । अत्र केवलज्ञानदर्शनं प्रति शुद्धसद्भूतशब्दवाच्योऽनुपचरितसद्भूतव्यवहारः,
द्मस्थज्ञानदर्शनापरिपूर्णापेनया पुनरशुद्धसद्भूतशब्दवाच्य उपचरितसद्भूत व्यवहारः, कुमतिकुश्रुतविभङ्गत्रये पुनरुपचरितासद्भूतव्यवहारः । “सुद्धणया सुद्धं पुण दंसणं णाणं' शुद्धनिश्चयनयात्पुनः शुद्धमखण्डं केवलज्ञानदर्शनद्वय जीवलक्षणमिति । किञ्च मानदर्शनोपोनापियन्नाचानुपयोनशन्टेन विवक्षितार्थपरिच्छित्तिलक्षणोऽर्थग्रहणव्यापारो गृह्यते । शुभाशुभशुद्धोपयोगत्रयविवक्षायां पुनरुपयोगशब्देन शुभाशुभशुद्धभावनैकरूपमनुष्ठानं ज्ञातव्यमिति । अत्र सहजशुद्धनिर्विकारपरमानन्दैकलनणस्य साक्षादुपादेयभूतस्याक्षयसुखस्योपादानकारणत्वात्केवलज्ञानदर्शनद्वयमुपादेयमिति । एवं नैयायिक प्रति गुणगुणिभेदैकान्तनिराकरणामुपयोगव्यान्यानेन गाथात्रय गतम् ॥ ६॥ . ___ अघामूर्तातीन्द्रियनिजात्मद्रव्यसंवित्तिरहितेन मूर्तपञ्चेन्द्रियविषयासक्त ने च यदुपार्जितं मूर्त्त कर्म तंदुदयेन व्यवहारेण मूर्तोऽपि निश्चयेनामूर्तो जीव इत्युपदिशति । ___ व्याख्या। "वण्ण रस पञ्च गंधा दो फासा अट्ट णिच्चया जीवे णो संति" श्वेतपीतनीलारुणकृष्णसंज्ञाः पञ्च वर्णाः; तिनकटुककपायाम्लमधुरसंज्ञाः पञ्च रसाः, सुगन्धदुर्गन्धसंज्ञौ द्वौ गन्धौ, शीतोष्णस्निन्धरूक्षमृदुकर्कशगुरुलघुसंज्ञा अष्टौ स्पर्शाः; “णिच्चया” शुद्धनिश्चयनयात् शुद्धबुद्धकस्वभावे शुद्धजीवे न सन्ति । "अमुत्ति तदो” ततः कारणादमूर्तः, यद्यमूर्तस्तर्हि तस्य कथं कर्मबन्ध इति चेत् “ववहारा मुत्ति" अनुपचरितासद्भू तव्यवहारान्मूर्तो

Page #196

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-७।८ यतस्तदपि कस्मात् "बंधादो' अनन्तज्ञानाद्यपलम्भलक्षणमोक्षविलक्षणादनादिकर्मबन्धनादिति । तथा चोक्तं कथंचिन्मूतमूर्तजीवलक्षणम्-“बंधं पडिए यत्तं लक्खणदो हवदि तस्स भिण्णत्तं । तम्हा अमुत्तिभावो णेगंतो होदि जीवस्स । १।" अयमत्रार्थः-यस्यैवामूर्तस्यात्मनः प्राप्यभावादनादिसंसारे भ्रमितोऽयं जीवः स एवामूर्तो मूर्तपञ्चेन्द्रियविषयत्यागेन निरन्तरं ध्यातव्यः । इति भट्टचार्वाकमतं प्रत्यनूतजीवस्थापनमुख्यत्वेन सूत्रं गतम् ॥ ७ ॥
अथ निष्क्रियामूर्नटकोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावेन कर्मादिकर्तृत्वरहितोऽपि जीवो व्यवहारादिनयविभागेन कर्ता भवतीति कथयति ।
व्याख्या । अत्र सूत्रे भिन्नप्रक्रमरूपव्यवहितसम्बन्धेन मध्यपदं गृहीत्वा व्याख्यानं क्रियते । “प्रादा'' आत्मा "पुग्गलकम्मादीणं कत्ता ववहारदो दु" पुद्गलकर्मादीनां कर्ता व्यवहारतस्तु पुनः, तथाहि मनोवचनकायव्यापारक्रियारहितनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन्ननुपचरितासद्भूतव्यवहारेण ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मणामादिशब्देनौदारिकवैक्रियिकाहारकशरीरत्रयाहारादिषट्पर्याप्तियो । ग्यपुद्गलपिण्डरूपनोकर्मणां तथैवोपचरितासद्भूतव्यवहारेण बहिर्विषयघटपटादीनां च कर्ता भवति । “णिञ्चयदो चेदणकम्माण " निश्चयनयतश्चेतनकर्मणां तद्यथा रागादिविकल्पोपाधिरहितनिष्कियपरमचैतन्यभावनारहितेन यदुपार्जितं रागाद्युत्पादक कर्म तदुदये सति निष्क्रियनिर्मलस्वसंवित्तिमलभमानो भावकर्मशब्दवाच्यरागादिविकल्परूपचेतनकर्मणामशुद्धनिश्चयेन कर्ता भवति । अशुद्धनिश्चयस्यार्थः कथ्यते-कर्मोपाधिसमुत्पन्नत्वादशुद्धः, तत्काले तप्ताय:पिण्डवत्तन्मयत्वाच्च निश्चयः, इत्युभयमेलापकनाशुद्धनिश्चयो भण्यते । “सुद्धणया सुद्धभावाणं" शुभाशुभयोगत्रयव्यापाररहितेन शुद्धबुद्धैकस्वभावेन यदा परिणमति तदानन्तज्ञानसुखादिशुद्धभावानां छद्मस्थावस्थायां भावनारूपेण विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्ता, मुक्तावस्थायां तु शुद्धनयेनेति । किन्तु शुद्धाशुद्धभावानां परिणममानानामेव कर्तृत्वं ज्ञातव्यम् , न च हस्तादिव्यापाररूपाणामिति । यतो हि नित्यनिरञ्जननिष्क्रियनिजात्मस्वरूपभावनारहितस्य कर्मादिकर्तृत्वं व्याख्यातम् , ततस्तत्रैव निजशुद्धात्मनि भावना कर्त्तव्या । एवं सांख्यमतं प्रत्येकान्ताकर्तृत्वनिराकरणमुख्यत्वेन गाथा गता ॥८॥

Page #197

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-६ । १० ___ अथ यद्यपि शुद्धनयेन निर्विकारपरमाह्लादैकलक्षणसुखामृतस्य भोक्ता तथाप्यशुद्धनयेन सांसारिकसुखदुःखस्यापि भोक्तात्मा भवतीत्याख्याति । ___ व्याख्या । “ववहारा सुहदुक्खं पुग्गल कम्मफलं पभुजेदि" व्यवहारात्सुखदुःखरूपं पुद्गलकर्मफलं प्रभुङ्क्ते । स कः कर्ता “आदा" आत्मा "णिच्चयणयदो चेदणभावं आदस्स' निश्चयनयतश्चेतनभावं भुङ्क्ते "खु" स्फुटं कस्य सम्बन्धिनमात्मनः स्वस्येति । तद्यथा-आत्मा हि निजशुद्धात्मसंवित्तिसमुद्भूतपारमार्थिकसुखसुधारसभोजनमलभमान उपचरितासद्भूतव्यवहारेणेष्टानिष्टपञ्चेन्द्रियविषयजनितसुखदुःखं भुङ्क्ते तवैवानुपचरितासद्भूतव्यवहारेणाभ्यन्तरे सुखदुःखजनक द्रव्यकर्मरूपं सातासातोदयं भुङ्क्ते । स एवाशुद्धनिश्चयनयेन हर्षविषादरूपं सुखदुःखं च भुङ्क्ते । शुद्धनिश्चयनयेन तु परमात्मस्वभावसम्यगश्रद्धानज्ञानानुष्टानोत्पन्नसदानन्दैकलक्षणं सुखामृतं भुत इति । अत्र यस्यैव स्वाभाविकसुखामृतस्य भोजनाभावादिन्द्रियमुग्वंभुवानः सन् संसारे परिभ्रमति तदेवातीन्द्रियसुखं सर्वप्रकारेणोपादेयमित्यभिप्रायः । एवं कर्ता कर्मफलं न भुत इति बौद्धमतनिषेधार्थ भोक्तृत्वव्याख्यानरूपेण सूत्रं गतम् ॥ ६॥ .... . . अथ निश्चयेन लोकप्रमितासंख्येयप्रदेशमात्रोपि व्यवहारेण देहमात्रो जीव इत्यावेदयति । . .
व्याख्या। "अणुगुरुदेहपमाणो” निश्रयेन म्वदेहानिन्नम्य केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाराशेरभिन्नम्य निजशुद्धात्मस्वरूपस्योपलब्धेरभावात्तथैव देहममत्वमूलभूताहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञाप्रभृतिसमस्तरागादिविभावानामासक्तिसद्भावाच्च यदुपार्जितं शरीरनामकर्म तदुदये सति अणुगुरुदेहप्रमाणो भवति । स कः कर्ता "चेदा" चेतयिता जीवः । कस्मात् “उवसंहारप्पसप्पदो” उपसंहारप्रसर्पतः शरीरनामकर्मजनितविस्तारोपसंहारधर्माभ्यामित्यर्थः। कोऽत्र दृष्टान्तः, यथा प्रदीपो महद्भाजनप्रच्छादितस्तद्भाजनान्तरं सर्व प्रकाशयति लघुभाजनप्रच्छादितस्तद्भाजनान्तरं प्रकाशयति । पुनरपि कस्मात "असमुहदो" असमुद्घातात् वेदनाकषायविक्रियामरणान्तिकतैजसाहारककेवलिसंज्ञसप्रसमुद्घातवर्जनान । तथा चोक्तं सप्तसमुद्घातलक्षणम्- "वेयणकसायवेप्रोव्वियमारणांतिनो समुद्घादो। तेजाहारो छट्ठो सत्तमउ केवलीणं तु । १।” तद्यथा “मूलसरीरमच्छंडिय उत्तरदेहस्स जीवपिंडस्स । णिग्गमणं देहाटो हवदि समदघाटयं गााम |१||"

Page #198

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१०
११ तीनवेदनानुभवान्मूलशरीरमत्यक्त्वा आत्मप्रदेशानां वहिर्निर्गमनमिति वेदनासमुद्घातः । १। तीव्रकषायोदयान्मूलशरीरमत्यक्त्वा परस्य धातार्थमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति कषायसमुद्घातः । २ । मूलशरीरमपरित्यज्य किमपि विकर्तुमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति विक्रियासमुद्घातः । ३। मरणान्तसमये मूलशरीरमपरित्यज्य यत्र कुत्रचिद्वद्धमायुस्तत्प्रदेशं स्फुटितुमात्मप्रदेशानां बहिर्गमनमिति मरणान्तिकसमुद्घातः । ४ । स्वस्य मनोनिष्टजनक किञ्चित्कारणान्तरमवलोक्य समुत्पन्नक्रोधस्य संयमनिधानस्य महामुनेमूलशरीरमत्यज्य सिन्दूरपुञ्जप्रभो दीर्घत्वेन द्वादशयोजनप्रमाण: सूच्यंगुलसङ्घ येयभागमूलविस्तारो नवयोजनामविस्तारः काहलाकृतिपुरुषो वामस्कन्धान्निर्गस्य वामप्रदक्षिणेन हृदये निहितं विरुद्ध वस्तु भस्मसात्कृत्य तेनैव संयमिना सह स च भस्म ब्रजति द्वीपायनवत्, असावशुभस्तेज:समुद्घातः, लोकं व्याधिदुर्भिक्षादिपीडितमवलोक्य समुत्पन्नकृपस्य परमसंयमनिधानस्य महर्षेमूलशरीरमत्यज्य शुभ्राकृतिः प्रागुक्तदेहप्रमाण: पुरुषो दक्षिणप्रदक्षिणेन व्याधिदुर्भिक्षादिकं स्फोटयित्वा पुनरपि स्वस्थाने प्रविशति, असौ शुभरूपस्तेज:समुद्घातः ।।समुत्पन्नपदपदार्थभ्रान्तः परमर्द्धिसंपनस्य महर्षेमूलशरीरमत्यज्य शुद्धस्फटिकाकृतिरेकहस्तप्रमाणः पुरुषो मस्तकमध्यान्निर्गत्य यत्र कुत्रचिदन्तमुहूर्त्तमध्ये केवलज्ञानिनं पश्यति तदर्शनाच्च स्वाश्रयस्य मुनेः पदपदार्थनिश्चयं समुत्पाद्य पुनःस्वस्थाने प्रविशति, असावाहारसमुद्घातः।६। सप्तमः केवलिनां दण्डकपाटप्रतरपूरण: सोऽयं केवलिसमुद्घातः ।७। नयविभाग: कथ्यते । “ववहारा" अनुपचरितासद्भूतव्यवहारनयात् “णिच्चयणयदो असंखदेसो वा" निश्चयनयतो लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशप्रमाणः वा शब्देन तु स्वसंवित्तिसमुत्पन्नकवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे ज्ञानापेक्षया व्यवहारनयेन लोकालोकव्यापकः न च प्रदेशापेक्षया नैयायिकमीमांसकसांख्यमतवत् । तथैव पञ्चेन्द्रियमनोविषयविकल्परहितसमाधिकाले स्वसंवेदनलक्षणबोधसद्भावेऽपि बहिर्विषयेन्द्रियबोधाभावाजडः नच सर्वथा सांख्यमतवत् । तथा रागादिविभावपरिणामापेक्षया शून्योऽपि भवति न चानन्तज्ञानाद्यपेक्षया बौद्धमतवत् । किञ्च अणुमात्रशरीरशब्देनात्र उत्सेधघनांगुलासंख्येयभागप्रमितं लब्ध्यपूर्णसूक्ष्मनिगोदशरीरं ग्राह्य न च पुद्गलपरमाणुः । गुरुशरीरशब्देन च योजनसहस्रपरिमाणं महामत्स्यशरीरं मध्यमावगाहेन मध्यमशरीराणि च । इदमत्र तात्पर्य देहम

Page #199

१२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-११ । १२ मत्वनिमित्तेन देहं गृहीत्वा संसारे परिभ्रमति तेन कारणेन देहादिममत्वं त्यक्त्वा निर्मोहनिजशुद्धात्मनि भावना कर्तव्येति । एवं स्वदेहमात्रव्याल्यानेन गाथा गता ॥ १० ॥
अतः परं गाथात्रयेण नयविभागेन संसारिजीवस्वरूपं तदवसाने शुद्धजीवस्वरूपं च कथयति । तद्यथा
व्याख्या । “होति" इत्यादिव्याख्यानं क्रियते । “ होति " अतीन्द्रियामूर्तनिजपरमात्मस्वभावानुभूतिजनितसुखामृतरसस्वभावमलभमानास्तुच्छमपीन्द्रियसुखमभिलषन्ति छद्मस्थाः, तदासक्ताः सन्त एकेन्द्रियादिजीवानां घातं कुर्वन्ति तेनोपार्जितं यत्रसस्थावरनामकर्म तदुदयेन जीवा भवन्ति । कथंभूता भवन्ति "पुढविजलतेउवाऊवणप्फदी विविहथावरे इंदी” पृधिव्यप्रेजोवायुवनम्पतयः कतिसंख्योपेता विविधा आगमकथितस्वकीयस्वकीयान्तर्भेदैर्बहुविधाः स्थावरनामकर्मोदयेन स्थावरा एकेन्द्रियजातिनामकर्मोदयेन स्पर्शनेन्द्रिययुक्ता एकेन्द्रिया न केवलमित्थंभूताः स्थावरा भवन्ति । “विगतिगचदुपंचक्खा तसजीवा” द्वित्रिचतु:पञ्चाक्षात्रसनामकर्मोदयेन त्रसजीवा भवन्ति । ते च कथंभूताः “संखादी" शङ्खादयः स्पर्शनरसनेन्द्रियद्वययुक्ताः शङ्खशुक्तिक्रिम्यादयो द्वीन्द्रियाः, स्पर्शनरसनघ्राणेन्द्रिययुक्ताः कुन्थुपिपीलिकायूकामत्कुणादयस्त्रीन्द्रियाः, स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुरिन्द्रियचतुष्टययुक्ता दंशमशकमक्षिकाभ्रमरादयश्चतुरिन्द्रियाः, स्पर्शनरसनघाणचतुःश्रोत्रेन्द्रियपञ्चयुक्ता मनुष्यादयः पञ्चेन्द्रिया इति । अयमत्रार्थ:-विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मस्वरूपभावनोत्पन्नपारमार्थिकसुखमलभमाना इन्द्रियसुखासक्ता एकेन्द्रियादिजीवानां वधं कृत्वा त्रसस्थावरा भवन्तीत्युक्तं पूर्व तस्मात्त्रसस्थावरोत्पत्तिविनाशार्थ तत्रैव परमात्मनि भावना कर्त्तव्येति ॥११॥
तदेव त्रसस्थावरत्वं चतुर्दशजीवसमासरूपेण व्यक्तीकरोति ।
व्याख्या-"समणा अमणा" समस्तशुभाशुभविकल्पातीतपरमात्मद्रव्यविलक्षणं नानाविकल्पजालरूपं मनो भण्यते तेन सह ये वर्तन्ते ते समनस्काः , तद्विपरीता अमनस्का असंज्ञिनः “ऐया” ज्ञेया ज्ञातव्याः । “पंचेंदिय" ते संज्ञिनस्तथैवासंज्ञिनश्च पञ्चेन्द्रियाः। एवं संश्यसंज्ञिपञ्चेन्द्रियास्तियञ्च एव, नारकमनुष्यदेवाः संज्ञिपञ्चेन्द्रिया एव । “णिम्मणा परे सब्बे" निर्मनस्काः पञ्चेन्द्रियात्सकाशादपरे सर्वे द्वित्रिचतुरिन्द्रिया: "बादरसुहमे इंदी" बादरसूक्ष्मा

Page #200

१३
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१२।१३ एकेन्द्रियास्तेऽपि यदष्टपत्रपद्माकारं द्रव्यमनस्तदाधारण शिक्षालापोपदेशादिग्राहकं भावमनश्चेति तदुभयाभावादसंज्ञिन एव । “सव्वे पजत्त इदरा य” एवमुक्तप्रकारेण संझ्यसंज्ञिरूपेण पञ्चेन्द्रियद्वय द्वित्रिचतुरिन्द्रियरूपेण विकलेन्द्रियत्रयं बादरसूक्ष्मरूपेणैकेन्द्रियद्वय चेति सप्तभेदाः। “आहारसरीरिदिय पज्जत्ती आणपाणभासमणाः । चत्तारिपंचछप्पियइंदियवियलसण्णिसण्णीणं ।" १ । इति गाथाकथितक्रमण ते सर्वे प्रत्येकं स्वकीयस्वकीयपर्याप्तिसंभवात्सप्त पर्याप्ताः सप्तापर्याप्ताश्च भवन्ति । एवं चतुर्दशजीवसमासा ज्ञातव्यास्तेषां च "इंदियकाया ऊणिय पुण्णापुण्णे सुपुण्णगे आणा । वेइंदियादि पुण्णे सुवचिमोसरण पुरणेय । १ । दस सरणीणां पाणा सेसे गूणंति मण्णवे ऊणा । पज्जत्ते मिदरेसु पसत्तडुगे सेसगे गूणां । २।” इति गाथाद्वयकथितक्रमेण यथासंभवमिन्द्रियादिदशप्राणाश्च विज्ञेयाः । अत्रैतेभ्यो भिन्न निजशुद्धात्मतत्त्वमुपादेयमिति भावार्थः ॥ १२॥ __ अथ शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धद्रव्याधि कनयन शुद्धबुद्धकस्वभावा अपि जीवाः पश्चादशुद्धनयेन चतुर्दशमार्गणास्थानचतुर्दशगुणस्थानसहिता भवन्तीति प्रतिपादयति । .
व्याख्या । “मग्गणगुणठाणेहि य हवंति तह विरणेया" यथा पूर्वसूत्रोदितचतुर्दशजीवसमासैर्भवन्ति मार्गणागुणस्थानैश्च तथा भवन्ति संभवन्तीति विज्ञेया ज्ञातव्याः । कतिसंख्योपेतैः "चउदसहि', प्रत्येकं चतुर्दशभिः । कस्मात् "अशुद्धणया" अशुद्धनयात् सकाशात् । इत्थंभूताः के भवन्ति । "संसारी" सांसारिजीवाः । “सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया' त एव सर्वे संसारिणः शुद्धाः सहजशुद्धज्ञायकैकस्वभावाः । कस्मात् शुद्धनयात् शुद्धनिश्चयनयादिति । अघागमप्रसिद्धगाथाद्वयेन गुणस्थाननामानि कथयति । “मिच्छो सासणमिस्सो अविरदसम्मोय देसविरदोय । विरयापमत्त इयरो अपुब्ब अणियट्ठि सुहमोय । उवसंतखीणमोहो सजोगकेवलिजिणो अजोगी य । चउदसमुणठाणाणि य कमेण सिद्धाय णायव्वा ।" इदानीं तेषामेव गुणस्थानानां प्रत्येकं संक्षेपलक्षणं कथ्यते । तथाहि सहजशुद्धकेवलज्ञानदर्शनरूपाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभासमयनिजपरमात्मप्रभृतिषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्रतत्त्वनवपदार्थेषु मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितं वीतरागसर्वज्ञप्रणोतनयविभागेन यस्य श्रद्धानं नास्ति

Page #201

१४
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१३ स मिथ्यादृष्टिर्भवति।१। पापागरेखासदशानन्तानुवन्धिकोधमानमायालोभान्यतरोदयेन प्रथममौपशमिकसम्यक्त्वात्पतितो मिथ्यात्वं नाद्यापि गच्छतीत्यन्तरालवर्ती सासादनः ।२। निजशुद्धात्मादितत्त्वं वीतरागसर्वज्ञप्रणीतं परप्रणीतं च मन्यते यः स दर्शनमोहनीयभेदमिश्रकर्मोदयेन दधिगुडमिश्रभाववत् मिश्रगुणस्थानवर्ती भवति ।३। अथ मतं येन केनाप्येकेन मम देवेन प्रयोजनं तथा सर्वे देवा वन्दनीया न च निन्दनीया इत्यादिवैनयिकमिथ्यादृष्टिः संशयमिथ्यादृष्टिा तथा मन्यते, तेन सह सम्यग्मिथ्यादृष्टेः को विशेष इति, अत्र परिहारः-"स सर्वदेवेषु सर्वसमयेषु च भक्तिपरिणामेन येन केनाप्येकेन मम पुण्यं भविष्यतीति मत्वा संशयरूपेण भक्तिं कुरुते निश्चयो नास्ति । मिश्रस्य पुनरुभयत्र निश्चयोऽस्तीति विशेषः । स्वाभाविकानन्तज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतं निजपरमात्मद्रव्यमुपादेयम् , इन्द्रियसुखादिपरद्रव्यं हि हेयमित्यर्हत्सर्वज्ञप्रणीतनिश्चयव्यवहारनयसाध्यसाधकभावेन मन्यते परं किन्तु भूमिरेवादिननशक्रोधादिदिनीयकषायोदयेन मारणनिमित्तं तलवरगृहीततस्करवदात्मनिन्दादिसहित: सन्निन्द्रियसुखमनुभवतीत्यविरतसम्यग्दृष्टेर्लक्षणम् ।४। यः पूर्वोक्तप्रकारेण सम्यग्दृष्टिः सन् भूमिरेखादिसमानक्रोधादिद्वितीयकषायोदयाभावे सत्यभ्यन्तरे निश्चयनयेनैकदेशरागादिरहितस्वाभाविकसुखानुभूतिलक्षणेषु बहिर्विषये पुनरेकदेशहिंसानृतास्तेयाब्रह्मपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणेषु "दंसणवयसामाइयपोसहसचित्तराइभत्तेय । बंभारंभपरिग्गह अणुमण उद्दिढ देशविरदेदे ।” इति गाथाकथितैकादशनिलयेषु वर्त्तते स पञ्चमगुणस्थानवर्ती श्रावको भवति । ५ । स एव सदृष्टिधूलिरेखादिसदृशक्रोधादितृतीयकषायोदयाभावे सत्यभ्यन्तरे निश्चयनयेन रागाद्युपाधिरहितस्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतानुभवलक्षणेषु बहिर्विषयेषु पुनः सामस्त्येन हिंसानृतस्तेयब्रह्मपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणेषु च पञ्चमहाव्रतेषु वर्त्तते यदा तदा दुःस्वप्नादिव्यक्ताव्यक्तप्रमादसहितोऽपि षष्ठगुणस्थानवी प्रमत्तसंयतो भवति । ६ । स एव जलरेखादिसदृशसंज्वलनकषायमन्दोदये सति निष्प्रमादशुद्धात्मसंवित्तिमलजनकव्यक्ताव्यक्तप्रमादरहितः सन्सप्तमगुणस्थानवर्ती अप्रमत्तसंयतो भवति । ७ । स एवातीतसंज्वलनकषायमन्दोदये सत्यपूर्वपरमालादैकसुखानुभूतिलक्षणापूर्वकरणोपशमकक्षपकसंज्ञोऽष्टमगुणस्थानवर्ती भवति । ८. दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षादिरूपसमस्तसङ्कल्पविकल्परहितनिजनिश्चलपर

Page #202

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१३ मात्मतत्त्वैकाग्रध्यानपरिणामेन कृत्वा येषां जीवानामकसमय ये परस्पर पृथक्वन्तु नायान्ति ते वर्णसंस्थानादिभेदेऽप्यनिवृत्तिकरणापशमिकक्षपकसंज्ञा द्वितीयकपाया।कविंशतिभेदभिन्नचारित्रमोहप्रकृतीनामुपशमक्षपणसमर्था नवमगुणस्थानवर्त्तिनो भवन्ति । ६ । सूक्ष्मपरमात्मतत्त्वभावनाबलेन सूक्ष्मक्लिष्टगतलोभकषायस्योपशमकाः क्षपकाश्च दशमगुणस्थानवर्त्तिनो भवन्ति । १० । परमोपशममूर्तिनिजात्मस्वभावसंवित्तिबलेन सकलोपशान्तमोहा एकादशगुणस्थानवर्तिनो भवन्ति । ११ । उपशमश्रेणिविलक्षणेन क्षपकश्रेणिमार्गेण निष्कषायशुद्धात्मभावनाबलेन क्षीणकषाया द्वादशगुणस्थानवर्त्तिनो भवन्ति ।१२। मोहक्षपणानन्तरमन्तमुहूर्त्तकालं स्वशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणैकत्ववितर्कविचारद्वितीयशुक्लध्याने स्थित्वा तदन्त्यसमये ज्ञानावरणदर्शनावरणान्तरायत्रयं युगपदेकसमयेन निमूल्य मेघपञ्जरविनिर्गतदिनकर इव सकलविमलकेवलज्ञानकिरणैर्लोकालोकप्रकाशकास्त्रयोदशगुणस्थानवर्त्तिनो जिनभास्करा भवन्ति । १३ । मनोवचनकायवर्गगगालम्बनकर्मादाननिमित्तात्मप्रदेशपरिस्पन्दलक्षणयोगरहिताश्चतुर्दशगुणस्थानव - तिनोऽयोगिजिना भवन्ति । १४ । ततश्च निश्चयरत्नत्रयात्मककारणभूतसमयसारसंज्ञेन परमयथाख्यातचारित्रेण चतुर्दशगुणस्थानातीता: ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मरहिताः सम्यक्त्वाद्यष्टगुणान्तभूतनिर्नामगोत्राद्यनन्तगुणाः सिद्धा भवन्ति । अत्राह शिष्य:-कंवलज्ञानोत्पत्तौ मोक्षकारणभूतरत्नत्रयपरिपूर्णतायां सत्यां तस्मिन्नेव क्षणे मोक्षण भाव्यं सयोग्य-योगिजिनगुणस्थानद्वये कालो नास्तीति । परिहारमाह-यथाख्यातचारित्रं जातं परं किन्तु परमयथाख्यातं नास्ति । अत्र दृष्टान्तः । यथा चौरव्यापाराभावेऽपि पुरुषस्य चौरसंसर्गो दोषं जनयति तथा चारित्रविनाशकचारित्रमोहोदयाभावेऽपि सयोगिकेवलिनां निष्क्रियशुद्धात्माचरणविलक्षणो योगत्रयव्यापारश्चारित्रमलं जनयति, योगत्रयगते पुनरयोगिजिने चरमसमयं विहाय शेषाघातिकर्मतीव्रोदयश्चारित्रमलं जनयति, चरमसमये तु मन्दोदये सति चारित्रमलाभावान्मोक्षं गच्छति । इतिचतुर्दशगुणस्थानव्याख्यानं गतम् ।
इदानीं मार्गणाः कथ्यन्ते। “गइ इंदियं च काये जोए वेए कसाय णाणे य । संयम दंसण लेस्सा भविश्रा सम्मत्तसण्णि आहारे।" इति गाथाकथितक्रमेण गत्यादिचतुर्दशमार्गणा ज्ञातव्याः। तद्यथा-स्वात्मोपलब्धिसिद्धिविलक्षणा नारकतिर्य

Page #203

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१३ अनुष्यदेवगतिभेदेन चतुर्विधा गतिमार्गणा भबति । १ । अतीन्द्रियशुद्धात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूता ह्यकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदेन पञ्चप्रकारेन्द्रियमार्गणा । २ । अशरीरात्मतत्त्वविसदृशी पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसकायभेदेन षड्भेदा कायमार्गणा । ३ । निर्व्यापारशुद्धात्मपदार्थविलक्षणमनोवचनकाययोगभेदेन त्रिधा योगमार्गणा, अथवा विस्तरेण सत्यासत्योभयानुभयभेदेन चतुर्विधो मनोयोगो वचनयोगश्च,औदारिकौदारिकमिश्रवैक्रियिकवैक्रियिकमिश्राहारकाहारकमिश्रकामणकायभेदेन सप्रविधो काययोगश्चेति समुदायेन पञ्चदशविधा वा योगमार्गणा । ४। वेदोदयोद्भवरागादिदोषरहितपरमात्मद्रव्याद्भिन्ना स्त्रीपुनपुंसकभेदेन त्रिधा वेदमार्गणा ।५ । निष्कपाचशद्धात्मस्वभावप्रतिकृलकोधनोभमायामानभेदेन चतुर्विधा कपायमार्गणा, विस्तरेण कषायनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधा वा ।६। मत्यादिसंज्ञापञ्चकं कुमत्याद्यज्ञानत्रयं चेत्यष्टविधा ज्ञानमार्गणा । ७ । सामाचिकच्छेदोपस्थापनपरिहारविशुद्धिमूक्ष्मसांपराययथाख्यातभेदेन चारित्रं पञ्चविधम् , संयमासंयमस्तथैवासंयमश्चेति प्रतिपनद्येन सह सप्तप्रकारा संयममार्गणा ।८। चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनभेदेन चतुर्विधा दर्शनमार्गणा । ६ । कषायोदयरञ्जितयोगप्रवृत्तिविसदृशपरमात्मद्रव्यप्रतिपन्थिनी कृष्णनीलकापोततेजः-पद्मशुक्लभेदेन षड्विधा लेश्यामार्गणा । १० । भव्याभव्यभेदेन द्विविधा भव्यमार्गणा । ११ । अत्राह शिष्यः । पारिगामिकपरमभावमपशुद्धनिश्चयेन गुणस्थानमार्गणास्थानरहिता जीवा इत्युक्तं पूर्वम् , इदानों पुनभव्याभव्यरूपेण मार्गणामध्येऽपि पारिणामिकभावो भणित इति पूर्वापरविरोधः । अत्र-परिहारमाह-पूर्व शुद्धपारिणामिकभावापेक्षया गुणस्थानमार्गणानिषेधः कृतः, इदानीं पुनर्भव्याभव्यत्वद्यमशुद्धपारिणामिकभावरूपं मार्गणामध्ये पि घटते । ननु-शुद्धाशुद्धभेदेन पारिणामिकभावो द्विविधा नास्ति किन्तु शुद्ध एव । नैव-यद्यपि सामान्यरूपेणोत्सर्गव्याख्यानेन शुद्धपारिणामिकभावः कथ्यते तथाप्यपवादव्याख्यानेनाशुद्धपारिणामिकभावोऽप्यस्ति । तथाहि-"जीवभव्याभव्यत्वानि च” इति तत्त्वार्थसूत्रे त्रिधा पारिणामिकभावो भणितः, तत्र-शुद्धचैतन्यरूपं जीवत्वमविनश्वरत्वेन शुद्धद्रव्याश्रितत्वाच्छुद्धद्रव्यार्थिकसंज्ञः शुद्धपारिणामिकभावो भण्यते, यत्पुनः कर्मजनितदशप्राणरूपं जीवत्वं, भव्यत्वम् , अभव्यत्वं चेति त्रयं, तद्विनश्वरत्वेन पर्यायाश्रितत्वात्प

Page #204

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१३।१४ यार्थिकसंज्ञस्त्वशुद्धपारिणामिकभाव उच्यते । अशुद्धत्वं कथमिति चेत्—यद्यप्येतदशुद्धपारिणामिकत्रयं व्यवहारेण संसारिजीवेऽस्ति तथापि "सव्वे सुद्धा हु सुद्धण्या” इति वचनाच्छुद्धनिश्चयेन नास्ति त्रयं, मुक्तजीवे पुनः सर्वथैव नास्ति, इति हेतोरशुद्धत्वं भण्यते । तत्र शुद्धाशुद्धपारिणामिकमध्ये शुद्धपारिणामिकभावो ध्यानकाले ध्येयरूपो भवति ध्यानरूपो न भवति, कस्मात् ? ध्यानपर्यायस्य विनश्वरत्वात्, शुद्धपारिणामिकस्तु द्रव्यरूपत्वादविनश्वरः, इति भावार्थः । औपशमिकनायोपशनिकनाचिकलन्चक्त्वभेदेन त्रिधा सम्यक्त्वमार्गणा मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्रसंज्ञविपक्षत्रयभेदेन सह षड्विधा ज्ञातव्या । १२ । संज्ञित्वासंज्ञित्वविसशपरमात्मस्वरूपाद्भिन्ना संझ्यसंज्ञिभेदेन द्विधा संज्ञिमार्गणा । १३ । आहारकानाहारकजीवभेदेनाहारकमार्गणापि द्विधा । १४ । इति चतुर्दशमार्गणास्वरूपं ज्ञातव्यम् । एवं “पुढविजलतेउ वाऊ” इत्यादिगाथाद्वयेन, तृतीयगाथापादत्रयेण च "गुणजीवापजत्ती पाणासण्णायमग्गणा उया। उवओगो विय कमसो वीस तु परूवणा भणिया ।" इति गाथाप्रभृतिकथितस्वरूपं धवलजयधवलमहाधवलप्रवन्धाभिधानसिद्धान्तत्रयवीजपदं सूचितम् । “सव्वे सुद्धा हु सुद्धणया" । इति शुद्धात्मतत्त्वप्रकाशकं तृतीयगाथाचतुर्थपादेन पञ्चास्तिकायप्रवचनसारसमयसाराभिधानप्राभृतत्रयस्यापि बीजपदं सूचितमिति । अत्र गुणस्थानमार्गणादिमध्ये केवलज्ञानदर्शनद्यं क्षाचिकसम्यक्त्वमनाहारकशुद्धात्मस्वरूपं च साक्षादुपादेयं, यत्पुनश्च शुद्धात्मसम्यश्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं कारणसमयसारस्वरूपं तत्तस्यैवोपादेयभूतस्य विवक्षितैकदेशशुद्धनयेन साधकत्वात्पारम्पर्येणोपादेयं, शेषं तु हेयमिति । यच्चाध्यात्मग्रन्थस्य बीजपदभूतं शुद्धात्मस्वरूपमुक्तं तत्पुनरुपादेयमेव । अनेन प्रकारेण जीवाधिकारमध्ये शुद्धाशुद्धजीवकथनमुख्यत्वेन सप्तमस्थले गाथात्रयं गतम् ॥ १३॥
अथेदानी गाथापूर्वार्द्धन सिद्धस्वरूपमुत्तरार्द्धन पुनरूर्ध्वगतिस्वभावं च कथयति ।
व्याख्या । सिद्धाः सिद्धाभवन्तीति क्रियाध्याहारः। किंविशिष्टाः "णिकम्मा अट्ठगुणा किचूणा चरमदेहदो' निष्कर्माणोऽष्टगुणाः किञ्चिदूनाश्चरमदेहतः सकाशादिति सूत्रपूर्वार्द्धन सिद्धस्वरूपमुक्तम् । ऊर्ध्वगमनं कथ्यते "लोयग्गठिदा णिचा उप्पादवयेह संजुत्ता" ते च सिद्धा लोकाग्रस्थिता नित्या उत्पादव्य

Page #205

१८
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१४ याभ्यां संयुक्ताः । अतो विस्तरः । कर्मारिविध्वंसकस्वशुद्धात्मसंवित्तिबलेन ज्ञानावरणादिमूलोत्तरगतसमस्तकर्मप्रकृतिविनाशकत्वादष्टकर्मरहिताः “सम्मत्तगारनबीग्गिनुहुनं तहेव अवगहणं । अगुरुलहुअव्वाबाहं अठठगुणा हुंति सिद्धाणं ।" इति गाथाकथितक्रमेण तेषामष्टकर्मरहितानामष्टगुणाः कथ्यन्ते । तथाहि केवलज्ञानादिगुणास्पदनिजशुद्धात्मैवोपादेय इति रुचिरूपं निश्चयसम्यक्त्वं यत्पूर्व तपश्चरणावस्थायां भावितं तस्य फलभूतं समस्तजीवादितत्त्वविषये विपरीताभिनिवेशरहितपरिणतिरूपं परमक्षायिकसम्यक्त्वं भण्यते । पूर्व छद्मस्थावस्थायां भावितस्य निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानस्य फलभूतं युगपत्रोकालोकसमस्तवस्तुगतविशेषपरिच्छेदकं केवलज्ञानम् । निर्विकल्पस्वशुद्धात्मसत्तावलोकनरूपं यत्पूर्व दर्शनं भावितं तस्यैव फलभूतं युगपल्लोकालोकसमम्तवन्तुगतसामान्यग्राहकं केवलदर्शनम् । कम्मिंश्चित्स्वरूपचलनकारगे जाते सति घोरपरीषहोपसर्गादौ निजनिरञ्जनपरमात्मध्याने पूर्व धैर्यमवलम्बितं तस्यैव फलभूतमनन्तपदार्थपरिच्छित्तिविषये खेदरहितत्वमनन्तवीर्यम् । सूक्ष्मातीन्द्रियकेवलज्ञानविषयत्वात्सिद्धस्वरूपस्य सूक्ष्मत्वं भण्यते । एकदीपप्रकाशे नानादीपप्रकाशवदेकसिद्धक्षेत्रे सङ्करव्यतिकरदोषपरिहारेणानन्तसिद्धावकाशदानमामर्थ्यमवगाहनगुणो भण्यते । यदि सर्वथा गुरुत्वं भवति तदा लोपिण्डबदधःपतनं, यदि च सर्वथा लघुत्वं भवति तदा वाताहतार्कतूलवत्सर्वदैव भ्रमणमेव स्यान्न च तथा तस्मादगुरुलघुत्वगुणोऽभिधीयते। सहजशुद्धस्वरूपानुभवसमुत्पन्नरागादिविभावरहितसुखामृतस्य यदेकदेशसंवेदनं कृतं पूर्व तस्यैव फलभूतमव्याबाधमनन्तसुखं भण्यते । इति मध्यमरुचिशिष्यापेक्षया सम्यक्त्वादिगुणाष्टकं भणितम् । मध्यमरुचिशिष्यं प्रति पुनर्विशेषभेदनयेन निर्गतित्वं, निरिन्द्रियत्व, निष्कायत्व', निर्योगत्व', निर्वेदत्व, निष्कषायत्व', निर्नामत्व, निर्गोत्रत्व', निरायुषत्वमित्यादिविशेषगुणास्तथैवास्तित्ववस्तुत्वप्रमेयत्वादिसामान्यगुणा: स्वागमाविरोधेनानन्ता ज्ञातव्याः । संक्षेपरुचिशिष्यं प्रति पुनर्विवक्षिताभेदनयेनानन्तज्ञानादिचतुष्टयम् , अनन्तज्ञानदर्शनसुखत्रयं, केवलज्ञानदर्शनद्वय, साक्षादभेदनयेन शुद्धचैतन्यमेवैको गुण इति । पुनरपि कथंभूताः सिद्धाः चरमशरीरात् किञ्चिदूना भवन्ति तत् किञ्चिदूनत्व शरीरोपाङ्गजनितनासिकादिच्छिद्राणामपूर्णत्वे सति यस्मिन्नेव क्षणे सयोगिचरमसमये त्रिंशत्प्रकृत्युदय

Page #206

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - १४
१८
विच्छेदमध्ये शरीरोपाङ्गनामकर्मविच्छेदो जातस्तस्मिन्नेव क्षणे जातमिति ज्ञातव्यम् । कश्चिदाह यथा प्रदीपस्य भाजनाद्यावरणं गते प्रकाशस्य विस्तारा भवति तथा देहाभावे लोकप्रमाणेन भाव्यमिति । तत्र परिहारमाह— प्रदीपसंबन्धी योऽसौ प्रकाशविस्तार: पूर्व स्वभावेनैव तिष्ठति पश्चादावरणं जातं जीवस्य तु लोकमात्रासंख्येयप्रदेशत्वं स्वभावो भवति यस्तु प्रदेशानां संबन्धी विस्तारः स स्वभावो न भवति कस्मादिति चेत् पूर्व लोकमात्रप्रदेशा विस्तीर्णा निरावरणास्तिष्ठन्ति पश्चात् प्रदीपवदावरणं जातमेव । तन्न किन्तु पूर्वमेवानादिसन्तानरूपेण शरीरेणावृतास्तिष्ठन्ति ततः कारणात्प्रदेशानां संहारो न भवति, विस्तारश्च शरीरनामकर्माधीन एव न च स्वभावस्तेन कारणेन शरीराभावे विस्तारो न भवति । अपरमप्युदाहरणं दीयते - यथा हस्तचतुष्टयप्रमाणवस्त्रं पुरुषेण मुष्टौ बद्धं तिष्ठति पुरुषाभावे सङ्कोचविस्तारौ वा न करोति; निष्पत्तिकाले सार्द्र मृन्मयभाजनं वा शुष्कं सज्जलाभावे सति; तथा जीवेोऽपि पुरुषस्थानीय जलस्थानीयशरीराभावे विस्तारसंकोचौ न करोति । यत्रैव मुक्तस्तत्रैव तिष्ठतीति ये केचन वदन्ति तन्निषेधार्थं पूर्वप्रयोगादसङ्गत्वाद्बन्धच्छेदात्तत्रा गतिपरिणामाच्चेति हेतुचतुष्टयेन तत्रैवाविद्धकुलालचक्रवद् व्यपगतलेपालाम्वुवदेरण्डबीजवदग्निशिखावच्चेति दृष्टान्तचतुष्टयेन च स्वभावोर्ध्वगमनं ज्ञातव्यं तच्च लोकाग्रपर्यन्तमेव न च परतो धर्मास्तिकायाभावादिति । नित्या इति विशेषणं तु मुक्तात्मनां कल्पशतप्रमितकाले गते जगति शून्ये जाते सति पुनरागमनं भवतीति सदाशिववादिनो वदन्ति तन्निषेधार्थ विज्ञेयम् । उत्पादव्ययसंयुक्तत्वं विशेषणं सर्वथैवापरिणामित्वनिषेधार्थमिति । किञ्च विशेष: निश्चलाविनश्वरशुद्धात्मस्वरूपाद्भिन्नं सिद्धानां नारकादिगतिषु भ्रमणं नास्ति कथमुत्पादव्ययत्वमिति । तत्र परिहारः । आगमकथितागुरुलघुषट्स्थानपतितहानिवृद्धिरूपेण येऽर्थ पर्यायास्तदपेक्षया अथवा येन येनेोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण प्रतिक्षणं ज्ञेयपदार्थाः परिणमन्ति तत्परिच्छित्त्याकारेणानीहितवृत्त्या सिद्धज्ञानमपि परिणमति तेन कारणेनेोत्पादव्ययत्वम्, अथवा व्यञ्जनपर्यायापेक्षया संसारपर्यायविनाशः, सिद्धपर्यायोत्पादः, शुद्धजीवद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति । एवं नयविभागेन नवाधिकारैर्जीवद्रव्यं ज्ञातव्यम्, अथवा तदेव बहिरात्मान्तरात्मपरमात्मभेदेन त्रिधा भवति । तद्यथा—स्वशुद्धात्मसंमिलित सुखात्प्रतिपक्षभूते
RECEIVED ON

Page #207

२०
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१४ नेन्द्रियसुखेनासक्तो बहिरात्मा, तद्विलक्षणोऽन्तरात्मा । अथवा देहरहितनिजशुद्धात्मद्रव्यभावनालक्षणभेदज्ञानरहितत्वेन देहादिपरद्रव्येष्वेकत्वभावनापरिणतो बहिरात्मा, तस्मात्प्रतिपक्षभूतोऽन्तरात्मा । अथवा हेयोपादेयविचारकचित्तनिर्दोषपरमात्मनो भिन्ना रागादयो दोषाः शुद्ध चैतन्यन्नन्नण आत्मन्युक्तलक्षणेषु चित्तदोषात्मसु त्रिषु वीतरागसर्वज्ञप्रणीतेषु अन्येषु वा पदार्थेषु येस्य परस्परसापेक्षनयविभागेन श्रद्धानं ज्ञानं च नास्ति स बहिरात्मा, तस्माद्विसदृशोऽन्तरात्मेति रूपेण बहिरात्मान्तरात्मनोर्लक्षणं ज्ञातव्यम् । परमात्मलक्षणं कथ्यतेसकलविमलकेवलज्ञानेन येन कारणेन समस्तं लोकालोकं जानाति व्याप्नोति तेन कारणेन विष्णुर्भण्यते । परब्रह्मसंज्ञनिजशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसुखामृततृप्तस्य सत शीरम्भातिन्नोनमाभिर्देवकन्याभिरपि यस्य ब्रह्मचर्यव्रतं न खण्डितं स परमब्रह्म भण्यते । केवलज्ञानादिगुमैश्वर्ययुगम्य सतो देवेन्द्रादयोऽपि तत्पदाभिलाषिणः सन्तो यस्याज्ञा कुर्वन्ति स ईश्वराभिधानोभवति।केवलज्ञानशब्दवाच्यं गतं ज्ञानं यस्य स सुगतः, अथवा शोभनमविनश्चरं मुनिपटं गतः सुगतः । “शिवं परमकल्याणं निर्वाणं ज्ञानमक्षयम् । प्राप्तं मुक्तिपदं येन स शिवः परिकीर्तितः ।" इति श्लोककथितलक्षणः शिवः । कामक्रोधादिदोषजयेनानन्तज्ञानादिगुणसहितो जिनः । इत्यादिपरमागमकथिताष्टोत्तरसहस्रसंख्यनामवाच्यः परमात्मा ज्ञातव्यः । एवमेतेषु त्रिविधात्मसु मध्ये मिथ्यादृष्टिभव्यजीवे बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण तिष्ठति, अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेण भाविनैगमनयापेक्षया व्यक्तिरूपेण च । अभव्यजीवेपुनर्बहिरात्मा व्यक्तिरूपेण अन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेणैव न च भाविनैगमनयेनेति । यद्यभव्यजीवे परमात्मा शक्तिरूपेण वर्त्तते तर्हि कथमभव्यत्वमिति चेत् परमात्मशक्ते: केवलज्ञानादिरूपेण व्यक्तिर्न भविष्यतीत्यभव्यत्वं शक्तिः पुनः शुद्धनयेनोभयत्र समाना । यदि पुनः शक्तिरूपेणाप्यभव्यजीवे केवलज्ञानं नास्ति तदा केवलज्ञानावरणं न घटते । भव्याभव्यद्वयं पुनरशुद्धनयेनेति भावार्थः । एवं यथा मिथ्यादृष्टिसंज्ञे बहिरात्मनि नयविभागेन दर्शितमात्मत्रयं तथा शेषगुणस्थानेष्वपि । तद्यथा-बहिरात्मावस्थायामन्तरात्मपरमात्मद्वयं शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च विज्ञेयम् , अन्तरात्मावस्थायां तु बहिरात्मा भूतपूर्वन्यायेन घृतघटवत् , परमात्मस्वरूपं तु शक्तिरूपेण भाविनैगमनयेन व्यक्तिरूपेण च । परमात्मावम्थायां

Page #208

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१४।१५ पुनरन्तरात्मबहिरात्मद्वयं भूतपूर्वनयेनति । अथ त्रिधात्मानं गुणस्थानेषु योजयति । मिथ्या सासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्यन्यूनाधिकभेदेन बहिरात्मा ज्ञातव्यः, अविरतगुणस्थाने तद्योग्याशुभलेश्यापरिणतो जघन्यान्तरात्मा, जीगकपायगुगन्याने पुनरुत्कृष्टः, अविरतक्षीणकषाययोर्मध्ये मध्यमः, सयोग्ययोगिगुणधानी विवक्षितैकदेशशुद्धनयन सिद्धसदृशः परमात्मा, सिद्धस्तु साक्षात्परमात्मेति । अत्र बहिरात्मा हेयः, उपादेयभूतस्यानन्तसुखसाधकत्वादन्तरात्मोपादेयः, परमात्मा पुनः साक्षादुपादेय इत्यभिप्रायः । एवं पड्व्यपञ्चाम्तिकायप्रतिपादकप्रथमाधिकारमये नमस्कारादिचतुर्दशगाधाभिर्नवभिरन्तस्थलैर्जीवद्रव्यकथनरूपण प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ॥१४॥ ___ अतःपरं यद्यपि शुद्धबुद्धकस्वभावं परमात्मद्रव्यमुपादेयं भवति तथापि हेयरूपस्याजीवद्रव्यस्य गाथाष्टकेन व्याख्यानं करोति । कस्मादिति चेत्-हेयतत्त्वपरिज्ञाने सति पश्चादुपादेयस्वीकारो भवतीति हेतोः । तद्यथा
व्याख्या "अज्जीवो पुण णेओ' अजीवः पुनर्जेयः । सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं शुद्धोपयोगः, मतिज्ञानादिरूपो विकलो शुद्धोपयोग इति द्विविधोपयोगः, अव्यक्तसुखदुःग्वानुभवनम्पा कर्मफलचेतना, तथैव मतिज्ञानादिमनः पर्ययपर्यन्तमशुद्धोपयोग इति, म्हापूर्वेष्टानिष्टविकल्पम्पेण विशेषरागद्वेषपरिणमनं कर्मचेतना, केवलज्ञानरूपा शुद्धचेतना इत्युक्तलक्षणोपयोगश्चेतना च यत्र नास्ति स भवत्यजीव इति विज्ञेयः । पुनः पश्चाज्जोवाधिकारानन्तरं "पुग्गल धम्मो अधम्म प्रायासं कालो" स च पुलधनीधीकाशकालचभेदेन पञ्चधा। पूरणगलनस्वभावत्वात्पुद्गल इत्युच्यते । गतिस्थित्यवगाहवर्त्तनालक्षणा धर्माधर्माकाशकालाः, "पुग्गल मुत्तो' पुद्गलोमूतः । कस्मात् “ख्वादिगुणो' रूपादिगुणसहितो यत: । "अमुत्ति सेसा दु" रूपादिगुणाभावादमूर्त्ता भवन्ति पुद्गलाच्छेषाश्चत्वार इति । तथाहि यथा अनन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्यगुणचतुष्टयं सर्वजीवसाधारणं तथा रूपरसगन्धस्पर्शगुणचतुष्टयं सर्वपुद्गलसाधारणं, यथा च शुद्धबुद्धकस्वभावसिद्धजीवे अनन्तचतुष्टयमतीन्द्रियं तथैव शुद्धपुद्गलपरमाणुद्रव्ये रूपादिचतुष्टयमतीन्द्रियं, यथा रागादिस्नेहगुणेन कर्मबन्धावस्थायां ज्ञानादिचतुष्टयस्याशुद्धत्वं तथा स्निग्धरूक्षत्वगुणेन द्वनणुकादिबन्धावस्थायां रूपादि

Page #209

२२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - १५/१६
चतुष्टयस्याशुद्धत्वं यथा
रागादिस्निग्धत्वविनाशे सत्यनन्तचतुष्टयस्य शुद्धत्वं तथा जघन्यगुणानां बन्धो न भवतीति वचनात्परमाणुद्रव्ये स्निग्धरूक्षत्वगुणस्य जघन्यत्वे सति रूपादिचतुष्टयस्य शुद्धत्वमवबोद्धव्यमित्यभिप्राय: ॥ १५॥
अथ पुद्गलद्रव्यस्य विभावव्यञ्जनपर्यायान्प्रतिपादयति । .
व्याख्या—शब्दबन्धसौक्ष्म्यम्थौल्यसंस्थानभेदनमलायातपोद्योतमहिनाः पुद्गलद्रव्यस्य पर्याया भवन्ति । अथ विस्तार : - भाषात्मको भाषात्मकश्च द्विविधः शब्दः । तत्राक्षरानक्षरात्मकभेदेन भाषात्मको द्विधा भवति । तत्राप्यक्षरात्मकः संस्कृतप्राकृतापभ्रंशपैशाचिका दिभाषाभेदेनार्यतेच्मनुष्यादिव्यव हारहेतुर्बहुधा । अनक्षरात्मकस्तु द्वीन्द्रियादितिर्यगजीवेषु सर्वज्ञदिव्यध्वनौ च । प्रभाषात्मकोऽपि प्रायोगिक वैश्रसिकभेदेन द्विविधः । “ततं वीणादिकं ज्ञ ेयं विततं पटहादिकम् । घनं तु कांस्यतालादि वंशादि सुषिरं विदुः ।" इति श्लोककथितक्रमेण प्रयोगे भवः प्रायोगिकञ्चतुर्धा भवति । विश्रसा स्वभावेन भवो वैश्रसिको मेघादिप्रभो बहुधा । किञ्च शब्दातीतनिजपरमात्मभावनाच्युतेन शब्दादिमनोज्ञामनोज्ञपञ्चेन्द्रियविषयासक्तेन च जीवेन यदुपार्जितं सुखदुःस्वरनामकर्म तदुदयेन यद्यपि जीवे शब्दो दृश्यते तथापि स जीवसंयोगेनात्पन्नत्वाद् व्यवहारेण जीवशब्दो भण्यते, निश्चयेन पुन: पुद्गलस्वरूप एवेति । बन्धः कथ्यते—मृत्पिण्डादिरूपेण योऽसौ बहुधा बन्धः स केवलः पुगलबन्धः, यस्तु कर्मनोकर्मरूपः स जीवपुद्गलसंयोगबन्धः । किञ्च विशेष : - कर्मबन्धपृथग्भूतस्वशुद्धात्मभावनारहितजीवस्यानुपचरितासद्भूतव्यवहारेण द्रव्यबन्धः, तथैवाशु
निश्चयेन योऽसौ रागादिरूपो भावबन्धः कथ्यते सेोऽपि शुद्धनिश्चयनयेन पुद्गलबन्ध एव । बिल्वाद्यपेक्षया बदरादीनां सूक्ष्मत्वं, परमाणोः साक्षादिति । बदराद्यपेक्षया बिल्वादीनां स्थूलत्वं जगद्व्यापिनी महास्कन्धे सर्वोत्कृष्टमिति । समचतुरस्रन्यग्रोधसात्विककुब्जवामनहुण्डभेदेन षट्प्रकारसंस्थानं यद्यपि व्यवहारनयेन जीवस्यास्ति तत्राप्यसंस्थानाच्चिचमत्कारपरिणतेर्भिन्नत्वान्निश्चयंन पुद्गलसंस्थानमेव । यदपि जीवादन्यत्र वृत्तत्रिकोणचतुष्कोणादिव्यक्ताव्यक्तरूपं बहुधा संस्थानं तदपि पुद्गल एव । गोधूमादिचूर्णरूपेण घृतखण्डादिरूपेण बहुधा भेदो ज्ञातव्यः । दृष्टिप्रतिबन्धकोऽन्धकारस्तम इति भण्यते । वृक्षाद्याश्रयरूपा मनु

Page #210

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१६।१७।१८ ष्यादिप्रतिबिम्बरूपा च छाया विज्ञेया । उद्योतश्चन्द्रविमाने खद्योतादितिर्यगजीवेषु च भवति । आतप आदित्यविमाने अन्यत्रापि सूर्यकान्तमणिविशेषादौ पृथ्वीकार्य ज्ञातव्यः । अयमत्रार्थ:- यथा जीवस्य शुद्धनिश्चयन स्वात्मोपलब्धिलक्षणे सिद्धस्वरूपे स्वभावव्यञ्जनपर्याये विद्यमानेऽप्यनादिकर्मबन्धवशात् स्निग्धरूक्षस्थानीयरागद्वेषपरिणामे सतिस्थानाधिकारनामौकामनास्थाम्यमात्रभ्रष्टस्य नरनारकादिविभावव्यञ्जनपर्याया भवन्ति तथा पुदलस्यापि निश्चयनयन शुद्धपरमाण्यवस्थालनणे स्वभावव्यञ्जनपर्याय सत्यपि स्निग्धरुक्षत्वाद्वन्धो भवतीति वचनाद्रागद्वेपस्थानीयवन्धवांग्यस्निग्धरुन्नत्वपरिणाम सत्युक्तलक्षणाच्छब्दादन्यऽप्यथागमोक्तलक्षणा आकुञ्चनप्रसारणदधिदुग्धादयो विभावव्यञ्जनपर्याया ज्ञातव्याः । एवमजीवाधिकारमध्ये पूर्वसूत्रोदितरूपादिगुणचतुष्टययुक्तस्य तथैवात्र सूत्रोदितशब्दादिपर्यायसहितस्य संक्षेपेणाणुस्कन्धभेदभिन्नस्य पुदलद्रव्यस्य व्याख्यानमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।। १६ ।।
अथ धर्मद्रव्यमाख्याति ।
व्याख्या । गतिपरिणतानां धर्मो जीवपुद्गलानां गमनसहकारिकारणं भवति । दृष्टान्तमाह-तोयं यथा मत्स्यानाम् । स्वयं तिष्ठतो नैव स नयति तानिति । तथाहि यथा सिद्धो भगवानमूर्तोऽपि निष्क्रियस्तथैवाप्रेरकोऽपि सिद्धवदनन्तज्ञानादिगुणस्वरूपोऽहमित्यादिव्यवहारेण सविकल्पसिद्धभक्तियुक्तानां निश्चयन निर्विकल्पसमाधिरूपस्वकीयोपादानकारणपरिणतानां भव्यानां सिद्धगतेः सहकारिकारणं भवति । तथा निष्क्रियोऽमूर्तो निष्प्रेरकोऽपि धर्मास्तिकायः स्वकीयोपादानकारणेन गच्छतां जीवपुद्गलानां गतेः सहकारिकारणं भवति । लोकप्रसि
दृष्टान्तेन तु मत्स्यादीनां जलादिवदित्यभिप्रायः ॥ एवं धर्मद्रव्यव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।। १७ ॥
अथाधर्मद्रव्यमुपदिशति ।
व्याख्या। स्थानयुक्तानामधर्मः पुद्गलजीवानां स्थितेः सहकारिकारणं भवति । तत्र दृष्टान्त:-छाया यथा पथिकानाम् । स्वयं गच्छतो जीवपुद्गलान्स नैव धरतीति । तद्यथा-वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतरूपं परमस्वास्थ्यं यद्यपि निश्चयेन स्वरूपे स्थितिकारणं भवति तथा "सिद्धोऽहं सुद्धोऽहं अणतणाणादिगुणसमिद्धोऽहं । देहपमाणो णिच्चो असंखदेसो अमुत्तोय ।" इति गाथाकथितसि

Page #211

२४ द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१८ । १६ । २० द्धभक्तिरूपेणेह पूर्व सविकल्पावस्थायां सिद्धोऽपि यथा भव्यानां बहिरङ्गसहकारिकारणं भवति तथैव स्वकीयोपादानकारणेन स्वयमेव तिष्ठतां जीवपुद्गलानामधर्मद्रव्यं स्थितेः सहकारिकारणम् । लोकव्यवहारेण तु छायावद्वा पृथिवीबद्वति सूत्रार्थः ॥ एवमधर्मद्रव्यकथनेन गाथा गता ॥ १८ ॥
अथाकाशद्रव्यमाह।
व्याख्या । जीवादीनामवकाशदानयोग्यमाकाशं विजानीहि हे शिष्य ! किं विशिष्टं "जेण्णं" जिनस्येदं जैनं, जिनेन प्रोक्तं वा जैनम् । तच्च लोकालोकाकाशभेदेन द्विविधमिति । इदानी विस्तार:-सहजशुद्धसुखामृतरसास्वादेन परमसमरसीभावेन भरितावस्थेषु केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतेषु लोकाकाशप्रमितासंख्येयस्वकीयशुद्धप्रदेशेषु यद्यपि निश्चयनयेन सिद्धास्तिष्ठन्ति, तथाप्युपचरितासद्भुतव्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यते इत्युक्तोऽस्ति । स च ईदृशो मोक्षो यत्र प्रदेशे परमध्यानेनात्मा स्थितः सन् कर्मरहितो भवति, तत्रैव भवति नान्यत्र । ध्यानप्रदेशे कर्मपुद्गलान् त्यक्त्वा ऊर्ध्वगमनस्वभावेन गत्वा मुक्तात्मानो यतो लोकाग्रे तिष्ठन्तीति तत उपचारेण लोकानमपि मोक्षः प्रोच्यते । यथा तीर्थभूतपुरुषसेवितस्थानमपि भूमिजलादिरूपमुपचारेण तीर्थ भवति । यथा तथैव सर्वद्रव्याणि यद्यपि निश्चयनयेन स्वकीयप्रदेशेषु तिष्ठन्ति तथाप्युपचरितासद्भूतव्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीत्यभिप्रायो भगवतां श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तदेवानामिति ॥ १६॥
तमेव लोकाकाशं विशेषेण द्रढयति । ___ व्याख्या । धर्माकानन्द या सन्ति यावत्याकाशे स लोकः । तथा चोक्तं-लोक्यन्ते दृश्यन्ते जीवादिपदार्था यत्र स लोक इति । तस्माल्लोकाकाशात्परतो बहिर्भागे पुनरनन्ताकाशमलोक इति । अत्राह सोमाभिधानो राजश्रेष्ठी । हे भगवन् ! केवलज्ञानस्यानन्तभागप्रमितमाकाशद्रव्यं तस्याप्यनन्तभागे सर्वमध्यमप्रदेशे लोकस्तिष्ठति । स चानादिनिधनः केनापि पुरुषविशेषेण न कृतो न हतो न धृतो न च रक्षितः । तथैवासंख्यातप्रदेशस्तत्रासंख्यातप्रदेशे लोकेऽनन्तजीवाम्तेभ्योऽप्यनन्तगुणा: पुद्गलाः, लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालाणद्रव्याणि, प्रत्येकं लोकाकाशप्रमाणं धर्माधर्मद्वयमित्युक्तलक्षणा: पदार्थाः कथमवकाशं लभन्त इति । भगवानाह-एकप्रदीपप्रकाशे नानाप्रदीप

Page #212

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२० । २१ २५ प्रकाशवदेकगूढरसनागगद्याणके बहुसुवर्णवद्भस्मघटमध्ये सूचिकोष्ट्रदुग्धवदित्यादिदृष्टान्तेन विशिष्टावगाहनशक्तिवशादसंख्यातप्रदेशेऽपि लोके वस्थानमवगाहो न विरुध्यते । यदि पुनरित्यंभूतावगाहनशक्तिर्न भवति तद्यसंख्यातप्रदेशेष्वसंख्यातपरमाणूनामेव व्यवस्थानं, तथा सति सर्वे जीवा यथा शुद्धनिश्चयेन शक्तिरूपेण निरावरणा: शुद्धवुद्धकस्वभावास्तथा व्यक्तिरूपेण व्यवहारनयेनापि न च तथा प्रत्यक्षविरोधादागमविरोधाच्चेति । एवमाकाशद्रव्यप्रतिपादनरूपेण सूत्रद्वयं गतम् ॥२०॥
अथ निश्चयव्यवहारकालस्वरूपं कथयति ।
व्याख्या । "दव्वपरिवरूवो जो" द्रव्यपरिवर्तरूपो यः "सो कालो हवेइ ववहारो" स कालो भवति व्यवहाररूप: । स च कथंभूत: “परिणामादी लक्खो" परिणामक्रियापरत्वापरत्वेन लक्ष्यत इति परिणामादिलक्ष्यः । इदानों निश्चयकालः कथ्यते:-"वट्टणलक्खो य परमट्ठो” वर्तनालक्षणश्च परमार्थकाल इति । तद्यथा-जीवपुद्गलयोः परिवर्तो नवजीर्णपर्यायस्तस्य या समयघटिकादिरूपा स्थितिः स्वरूपं यस्य स भवति द्रव्यपर्यायरूपो व्यवहारकालः । तथाचोक्तं संस्कृतप्राभृतेन-"स्थितिः कालसंज्ञका" तस्य पर्यायस्य संबन्धिनी याऽसौ समयघटिकादिरूपा स्थितिः सा व्यवहारकालसंज्ञा भवति न च पर्याय इत्यभिप्रायः । यत एव पर्यायसंबन्धिनी स्थितिर्व्यवहारकालसंज्ञां भजते तत एव जीवपुद्गलसंबन्धिनीपरिणामेन पर्यायेण तथैव देशान्तरचलनरूपया गोदोहनपाकादिपरिस्पन्दलक्षणरूपया वा क्रियया तथैव दूरासन्नचलनकालकृतपरत्वापरत्वेन च लक्ष्यते ज्ञायते यः स परिणामक्रियापरत्वापरत्वलक्षण इत्युच्यते । अथ द्रव्यरूपनिश्चयकालमाह । स्वकीयोपादानरूपेण स्वयमेव परिणाममानानां पदार्थानां कुम्भकारचक्रस्याधस्तनशिलावत्, शीतकालाध्ययने अग्निवत्, पदार्थपरिणतेर्यत्सहकारित्वं सा वर्तना भण्यते । सैव लक्षणं यस्य स वर्त्तनालक्षण: कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालः, इति व्यवहारकालस्वरूपं निश्चयकालस्वरूपं च विज्ञेयम् । कश्चिदाह "समयरूप एव निश्चयकालस्तस्मादन्यः कालाणुद्रव्यरूपो निश्चयकालो नास्त्यदर्शनात् ।" तत्रोत्तरं दीयते-समयस्तावत्कालस्तस्यैव पर्यायः, स कथं पर्याय इति चेत् पर्यायस्योत्पन्नप्रध्वंसित्वात् । तथाचोक्तं “सम उप्पन्न पधंसी" स च पर्यायो द्रव्यं विना न भवति, पश्चात्तस्य समयरूपपर्याय

Page #213

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२१ । २२ कालस्योपादानकारणभूतं द्रव्यं तेनापि कालरूपेण भाव्यम् । इन्धनाग्निसहकारिकारणोत्पन्नस्यौदनपर्यायस्य तन्दुनोपादानकारगवत, अथ कुम्भकारचक्रचीवरादिबहिरङ्गनिमित्तोत्पन्नस्य मृन्मयघटपर्यायस्य मृत्पिण्डोपादानकारणवत्, अथवा नरनारकादिपर्यायस्य जीवोपादानकारगणवदिति । तदपि कस्मादुपादानकारणसदृशं कार्य भवतीति वचनात् । अथ मतं "ममयादिकालपर्यावाणां कालद्रव्यमुपादानकारणं न भवति; किन्तु समयोत्पत्तौ मन्दगतिपरिणतपुद्गलपरमाणुस्तथा निमेषकालोत्पत्तौ नयनपुटविघटनं. तथैव घटिकाकालपर्यायोत्पत्ती घटिकासामग्रीभूनजन्नभाजनपुम्पहन्तादिव्यापागे, दिवसपर्याये तु दिनकरबिम्बमुपादानकारणमिति नैवम् । यथा तन्दुलोपादानकारणोत्पन्नस्य सदोदनप
र्यायस्य शुक्लकृष्णादिवर्णा, सुरभ्यसुरभिगन्ध-स्निग्धरुक्षादिस्पर्श-मधुरादिरसविशेषम्पा गुणा दृश्यन्ते । तथा पुनपरगाणुनयनपुटविघटन जन्नभाजनपुरुषव्यापारादिदिनकरविम्बरूपैः पुद्गलपर्यायैरुपादानभूतैः समुत्पन्नानां समयनिमिषघटिकादिकालपर्यायाणामपि शुक्लकृष्णादिगुणा: प्राप्नुवन्ति न च तथा । उपादानकारणसद्रशं कार्यमिति वचनात् किं बहुना । योऽसावनाद्यनिधनतस्थैवामूर्तो नित्यः समयाद्युपादानकारणभूतोऽपि समयादिविकल्परहितः कालाणुद्रव्यरूपः स निश्चयकालो, यस्तु गादियान्नसमयविकारहगतिविलिनव्यवहारविकल्परूपस्तस्यैव द्रव्यकालस्य पर्यायभूतो व्यवहारकाल इति । अयमत्र भावः-यद्यपि काललब्धिवशेनानन्तसुखभाजनो भवति जीवस्तथापि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मत्त्वस्य सम्यकश्रद्धानजागागुष्टानगनग्नबहिर्द्रव्येच्छानिवृत्तिलक्षणतपश्चरणरूपा या निश्चयचतुर्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं ज्ञातव्यं न च कालस्तेन स हेय इति ।। २१ ॥
अथ निश्चयकालस्यावस्थानक्षेत्रं द्रव्यगणनां च प्रतिपादयति । . . ब्याख्या । "लोयायपदेसे इक्कक्के जे द्विया हु इक्का" लोकाकाशप्रदेष्वेकैकेषु ये स्थिता एकैकसंख्योपेता “हु', स्फुटं क इव "रयणाणं रासी मिव" परस्परतादात्म्यपरिहारेण रत्नानां राशिरिव। "ते कालाणू "तेकालाणवः । कति संख्योपेताः । “असंखदव्वाणि' लोकाकाशप्रमितासंख्येयद्रव्याणीति । तथाहि यथाङ्ग लिद्रव्यस्य यस्मिन्नेव क्षणे वक्रपर्यायोत्पत्तिस्तस्मिन्नेव क्षणे पूर्वप्राजलपर्यायविनाशोङ्ग लिरूपेण ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । यथैव च

Page #214

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२२ केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपेण कार्यसमयसारस्योत्पादो निर्विकल्पसमाधिरूपकारणसमयसारस्य विनाशस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति वा द्रव्यसिद्धिः । तथा कालाणारपि मन्दगतिपरिणतपुद्रलपरमाणुना व्यक्तीकृतस्य कालारणपादानकारणोत्पन्नस्य य एव वर्त्तमानसमयस्योत्पादः स एवातीतसमयापेक्षया विनाशस्तदुभयाधारकालाणुद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमित्युत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालद्रव्यसिद्धिः । लोकबहिर्भागे कालाणुद्रव्याभावात्कथमाकाशद्रव्यत्य परिणतिरिति चेत् अखण्डद्रव्यत्वादेकदेशदण्डाहतकुम्भकारचक्रभ्रमणवन्, तथैवैकदेशमनोहरस्पर्शनेन्द्रियविपयानुभवसर्वाङ्गसुखवन्. लोकमध्यस्थितकालाणुद्रव्यधारणैकदेशेनापि सर्वत्र परिणमनं भवतीति कालद्रव्यं शेषद्रव्याणां परिणते: सहकारिकारणं भवति । कालद्रव्यस्य किं सहकारिकारणमिति । यथाकाशद्रव्यमशेषद्रव्याणामाधारः स्वस्यापि, तथा कालद्रव्यमपि परेषां परिणतिसहकारिकारणं स्वस्यापि । अथ मतं यथा कालद्रव्यं स्वस्योपादानकारणं परिणतेः सहकारिकारणं च भवति तथा सर्वद्रव्याणि, कालद्रव्येण किं प्रयोजनमिति । नैवम् । यदि पृथग्भूतसहकारिकारणेन प्रयोजनं नास्ति तर्हि सर्वद्रव्याणां साधारणगतिस्थित्यवगाहनविषये धर्माधर्माकाशद्रव्यैरपि सहकारिकारणभूतैः प्रयोजनं नास्ति । किञ्च कालस्य पटिकादिवानातिका प्रत्यक्षेण दृश्यते धर्मादीनां पुनरागमकथनमेव । प्रत्यक्षेण किमपि कार्य न दृश्यते ततस्तेषामपि कालद्रव्यस्येवाभावः प्राप्नोति । ततश्च जीवपुद्गलद्रव्यद्वयमेव । स चागमविरोधः । किञ्च सर्वद्रव्याणां परिणतिसहकारित्वं कालस्यैव गुणः, घ्राणेन्द्रियस्य रसास्वादनमिवान्यद्रव्यस्य गुणोऽन्यद्रव्यस्य कर्तुं नायाति द्रव्यसंकरदोषप्रसंगादिति । कश्चिदाह-यावत्कालेनैकाकाशप्रदेशं परमाणुरतिक्रामति ततस्तावत्कालेन समयो भवतीत्युक्तमागमे एकसमयेन चतुर्दशरज्जुगमने यावंत आकाशप्रदेशास्तावन्त: समया प्राप्नुवन्ति। परिहारमाह-एकाकाशप्रदेशातिक्रमेण यत्समयव्याख्यानं कृतं तन्मन्दगत्यपेक्षया, यत्पुनरेकसमये चतुर्दशरनुगमनचायानं तत्पुनः शीघ्रगत्यपेक्षया । तेन कारणेन चतुर्दशरज्जुगमनेऽप्येकसमयः । तत्र दृष्टान्त:-कोऽपि देवदत्तो योजनशतं मन्दगत्या दिनशतेन गच्छति । स एव विद्याप्रभावेण शीघ्रगत्या दिनेनैकेनापि गच्छति तत्र किं दिनशतं भवति । किन्त्वेक एव दिवसः । तथा चतुर्दशरज्जुगमनेऽपि शीघ्रगमनेनैक एव समय: । किञ्च स्वयं विषयानुभवरहितोऽप्ययं

Page #215

२८
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२२ । २३ जीवः परकीयविषयानुभवं दृष्टं श्रुतं च मनसि स्मृत्वा यद्विषयाभिन्लापं करोति तदपध्यानं भण्यते तत्प्रभृतिसमस्तविकल्पजालरहितं स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखरसास्वादसहितं यत्तद्वीतरागचारित्रं भवति । यत्पुनस्तदविनाभूतं तन्निश्चयसम्यक्त्वं चेति भण्यते । तदेव कालत्रयेऽपि मुक्तिकारणम् । कालस्तु तदभावे सहकारिकारणमपि न भवति सत: स हेय इति । तथाचोक्तं "किं पल्लविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गए काले । सिद्धिहंहि जेवि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं" इदमत्र तात्पर्य-कालद्रव्यमन्यद्वा परमागमाविरोधेन विचारणीयं परं किन्तु वीतरागसर्वज्ञवचनं प्रमाणमिति मनसि निश्चित्य विवादो न कर्त्तव्यः । कस्मादिति चेत्-विवादे रागद्वषो भवतस्ततश्च संसारवृद्धिरिति ॥ २२॥ __ अतःपरं सूत्रपञ्चकपर्यन्त पञ्चास्तिकायव्याख्यानं करोति । तत्रादौ गाथापूर्वार्द्धन षड्द्रव्यव्याख्यानोपसंहार उत्तरार्धेन तु पञ्चास्तिकायव्याख्यानप्रारम्भः कथ्यते । ___ व्याख्या । “एवं छब्भेयमिदं जीवाजीवप्पभेददो दब्वं उत्तं' एवं पूर्वोक्तप्रकारेण षड्भेदमिदं जीवाजीवप्रभेदतः साकाशाद् द्रव्यमुक्तं कथितं प्रतिपादितम् । “कालविजुत्तं णायव्वा पंच अस्थिकाया दु" तदेव षड्विधं द्रव्य कालेन वियुक्तं रहितं ज्ञातव्याः पञ्चास्तिकायास्तु पुनरिति ॥ २३ ॥
पञ्चेति संख्या ज्ञाता तावदिदानीमस्तित्वं कायत्वं च निरूपयति ।
व्याख्या । “संति जदो तेणेदे अत्थीति भणंति जिणवरा" सन्ति विद्यन्ते यत एते जीवाद्याकाशपर्यन्ताः पञ्च तेन कारणेनैतेऽस्तीति भणन्ति जिणवराः सर्वज्ञाः । “जम्हा काया इव बहुदेसा तम्हा काया य' यस्मात्काया इव बहुप्रदेशास्तस्मात्कारणात्कायाश्च भणंति जिनवराः । “अत्थिकाया य" एवं न केवलं पूर्वोक्तप्रकारेणास्तित्वेन युक्ता अस्तिसंज्ञास्तथैव कायत्वेन युक्ताः कायसंज्ञा भवन्ति किन्नुभयमेलापकेनास्तिकायसंज्ञाश्च भवन्ति । इदानीं संज्ञालन्नणप्रयोजनादिभेदेऽवस्नित्वेन सहाभेदं दर्शयति । तथाहि शुद्धजीवास्तिकाये सिद्धत्वलक्षणः शुद्धद्रव्यव्यञ्जनपर्यायः, केवलज्ञानादयो विशेषगुणा: अस्तित्ववस्तुत्वागुरुलघुत्वादयः सामान्यगुणाश्च । तथैवाव्याबाधानन्तसुखाद्यनन्तगुणव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारस्योत्पादो रागादिविभावरहितपरमस्वास्थ्यरूपस्य

Page #216

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२४।२५ कारणसमयसारस्य व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणेगुणपर्यायैरुत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह मुक्तावस्थायां संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सत्तारूपेण प्रदेशरूपेण च भेदो नास्ति । कस्मादिति चेत्-मुक्तात्मसत्तायां गुणपर्यायाणामुत्पादव्ययध्रौव्याणां चास्तित्वं सिद्धपति, गुणपर्यायात्पादव्ययध्रौव्यसत्तायाश्च मुक्तात्मास्तित्वं सिद्धप्रतीति परस्परसाधितसिद्धत्वादिति । कायत्वं कथ्यते-बहुप्रदेशप्रचयं दृष्ट्वा यथा शरीरं काया भण्यते तथानन्तज्ञानादिगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितासंख्येयशुद्धप्रदेशानां प्रचय समूह संघातं मेलापकं दृष्ट्वा मुक्तात्मनि कायत्वं भण्यते । यथा शुद्धगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह मुक्तात्मनः सत्तारूपेण निश्चयेनाभेदो दर्शितस्तथा यथासंभवं संसारिजीवेषु पुद्गलधर्माधर्माकाशकालेषु च द्रष्टव्यः । कालद्रव्यं विहाय कायत्वं चेति सूत्रार्थः ॥२४॥ __ अथ कायत्वव्याख्याने पूर्व यत्प्रदेशास्तित्वं सूचित तस्य विशेषव्याख्यानं करोतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु कस्य द्रव्यस्य कियन्तः प्रदेशा भवन्तीति प्रतिपादयति ।
व्याख्या । "होति असंखा जीवे धम्माधम्मे" भवन्ति लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशाः प्रदीपवदुपसंहारविस्तारयुक्तेऽप्येकजीवे, नित्य स्वभावविस्तीर्णयोर्धर्माधर्मयोरपि । “अणंत प्रायासे” अनन्तप्रदेशा आकाशे भवन्ति । "मुत्ते तिविह पदेसा" मूर्ते पुद्गलद्रव्ये संख्यातासंख्यातानन्ताणूनां पिण्डाः स्कन्धास्त एव त्रिविधाः प्रदेशा भण्यन्ते न च क्षेत्रप्रदेशाः । कस्मात् पुद्गलस्यानन्तप्रदेशक्षत्रेवस्थानाभावादिति । “कालस्सेगा" कालाणुद्रव्यस्यैक एव प्रदेशः । “ण तेण सो काओ" तेन कारणेन स कायो न भवति । कालस्यैकप्रदेशत्वविषये युक्तिं प्रदर्शयति । तद्यथा-किञ्चिदूनचरमशरीरप्रमाणस्य सिद्धत्वपर्यायस्योपादानकारणभूतं शुद्धात्मद्रव्य तत्पर्यायप्रमाणमेव । यथा वा मनुष्यदेवादिपर्यायोपादानकारणभूत संसारिजीवद्रव्यं तत्पर्यायप्रमाणमेव, तथा कालद्रव्यमपि समयरूपस्य कालपर्यायस्य विभागेनोपादानकारणभूतमविभाग्येकप्रदेश एव भवति । अथवा मन्दगत्या गच्छतः पुद्गलपरमाणोरेकाकाशप्रदेशपर्यन्तमेव कालद्रव्य गतेः सहकारिकारणं भवति ततो ज्ञायते तदप्येकप्रदेशमेव । क श्चिदाह-पुद्गलपरमाणोर्गतिसहकारिकारणं धर्मद्रव्य तिष्ठति,

Page #217

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२५ । २६ । २७ कालस्य किमायातम् । नैवं वक्तव्य-कर्मद्रव्ये गतिसहकारिकारणे विद्यमानेऽपि मत्स्यानां जलवन्मनुष्याणां शकटांगणादिवत्महकारिकारणानि बहून्यपि भवन्तीति । अथ मत कालद्रव्यं पुद्गलानां गतिसहकारिकारणं कुत्र भणितमास्ते । तदुच्यते । “पुग्गलकरणा जीवा खंधा खलु काल करणादु' इत्युक्त श्रीकुन्दकृन्दाचार्यदेवैः पञ्चास्तिकायप्राभृते । अस्यार्थः कथ्यते । धर्मद्रव्ये विद्यमानेऽपि जीवानां कर्मनोकर्मपुद्गला गतेः सहकारिकारणं भवन्ति, अणुस्कन्धभेदभिन्नपुद्गलानां तु कालद्रव्यमित्यर्थः ॥२५॥
अथैकप्रदेशस्यापि पुढलपरमागोम्पनारेण कायत्वमुपदिशति ।
व्याख्या--"एयपदेसो वि अणू णाणाखंधप्पदेसदो होदि बहुदेसो" एकप्रदेशोऽपि पुगनपरमाणुन:नाम्कन्धम्पबहुप्रदेशतः सकाशाद्वहुप्रदेशो भवति । "उवयारा" उपचाराद् व्यवहारनयात् “तेण य काो भणंति सव्वण्हु" तेन कारणेन कायमिति सर्वज्ञा भणन्तीति । तथाहि-यथायं परमात्मा शुद्धनिश्चयनयेन द्रव्यरूपेण शुद्धस्तथैकोऽप्यनादिकर्मबन्धवशास्निग्धरुक्षस्थानीयरागद्वेषाभ्यां परिणम्य नरनारकादिविभावपर्यायरूपेण व्यवहारेण बहुविधो भवति । तथा पुद्गलपरमाणुरपि स्वभावेनैकोऽपि शुद्धोऽपि रागद्वषस्थानीयबन्धयोग्यस्निग्धरूक्षगुणाभ्यां परिणम्य द्वनणुकादिम्कन्धरूपविभावपर्यायैर्वहुविधो बहुप्रदेशो भवति तेन कारणेन बहुप्रदेशलक्षणकायत्वकारणत्वादुपचारेण कायो भण्यते । अथ मत-यथा-पुगनपरमागोव्यरूपेणैकम्यापि द्वनणुकादिस्कन्धपर्यायरूपेण वहुप्रदेशरूपं कायत्वं जात तथा कालाणोरपि द्रव्येणैकस्यापि पर्यायेण कायत्वं भवतीति । तत्र परिहारः-स्निग्धरूक्षहेतुकस्य बन्धस्याभावान्न भवति । तदपि कस्मात् । स्निग्धरूक्षत्वं पुद्गलस्यैव धर्मो यतः कारणादिति । अणुत्वं पुद्गलसंज्ञा, कालस्याणुसंज्ञा कथमिति चेत् तत्रोत्तरम्-अणुशब्देन व्यवहारेण पुद्गला उच्यन्ते निश्चयेन तु वर्णादिगुणानां पूरणगलनयोगात्पुद्गला इति वस्तुवृत्या पुनरणुशब्दः सूक्ष्मवाचकः । तद्यथा परमेण प्रकणाणुः अणुकोऽर्थः सूक्ष्म इति व्युत्पत्त्या परमाणुः स च सूक्ष्मवाचकोऽणुशब्दो निर्विभागपुद्गलविवक्षायां पुन्लाणुवदिति । अविभागिकालद्रव्यविवक्षायां तु कालाणु कथयतीत्यर्थः ॥२६॥
अथ प्रदेशलक्षणमुपलक्षयति ।

Page #218

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२७ । २८
३१ व्याख्या । "जावदियं आयासं अविभागी पुग्गलाणुवर्द्ध त खु पदेसं जाणे" यावत्प्रमाणमाकाशमविभागिपुरलपरमाणुना विष्टब्धं व्याप्त तदाकाशं खु स्फुटं प्रदेशं जानीहि हे शिष्य । कथंभूतं "सव्वाणुट्ठाणदाणरिहं" सर्वाणूनां सर्वपरमाणूनां सूक्ष्मस्कन्धानां च स्थानदानस्यावकाशदानस्याह योग्य समर्थमिति । यत एवेत्थंभूतावगाहनशक्तिरस्त्याकाशस्य तत एवासंख्यातप्रदेशेऽपि लोके अनन्तानन्तजीवास्तेभ्योऽप्यनन्तगुणपुद्गला अवकाशं लभन्ते । तथा चोक्तं जीवपुलविषयेऽवकाशदानसामर्थ्यम् "एगणिगोदशरीरे जीवादव्वप्पमाणदोदिट्ठा । सिद्धेहि अणंतगुणा सव्वेण वितीदकालेण ।। १ ।। उग्गाढगाढणिचिदो पुग्गलकाए हि सव्बदो लोगो । सुहुमे हि बादरे हि य [ताणतेहि विविहेहि ।।" अथ मत मूर्तपुद्गलानां भेदो भवतु नास्ति विरोधः । अमूर्ताखण्डस्याकाशद्रव्यस्य कथं विभागकल्पनेति । तन्ना रागाद्युपाधिरहितस्वसंवेदनप्रत्यन्नभावनोत्पन्नसुग्यामृतरसास्वादनुप्रम्य मुनियुगलस्यावस्थानक्षत्रमेकमनेकं वा । यद्येकं तर्हि द्वयोरेकत्वं प्राप्नोति न च तथा । भिन्न चेत्तदा निर्विभागद्रव्यस्यापि विभागकल्पनमायात घटाकाशपटाकाशमित्यादिवदिति ॥२७॥ एवं सूत्रपञ्चकेन पञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः ।।
इति श्रीनेमिचन्द्रसैद्धान्तदेवविरचिते द्रव्यसंग्रहग्रन्थे नमस्कारादिसप्त__विंशतिगाथाभिरन्तराधिकारत्रयसमुदायन षड्द्रव्यपञ्चास्ति
_कायप्रतिपादकनामा प्रथमाधिकारः समाप्तः ॥ अतःपरं पूर्वोक्षद्रव्याणां चूलिकारूपेण विस्तरव्याख्यानं क्रियते । तद्यथापरिणामि-जीव-मुत्तं, सपदेसं एय-खेत्त-किरियाय । णिच्चं कारण-कत्ता, सव्वगदमिदरं हि यपवेसे ॥१॥ दुरिणय एयं एयं , पंच-त्तिय एय दुण्णि चउरो य । पंच य एयं एयं, एदेसं एय उत्तरं णेयं ॥२॥
व्याख्या । “परिणामि” इत्यादिव्याख्यानं क्रियते । परिणामपरिणामिनौ जीवपुद्गलौ स्वभावविभावपर्यायाभ्यां कृत्वा, शेषचत्वारि द्रव्याणि विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्मुख्यवृत्त्यापुनरपरिणामीनीति। "जीव” शुद्धनिश्चयनयेन विशुद्ध

Page #219

३२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२८ तानदर्शनम्यभावं शुद्धचैतन्यं प्राणशब्देनोच्यते तेन जीवतीति जीवः । व्यवहारनयेन पुनः कर्मोदयजनितद्रव्यभावरूपैश्चतुभि: प्राणैर्जीवति, जीविष्यति, जीवितपूर्वो वा जीवः । पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणि पुनरजीवरूपाणि । "मुत्तं" शुद्धात्मनो विलक्षणस्पर्शरसगन्धवर्णवती मूर्तिरुच्यते, तत्सद्भावान्मूतः पुद्गलः । जीवद्रव्य पुनरनुपचरितासद्भूतव्यवहारेण मूर्तमपि शुद्धनिश्चयनयेनामूर्त्तम्, धर्माधर्माकाशकालाचाणि चामूर्त्तानि । “सपदेसं" लोकमात्रप्रमितासंख्येयप्रदेशलक्षणं जीवद्रव्यमादिं कृत्वा पञ्चद्रव्याणि पञ्चास्तिकायसंज्ञानि सप्रदेशानि । कालद्रव्यं पुनर्वहुप्रदेशत्वलनणकायत्वाभावादप्रदेशम् । “एय” द्रव्यार्थिकनयेन धर्माधर्माकाशद्रव्याण्येकानि भवन्ति । जीवपुद्गलकालद्रव्याणि पुनरनेकानि भवन्ति । “खेत्त' सर्वव्याणामवकाशदानमामर्थ्यान् क्षेत्रमाकाशमेकम् । शेषपञ्चद्रव्याण्यक्षेत्राणि । “किरियाय” क्षेत्रात्क्षेत्रान्तरगमनरूपा परिस्पन्दवती चलनवती क्रिया सा विद्यते ययोस्तो क्रियावन्तौ जीवपुद्गलौ । धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि पुनर्निष्क्रियाणि । “णिचं'' धर्माधर्माकाशकालद्रव्याणि यद्यप्यर्थपर्यायत्वेनानित्यानि, तथापि मुख्यवृत्त्या विभावव्यञ्जनपर्यायाभावान्नित्यानि, द्रव्यार्थिकनयेन च जीवपुद्गलद्रव्ये पुनर्यद्यपि द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नित्ये तथाप्यगुरुलघुपरिणनिम्वरूपस्वभावपर्यायापेक्षया विभावव्यञ्जनप
यापेक्षया चानित्ये । “कारण' पुन्नधर्मावर्गाकाशकानवारि व्यवहारनयेन जीवस्य शरीरवाइ मनःप्राणापानादिगनिस्थित्यवगाव नाकार्याणि कुर्वन्तीति कारणानि भवन्ति । जीवद्रव्यं पुनर्यद्यपि गुरुशिष्यादिरूपेण परस्परोपग्रहं करोति तयापि पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणां किमपि न करोतीत्यकारणम् । “कत्ता'' शुद्धपरिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन यद्यपि बन्धमोक्षद्रव्यभावरूपपुण्यपापघटपटादीनामकर्ता जीवनयावशुद्धनिश्रयेन शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणत: सन् पुण्यपापबन्धयोः कर्ता फलभोक्ता भवति । विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मद्रव्यस्य सम्यकश्रद्धानज्ञानुष्ठानरूपेण शुद्धोपयोगेन तु परिणतः सन् मोक्षस्यापि कर्ता तत्फलभोक्ता चेति । शुभाशुभशुद्धपरिणामानां परिणमनमेव कर्तृत्वं सर्वत्र ज्ञातव्यमिति । पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणां च स्वकीयस्वकीयपरिणामेन परिणमनमेव कर्तृत्वम् । वस्तुवृत्त्या पुनः पुण्यपापादिरूपेणाकर्तृत्वमेव । "सवंग" लोकालोकव्याप्त्यपेक्षया सर्वगतमाकाशं भण्यते । लोकव्याप्त्य

Page #220

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२८
३३ पेक्षया धर्माधौ च । जीवद्रव्य पुनरेकजीवापेक्षया लोकपूरणावस्थां विहायासवगतं, नानाजीवापेक्षया सर्वगतमेव भवति, पुद्गलद्रव्य पुनर्लोकरूपमहास्कन्धापेक्षया सर्वगतं, शेष पुद्गलापेक्षया सर्वगतं न भवति, कालद्रव्यं पुनरेककालाणुद्रव्यापेक्षया सर्वगतं न भवति, लोकप्रदेशप्रमाणनानाकालाणुविवक्षया लोके सर्वगतं भवति । "इदरंहि यपवेसे" यद्यपि सर्वद्रव्याणि व्यवहारेणैकक्षेत्रावगाहेनान्योन्यप्रवेशेन तिष्ठन्ति तथापि निश्चयनयेन चेतनादिस्वकीयस्वरूपं न त्यजन्तीति । अत्र षड द्रव्येषु मध्ये वीतरागचिदानन्दैकादिगुणस्वभाव शुभाशुभमभावचनकायव्यापार रहितं निजशुद्धात्मद्रव्यमेवोपादेयमिति भावार्थः ।। ___अत ऊर्द्ध वं पुनरपि षड्व्याणां मध्ये हेयोपादेयस्वरूपं विशेषेण विचारयति । तत्र शुद्धनिश्चयनयेन शक्तिरूपेण शुद्धबुद्धकस्वभावत्वात्सर्वे जीवा उपादेया भवन्ति । व्यक्तिरूपेण पुनः पञ्चपरमेष्ठिन एव । तत्राप्यर्हत्सिद्धद्वयमेव । तत्रापि निश्चयेन सिद्ध एव । परमनिश्चयेन तु भोगाकाङ्क्षादिरूपसमस्तविकल्पजालरहितपरमसमाधिकाले सिद्धसदृशः स्वशुद्धात्मैवोपादेय: शेषद्रव्याणि हेयानीति तात्पर्यम् । शुद्धबुद्धकस्वभाव इति कोऽर्थः ? मिथ्यात्वरागादिसमस्तविभावरहितत्वेन शुद्ध इत्युच्यते केवलज्ञानादानन्तगुणसहितत्वाद्धः । इति शुद्धबुद्धैकलक्षणं सर्वत्र ज्ञातव्यम् । इति षड्द्रव्यचूलिका समाप्ता । चूलिकाशब्दार्थः कथ्यते-चूलिका विशेषव्याख्यानम् , अथवा उक्तानुक्तव्याख्यानम् , उक्तानुक्तसंकीर्णव्याख्यानं चेति ॥ ____ अतः परं जीवपुगन्तपर्यावरूपाणामानवादिममपदार्थानामेकादशनायापर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तत्रादौ "पासवबंधण” इत्याग्रधिकारसूत्रगाथैका, तदनन्तरमास्रवपदार्थव्याख्यानरूपेण "प्रासबदि जेण" इत्यादि गाथात्रयं, ततःपरं बन्धव्याख्यानकथनेन “वज्झदि कम्म” इति प्रभृतिगाथाद्वयं, ततोऽपि संवरकथनरूपेण "चेदणपरिणामो” इत्यादि सूत्रद्वय, ततश्च निर्जराप्रतिपादनरूपेण “जह कालेण तवेण य” इति प्रभृतिसूत्रमेकं, तदनन्तरं मोक्षस्वरूपकथनेन “सव्वस्स कम्मणो" इत्यादि सूत्रमेकं, ततश्च पुण्यपापद्वयकथनेन "सुहासुह" इत्यादि सूत्रमेकं चेत्येकादशगाथाभिः स्थलसप्तकसमुदायेन द्वितीयाधिकारे समुदायपातनिका ।
अत्राह शिष्यः यद्येकान्तेन जीवाजीवौ परिणामिनौ भवतस्तदा संयोग

Page #221

३४
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - २८
पर्यायरूप एक एव पदार्थ:, यदि पुनरेकान्तेनापरिणामिनौ भवतस्तदा जीवा - जीवद्रव्यरूपौ द्वावेव पदार्थों, तत श्रास्रवादि सप्तपदार्थाः कथं घटत इति । तत्रोत्तरं ——— कथंचित्परिणामित्वाद् घटन्ते । कथंचित्परिणामित्वमिति कोऽर्थः ? यथा स्फटिकनविशेषो यद्यपि स्वभावेन निर्मलस्तथापि जपापुष्पाशुपाधिजनितंपर्यायान्तरपरिणति ं गृह्णाति । यद्यप्युपाधिं गृह्णाति तथापि निश्चयेन शुद्धस्वभावं न त्यजति तथा जीवोऽपि यद्यपि शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन सहजशुद्धचिदानन्दैकस्वभावस्तथाप्यनादिकर्मबन्धपर्यायवशेन रागादिपरद्रव्योपाधिपर्यायं गृह्णाति । यद्यपि परपर्यायेण परिणमति तथापि निश्वयेन शुद्धस्वरूपं न त्यजति । पुनलोऽपि तथेति । परस्परसापेक्षत्वं कथंचित्परिणामित्वशब्दस्यार्थः । एवं कथंचित्परिणामित्वे सति जीवपुलसंयोगपरिणतिनिरृत्तत्वादान्यवादिपदार्था घटते । ते च जीवाजीपाम्यां सह नव भवन्ति तत एव नव पदार्थाः । पुण्यपापपदार्थद्वयस्याभेदनयेन कृत्वा 'पुण्यपापयोर्वन्धपदार्थस्य वा मध्ये अन्तर्भावविवचया सप्ततत्त्वानि भयन्ते । हे भगवन्, यद्यपि कथंचित्परिणामित्वबलेन भेदप्रधानपर्यायार्थिकनयेन नवपदार्थाः सप्ततत्त्वानि वा सिद्धानि तथापि तैः किं प्रयोजनम् । यथैवाभेदनयेन पुण्यपापपदार्थद्र्यस्यान्तर्भावा जातस्तथैव विशेषाभेदनयविवक्षायामास्रवादिपदार्थानामपि जीवाजीवद्वयमध्येऽन्तर्भावे कृते जीवाजीवौ द्वावेव पदार्थाविति । तत्र परिहारः – हेयोपादेवननपरिज्ञानप्रयोजनार्थमाश्रवादिपदार्थाः व्याख्येया भवन्ति । तदेव कथयति ——- उपादेयतत्त्वमक्षयानन्तसुखं, तस्य कारण मोक्षो, मोक्षस्य कारण' संवरनिर्जराद्वयं, तस्य कारणं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्त्वसम्यक् श्रद्धानज्ञानानुचरणलक्षणं निश्चयरत्नत्रयस्वरूपं, तत्साधकं व्यवहाररत्नत्रयरूपं चेति । इदानों हेयतत्त्वं कथ्यते — प्राकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं निश्चयेनेन्द्रियसुखं च यतत्त्वम् । तस्य कारणं संसारः, संसारकारणमात्रत्रबंधपदार्थद्वयं, तस्य कारणं पूर्वोक्तव्यवहारनिश्चयरत्नत्रयाद्विलक्षणं मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रत्रयमिति । एवं हेयोपादेयतत्त्वव्याख्याने कृते सति सप्ततत्त्वनवपदार्थाः स्वयमेव सिद्धाः ।
इदानीं कस्य पदार्थस्य कः कर्त्तेति कथ्यते - निजनिरञ्जन शुद्धात्मभावनात्पन्नपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादपराङ्मुखो बहिरात्मा भण्यते । स

Page #222

३५
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२८ चाववन्धपापपदार्थत्रयस्य कर्ता भवति । क्वापि काले पुनर्मन्दमिथ्यात्वमन्दकषायोदयं सति भोगाकाङ क्षादिनिदानबन्धन भाविकाले पापानुबन्धिपुण्यपदार्थस्यापि कर्ता भवति । यस्तु पूर्वोक्तबहिरात्मनो विलक्षण: सम्यग्दृष्टिः स संवरनिर्जरामोक्षपदार्थत्रयस्य कर्ता भवति । रानादिविभावरहिनपरममामायिक यदा स्थातु समर्थो न भवति तदा विषयकषायोत्पन्नदुनिवञ्चनार्थ संसारस्थितिच्छेदं कुर्वन् पुण्यानुवन्धितीर्थकरनामप्रकृत्यादिविशिष्टपुण्यपदार्थस्य कर्ता भवति । कर्तृत्वविषय नयविभागः कथ्यते । मिथ्यादृष्टेर्जीवस्य पुद्गलद्रव्यपर्यायरूपाणामास्रवबन्धपुण्यपापपदार्थानां कर्तृत्वमनुपचरितासातव्यवहारण, जीवभावपर्यायरूपाणां पुनरशुद्धनिश्चयनयनेति । सम्यग्दृष्टेस्तु संवरनिर्जरामोक्षपदार्थानां द्रव्यरूपाणां यत्क त्वं तदप्यनुचरितासद्भूतव्यवहारण, जीवभावपर्यायरूपाणां तु विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयनयनेति । परमशुद्धनिश्चयन तु "ण वि उप्पज्जइ, ण विमरइ, बंधु न मोक्खु करेइ। जिउ परमच्छे जोइया, जिणवरु एम भणेइ इति ।” वचनाद्वन्धमोक्षौ न स्तः । स च पूर्वोक्तविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चय आगमभाषया कि भण्यते--स्वशुद्धात्मसम्यकश्रद्धानज्ञानानुचरणरूपेण भविष्यतीति भव्यः, एवंभूतस्य भब्यत्वसंज्ञस्य पारिणामिकभावस्य संबन्धिनी व्यक्तिर्भण्यते। अध्यात्मभाषया पुन यशनिम्पद्धपानिमामिकभावविषये भावना भण्यते, पर्यायनामान्तरेण निर्विकल्पसमाधि शुद्धोपोगादिकं वेति । यत एव भावना मुक्तिकारण तत एव शुद्धपारिणामिकभावो ध्येयरूपो भवति ध्यानभावनारूपो न भवति । कस्मादिति चेत्-ध्यानभावनापर्यायो विनश्वरः स च द्रव्यरूपत्वादविनश्वर इति । इदमत्र तात्पर्य-मिथ्यात्वरागादिविकल्पजालरहितनिजशुदात्मभावनोत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखसंवित्तिरूपा च भावना मुक्तिकारण भवति । तां च कोऽपि जनः केनापि पर्यायनामान्तरेण भणतीति । एवं पूर्वानप्रकारेणानेकान्तब्याख्यानेनानवबन्धपुण्यपापपदार्थाः जीवपुद्गलसंयोगपरिणामरूपविभावपर्यायेणोत्पद्यन्ते । संवरनिर्जरामोक्षपदार्थाः पुनर्जीवपुद्गलसंयोगपरिणामविनाशोत्पन्नेन विवक्षितस्वभावपर्यायेणेति स्थितम् ॥
तद्यथा
व्याख्या । "आसव" निरास्रवस्वसंवित्तिविलक्षणशुभाशुभपरिणामेन शुभाशुभकर्मागमनमास्रवः । "बंधण" वन्धातीतशुद्धात्मोपलम्भभावनाच्युत

Page #223

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-२८।२६ । ३० जीवस्य कर्मप्रदेशैः सह संश्लेषो बन्धः । “संवर" कर्मास्रवनिरोधसमर्थस्वसंवित्तिपरिणतजीवस्य शुभाशुभकर्मागमनसंवरणं संवरः । “णिजर" शुद्धोपयोगभावनासामर्थ्येन नीरसीभूतकर्मपुद्गलानामेकदेशगलनं निर्जरा । "मोक्खा" जीवपुद्गलसंश्लेषरूपबन्धस्य विघटने समर्थः स्वशुद्धात्मोपलब्धिपरिणामो मोक्ष इति । “सपुण्णपावा जे" पुण्यपापसहिता ये "ते वि समासेण पभणामो” यथा जीवाजीवपदार्थों व्याख्याता पूर्व तथा तानप्यास्रवादिपदार्थान् समासेन संक्षेपेण प्रभणामो वयं, ते च कथंभूताः “जीवाजीवविसेसा" जीवाजीवविशेषाः । विशेषा इत्यस्य कोऽर्थः पर्यायाः । चैतन्या अशुअपरिगाभा जीवन्ध, अचेतनाः कर्मपुद्गलपर्याया अजीवस्येत्यर्थः । एवमधिकारसूत्रगाथा गता ॥२८॥
अथ गाथात्रयेणास्रवव्याख्यानं क्रियते, तत्रादौ भावास्रवद्रव्यास्रवस्वरूपं सूचयति । ___ व्याख्या। "आसवदि जेण कम्मं परिणामेणप्पणो स विण्णेओ भावासवो' आस्रवति कर्म येन परिणामेनात्मनः स विज्ञेयो भावात्रवः । कर्मास्रवनिर्मूलनसमर्घशुद्धात्मभावनाप्रतिपक्षभूनेन येन परिणामेनास्रवति कर्म कस्यात्मनः स्वस्य स परिणामो भावास्रवो विज्ञेयः। स च कथंभूतः “जिणुत्तो" जिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तः । “कम्मासवणं परो होदि" कर्मास्रवणं परो भवति ज्ञानावरणादिव्यकर्मणामास्रवणमागमनं परः, पर इति कोऽर्थः-भावानवादन्यो भिन्नो भावास्रव निमित्तेन तैलमृक्षितानां भून्निनमागम इव द्रव्यास्रवो भवतीति । ननु "आस्रवति येन कर्म" तेनैव पदेन द्रव्यास्रवो लब्धः, पुनरपि कर्मास्रवणं परो भवतीति द्रव्यास्रवव्याख्यानं किमर्थमिति यदुक्तं त्वया तन्न । येन परिणामेन किं भवति आस्रवति कर्म तत्परिणामस्य सामर्थ्य दर्शितं न च द्रव्यास्रवव्याख्यानमिति भावार्थः ॥२६॥
अथ भावास्रवस्वरूपं विशेषेण कथयति ।
व्याख्या । "मिच्छत्ताविरदिपमादजोगकोहादो" मिथ्यात्वाविरतिप्रमादयोगक्रोधादयः । अभ्यन्तरे वीतरागनिजात्मतत्त्वानुभूतिरुचिविषये विपरीताभिनिवेशजनकं बहिर्विषये तु, परकीयशुद्धात्मतत्त्वप्रभृतिसमस्तद्रव्येषु विपरीताभिनिवेशोत्पादकं च मिथ्यात्वं भण्यते । अभ्यन्तरे निजपरमात्मस्वरूपभाव

Page #224

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३० । ३१
नोत्पन्नपरमसुखामृतरतिविलक्षणा बहिर्विषये पुनखतरूपाचेत्यविरतिः । अभ्यन्तरे निष्प्रमादशुद्धात्मानुभूतिचलनरूप: बहिर्विषये तु मूलोत्तरगुणमलजनकश्चेति प्रमादः । निश्चयेन निष्क्रियस्यापि परमत्मानो व्यवहारेण वीर्यान्तरायक्षयोपशमोत्पन्नो मनोवचनकायवर्गणावलम्बन: कर्मादानहेतुभूत आत्मप्रदेशपरिस्पन्दो योग इत्युच्यते । अभ्यन्तरे परमोपशममूर्त्तिकेवलज्ञानाद्यनन्तगुणस्वभावपरमात्मस्वरूपक्षोभकारकः बहिर्विषये तु परेषां संबन्धित्वेन क्रूरत्वाद्यावेशरूपाः क्रोधादयश्चेत्युक्तलक्षणाः पञ्चास्रवाः "अथ' अथो "विण्णेया" विज्ञेया ज्ञातव्याः । कतिभेदास्ते “पण पण पणदश तिय चदु कमसा भेदा दु" पञ्चपञ्चपञ्चदशत्रिचतुर्भेदाः क्रमशो भवन्ति पुनः । तथाहि “एयंत वुद्धदरसी विवरीओ बंभतावसो विणओ । इंदो विय संसइदो मक्कडिओ चैव अण्णाणी इति गाथाकथितलक्षणं पञ्चविधं मिथ्यात्वम् । हिंसानृतस्ते'याब्रह्मपरिग्रहाकाङ्क्षारूपेणाविरतिरपि पञ्चविधा । अथवा मनःसहितपञ्चेन्द्रियप्रवृत्तिपृथिव्यादिषटकायविराधनाभेदेन द्वादशविधा । “विकहा तहय कसाया इंदिय णिहाय तहय पणयो य। चदु चदु पणमेगेगं हुंति पमादाहु पण्णरसा ।" इति गाथाकथितक्रमेण पञ्चदश प्रमादाः । मनोवचनकायव्यापारभेदेन त्रिविधा योगः, विस्तारेण पञ्चदशभेदो वा। क्रोधमानमायालोभभेदेन कषायाश्चत्वारः, कषायनोकषायभेदेन पञ्चविंशतिविधा वा। एते सर्वे भेदा:कस्य संबन्धिनः “पुव्वस्स" पूर्वसूत्रोदितभावानवस्येत्यर्थः ॥३०॥
अथ द्रव्यास्रवस्वरूपमुद्योतयति ।
व्याख्या । “णाणावरणादीणं" सहजशुद्धकेवलज्ञानमभेदेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणाधारभूतं ज्ञानशब्दवाच्यं परमात्मानं वा आवृणोतीति ज्ञानावरणं, तदादिर्येषां तानि ज्ञानावरणादीनि तेषां ज्ञानावरणादीनां "जोग्गं" योग्यं “जं पुग्गलं समासवदि" स्नेहाभ्यक्तशरीराणां धूलिरेणुसमागम इव निष्कषायशुद्धात्मसंवित्तिच्युतजीवानां कर्मवर्गणारूपं यत्पुद्गलद्रव्यं समास्रवति “दव्वासवी स णेो" द्रव्यास्रवः स विज्ञेयः । "अणेयभेो" स च ज्ञानदर्शनावरणीयवेदनीयमोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायसंज्ञानामष्टमूलप्रकृतीनां भेदेन, तथैव "पण णव दु अट्ठबीसा चउ तियणवदीय दोण्णि पंचेव। बावण्णहीण बियसयपयडिविणासेण होति ते सिद्धा।” इति गाथाकथितक्रमेणाष्टचत्वारिंशद

Page #225

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ३१ । ३२ । ३३
धिकशतसंख्याप्रमितेात्तरप्रकृतिभेदेन तथा चासंख्येयलोकप्रमितपृथिवीकायनामकर्माद्युत्तरोत्तरप्रकृतिरूपेणानेकभेद इति “जिणक्खादो” जिनख्यातो जिनप्रणीत इत्यर्थः ||३१|| एवमात्रवव्याख्यानगाथात्रयेण प्रथमस्थलं गतम् ।
अतःपरं सूत्रद्वयेन बन्धव्याख्यानं क्रियते । तत्रादौ गाथापूर्वार्धेन भावधत्तरार्धेन तु द्रव्यबन्धस्वरूपमावेदयति ।
व्याख्या । "बदि कम्मं जेण दु चेदणभावेण भावबंधो सो" बध्यते कर्म येन चेतनभावेन स भावबन्धो भवति । समस्त कर्मबन्धविध्वंसनसमर्थाखण्डैकप्रत्यक्षप्रतिभासमयपरमचैतन्यविलासलक्षणज्ञानगुणस्य, प्रभेदनयेनानन्तज्ञानादिगुणाधारभूतपरमात्मना वा संबन्धिनी या तु निर्मलानुभूतिस्तद्विपक्षभूतेन मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपेण वाऽशुद्धचेतनभावेन परिणामेन बध्यते ज्ञानावरणादि कर्म येन भावेन स भाववन्धो भण्यते । “कम्मादपदे साणं अण्णोण्णपवेसणं इदरो” कर्मात्मप्रदेशानामन्योन्य प्रवेशनमितरः । तेनैव भाव - बन्धनिमित्तेन कर्मदेशानामानन्देशानां च क्षीरनीरवदन्योन्यं प्रवेशनं संश्लेषो द्रव्यबन्ध इति ||३२||
अथ तस्यैव बन्धस्य गाथापूर्वार्धेन प्रकृतिबन्धादिभेदचतुष्टयं कथयति, उत्तरार्धेन तु प्रकृतिबन्धादीनां कारणं चेति ।
३८
व्याख्या । “पयडिट्ठिदिप्रणुभागप्पदेसभेदा दु चदुबिधा बंधा" प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदाच्चतुर्विधो बन्धो भवति । तथाहि ज्ञानावरणीयम्ध कर्मणः का प्रकृतिः १ देवतामुखवस्त्रमिव ज्ञानप्रच्छादनता । दर्शनावरणीयस्य का प्रकृतिः । राजदर्शनप्रनिपेधकप्रतीहारबद्दर्शनप्रच्छादनता । सातासात वेदनीयस्य का प्रकृतिः ? मधुलिप्तखङ्गधारास्वादनवदल्प सुखबहुदुः खात्पादकता । मोहनीयस्य का प्रकृतिः ? मद्यपानद्धेयोपादेयविचारविकलता | आयुः कर्मणः का प्रकृति: ? निगडवद्गत्यन्तरगमननिवारणता । नामकर्मणः का प्रकृतिः ? चित्रकारपुरुषवन्नानारूपकरणता । गोत्रकर्मण: का प्रकृति: ? गुरुलघुभाजनकारककुम्भकारवदुच्चनीचगोत्रकरणता । अन्तरायकर्मणः का प्रकृतिः ? भाण्डागारिकवद्दानादिविघ्नकरणतेति । तथाचोक्तं- 'पडपडिहारसिमज्जाह डि चित्त कुलालभंडयारीणं । जह एदेसिं भावा तहविह कम्मा मुणैयव्वा । " इति दृष्टान्ताष्टकेन प्रकृतिबन्धा ज्ञातव्यः ॥ प्रजागोमहिष्यादिदुग्धानां प्रहरद्वयादिस्वकीयमधुररसावस्थान

Page #226

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३३ । ३४ पर्यन्तं यथा स्थिति ण्यते तथा जीवप्रदेशेष्वपि यावत्कालं कर्मसम्बन्धेन स्थितिस्तावत्कालं स्थितिबन्धो ज्ञातव्यः । यथा च तेषामेव दुग्धानां तारतम्येन रसगतशक्तिविशेषोऽनुभागो भण्यते तथा जीवप्रदेशस्थितकर्मस्कन्धानामपि सुखदुःखदानसमर्थशक्तिविशेषोऽनुभागबन्धो विज्ञेयः । सा च घातिकर्मसम्बन्धिनी शक्तिलतादार्वस्थिपाषाणभेदेन चतुर्धा । तथैवाशुभाघातिकर्मसम्बन्धिनी निम्बकाज्जीरविषहालाहलरूपेण । शुभाघातिकर्मसम्बन्धिनी पुनर्गुडखण्डशर्करामृतरूपेण चतुर्धा भवति । एकैकात्मप्रदेशे सिद्धानन्तैकभागसंख्या अभव्यानन्तगुणप्रमिता अनन्तानन्तपरमाणवः प्रतिक्षणवन्धमायान्तीति प्रदेशबन्धः । इदानी बन्धकारणं कथ्यते । “जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो होति ।" योगात्प्रकृतिप्रदेशौ स्थित्यनुभागो कषायतो भवत इति । तथाहि निश्चयेन निष्क्रियाणामपि शुद्धात्मप्रदेशानां व्यवहारेण परिस्पन्दनहेतुर्योगः, तस्मात्प्रकृतिप्रदेशबन्धद्वयं भवति। निर्दोषपरमात्मभावनाप्रतिबन्धकक्रोधादिकषायोदयात् स्थित्यनुभागबन्धद्वयं भवतीति। आस्रवे बन्धे च मिथ्यात्वाविरत्यादिकारणानि समानानि को विशेष इति चेत् नैवं प्रथमक्षणे कर्मस्कन्धानामागमनमास्रवः, आगमनानन्तरं द्वितीयक्षणादौ जीवप्रदेशेष्ववस्थानं बन्ध इति भेदः । यत एव योगकषायाद्वन्धचतुष्टयं भवति तत एव बन्धविनाशार्थ योगकषायत्यागेन निजशुद्धात्मनि भावना कर्त्तव्येति तात्पर्यम् ॥३३॥ एवं बन्धव्याख्यानेन सूत्रद्वयेन द्वितीय स्थलं गतम् ।
अत ऊर्ध्व गाथाद्वयेन संवरपदार्थः कथ्यते । तत्र प्रथमगाथायां भावसंवरद्रव्यसंवरस्वरूपं निरूपयति ।
व्याख्या। "चेदणपरिणामो जो कम्मस्सासवणिरोहणे हेऊ सो भावसंवरो खलु" चेतनपरिणामो यः कथंभूतः कर्मास्रवनिरोधने हेतुः स भावसंवरो भवति खलु निश्चयेन । “दव्वासवरोहणे अण्णो” द्रव्यकर्मास्रवनिरोधने सत्यन्यो द्रव्यसंवर इति । तद्यथा-निश्चयेन स्वतः सिद्धत्वात्परकारणनिरपेक्ष:, स चैवाविनश्वरत्वान्नित्यः परमोद्योतस्वभावत्वात्स्वपरप्रकाशनसमर्थः, अनाद्यनन्तत्वादादिमध्यान्तमुक्त:, दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ क्षारूपनिदानबन्धादिसमस्तरागादिविभावमलरहितत्वादत्यन्तनिर्मलः, परमचैतन्यविलासलक्षणत्वाच्चिदुच्छलननिर्भरः, स्वाभाविकपरमानन्दैकलक्षणत्वात्परमसुखमूर्तिः, निरास्रवसहज

Page #227

द्रव्यसंग्रहवृत्ति: । गाथा-३४ स्वभावत्वात्सर्वकर्मसंवरहेतुरित्युक्तलक्षण: परमात्मा तत्स्वभावेनात्पन्नो योऽसौ शुद्धचेतनपरिणामः स भावसंवरो भवति । यस्तु भावसंवरात्कारणभूतादुत्पन्नः कार्यभूतो नवतरद्रव्यकर्मागमनाभावः स द्रव्यसंवर इत्यर्थः ।। ___ अथ संवरविषयनयविभागः कथ्यते । तथा हि मिथ्यादृष्टादिक्षीणकषाग्यपर्यन्ननुपर्चपरि मन्दत्वात्तारतम्येन तावदशुद्धनिश्चयो वर्त्तते । तस्य मध्ये पुनर्गुणस्थानभेदेन शुभाशुभशुद्धानुष्ठानरूपयोगत्रयव्यापारस्तिष्ठति। तदुच्यतेमिश्यानटिनामानिमित्रगुगल्याने पर्चपनि मन्दत्वेनाशुभोपयोगो वर्तते, मोजाना काकानांगो पारम्पर्येण शुद्धोपयोगसाधक उपयुपरि तारतम्येन शुभोपयोगी वर्त्तते, तदनन्तरमप्रमत्तादिक्षीणकषायपर्यन्तं जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदेन विवक्षिनैकदेशशुद्धनयरूपशुद्धोपयोगी वर्त्तते, तत्रैवं मिथ्यादृष्टिगुणस्थाने संवरो नास्ति, सामादनादिगुणस्थानेषु “सोलसपणवीसणभं दसचउछक्केक्कबंधवो छिन्ना। दुगतीसचदुरपुचे पणमोलहजोगियो एक्को॥" इति बन्धविच्छेदविभडीकधितक्रमणोप परि प्रकर्षेण संवरो ज्ञातव्य इति । अशुद्धनिश्चयमध्ये मिथ्यादृष्टयादिगुणस्थानेषूपयोगत्रयं व्याख्यातं, तत्राशुद्धनिश्चये शुद्धोपयोगः कथं घटत इति चेत्तत्रोत्तरं-शुद्धोपयोगे शुद्धबुद्धैकस्वभावो निजात्मा ध्येयस्तिष्ठति तेन कारणेन शुद्धध्येयत्वाच्छुद्धावलम्बनत्वाच्छुद्धात्मस्वरूपसाधकत्वाच्च शुद्धोपयोगी घटते। स च संवरशब्दवाच्यः शुद्धोपयोगः संमारकारणभूननियान्वगगागदपर्याचदशुद्धो न भवति तथैव फलभूतकेवलज्ञानलक्षणशुद्धपर्यायवत् शुद्धोऽपि न भवति किन्तु ताभ्यामशुद्धशुद्धपर्यायाभ्यां विलक्षणं शुद्धात्मानुभूतिम्पनिश्चयरत्नत्रयात्मकं मोनकारणमेकदेशव्यनिरूपमेकदेशनिरावरणं च तृतीयमवस्थान्तरं भण्यते । ___ कश्चिदाह-केवलज्ञानं सकलनिरावरणं शुद्धं तस्य कारणेनापि सकलनिरावरणेन शुद्धेन भाव्यम् , उपादानकारणसदृशं कार्य भवतीति वचनात् । तत्रोत्तरं दीयते—युक्तमुक्तं भवता परं किन्तूपादानकारणमपि पोडशवर्णिकासुवर्णकार्यस्याधस्तनवर्णिकोपादानकारणवन्, मृन्मयकलशकार्यस्य मृत्पिण्डस्थासकोशकुशूलोपादानकारणवदिति च कार्यादेकदेशेन भिन्नं भवति । यदि पुनरेकान्तेनोपादानकारणस्य कार्येण सहाभेदो भेदो वा भवति तर्हि पूर्वोक्तसुवर्णमृत्तिकादृष्टान्तद्वयवत्कार्यकारणभावो न घटते ततः किं सिर्द्ध-एकदेशेन निरावर

Page #228

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३४। ३५
४१ णत्वेन क्षायोपशमिकज्ञानलक्षणमेकदेशव्यक्तिरूपं विवक्षितैकदेशे शुद्धनयेन संवरशब्दवाच्यं शुद्धोपयोगस्वरूपं मुक्तिकारणं भवति । यच्च लब्ध्यपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदजीवे नित्योद्घाटं निरावरणं ज्ञानं श्रूयते तदपि सूक्ष्मनिगोदसर्वजघन्यक्षयोपशमापेक्षया निरावरणं न च सर्वथा । कस्मादिति चेन्–तदावरणे जीवाभावः प्राप्नोति । वस्तुत उपरितनक्षायोपशमिकज्ञानापेक्षया केवलज्ञानापेक्षया च तदपि सावरणं संसारिणां क्षायिकज्ञानाभावाच्च क्षायोपशमिकमेव । यदि पुनर्लोचनपटलस्यैकदेशनिरावरणवत्केवलज्ञानांशरूपं भवति तर्हि तेनैकदेशेनापि लोकालोकप्रत्यक्षतां प्राप्नोति न च तथा दृश्यते । किन्तु प्रचुरमेघप्रच्छादितादित्यबिम्बवन्निविडलोचनपटलवद्वा स्तोकं प्रकाशयतीत्यर्थः ॥ ___ अथ क्षयोपशमलक्षणं कथ्यते । सर्वप्रकारेणात्मगुणप्रच्छादिकाः कर्मशक्तयः सर्वघातिस्पर्द्धकानि भण्यन्ते, विवक्षितैकदेशेनात्मगुणप्रच्छादिकाः शक्तयो देशघातिस्पर्धकानि भण्यन्ते, सर्वघातिस्पर्द्धकानामुदयाभाव एव क्षयस्तेषामेवास्तित्वमुपशम उच्यते सर्वघात्युदयाभावलक्षणक्षयेण सहित उपशमः तेषामेकदेशघातिस्पर्द्धकानामुदयश्चेति समुदायेन क्षयोपशमो भण्यते । क्षयोपशमे भवः क्षायोपशमिको भावः । अथवा देशघातिस्पर्द्धकोदये सति जीव एकदेशेन ज्ञानादिगुणं लभते यत्र स क्षायोपशमिको भावः । तेन किं सिद्धं-पूर्वोक्तसूक्ष्मनिगोदजीवे ज्ञानावरणीयदेशघातिस्पर्द्धकोदये सत्येकदेशेन ज्ञानगुणं लभ्यते तेन कारणेन तत् क्षायोपशमिकं ज्ञानं न च क्षायिकं कस्मादेकदेशोदयसद्भावादिति । अयमत्रार्थ:-यद्यपि पूर्वोक्तं शुद्धोपयोगलक्षणं क्षायोपशमिकं ज्ञानं मुक्तिकारणं भवति तथापि ध्यात्पुरुषेण यदेव सकलनिरावरणमखण्डैकसकलविमलकेवलज्ञानलक्षणं परमात्मस्वरूपं तदेवाहन च खण्डज्ञानरूप इति भावनीयम् । इति संवरतत्त्वव्याख्यानविषये नयविभागो ज्ञातव्य इति ॥ ३४ ॥
अथ संवरकारणभेदान् कथयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु कैः कृत्वा संवरो भवतीति पृष्ठे प्रत्युत्तरं ददातीति, पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति भगवान् । ___ व्याख्या । 'वदसमिदीगुत्तीओ' त्रतसमितिगुप्तय: "धम्माणुपिहा" धर्मस्तथैवानुप्रेक्षाः “परीसहजओ य” परीसहजयश्च "चारित्तं बहुभेयं” चारित्रं बहुभेदयुक्तं "णायव्वा भावसंवरविसेसा" एते सर्वे मिलिता भावसंवरविशेषा

Page #229

४२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५. भेदा ज्ञातव्याः । अथ विस्तर:-निश्चयेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजात्मतत्वभावनोत्पन्नसुखसुधास्वादबलेन समस्तशुभाशुभरागादिविकल्पनिवृत्ति'तम्, व्यवहारेण तत्साधकं हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाच्च यावज्जीवनिवृत्तिलक्षणं पञ्चविधं व्रतम् । निश्चयेनानन्तज्ञानादिम्वभावे निजात्मनि सम् सम्यक् समस्तरागादिविभावपरित्यागेन तल्लीनतच्चिन्तनतन्मयत्वेन अयनं गमनं परिणमनं समितिः, व्यवहारेण तद्बहिरङ्गसहकारिकारणभूताचारादिचरणग्रन्थोक्ता ईर्याभाषैषणादाननिक्षपोत्सर्गसंज्ञाः पञ्च समितयः । निश्चयेन सहजशुद्धात्मभावनालक्षणे गूढस्थाने संसारकारणरागादिभयात्स्वस्यात्मनो गोपनं प्रच्छादनं झम्पनं प्रवेशनं रक्षणं गुप्तिः, व्यवहारेण बहिरङ्गसाधनार्थ मनोवचनकायव्यापारनिरोधो गुप्तिः । निश्चयेन संसारे पतन्तमात्मानं धरतीति विशुद्धज्ञानदर्शनलनगनिनशुद्धात्मभावनात्मको धर्मः, व्यवहारेण तत्साधनार्थ देवेन्द्रनरेन्द्रादिवन्द्यपदे धरतीत्युत्तमक्षमामाईवार्जवसत्यशौचसंयमतपस्यागाकिञ्चन्यब्रह्मचर्यलक्षणो दशप्रकारो धर्मः। .. द्वादशानुप्रेक्षाः कथ्यन्ते-अध्रुवाशरणसंसारैकत्वान्यत्वशुचित्वास्रवसंवरनिर्जरा तोकबोधिदुर्लभधर्मानुचिन्तनमनुप्रेक्षाः । ताश्च कथ्यन्ते । तद्यथा-द्रव्यार्थिकनयेन टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेनाविनश्वरस्वभावनिजपरमात्मद्रव्यादन्यद् भिन्नं यज्जीवसंबन्धे अशुद्धनिश्चयनयेन रागादिविभावरूपं भावकर्म, अनुपमचरितासद्भू तव्यवहारेण द्रव्यकर्मनोकर्मरूपं च तथैव तत्स्वस्वामिभावसम्बन्धेन गृहीतं यच्चेतनं वनितादिकम् , अचेतनं सुवर्णादिकं तदुभयमिश्रं चेत्युक्तलक्षणं तत्समध्रु वमिति भावयितव्यम् । तद्भावनासहितपुरुषस्य तेषां वियोगेऽपि सत्युच्छिटेष्विव ममत्वं न भवति तत्र ममत्वाभावादविनश्वरनिजपरमात्मानमेव भेदाभेदरनत्रयभावनया भावयति, यादृशमविनश्वरमात्मानं भावयति नाहशमेवाक्षयानन्तसुखस्वभावं मुक्तात्मानं प्राप्नोति । इत्यध्रुवानुप्रेक्षा गता।
अथ निश्चयरत्नत्रयपरिणतं स्वशुद्धात्मद्रव्य तहिरङ्गमहकारिकारणभूतं पञ्चपरमेष्ठयाराधनञ्च शरणम् , तस्मादहिभूता ये देवेन्द्रचक्रवर्तिसुभटकोटिभटपुत्रादिचेतना गिरिदुर्गभूविवरमणिमन्त्राज्ञाप्रसादौषधादयः पुनरचेतनास्तदुभयात्मका मिश्राश्च मरणकालादौ महाटव्यां व्याघ्रगृहीतमृगबालस्यैव महासमुद्रे पोतच्युतपनिण इव शरणं न भवन्तीति विज्ञेयम् । तद्विज्ञाय भोगा

Page #230

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५
४३ कांक्षारूपनिदानबन्धादिनिरालम्बने स्वसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतसालम्वने स्वशुद्वात्मन्येवावलम्बनं कृत्वा भावनां करोति । यादृशं शरणभूतमात्मानं भावयति तादृशमेव सर्वकालशरणभूतं शरणागतवज्रपञ्जरसदृशं निजशुद्धात्मानं प्राप्नोति। इत्यशरणानुप्रेक्षा व्याख्याता ॥
अथ शुद्धात्मद्रव्यादितराणि सपूर्वापूर्वमिश्रपुद्गलद्रव्याणि ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मरूपेण शरीरपोपणार्थाशनपानादिपञ्चेन्द्रियविषयरूपेण चानन्तवारान् गृहीत्वा विमुक्तानीति द्रव्यसंसारः । स्वशुद्धात्मद्रव्यसंबन्धिसहजशुद्धलोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशेभ्यो भिन्ना ये लोकक्षेत्रप्रदेशास्तत्रैकैकं प्रदेशं व्याप्यानन्तवारान् यत्र न जातो न मृतोऽयं जीवः स कोऽपि प्रदेशो नास्तीति क्षेत्रसंसारः । शुद्धात्मानुभूतिरूपनिर्विकल्पसमाधिकालं विहाय प्रत्येकं दशकोटाकोटिसागरेण प्रमितोत्सर्पिण्यवपिण्यकैकसमये नानापरावर्तनकालेनानन्तवारानयं जीवो यत्र न जातो न मृतः स समयो नास्तीति कालसंसारः । अभेदरत्नत्रयात्मकसमाधिबलेन सिद्धगतौ स्वात्मोपलब्धिलक्षणसिद्धपर्यायरूपेण याऽसावुत्पादो भवस्तं विहाय नारकतिर्यङ मनुष्यभवेषु तथैव देवभवेषु च निश्चयरत्नत्रयभावनारहितभोगाकांक्षानिदानपूर्वकद्रव्यतपश्चरणरूपजिनदीक्षाबलेन नवग्रैवेयकपर्यन्तं "सक्को सक्कमहिस्सी दक्खिणइंदा य लोयवाला य । लोयंतिया य देवा तच्छ चुदा णिव्वुदिं जंति ॥” इति गाघाकधित पदानि तथागमनिषिद्धान्यन्यपदानि च त्यक्त्वा भवविध्वंसकनिजशुद्धात्मभावनारहितो भवोत्पादकमिथ्यात्वरागादिभावनासहितश्च सन्नयं जीवोऽनन्तवारान् जीवितो मृतश्चेति भवसंसारो ज्ञातव्यः ।
अथ भावसंसारः कथ्यते । तद्यथा-सर्वजघन्यप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यमनोवचनकायपरिस्पन्दरूपाणि श्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतु:स्थानपतितानि सर्वजघन्ययोगस्थानानि भवन्ति । तथैव सर्वोत्कृष्टप्रकृतिबन्धप्रदेशबन्धनिमित्तानि सर्वोत्कृष्ट मनोवचनकायव्यापाररूपाणि तद्योग्यश्रेण्यसंख्येयभागप्रमितानि चतु:स्थानपतितानि सर्वोत्कृष्टयोगस्थानानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यस्थितिबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यकषायाध्यवसायस्थानानि तद्योग्यासंख्येयलोकप्रमितानि षट्स्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव च सर्वोत्कृष्टकषायाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि

Page #231

४४
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ षटस्थानपतितानि च भवन्ति । तथैव सर्वजघन्यानुभागबन्धनिमित्तानि सर्वजघन्यानुभागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि षटस्थानपतितानि भवन्ति । तथैव च सर्वोत्कृष्टानुभागबन्धनिमित्तानि सर्वोत्कृष्टानुभागाध्यवसायस्थानानि तान्यप्यसंख्येयलोकप्रमितानि षटस्थानपतितानि च विज्ञेयानि । तेनैव प्रकारेण स्वकीयस्वकीयजघन्योत्कृष्टयोर्मध्ये तारतम्येन मध्यमानि च भवन्ति । तथैव जघन्यादुत्कृष्टपर्यन्तानि ज्ञानावरणादिमूलोत्तरप्रकृतीनां स्थितिबन्धस्थानानि च । तानि सर्वाणि परमागमकथितानुसारेणानन्तवारान् भ्रमितान्यनेन जीवेन परं किन्तु पूर्वोनलमग्नप्रकृनिवन्धादीनां सद्भावविनाशकारणानि विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाणि यानि सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि तान्येव न लब्धानि । इति भावसंसारः। ___ एवं पूर्वोक्तप्रकारेण द्रव्यक्षेत्रकालभवभावरूपं पञ्चप्रकारं संसारं भावयतोऽस्य जीवस्य नंमारानीतम्बशुद्धान्मनंबिनिनाशकेषु संसारवृद्धिकारणेषु मिश्यावाविरतिप्रमादकपाययोगेपु परिणामो न जायते, किन्तु संसारातीतसुखास्वादे रतो भूत्वा स्वशुद्धात्मसंवित्तिबलेन मंमारविनाशकनिजनिररुजनपरमात्मन्येव भावनां करोति । ततश्च यादृशमेव परमात्मानं भावयति तादृशमेव लब्ध्वा संसारविलक्षणे मोक्षऽनन्तकालं तिष्ठतीति । अयं तु विशेष:-नित्यनिगोदजीवान विहाय पञ्चप्रकारसंसारव्याख्यानं ज्ञातव्यम् । कस्मादिति चेत्नित्यनिगोदजीवानां कालत्रयेऽपि त्रसत्वं नास्तीति । तथा चोक्तं-"संति अणंता जीवा जेहिं ण पत्तो तसाण परिणामो । भावकलङ्कसुपउरा णिगोदवासं ण मुंचंति ॥" अनुपममद्वितीयमनादिमिश्यादशोऽपि भरतपुत्रास्त्रयोविंशत्यधिकनवशतपरिमाणास्ते च नित्यनिगोदवासिनः क्षपितकर्माण इन्द्रगोपाः संजातास्तेषां च पुजीभूतानामुपरि भरतहस्तिन्या पादो दत्तस्ततस्ते मृत्वापि वर्द्धनकुमारादयो भरतपुत्रा जातास्ते च केनचिदपि सह न वदन्ति । ततो भरतेन समवसरणे भगवान् पृष्टो भगवता च प्राक्तनं वृत्तान्तं कथितम् । तच्छुत्वा ते तपो गृहीत्वा क्षणस्तोककालेन मोक्षं गताः । आचाराराधनाटिप्पणे कथितमास्ते । इति संसारानुप्रेक्षा गता ॥
अथैकत्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा-निश्चयरत्नत्रयैकलक्षणैकत्वभावनापरि

Page #232

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ णतस्यास्य जीवस्य निश्चयनयेन सहजानन्दसुखाद्यनन्तगुणाधारभूतं केवलज्ञानमेवैकं सहजं शरीरम् । शरीरं कोऽर्थः स्वरूपं न च सप्तधातुमयौदारिकशरीरम् । तथैवातरौद्रदुर्ध्यानविलक्षणपरमसामायिकलक्षणैकत्वभावनापरिणतं निजात्मतत्वमेवैकं सदा शाश्वतं परमहितकारि न च पुत्रकलत्रगोत्रादिः । तेनैव प्रकारेण परमोपेक्षासंयमलक्षणैकत्वभावनासहित: स्वशुद्धात्मपदार्थ एक एवाविनश्वरहितकारी परमोऽर्थः न च सुवर्णाद्यर्थः । तथैव निर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलनणानाकुन्नत्वन्वभावान्मनुन्वमेवैकं सुखं न वाकुलत्वोत्पादकेन्द्रियसुखमिति । कस्मादिदं देहवन्धुजनसुवर्णाद्यर्थेन्द्रियसुखादिकं जीवस्य निश्चयेन निराकृतमिति चेत् यतो मरणकाले जीव एक एव गत्यन्तरं गच्छति न च देहादीनि । तथैव रोगव्याप्तिकाले विषयकपायादिदुर्ध्यानरहितः स्वशुद्धात्मैकसहायो भवति । तदपि कथमिति चेत् ? यदि चरमदेहो भवति तर्हि केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपं मोक्षं नयति, अचरमदेहस्य तु संसारस्थिति स्तोकां कृत्वा देवेन्द्राद्यभ्युदयसुखं दत्वा च पश्चात् पारम्पर्येण मोक्ष प्रापयतीत्यर्थः । तथा चोक्तं—“सग्गं तवेण सव्वो, वि पावए किंतु झाणजोयेण । जो पावइ सो पावइ, परं भवे सासयं सोक्खं ॥” एवमेकत्वभावनाफलं ज्ञात्वा निरन्तरं निजशुद्धात्मैकत्वभावना कर्त्तव्या । इत्येकवानुप्रेक्षा गता ॥
अघान्यत्वानुप्रेक्षां कथयति । तथा हि-पूर्वोक्तानि यानि देहबन्धुजनसुवर्णाद्ययेन्द्रियसुखादीनि कर्माधीनत्वे विनश्वराणि तथैव हेयभूतानि च, तानि सर्वाणि टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावत्वेन नित्यात्सर्वप्रकारोपादेयभूतानिर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कारस्वभावान्निजपरमात्मपदार्थान्निश्चयनयेनान्यानि भिन्नानि। तेभ्यः पुनरात्माप्यन्यो भिन्न इति । अयमत्र भावः-एकत्वानुप्रेक्षायामेको - हमित्यादिविधिरूपेण व्याख्यानं, अन्यत्वानुप्रेक्षायां तु देहादयो मत्सकाशादन्ये मदीया न भवन्तीति निषेधरूपेण । इत्येकत्वान्यत्वानुप्रेक्षायां विधिनिषेधरूप एव विशेषस्तात्पर्य तदेव । इत्यन्यत्वानुप्रेक्षा समाप्ता ॥
अतः परमशुचित्वानुप्रेक्षा कथ्यते । तद्यथा-सर्वाशुचिशुक्रशोणितकारणोत्पन्नत्वात्तथैव “वसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणि धातवः” इत्युक्ताशुचिसतधातुमयत्वेन तथा नासिकादिनवरन्ध्रद्वारैरपि स्वरूपेणाशुचित्वात्तथैव मूत्रपुरीषाद्यशुचिमलानामुत्पत्तिस्थानत्वाच्चाशुचिरयं देहः । न केवलमशुचिकारणत्वे -

Page #233

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ नाशुचिः स्वम्पेणान्युत्पादकन्वेन चाशुचिः । शुचि सुगन्धमाल्यवस्त्रादीनामशुचित्वोत्पादकन्वाचाचिः । इदानी शुचित्वं कथ्यते-सहजशुद्धकेवलज्ञानादिगुणानामाधारभूतत्वात्स्वयं निश्चयेन शुचिरूपत्वाच्च परमात्मैव शुचिः। "जीवो वह्माजीवह्मि चेव चरिया हविज जो जदियो । तं जाण वह्मचेरं विमुक्कपरदेहभत्तीए ।" इति ::":::T....... तत्रैव निजपरमात्मनि स्थितानामेव लभ्यते । तथैव "ब्रह्मचारी सदा शुचि” रितिवचनात्तथाविधब्रह्मचारिणामेव शुचित्वं न च कामक्रोधादिरतानां नामानि । तथैव च"जन्मना जायते शूद्रः क्रियया द्विज उच्यते । श्रुतेन श्रोत्रियो ज्ञेयो ब्रह्मचर्येण ब्राह्मणः ॥” इति वचनात्त एव निश्चयशुद्धाः ब्राह्मणः । तथा चोक्तं नारायणेन युधिष्ठिरं प्रति विशुद्धात्मनदीस्नानमेव परमशुचित्वकारणं न च लौकिकगङ्गादितीर्थे स्नानादिकम् । “आत्मा नदी संयमतोयपूर्णा सत्यावहा शीलतटा दयोमिः। तत्राभिषेकं कुरु पाण्डुपुत्र न वारिणा शुद्धपति चान्तरात्मा ॥" इत्यशुचित्वानुप्रेक्षा गता ॥ ___ अत ऊर्ध्वमास्रवानुप्रेक्षा कथ्यते । समुद्रे सच्छिद्रपोतवदयं जीव इन्द्रियाद्यास्रवैः संसारसागरे पततीति वार्त्तिकम् । अतीन्द्रियस्वशुद्धात्मसंवित्तिविलक्षणानि स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणीन्द्रियाणि भण्यन्ते । परमोपशममूर्तिपरमात्मस्वभावस्य क्षोभोत्पादकाः क्रोधमानमायालोभकषाया अभिधीयन्ते । रागादिविकल्पनिवृत्तिरूपायाः शुद्धात्मानुभूतेः प्रतिकूलानि हिंसानृतस्तेयात्रह्मपरिग्रहप्रवृत्तिरूपाणि पञ्चाव्रतानि । निष्क्रियनिर्विकारात्मतच्चाद्विपरीता मनोवचनकायव्यापाररूपाः परमागमोक्ताः सम्यक्त्वक्रिया मिथ्यात्वक्रियेत्यादिपञ्चविंशतिक्रियाः उच्यन्ते । इन्द्रियकषायात्रतक्रियारूपासवाणां स्वरूपमेतद्विज्ञेयम् । यथा समुद्रेऽनेकरत्नभाण्डपूर्णस्य सच्छिद्रपोतस्य जलप्रवेशे पातो भवति न च वेलापत्तनं प्राप्नोति । तथा सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणामूल्यरत्नभाण्डपूर्णजीवपोतस्य पूर्वोक्तास्रवद्वारैः कर्मजलप्रवेशे सति संसारसमुद्रे पातो भवति न च केबलज्ञानाव्याबाधसुखाद्यनन्तगुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं प्राप्नोतीति । एवमास्रवगतदोषानुचिन्तनमानवानुप्रेक्षा ज्ञातव्येति ॥ ___ अथ संवरानुप्रेक्षा कथ्यते—यथा तदेव जलपात्रं छिद्रस्य झम्पने सति जलप्रवेशाभावे निर्विघ्नेन वेलापत्तनं प्राप्नोति; तथा जीवजलपात्रं निजशुद्धात्म

Page #234

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ संवित्तिबलेन इन्द्रियाद्यास्रवच्छिद्राणां झम्पने सति कर्मजलप्रवेशाभावे निर्विघ्नेन केवलज्ञानाद्यनन्तगुणरत्नपूर्णमुक्तिवेलापत्तनं प्राप्नोतीति । एवं संवरगतगुणानुचिन्तनं संवरानुप्रेक्षा ज्ञातव्या ॥८॥ ___ अथ निर्जरानुप्रेक्षां प्रतिपादयति । यथा कोऽप्यजीर्णदोषेण मलसञ्चये जावे सत्याहारं त्यक्त्वा किमपि हरीतक्यादिकं मलपाचकमग्निदीपक चौषधं ग्रहाति । तेन च मलपाकेन मलानां पातने गलने निर्जरणे सति सुखी भवति । तथायं भव्यजीवोऽयजीर्णजनकाहारस्थानीयमिथ्यात्वरागाद्यज्ञानभावेन कर्ममलसञ्चये सति मिथ्यात्वरागादिकं त्यक्त्वा परमौषधस्थानीयं जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखादिसमभावनाप्रतिपादकं कर्ममलपाचकं शुद्धध्यानाग्निदीपकं च जिनवचनौषधं सेवते । तेन च कर्ममलानां गलने निर्जरणे सति सुखी भवति । किञ्च यथा कोऽपि धीमानजीर्णकाले यदुःखजातं तदजीर्णे गतेऽपि न विस्मरति ततश्चाजीर्णजनकाहारं परिहरति तेन च सर्वदैव सुखी भवति । तथा विवेकिजनोऽपि "आर्ता नरा धर्मपरा भवन्ति" इति वचनाडुःखोत्पत्तिकाले ये धर्मपरिणामा जायन्ते तान् दुःखे गतेऽपि न विस्मरति । ततश्च निजपरमात्मानुभूतिबलेन निर्जरार्थ दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षादिविभावपरिणामपरित्यागरूपैः संवेगवैराग्यपरिणामैर्वर्त्तत इति । संवेगवैराग्यलक्षणं कथ्यते—“धम्मे य धम्मफलसि दंसणे य हरिसो य हुति संवेगो। संसारदेहभोगेसु विरत्तभावो य वैरग्ग।" इति निर्जरानुप्रेक्षा गता ॥६॥ ____ अथ लोकानुप्रेक्षां प्रतिपादयति । तद्यथा-अनन्तानन्ताकाशबहुमध्यप्रदेशे घनोदधिधनवाततनुवाताभिधानवायुत्रयवेष्टितानादिनिधनाकृत्रिमनिश्चलासंख्यातप्रदेशो लोकोऽस्ति । तस्याकारः कथ्यते–अधोमुखार्द्धमुरजस्योपरि पूर्णे मुरजे स्थापिते यादृशाकारो भवति तादृशाकारः परं किन्तु मुरजो वृत्तो लोकस्तु चतुष्कोण इति विशेषः । अथवा प्रसारितपादस्य कटितटन्यस्तहस्तस्य चोर्ध्वस्थितपुरुषस्य यादृशाकारो भवति तादृशः । इदानीं तस्यैवोत्सेधायामविस्ताराः कथ्यन्ते-चतुर्दशरज्जुप्रमाणोत्सेधस्तथैव दक्षिणोत्तरेण सर्वत्र सप्तरज्जुप्रमाणायामो भवति । पूर्वपश्चिमेन पुनरधोविभागे सप्तरज्जुविस्तारः । ततश्चाधोभागात् क्रमहानिरूपेण हीयते यावन्मध्यलोक एकरज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । ततो मध्यलोकादूर्व क्रमवृद्धया वर्द्धते यावद्ब्रह्मलोकान्ते रज्जुपञ्चकनिस्तारो भवति ।

Page #235

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ ततश्चोर्द्धवं पुनरपि हीयते यावलोकान्ते रज्जुप्रमाणविस्तारो भवति । तस्यैव लोकस्य पुनरुदूखलस्य मध्याधोभागे छिद्रे कृते सति निक्षिप्तवंशनालिकेव चतुषकोणा त्रसनाडी भवति। सा चैकरज्जुविष्कम्भा चतुर्दशरज्जूत्सेधा विज्ञेया। तस्यास्त्वधोभागे सप्तरज्जवोऽधोलोकसंबन्धिन्यः । ऊर्श्वभागे मध्यलोकोत्सेधसंबन्धिलक्षयोजनप्रमाणमेरूत्सेधः सप्तरजव ऊर्ध्व लोकसंबन्धिन्यः ॥
अत: परमधोलोकः कथ्यते । अधोभागे मेरोराधारभूता रत्नप्रभाख्या प्रथमपृथिवी । तस्याधोऽधः प्रत्येकमेकैकरज्जुप्रमाणमाकाशं गत्वा यथाक्रमेण शर्करावालुकापधूमतमोमहातमःसंज्ञा षड् भूमयो भवन्ति । तस्मादधोभागे रज्जुप्रमाणं क्षेत्रं भूमिरहितं निगोदादिपञ्चस्थावरभृतं च तिष्ठति । रत्नप्रभादिपृथिवीनां प्रत्येकं घनोदधिधनवाततनुवातत्रयमाधारभूतं भवतीति विज्ञेयम् । कस्यां पृथिव्यां कति नरकबिलानि सन्तीति प्रश्न यथाक्रमेण कथयति तासु त्रिंशत्पञ्चविंशतिपञ्चदशदशत्रिपञ्चौनैकनरकशतसहस्राणि पञ्च चैव यथाक्रमम् ८४०००००। अथ ग्रनादिप्रियगां क्रमेण पिण्डस्य प्रमाणं कथयति । पिण्डस्य कोऽर्थः मन्द्रत्वस्य बाहुल्यस्येति । अशीतिसहस्राधिकैकलक्षं तथैव द्वात्रिंशदष्टाविंशतिचतुर्विशतिपोडशाष्टसहस्रप्रमितानि योजनानि ज्ञातव्यानि । तिर्यगविस्तारस्तु चतुर्दिग्भागे यद्यपि त्रसनाड्यपेक्षयैकरज्जुप्रमाणस्तथापि त्रसरहितबहिर्भागे लोकान्तप्रमाणमिति । तथाचोक्तं "भुवामन्ते स्पृशन्तीनां लोकान्तं सर्वदितु च" । अत्र विस्तारेण तिर्यगविस्तारपर्यन्तमन्द्रत्वेन मन्दरावगाहयोजमसहस्रबाहुल्या माध्यमलोके या चित्रा पृथिवी तिष्ठति तस्या अधोभागे षोडशसहस्रबाहुल्यः खरभागस्तिष्ठति । तस्मादप्यधश्चतुरभीनियोजनगा:मयाम्यः पङ्कभागस्तिष्ठति । ततोऽप्यधोभागे अशीतिसहस्रबाहुल्यो अब्बहुलभागस्तिष्ठत्येवं रत्नप्रभा पृथिवी त्रिभेदा ज्ञातव्या । तत्र खरभागेऽसुरकुलं विहाय नवप्रकारभवनवासिदेवानां तथैव राक्षसकुलं विहाय समप्रकारव्यन्तरदेवानां श्रावासा ज्ञातव्या इति । पङ्कभागे पुनरसुराणां राक्षसानां चेति । अब्बहुलभागे नारकास्तिष्ठन्ति। __ तत्र बहुभूमिकप्रासादवदधोऽधः सर्वपृथिवीषु स्वकीयस्वकीयबाहुल्यात् सकाशादध उपरि चैकैकयोजनसहस्रं विहाय मध्यभागे भूमिक्रमेण पटलानि भवन्ति प्रयोदशैकादशनवसप्तपञ्चत्र्येकसंख्यानि, तान्येव सर्वसमुदायेन पुनरे

Page #236

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५
४६ कोनपञ्चाशत्प्रमितानि । पटलानि कोऽर्थः ? प्रस्तारा इन्द्रका अन्तभूमय इति । तत्र रत्नप्रभायां सीमन्तसंज्ञ प्रथमपटल विस्तारे नृलोकवत् यत्संख्येययोजनविस्तारवत् मध्यबिलं तस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्यैव चतुर्दिग्विभागे प्रतिदिशं पङ्किरूपेणासंख्येययोजनविस्ताराण्येकोनपञ्चाशद्विलानि । तथैव विदिक्चतुष्टये प्रतिदिशं पङ्किरूपेण यान्यष्टचत्वारिंशद्विलानि तान्यप्यसंख्यातयोजनविस्ताराणि । तेषामपि श्रेणीबद्धसंज्ञा । दिग्विदिगष्टकान्तरेषु पतिरहितत्वेन पुष्पप्रकरवत्कानिचित्संख्येययोजनविस्ताराणि कानिचिदसंख्येययोजनविस्ताराणि यानि तिष्ठन्ति तेषां प्रकीर्णकसंज्ञा । इतीन्द्रकश्रेणीबद्धप्रकीर्णकरूपेण त्रिधा नरका भवन्ति । इत्यनेन क्रमेण प्रथम पटलव्याख्यानं विज्ञेयम् । तथैव पूर्वोक्तैकोनपञ्चाशत्पटलेप्वयमेव व्याख्यानक्रमः किन्त्वष्टश्रेणिष्वेकैकपटलं प्रत्येकैकं हीयते यावत्सप्तमपृथिव्यां चतुर्दिग्भागेष्वेकं बिलं तिष्ठति ।। . रत्नप्रभादिनरकदेहोत्सेधः कथ्यते प्रथमपटले हस्तत्रयम् ततः क्रमवृद्धिवशास्त्रयोदशपटले सप्तचापानि हस्तत्रयमङ गुलषटकं चेति । ततो द्वितीयपृथिव्यादिषु चरमेन्द्रकेषु द्विगुणद्विगुणे क्रियमाणे सप्तमपृथिव्यां चाफ्शतपञ्चकं भवति । उपरितने नरके य उत्कृष्टोत्सधः सोऽधस्तने नरके विशेषाधिको जघन्यो भवति, वथैव पटलेषु च ज्ञातव्यः । आयुःप्रमाणं कथ्यते । प्रथमपृथिव्यां प्रथमे फ्टले जघन्येन दशवर्षसहस्राणि तत आगमोक्तक्रमवृद्धिवशादन्तपटले सर्वोत्कर्षेणैकसागरोपमम् । ततः परं द्वितीयपृथिव्यादिषु क्रमेण त्रिसप्तदशसप्तदशद्वाबिंशतित्रयस्त्रिंशत्सागरोपममुत्कष्टजीवितम्। यच्चप्रथमपृथिव्यामुत्कृष्टं तद्वितीयायां समयाधिकं जघन्यं, तथैव पटलेषु च । एवं सप्तमपृथिवीपर्यन्तं ज्ञातव्यम् । स्वशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणनिश्चयरत्नत्रयविलक्षणैस्तीत्रमिथ्यात्वदर्शनज्ञानचरित्रै परिणतानामसंज्ञिपञ्चेन्द्रियसरठपक्षिसर्पसिंहस्त्रीणां क्रमेण रत्नप्रभादिषु षटपथिवीषु गमनशक्तिरस्तिः सप्तम्यां तु कर्मभूमिजमनुष्याणां मत्स्यानामेव । किञ्च यदि कोऽपि निरन्तरं नरके गच्छति तदा पृथिवीक्रमेणाटसमषट्पञ्चचतुनिद्विसंख्यवारानेव । किन्तु सप्तमनरकादागताः पुनरप्येकवारं तत्रान्यत्र का नरके गच्छन्तीति नियमः । नरकादागता जीवा बलदेववासुदेवप्रतिवासुदेवचक्रवर्तिसंज्ञाः शलाकापुरुषाः न भवन्ति । चतुर्थफचमषष्ठसप्तमनरकेभ्यः समागताः क्रमेण तीर्थकरचरमदेहभावसंयतश्रावका न भवन्ति । तर्हि किं

Page #237

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ भवन्ति ? “णिरयादो णिस्सीरिदो एरतिरएकम्मसण्णिपज्जत्तो। गव्वभवे उप्पजदि सत्तमणिरयादुतिरिएव " ॥
इदानीं नारकदुःखानि कथ्यन्ते । तद्यथा-विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजपरमात्मतत्त्वसम्यकश्रद्धानज्ञानानुष्ठानभावनोत्पन्ननिर्विकारपरमानन्दैकलक्षणसु - खामृतरसास्वादरहितैः पञ्चेन्द्रियविषयसुखास्वादलम्पटैमिथ्यादृष्टिजीवैर्यदुपार्जितं नरकायुर्नरकगत्यादिपापकर्म तदुदयेन नरके समुत्पद्य पृथिवीचतुष्टये तीव्रोष्णदुःखं, पञ्चम्यां पुनरुपरितनत्रिभागे तीतोष्णदुःखमधोमागे तीव्रशीतदुःखं षष्ठीसप्तम्योरतिशीतोत्पन्नदुःखमनुभवन्ति । तथैव छेदनभेदनक्रकचविदारणयन्त्रपीडनशूलारोहणादितीबदुःख सहन्ते । तथा चोक्तं-"अच्छिणिमीलणमित्त णत्थि सुहं दुःखमेव अणुबद्धं । णिरये रयियाणं अहोणिसं पञ्चमाणाणं । " प्रथमपृथिवीत्रयपर्यन्तमसुरोदीरितं चेति । एवं ज्ञात्वा नारकदुःखविनाशार्थ भेदाभेदरत्नत्रयभावना कर्त्तव्या । संक्षेपेणाधोलोकव्याख्यानं ज्ञातव्यम् ॥ ___ अतः परं तिर्यगलोकः कथ्यते-जम्बूद्वीपादिशुभनामानो द्वीपाः, लवणोदादिशुभनामानः समुद्राश्च द्विगुणद्विगुणविस्तारेण पूर्व पूर्व परिवेष्टा वृत्ताकाराः स्वयम्भूरमणपर्यन्तास्तिर्यगविस्तारेण विस्तीर्णास्तिष्ठन्ति यतस्तेन कारणेन तिर्यगलोको भण्यते, मध्यलोकश्च । तद्यथा-तेषु सार्द्धतृतीयोद्धारसागरोपमलोमच्छेदप्रमितेष्वसंख्यातद्वीपसमुद्रेषु मध्ये जम्बूद्वीपस्तिष्ठति । स च जम्बूवृक्षोपलक्षितो मध्यभागस्थितमेरुपर्वतसहितो वृत्ताकारलक्षयोजनप्रमाणस्तद्विगुणविष्कम्भेण योजनलक्षद्वयप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे लवणसमुद्रेण वेष्टितः । सोऽपिलवणसमुद्रस्तद्विगुणविस्तारेण योजनलक्षचतुष्टयप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागे धातकीखण्डद्वीपेन वेष्टितः । सोऽपि धातकीखण्डद्वीपस्तद्विगुणविस्तारेण योजनाष्टलक्षप्रमाणेन बहिर्भागे कालोदकसमुद्रेण वेष्टितः । सोऽपि कालोदकसमुद्रस्तद्विगुणविस्तारेण षोडशयोजनलक्षप्रमाणेन वृत्ताकारेण बहिर्भागेपुष्करद्वीपेन वेष्टितः । इत्यादिद्विगुणद्विगुणविष्कम्भः स्वयम्भूरमणद्वीपस्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तो ज्ञातव्यः । यथा जम्बूद्वीपलवणसमुद्रविष्कम्भद्वयसमुदयाद्योजनलक्षत्रयप्रमितात्सकाशाद्धातकीखण्ड एकलक्षणाधिकस्तथैवासंख्येयद्वीपसमुद्रविष्कम्भेभ्यः खयम्भरमणसमुद्रविष्कम्भ एकलक्षणाधिको ज्ञातव्यः । एवमुक्तलक्षणेष्वसंख्ये

Page #238

५१
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ यद्वीपसमुद्रेषु व्यन्तरदेवानां पर्वताद्युपरिगता आवासाः, अधोभूभागगतानि भवनानि, तथैव द्वीपसमुद्रादिगतानि पुराणि च, परमागमोक्तभिन्नलक्षणानि । तथैव खरभागपङ्कभागस्थितप्रतरासंख्येयप्रमाणासंख्येयव्यन्तरदेवावासाः, तथैव द्वासप्ततिलक्षाधिककोटिसप्तप्रमितभवनवासिदेवसंवन्धिभवनान्यकृत्रिमजिनचैत्यालयसहितानि भवन्ति । एवमतिसंक्षेपेण तिर्यग्लोको व्याख्यातः ।। ___ अथ तिर्यग्लोकमध्यस्थितो मनुष्यलोको व्याख्यायते-तन्मध्यस्थितजम्बूद्वीपे सप्तक्षेत्राणि भण्यन्ते । दक्षिणदिग्विभागादारभ्य भरतहैमवतहरिविदेहरम्यकहैरण्यवतैरावतसंज्ञानि सप्त क्षेत्राणि भवन्ति । क्षेत्राणि कोऽर्थ: ? वर्षा वंशा जनपदा इत्यर्थः । तेषां क्षेत्राणां विभागकारकाः षट कुलपर्वताः कथ्यन्तेदक्षिणदिग्भागमादीकृत्य हिमवन्महाहिमवन्निषधनीलरुक्मिशिखरिसंज्ञा भरतादिसप्रक्षेत्राणामन्तरेषु पूर्वापरायताः षट कुलपर्वता भवन्ति । पर्वता इति कोऽर्थः । वर्षधरपर्वताः सीमापर्वता इत्यर्थः । तेषां पर्वतानामुपरि क्रमेण हृदाः कथ्यन्ते । पद्ममहापद्मतिगिञ्छकशरिमहापुण्डरीकपुण्डरीकसंज्ञा अकृत्रिमा षट हृदा भवन्ति । हृदा इति कोऽर्थः? सरोवरायीत्यर्थः । तेभ्यः पद्मादिषडह्रदेभ्यः सकाशादागमकथितक्रमेण निर्गता याश्चतुर्दश नद्यस्ताः कथ्यन्ते । तथाहि -हिमवत्पर्वतस्थपद्मनाममहाहदाधकोशावगाहनोशार्धाधिकषटयोजनप्रमाणविस्तारपूर्वतोरणद्वारेण निर्गत्य तत्पर्वतस्यैवोपरि पूर्वदिग्विभागेन योजनशतपञ्चकं गच्छति ततो गङ्गाकूटसमीपे दक्षिणेन व्यावृत्य भूमिस्थकुण्डे पतति तस्माद् दक्षिणद्वारेण निर्गत्य भरतक्षेत्रमध्यमभागस्थितस्य दीर्घत्वेन पूर्वापरसमुद्रस्पर्शिनो विजयार्द्धस्य गुहाद्वारेण निर्गत्य तत आर्यखण्डार्द्धभागे पूर्वेण व्यावृत्य प्रथमावगाहापेक्षया दशगुणेन गव्यूतिपञ्चकावगाहेन तथैव प्रथमविष्कम्भापेक्षया दशगुणेन योजनांर्द्धसहितद्विषष्टियोजनप्रमाणविस्तारेण च पूर्वसमुद्रे प्रविष्टा गङ्गा । तथा गङ्गावसिन्धुरपि तस्मादेव हिमवत्पर्वतस्थपद्मदात्पर्वतस्यैवोपरि पश्चिमद्वारेण निर्गत्य पश्चाइक्षिणदिग्विभागेनागत्य विजयाईगुहाद्वारेण निर्गत्यार्यखण्डार्द्धभागे पश्चिमेन व्यावृत्य पश्चिमसमुद्रे प्रविष्टेति । एवं दक्षिणदिग्विभागसमागतगङ्गासिन्धुभ्यां पूर्वापरायतेन विजयार्द्धपर्वतेन च षटखण्डीकृतं भरतक्षेत्रम् ॥
अथ महाहिमवत्पर्वतस्थमहापद्महदाइक्षिणदिग्विभागेन हैमवतक्षेत्रमध्ये

Page #239

५२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ समागत्य तत्रस्थनाभिगिरिपर्वतं योजनानास्पृशन्ती तस्यैवार्धे प्रदक्षिणं कृत्वा रोहित्पूर्वसमुद्रं गता । तथैव हिमवत्पर्वतस्थितपद्महदादुत्तरेणागत्य तमेव नाभिगिरि योजनार्धनास्पृशन्ती तस्यैवार्द्धप्रदक्षिणं कृत्वा रोहितास्या पश्चिमसमुद्रं गता । इति रोहिद्रोहितास्यासंज्ञं नदीद्वन्द्व हैमवतसंज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् । अथ निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छनामहदाइक्षिणेनागत्य नाभिगिरिपर्वतं योजनार्धनास्पृशन्ती तस्यैवार्धप्रदक्षिणं कृत्वा हरित्पूर्वसमुद्रं गता। तथैव महाहिमवत्पर्वनन्धमहापद्मनामहादुनरदिग्विभानेनानय तमेव नाभिगिरि योजनार्धनास्पृशन्ती तस्यैवार्धप्रदक्षिणं कृत्वा हरिकान्ता नाम नदी पश्चिमसमुद्रं गता । इति हरिद्धरिकान्तासंज्ञं नदीद्वयं हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे विज्ञेयम् । अथ नीज़पर्वतन्धितकेनरिनामदाइक्षिणेनागत्योत्तरकुरुसंज्ञोत्कृष्टभूमिक्षेत्रे मध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्त्वा च प्रदक्षिणेन योजनार्धेन मेरुं विहाय पूर्वभद्रशालवनस्य मध्येन पूर्वविदेहस्य च मध्ये शीतानामनदी पूर्वसमुद्रं गता । तथैव निषधपर्वतस्थिततिगिञ्छदादुत्तरदिग्विभागेनागत्य देवकुरुसंज्ञोत्तमभोगभूमिक्षेत्रमध्येन गत्वा मेरुसमीपे गजदन्तपर्वतं भित्वा च प्रदक्षिणेन योजनार्धेन मेरुं विहाय पश्चिमभद्रशालवनस्य मध्येन पश्चिमविदेहस्य च मध्येन शीतोदा पश्चिमसमुद्रं गता । एवं शीताशीतोदासंद्व नदीद्वयं विदेहाभिधाने कर्मभूमिक्षेत्रे ज्ञातव्यम् । यत्पूर्व गङ्गासिन्धुनदीद्वयस्य विस्तारावगाहप्रमाणं भणितं तदेव क्षेत्रे क्षेत्रे नदीयुगलं प्रति विदेहपर्यन्तं द्विगुणं द्विगुणं ज्ञातव्यम् । अथ गङ्गा चतुर्दशसहस्रपरिवारनदीमहिता, सिन्धुरपि तथा, तद्विगुणसंख्यानं रोहिद्रोहिताम्याद्यम् , ततोऽपि द्विगुणसंख्यानं हरिद्धरिकान्ताद्वयमिति । तथा षडविंशत्यधिकयोजनशतपञ्चकमेकोनविंशतिभागीकृतैकयोजनस्य भागषट्कं च यदक्षिणोत्तरेण कर्मभूमिसंज्ञभरतक्षेत्रस्य विष्कम्भप्रमाणं तद्विगुणं हिमवत्पर्वते, तस्माद्विगुणं हैमवतक्षेत्रे, इत्यादि द्विगुणं द्विगुणं विदेहपर्यन्तं ज्ञातव्यम् । तथा पद्महदो योजनसहस्रायामस्तदर्द्धविष्कम्भो दशयोजनावगाहो योजनैकप्रमाणपद्मविष्कम्भस्तस्मान्महापद्म द्विगुणस्तस्मादपि तिगिच्छे द्विगुण इति ॥ । ___ अथ यथा भरते हिमवत्पर्वतान्निर्गतं गङ्गासिन्धुद्वयं, तथोत्तरे कर्मभूमिसहरावतक्षेत्रे शिखरिपर्वतान्निर्गतं रक्तारक्तोदानदीद्वयम् । यथा च हैमवतसंझे

Page #240

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५
५३ जघन्यभोगभूमिक्षेत्रे महाहिमवद्धिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं रोहितरोहितास्यानदीद्वयं, तथोत्तरे हैरण्यवतसंज्ञजघन्यभोगभूमिक्षेत्रे शिखरिरुक्मिसंज्ञपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं सुवर्णकूलारूप्यकूलानदीद्वयम् । तथैव यथा हरिसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे । निषधमहाहिमवन्नामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गत हरिद्धरिकान्तानदीद्वयं, तथोत्तरे रम्यकसंज्ञमध्यमभोगभूमिक्षेत्रे रुक्मनीलनामपर्वतद्वयात्क्रमेण निर्गतं नारीनरकान्तानदीद्वयमिति विज्ञेयम् । सुषमसुषमादिषट्कालसंबन्धिपरमागमोक्तायुरुत्सेधादिसहिता दशसागरोपमकोटिकोटिप्रमितावसर्पिणी तथोत्सर्पिणी च यथा भरते वर्तते तथैवैरावते च । अयन्तु विशेषः भरतम्लेच्छखण्डेषु विजयार्धनगेषु च चतुर्थकालसमयाद्यन्ततुल्यकालोऽस्ति नापरः । किं बहुना यथा खट्वाया एकभागे ज्ञाते द्वितीयभागस्तथैव ज्ञायते तथैव जम्बूद्वीपस्य क्षेत्रपर्वतनदीह्रदादीनां यदेव दक्षिणविभागे व्याख्यानं तदुत्तरेऽपि विज्ञेयम् ।
अथ देहममत्वमूलभूतमिथ्यात्वरागादिविभावरहिते केवलज्ञानदर्शनसुखाधनन्तगुणसहिते च निजपरमात्मद्रव्ये यया सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रभावनया कृत्वा विगतदेहा देहरहिताः सन्तो मुनयः प्राचुर्येण यत्र मोक्षं गच्छन्ति स विदेहो भण्यते । तस्य जम्बूद्वीपस्य मध्यमवर्तिनः किमपि विवरणं क्रियते । तद्यथा-नवनवतिसहस्रयोजनोत्सेध एकसहस्रावगाह आदी भूमितले दशयोजनसहस्रप्रवृत्तविस्तार उपर्युपरि पुनरेकादशांशहानिक्रमेण हीयमानत्वे सति मस्तके योजनसहस्रविस्तार आगमोक्ताकृत्रिमचैत्यालयदेववनदेवावासाद्यागमकथितानेकाश्चर्यसहितो विदेहक्षेत्रमध्ये महामेरुर्नाम पर्वतोऽस्ति । स च गजो जातस्तस्मान्मेरुगजात्सकाशादुत्तरमुखे दन्तद्वयाकारेण यन्निर्गतं पर्वतद्वयं तस्य गजदन्तद्वयसंज्ञेति, तथोत्तरे भागे नीलपर्वते लग्नं तिष्ठति । तयोर्मध्ये यन्त्रिकोणाकारक्षेत्रमुत्तमभोगभूमिरूपं तस्योत्तरकुरुसंज्ञा । तस्य च मध्ये मेरोरीशानदिग्विभागे शीतानीलपर्वतयोर्मध्ये परमागमवर्णितानाद्यकृत्रिमपार्थिवी जम्बूवृक्षस्तिष्ठति । तस्या एव शीताया उभयतटे यमलगिरिसंज्ञं पर्वतद्वयं विज्ञेयम् । तस्मात्पर्वतद्वयाद्दक्षिणभागे कियन्तमध्वानं गत्वा शीतानदीमध्ये अन्तरान्तरेख पद्मादिह्रदपञ्चकमस्ति । तेषां ह्रदानामुभयपार्श्वयोः प्रत्येकं सुवर्णरत्नमयजिनगृह मण्डिता लोकानुयोगव्याख्यानेन दश दश सुवर्णपर्वता भवन्ति । तथैव

Page #241

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा — ३५
निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकोत्तमपात्रपरमभक्तिदत्ताहारदानफलेनेोत्पन्नानां तिर्यग्मनुष्याणां स्वशुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकार सदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादविलक्षणस्य । चक्रवर्त्तिभोगसुखादप्यधिकस्य विविधपञ्चेन्द्रियभोगसुखस्य प्रदायका ज्योतिर्गृहदोपतुर्यभो जनवन्त्रमाल्यभाजनभूपणरागम दोत्पादकरसाङ्गसंज्ञा दशप्रकारकल्पवृक्षाः भोगभूमि क्षेत्रं व्याप्य तिष्ठन्तीत्यादिपरमागमोक्तप्रकारेणानेकाश्चर्याणि ज्ञातव्यानि । तस्मादेव मेरुगजाद्दक्षिणदिग्विभागेन गजदन्तद्वयमध्ये देवकुरुसंज्ञमुत्तमभोगभूमि क्षेत्रमुत्तरकुरुवद्विज्ञेयम् ॥
तस्मादेव मेरुपर्वतात्पूर्वस्यां दिशि पूर्वापरेण द्वाविंशतिसहप्रयोजनविष्कम्भ सवेदिकं भद्रशालवनमस्ति । तम्मात्पूर्वदिग्भागे कर्मभूमिसंज्ञः पूर्वविदेहोऽस्ति । तत्र नीलकुलपर्वताद्दक्षिणभागे शीतानद्या उत्तरभागे मेरोः प्रदक्षिणेन यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति तेषां विभागः कथ्यते । तथाहि - मेरोः पूर्वदिशाभागे या पूर्व भद्रशालवनवेदिका तिष्ठति तस्याः पूर्वदिग्भागे प्रथमं क्षेत्रं भवति, तदनन्तरं दक्षिणोत्तरायता वक्षारनामा पर्वतों भवति, तदनन्तरं क्षेत्रं तिष्ठति, ततोऽप्यनन्तरं विभङ्गा नदी भवति, ततोऽपि क्षेत्रं, तस्मादपि वचारपर्वतस्तिष्ठति, ततश्च क्षेत्रं, ततोऽपि विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततः परं वचारपर्वताऽस्ति, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, तदनन्तरं पूर्वसमुद्रसमीपे यद्देवारण्यं तस्य वेदिका चेति नवभित्तिभिरष्टक्षत्राणि ज्ञातव्यानि । तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते - कच्छा १ सुकच्छा २ महाकच्छा ३ कच्छावती ४ आवर्त्ता ५ लाङ्गलावर्त्ता ६ पुष्कला ७ पुष्कलावती ८ चेति । इदानीं क्षेत्रमध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते । क्षेमा १ क्षेमपुरी २ रिष्टा ३ रिष्टपुरी ४ खड्डा ५ मञ्जूषा ६ औषधी ७ पुण्डरीकिणी ८ चेति ॥
अत ऊर्ध्व शीताया दक्षिणविभागे निषधपर्वतादुत्तरविभागे यान्यष्टत्राणि तानि कथ्यन्ते । तद्यथा - पूर्वोक्ता या देवारण्यवेदिका तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रमस्ति, तदनन्तरं वक्षारपर्वतस्ततः परं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्र, तस्माद्वक्षारपर्वतस्ततश्च क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततः क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिग्भागे पूर्वभद्रशालवनवेदिका भवतीति नवभित्तिमध्येऽष्टौ क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । इदानीं तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते वच्छा १,
-
५४

Page #242

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः। गाथा-३५
सुवच्छा २, महावच्छा ३, वच्छावती ४, रम्या ५, रम्यका ६, रमणीया ७, मङ्गलावती ८ चेति । इदानीं तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्तेसुसीमा १, कुण्डला २, अपराजिता ३, प्रभाकरी ४, अङ्का ५, पद्मा ६, शुभा ७, रत्नसंचया ८ चेति, इति पूर्वविदेहक्षेत्रविभागव्याख्यानं समाप्तम् ॥
अथ मेरोः पश्चिमदिग्भागे पूर्वापरद्वाविंशतिसहस्रयोजनविष्कम्भो पश्चिमभद्रशालवनानन्तरं पश्चिमविदेहस्तिष्ठति । तत्र निषधपर्वतादुत्तरविभागे शीतोदानद्या दक्षिणभागे यानि क्षेत्राणि तेषां विभाग उच्यते । तथाहि-मेरुदिग्भागे या पश्चिमभद्रशालवनवेदिका तिष्ठति तस्याः पश्चिमभागे क्षेत्रं भवति, ततो दक्षिणोत्तरायतो वक्षारपर्वतस्तिष्ठति, तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततश्च क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः परं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, तदनन्तरं पश्चिमसमुद्रसमीपे यद्भूतारण्यवनं तिष्ठति तस्य वेदिका चेति नवभित्तिषु मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां नामानि कथ्यन्ते । पद्मा १, सुपद्मा २, महापद्मा ३, पद्मकावती ४, शंखा ५, नलिना ६, कुमुदा ७, सलिला ८ चेति । तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथयन्तिअश्वपुरी १, सिंहपुरी २, महापुरी ३, विजयापुरी ४, अरजापुरी ५, विरजापुरी ६, अशोकापुरी ७, विशोकापुरी ८ चेति ॥ ___ अत ऊर्ध्व शीतोदाया उत्तरभागे नीलकुलपर्वताइक्षिणे भागे यानि क्षेत्राणि तिष्ठन्ति तेषां विभागभेदं कथयति । पूर्वभणिता या भूतारण्यवनवेदिका तस्याः पूर्वभागे क्षेत्रं भवति । तदनन्तरं वक्षारपर्वतस्तदनन्तरं क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतः, ततश्च क्षेत्रं, ततश्च विभङ्गा नदी, ततोऽपि क्षेत्रं, ततो वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो विभङ्गा नदी, ततः क्षेत्रं, ततश्च वक्षारपर्वतस्ततः क्षेत्रं, ततो मेरुदिशाभागे पश्चिमभद्रशालवनवेदिका चेति नवभित्तिषु मध्येऽष्टौ क्षेत्राणि भवन्ति । तेषां क्रमेण नामानि कथ्यन्ते-वप्रा १, सुवप्रा २, महावप्रा ३, वप्रकावती ४, गन्धा ५, सुगन्धा ६, गन्धिला ७, गन्धमालिनी ८ चेति । तन्मध्यस्थितनगरीणां नामानि कथ्यन्ते । विजया १, वैजयन्ती २, जयन्ती ३, अपराजिता ४, चक्रपुरी ५, खड्गपुरी ६, अयोध्या ७, अवध्या ८ चेति ॥
अथ भरतक्षेत्रे यथा गङ्गासिन्धुनदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन च म्लेच्छ

Page #243

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ खण्डपञ्चकमार्यखण्डं चेति षट् खण्डानि जातानि । तथैव तेषु द्वात्रिंशत्क्षेत्रेषु गङ्गासिन्धुसमाननदीद्वयेन विजयार्धपर्वतेन च प्रत्येकं षट्खण्डानि ज्ञातव्यानि । अयं तु विशेषः । एतेषु सर्वदैव चतुर्घकालादिसमानकालः, उत्कर्षेण पूर्वकोटिजीवितं, पञ्चाशच्चायोत्सेधश्चेति विज्ञ यम् । पूर्वप्रमाणं कथ्यते । “पुवस्स हु परिमाणं सदर खलु सदसहस्सकोडीउ । छप्पण्णं च सहस्सा बोधव्वा वासगणनाउ ॥” इति संक्षेपेण जम्बूद्वीपव्याख्यानं समाप्तम् ।। ___ तदनन्तरं यथा सर्वद्वीपेषु सर्वसमुद्रेषु च द्वीपसमुद्रमर्यादाकारिका योजनाष्टकोत्सेधावनवेदिकास्ति तथा जम्बूद्वीपेऽप्यस्तीति विज्ञ यम् । तद्बहिर्भागे योजनलक्षद्वयवलयविष्कम्भागकमथितषोडशसहस्रयोजनजलोत्सेधाद्यनेकाश्चर्यसहितो लवणसमुद्रोऽस्ति । तस्मादपि बहिर्भागे योजनलक्षचतुष्टयवलयविष्कम्भो धातकीखण्डद्वीपोऽस्ति । तत्र च दक्षिणभागे लवणोदधिकालोदधिसमुद्रद्वयवेदिकास्पर्शी दक्षिणोत्तरायामःसहस्रयोजनविष्कभः शतचतुष्टयोत्सेध इक्ष्वाकारनामपर्वतोऽस्ति । तथोत्तरविभागेऽपि । तेन पर्वतद्वयेन खण्डीकृतं पूर्वापरधातकीखण्डद्वयं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वधातकीखण्डद्वीपमध्ये चतुरशीतिसहस्रयोजनोत्सेधः सहस्रयोजनावगाहः क्षुल्लकमेरुरस्ति । तथा पश्चिमधातकीखण्डेऽपि । यथा जम्बूद्वीपमहामेरौ भरतादिक्षेत्रहिमवदादिपर्वतगङ्गादिनदीपद्मादिह्रदानां दक्षिणोत्तरेण व्याख्यानं कृतं तथात्र पूर्वधातकीखण्डमेरौ पश्चिमधातकीखण्डमेरौ च ज्ञातव्यम् । अत एव जम्बूद्वीपापेक्षया संख्यां प्रति द्विगुणानि भवन्ति भरतक्षेत्राणि, न च विस्तारायामापेक्षया । कुलपर्वताः पुनर्विस्तारापेक्षयैव द्विगुणा नत्वायाम प्रति । तत्र धातकीखण्डद्वीपे यथा चक्रस्यारास्तथाकाराः कुलपर्वता भवन्ति । यथा चाराणां विवराणि छिद्राणि मध्यान्यभ्यन्तरे सङ्कीर्णानि बहिर्भागे विस्तीर्णानि तथा क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि ॥ ___ इत्थंभूतं धातकीखण्डद्वोपमष्टलक्षयोजनवलयविष्कम्भः कालोदकसमुद्रः परिवेष्ट तिष्ठति । तस्माद्बहिर्भागे योजनलक्षाष्टकं गत्वा पुष्करद्वीपस्य वलयाकारेण चतुर्दिशाभागे मानुषोत्तरनामा पर्वतस्तिष्ठति । तत्र पुष्करार्धेऽपि धातकीखण्डद्वीपवहक्षिणोत्तरेणेवाकारनामपर्वतद्वयं पूर्वापरेण क्षुल्लकमेरुद्वयं च। तथैव भरतादिक्षेत्रविभागश्च बोद्धव्यः । परं किन्तु जम्बूद्वीपभरतादिसंख्यापेक्षया भरतक्षेत्रादिद्विगुणत्वं न च धातकीखण्डापेक्षया । कुलपर्वतानां तु

Page #244

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ३५
धातकीखण्डकुलपर्वतापेक्षया द्विगुणेो विष्कम्भ आयामश्च । उत्सेधप्रमाणं पुनर्दक्षिणभागे विजयार्धपर्वते योजनानि पञ्चविंशतिः, हिमवति पर्वते शतं, महाहिमवति द्विशतं, निषधे चतुःशतं तथेोत्तरभागे च । मेरुसमीपगजदन्तेषु शतपञ्चकं, नदीसमीपे वक्षारेषु चान्त्यनिषधनीलसमीपे चतुःशतं च, शेषपर्वतानां च मेरु ं त्यक्त्वा यदेव जम्बूद्वीपे भणितं तदेवार्धतृतीयद्वीपेषु च विज्ञ - यम् । तथा नामानि च क्षेत्रपर्वतनदीदेशनगरादीनां तान्येव । तथैव क्रोशद्वयोत्सेधा पञ्चशतधनुर्विस्तारा पद्मरागरत्नमयो वनादीनां वेदिका सर्वत्र समानेति । अत्रापि चक्राकारवत्पर्वता रविबर संस्थानानि क्षेत्राणि ज्ञातव्यानि । मानुषेोत्तरपर्वतादभ्यन्तरभाग एव मनुष्यास्तिष्ठन्ति न च बहिर्भागे । तेषां च जघन्थजीवितमन्तमुळे हूत्त 'प्रमाणम्, उत्कर्षेण पल्यत्रयं, मध्ये मध्यमविकल्पा बहवस्तथा तिरश्चां च । एवमसंख्येयद्वीपसमुद्रविस्तीर्णतिर्यग्लोकमध्ये ऽर्धतृतीयद्वीपप्रमाणः संक्षेपेण मनुष्यलोको व्याख्यातः ॥
अथ मानुषोत्तरपर्वतसकाशाद्बहिर्भागे स्वयम्भूस्मणद्वीपार्ध परिचिप्य योऽसौ नागेन्द्रनामा पर्वतस्तस्मात्पूर्वभागे ये संख्यातीता द्वीपसमुद्रास्तिष्ठन्ति तेषु यद्यपि व्यन्तरा निरन्तरा इति वचनाद् व्यन्तर देवावासास्तिष्ठन्ति तथापि फ्ल्यप्रमाणायुषां तिरश्चां संबन्धिनी जघन्यभेोगभूमिरिति ज्ञ ेयम् । नागेन्द्रपर्वताद्बहिर्भागे स्वयम्भूरमणद्वीपार्धे समुद्रे च पुनर्विदेहवत्सर्वदैव कर्मभूमिश्चतुर्थकालश्च । परं किन्तु मनुष्या न सन्ति । एवमुक्तलक्षणतिर्यग्लोकस्य वदनन्तरं मध्यमभागवर्त्तिनो मनुष्यलोकस्य च प्रतिपादनेन संक्षेपेण मध्यमलोकव्याख्यानं समाप्तम् । अथ मनुष्यलेोके द्विहीनशतचतुष्टयं तिर्यग्लोके तु नन्दीश्वरकुण्डल रुचकाभिधानद्वीपत्रयेषु क्रमेण द्विपश्वाशचतुष्टयचतुष्टयसंख्याश्चाकृत्रिमा स्वतन्त्र जिनगृहा ज्ञातव्याः ॥
ऊर्ध्व ज्योतिर्लोकः कथ्यते । तद्यथा - चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्राणि प्रकीर्णतारकाश्चेति ज्योतिष्कदेवाः पञ्चविधा भवन्ति । तेषां मध्येऽस्माद्भूमितलादुपरि नवत्यधिकसप्तशतयोजनान्याकाशे गत्वा तारकविमानाः सन्ति, ततोऽपि योजनदशकं गत्वा सूर्यविमानाः, ततः परमशीतियोजनानि गत्वा चन्द्रविमानाः, ततोऽपि त्रैलोक्यसारकथितक्रमेण योजनचतुष्टयं गते अश्विन्यादिनक्षत्रविमानाः, ततः परं योजनचतुष्टयं गत्वा बुधविमानाः, ततः परं योजनत्रयं गत्वा शुक्रकि
५७

Page #245

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ मानाः, ततो योजनत्रये गते बृहस्पतिविमानाः, ततो योजनत्रयानन्तरं मङ्गलविमानाः, ततोऽपि योजनत्रयानन्तरं शनैश्चरविमाना इति । तथा चोक्तं "णउदुत्तरसत्तसया दस सीदी चउदुगं तु तिचउक्कं । तारारविससिरिक्खा बहुभग्वअंगिरारसणी ।" ते च ज्योतिष्कदेवा अर्धतृतीयद्वीपेषु निरन्तरं मेरोः प्रदक्षिणेन परिभ्रमणगतिं कुर्वन्ति । तत्र घटिकाप्रहरदिवसादिरूपः स्थूलव्यवहारकालः समयनिमिषादिसूक्ष्मव्यवहारकालवत् यद्यप्यनादिनिधनेन समयघटिकादिविवक्षितविकल्परहितेन कालाणुद्रव्यरूपेण निश्चयकालेनोपादानभूतेन जन्यते तथापि चन्द्रादित्यादिज्योतिष्कदेवविमानगमनागमनेन कुम्भकारेण निमित्तभूतेन मृत्पिण्डोपादानजनितंघट इव व्यज्यते प्रकटीक्रियते ज्ञायते तेन कारणेनोपचारेण ज्योतिष्कदेवकृत इत्यभिधीयते । निश्चयकालस्तु तद्विमानगतिपरिणतेर्बहिरङ्गसहकारिकारणं भवति कुम्भकारचक्रभ्रमणस्याधस्तनशिलावदिति ॥ ___ इदानीमर्धतृतीयद्वीपेषु चन्द्रादित्यसंख्या कथ्यते । तथाहि-जम्बूद्वीपे चन्द्रद्वयं सूर्यद्वयं च, लवणोदे चतुष्टयं, धातकीखण्डद्वीपे द्वादश चन्द्रादित्याश्च, कालोदकसमुद्रे द्विचत्वारिंशचन्द्रादित्याश्च, पुष्करार्धे द्वीपे द्वासप्ततिचन्द्रादित्याश्चेति । ततःपरं भरतैरावतस्थितजम्बूद्वीपचन्द्रसूर्ययोः किमपि विवरणं क्रियते । तद्यथा-जम्बूद्वीपाभ्यन्तरे योजनानामशीतिशतं बहिर्भागे लवणसमुद्रसंबन्धे त्रिंशदधिकशतत्रयमिति समुदायेन दशोत्तरयोजनशतपञ्चकं चारक्षेत्रं भण्यते तच्चन्द्रादित्ययोरेकमेव । तत्र भरतेन बहिर्भागे तस्मिंश्चारक्षेत्रे सूर्यस्य चतुरशीतिशतसंख्या मार्गा भवन्ति, चन्द्रस्य पञ्चदशैव । तत्र जम्बूद्वोपाभ्यन्तरे कर्कटसङ क्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे निषधपर्वतस्योपरि प्रथममार्गे सूर्य: प्रथमोदयं करोति । यत्र सूर्यविमानस्थं निर्दोषपरमात्मनो जिनेश्वरस्याकृत्रिमं जिनबिम्ब प्रत्यक्षेण दृष्ट्वा अयोध्यानगरीस्थितो निर्मलसम्यक्त्वानुरागेण भरतचक्री पुष्पाञ्जलिमुत्क्षिप्यार्घ ददातीति । तन्मार्गस्थितभरतक्षेत्रादित्यस्यैरावतादित्येन सह तथापि चन्द्रस्य चन्द्रेण सह यदन्तरं भवति तद्विशेषेणागमतो ज्ञातव्यम् ॥ ___ अथ “ सदभिस भरणी अद्दा सादी असलेस जेट्टमवरवरा । रोहिणिविसहपुणव्वसु तिउत्सरा मज्झिमा सेसा।” इति गाथाकथितक्रमेण यानि जघन्योत्कृष्टमध्यनक्षत्रासि तेषु मध्ये कस्मिन्नक्षत्रे कियन्ति दिनान्यादित्यस्तिएनीति.। "इंदु रवी दो रिक्खा सत्तट्टियपंचगवणखंदहिया । अहियहिदरिक्ख

Page #246

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ खंडा इंदुरविअत्थण्णमुहत्ता । ” इत्यनेन गाथासूत्रेणागमकथितक्रमेण पृथकपृथगानीय मेलापके कृते सति षडधिकषष्टियुतत्रिशतसंख्यदिनानि भवन्ति । तस्य दिनसमूहाधस्य यदा द्वीपाभ्यन्तराद्दक्षिणेन बहिर्भागेषु दिनकरो गच्छति तदा दक्षिणायनसंज्ञा; यदा पुनः समुद्रात्सकाशादुत्तरेणाभ्यन्तरमार्गेषु समायाति तदोत्तरायणसंज्ञेति । तत्र यदा द्वीपाभ्यन्तरे प्रथममार्गपरिधौ कर्कटसंक्रान्तिदिने दक्षिणायनप्रारम्भे तिष्ठत्यादित्यस्तदा चतुर्णवतिसहस्रपञ्चविंशत्यधिकपञ्चयोजनशतप्रमाण उत्कर्षेणादित्यविमानस्य पूर्वापरेणातपविस्तारो ज्ञेयः । तत्र पुनरष्टादशमुहूत्तैर्दिवसो भवति द्वादशमुहूर्ते रात्रिरिति । ततः क्रमेणातपहानौ सत्यां मुहूर्त्तद्वयस्यैकषष्टिभागीकृतस्यैको भागो दिवसमध्ये दिन प्रति हीयते यावल्लवणसमुद्रेवसानमार्गे माघमासे मकरसंक्रान्तावुत्तरायणदिवसे त्रिषष्टिसहस्राधिकषोडशयोजनप्रमाणो जघन्येनादित्यविमानस्य पूर्वापरेणावपविस्तारो भवति । तथैव द्वादशमुहूत्तैर्दिवसो भवत्यष्टादशमुहूत्र्तं रात्रिश्चेति । शेषं विशेष व्याख्यानं लोकविभागादौ विज्ञेयम् । ___ ये तु मनुष्यक्षेत्राहि गे ज्योतिष्कविमानास्तेषां चलनं नास्ति । ते च मानुषोत्तरपर्वताद्वहिर्भागे पञ्चाशत्सहस्राणि योजनानां गत्वा वलयाकारं पतिक्रमेण पूर्वक्षेत्रं परिवेष्टर तिष्ठन्ति । तत्र प्रथमवलये चतुश्चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणाश्चन्द्रास्तथादित्याश्चान्तरान्तरेण तिष्ठन्ति । ततः परं योजनलचे लक्ष गते तेनैव क्रमेण वलयं भवति । अयन्तु विशेष:-वलये वलये चन्द्रचतुष्टयं सूर्यचतुष्टयं च वर्धते यावत्पुष्करार्धबहिर्भागे वलयाष्टकमिति । तत: पुष्करसमुद्रप्रवेशे वेदिकायाः सकाशद्वित्पञ्चाशत्सहस्रप्रमितयोजनानि जलमध्ये प्रविश्य यत्पूर्व चत्वारिंशदधिकशतप्रमाणं प्रथमवलयं व्याख्यातं तस्माद्विगुणसंख्यानं प्रथमवलयं भवति । तदनन्तरं पूर्ववद्योजनलचे लक्ष गते वलयं भवति चन्द्रचतुष्टयस्य सूर्यचतुष्टयस्य च वृद्धिरित्यनेनैव क्रमेण स्वयम्भूरमणसमुद्रबहिर्भागवेदिकापर्यन्तं ज्योतिष्कदेवानामवस्थानं बोद्धव्यम् । एते च प्रतरासंख्येयभागप्रमिता असंख्येया ज्योतिष्कविमाना अकृत्रिमसुवर्णमयरत्नमयजिनचैत्यालयमण्डिता ज्ञातव्याः । इति संक्षेपेण ज्योतिष्कलोकव्याख्यानं समाप्तम् ॥ __अथानन्तरमूर्ध्वलोकः कथ्यते । तथाहि सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलान्तवकापिष्टशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारानतप्राणतारणाच्युतसंज्ञाः षो

Page #247

६०
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ डश स्वर्गास्ततोऽपि नव प्रैवेयकसंज्ञास्ततश्च नवानुदिशसंज्ञं नवविमानसंख्यमेकपटलं ततोऽपि पञ्चानुत्तरसंझं पञ्चविमानसंख्यमेकपटलं चेत्युक्तक्रमणोपर्युपरि वैमानिकदेवास्तिष्ठन्तीति वार्तिकं सङ ग्रहवाक्यं समुदायकथनमिति यावत् । आदिमध्यान्तेषु द्वादशाष्टचतुर्योजनवृत्तविष्कम्भा चत्वारिंशत्प्रमितबोजनात्संधा या मेरुचूलिका तिष्ठति तस्योपरि कुरुभूमिजमर्त्यवालाग्रान्तरितः पुनजुविमानमस्ति । तदादिं कृत्वा चूलिकासहितलक्षयोजनप्रमाणं मेरूत्सेधमानमर्दाधिकैकरज्जुप्रमाणं यदाकाशक्षेत्रं तत्पर्यन्तं सौधर्मेशानसंज्ञं स्वर्गयुगलं तिष्ठति । ततः परमर्दाधिकैकरज्जुपर्यन्तं सनत्कुमारमाहेन्द्रसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, तस्मादर्द्धरज्जुप्रमाणाकाशपर्यन्तं ब्रह्मब्रह्मोत्तराभिधानं स्वर्गयुगलमस्ति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तं लान्तवकापिष्टनामस्वर्गयुगलमस्ति, ततश्चार्द्धरज्जुपर्यन्तं शुक्रमहाशुक्राभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यम्, तदनन्तरमर्द्धरज्जुपर्यन्तं शतारसहस्रारसंज्ञं स्वर्गयुगलं भवति, ततोऽप्यर्द्धरज्जुपर्यन्तमानतप्राणतनामस्वर्गयुगलं. ततः परमर्द्धरज्जुपर्यन्तमाकाशं यावदारणाच्युताभिधानं स्वर्गद्वयं ज्ञातव्यमिति । तत्र प्रथमयुगलद्वये स्वकीयस्वकीयस्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा विज्ञ याः, मध्ययुगलचतुष्टये पुनः स्वकीयस्वकीयप्रथमस्वर्गाभिधान एकैक एवेन्द्रो भवति, उपरितनयुगलद्वयेऽपि स्वकीयस्वकीयस्वर्गनामानश्चत्वार इन्द्रा भवन्तीति समुदायेन षोडशस्वर्गेषु द्वादशेन्द्रा ज्ञातव्याः । षोडशस्वर्गादूर्ध्वमेकरज्जुमध्ये नवप्रैवेयकनवानुदिशपञ्चानुत्तरविमानवासिदेवास्तिष्ठन्ति । ततः परं तत्रैव द्वादशयोजनेषु गतेष्वष्टयोजनबाहुल्या मनुष्यलोकवत्पञ्चाधिकचत्वारिंशलक्षयोजनविस्तारा मोक्षशिला भवति । तस्योपरि घनोदधिधनवाततनुवातत्रयमस्ति । तत्र तनुवातमध्ये लोकान्ते केवलज्ञानाद्यनन्तगुणसहिताः सिद्धास्तिष्ठन्ति ।। ____ इदानों स्वर्गपटलसंख्या कथ्यते-सौधर्मैशानयोरेकत्रिंशत्, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः सप्त, ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोश्चत्वारि, लान्तवकापिष्टयोर्द्वयम् , शुक्रमहाशुक्रयोः पटलमेकम् , शतारसहस्रारयोरेकम् , अानतप्राणतयोस्त्रयम् , आरणाच्युतयोस्त्रयमिति । नवसु ग्रेवैयकेषु नवकं, नवानुदिशेषु पुनरेक, पञ्चानुत्तरेषु चैकमिति समुदायेनोपर्युपरि त्रिषष्टिपटलानि ज्ञातव्यानि । तथा चोक्तं "इगतीससत्तचत्तारिदोण्णिएककछकचदुकप्पे । तित्तियएक्ककिंदयणामा उडु प्रादि तेवट्ठी ॥"

Page #248

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ • अतः परं प्रथमपटसव्याख्यानं क्रियते । ऋजु विमानं यदुक्तं पूर्व मेरुचूलिकाया उपरि तस्य मनुष्यक्षेत्रप्रमाणविस्तारस्येन्द्रकसंज्ञा । तस्य चतुर्दिग्भागेष्वसंख्येययोजनविस्ताराणि पतिरूपेण सर्वद्वीपसमुद्रपूपरि प्रतिदिशं यानि त्रिषष्टिविमानानि तिष्ठन्ति तेषां श्रेणीबद्धसंज्ञा । यानि च पङ्किरहितपुष्पप्रकरवद्विदिक्चतुष्टये तिष्ठन्ति तेषां संख्येयासंख्येययोजनविस्ताराणां प्रकीर्णकसंज्ञेति समुदायेन प्रथमपटललक्षणं ज्ञातव्यम् । तत्र पूर्वापरदक्षिणश्रेणित्रयविमानानि । तन्मध्ये विदिग्द्वयविमानानि च सौधर्मसंबन्धीनि भवन्ति, शेषविदिग्द्वयविमानानि च पुनरीशानसंबन्धीनि । अस्मात्पटलादुपरि जिनदृष्टमानेन संख्येयान्यसंख्येयानि योजनानि गत्वा तेनैव क्रमेण द्वितीयादिपटलानि भवन्ति । अयं च विशेष:-श्रेणीचतुष्टये पटले पटले प्रतिदिशमेकैकविमानं हीयते यावत्पञ्चानुत्तरपटले चतुर्दिवैकैकविमानं तिष्ठति । एते सौधर्मादिविमानाश्चतुरशीतिलक्षसप्तनवतिसहस्रत्रयोविंशतिप्रमिता अकृत्रिमसुवर्णमयजिनगृहमण्डिता ज्ञातव्या इति ॥
अथ देवानामायुःप्रमाणं कथ्यते । भवनवासिषु जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण पुनरसुरकुमारेषु सागरोपमम् , नागकुमारेषु पल्यत्रयं, सुपर्णे सार्धद्वयं; द्वोपकुमारे द्वयं, शेषकुलषटके सार्धपल्यमिति । व्यन्तरे जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षेण पल्यमधिकमिति । ज्योतिष्कदेके जघन्येन पल्याष्टमविभागः, उत्कर्षेण चन्द्रे लक्षवर्षाधिकं पल्यं, सूर्ये सहस्राधिकं पल्यं, शेषज्योतिएकदेवानामागमानुसारेणेति । अथ सौधर्मेशानयोर्जघन्येन साधिकपल्यं, उत्कर्षण साधिकसागरोपमद्वयं, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः साधिकसागरोपमसप्तकं, ब्रह्मब्रह्मोत्तरयोः साधिकसागरोपमदशर्क, लान्तवकापिष्ठयोः साधिकानि चतुर्दशसागरोपमानि, शुक्रमहाशुक्रया: षोडश साधिकानि, शतारसहस्रारयोरष्टादश साधिकानि, आनतप्राणतयोविंशतिरेव, पारणाच्युतयोविंशतिरिति । अतः परमच्युतादूर्ध्व कल्पातीतनवग्रेवैयकेषु द्वाविंशतिसागरोपमप्रमाणादूर्ध्वमेकैकसागरोपमे वर्धमाने सत्येकत्रिंशत्सागरोपमान्यवसाननवप्रैवेयके भवन्ति । नवानुदिशपटले द्वात्रिंशत्, पञ्चानुत्तरपटले त्रयस्त्रिंशत्, उस्कृष्टायुःप्रमाणं ज्ञातव्यम् । तदायुः सौधर्मादिषु स्वर्गेषु यदुत्कृष्टं तत्परस्मिन्

Page #249

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ परस्मिन् स्वर्गे सर्वार्थसिद्धिं विहाय जघन्यं चेति । शेषं विशेषव्याख्यानं त्रिलोकसारादौ बोद्धव्यम् ॥
किञ्च आदिमध्यान्तमुक्ते शुद्धबुद्धकस्वभावे परमात्मनि सकलविमलकेवलज्ञानलोचनेनादर्शे बिम्बानीव शुद्धात्मादिपदार्था लोक्यन्ते दृश्यन्ते ज्ञायन्ते परिच्छिद्यन्ते यतस्तेन कारणेन स एव निश्चयलोकस्तस्मिन्निश्चयलोकाख्ये स्वकीयशुद्धपरमात्मनि अवलोकनं वा स निश्चयलोकः। “सस्माअो य तिलेस्सा इंदियवसदा य अत्तरुद्दाणि । णाणं च दुप्पउत्तं मोहो पावप्पदो होदि । ” इति गाथोदितविभावपरिणाममादिं कृत्वा समस्तशुभाशुभसंकल्पविकल्पत्यागेन निजशुद्धात्मभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकसुखामृतरसास्वादानुभवनेन च या भावना सैव निश्चयलोकानुप्रेक्षा । शेषा पुनर्व्यवहारेणेत्येवं संक्षेपेण लोकानुप्रेक्षाव्याख्यानं समाप्तम् ।।
अथ दुर्लभानुप्रेक्षांकथयति।तथाहि एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियसंज्ञिपर्याप्तमनुष्यदेशकुलरूपेन्द्रियपटुत्वनिर्व्याध्यायुष्कवरबुद्धिसद्धर्मश्रवणग्रहणधारणश्रद्धानसंयमविषयसुखव्यावर्तनक्रोधादिकषायनिवर्त्तनेषु परं परं दुर्लभेषु कथंचित्काकतालीयकन्यायेन लब्धेष्वपि तल्लब्धिरूपबोधे फलभूतस्वशुद्धात्मसंवित्त्यात्मकनिर्मलधर्मध्यानशुक्लध्यानरूपः परमसमाधिदुर्लभः । कस्मादिति चेत्तत्प्रतिबन्धकमिथ्यात्वविषयकषायेंनिदानवन्धादिविभावपरिणामानां प्रबलत्वादिति । तस्मात्स एव निरन्तरं भावनीयः। तद्भावनारहितानां पुनरपि संसारे पतनमिति । तथा चोक्तम्-"इत्यतिदुर्लभरूपां बोधिं लब्ध्वा यदिप्रमादी स्यात् । संसृतिभीमारण्ये भ्रमति वराको नरः सुचिरम् । " पुनश्चोक्तं मनुष्यभवदुर्लभत्वम्-"अशुभपरिणामबहुलता लोकस्य विपुलता महामहती । योनिविपुलता च कुरुते सुदुर्लभां मानुषर्षी योनिम् । " बोधिसमाधिलक्षणं कथ्यतेसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामप्राप्तप्रापणं बोधिस्तेषामेव निर्विघ्नेन भवान्तरप्रापणं समाधिरिति । एवं संक्षेपेण दुर्लभानुप्रेक्षा समाप्ता ।
अथ धर्मानुप्रेक्षां कथयति । तद्यथा-संसारे पतन्तं जीवमुद्धृत्य नागेन्द्रनरेन्द्रदेवेन्द्रादिवन्द्ये अव्याबाधानन्तसुखाद्यनन्तगुणलक्षणे मोक्षपदे धरतीति धर्मः। तस्य च भेदाः कथ्यन्ते-अहिंसालक्षणः सागारानगारलक्षणो वा उत्तमक्षमादिलक्षणो वा निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मको वा शुद्धात्मसंवित्त्यात्मकमोहक्षोभ

Page #250

६३
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ रहितात्मपरिणामो वा धर्मः । अस्य धर्मस्यालामेऽतीतानन्तकाले "णिच्चेदरधाउसत्तय तरुदस वियलेदियासु छब्बेव । सुरणिरयतिरियचउरो चउदस मणुयेस सदसहस्सा।" इति गाघाकथितचतुरशीतियोनिलनेषु मध्ये परमस्वास्थ्यभावनोत्पन्ननिर्व्याकुलपारमार्थिकसुखविलक्षणानि पञ्चेन्द्रियसुखाभिलाषजनितव्याकुलत्वोन्पादकानि दुःखानि सहमानः सन् भ्रमितोऽयं जीवो यदा पुनरेवंगुणविशिष्टस्य धर्मस्य लाभो भवति तदा राजाधिराजमहाराजार्द्धमाण्डलिकमहामाण्डलिकबलदेववासुदेवकामदेवसकलचक्रवर्तिदेवेन्द्रगणधरदेवतीर्थकरपरमदेवप्रथमकल्याणत्रयपर्यन्तं विविधाभ्युदयसुखं प्राप्य पश्चादभेदरत्नत्रयभावनाबलेनाक्षयानन्तसुखादिगुणास्पदमहत्पदं सिद्धपदं च लभते । तेन कारणेन धर्म एव परमरसरसायनं निधिनिधानं कल्पवृक्षःकामधेनुश्चिन्तामणिरिति । किंबहुना ये जिनेश्वरप्रणीतं धर्म प्राप्य दृढमतयो जातास्त एव धन्याः।तथाचोक्तम्-"धन्या ये प्रतिबुद्धा धर्मे खलु जिनवरैः समुपदिष्टे । ये प्रतिपन्ना धर्म स्वभावनोपस्थितमनीषाः । ” इति संक्षेपेण धर्मानुप्रेक्षा समाप्ता ॥
इत्युक्तलक्षणा अनित्याशरणसंसारैकत्वान्यत्वाशुचित्वानवसंवरनिर्जरालोकबोधिदुर्लभधर्मतत्त्वानुचिन्तनसंज्ञा निरास्रवस्वशुद्धात्मतत्त्वपरिणतिरूपस्य संवरस्य कारणभूता द्वादशानुप्रेक्षाः समाप्ताः ॥ ___ अथ परीषहजय: कथ्यते–तुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्यारतिस्त्रीच
र्यानिषद्याशय्याक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाज्ञानदर्शनानीति द्वाविंशतिपरीषहा विज्ञ याः। तेषां क्षुधादिवेदनानां तीव्रोदयेऽपि सुखदुःखजीवितमरणलाभालाभनिन्दाप्रशंसादिसमतारूपपरमसामायिकेन नवतरशुभाशुभकर्मसंवरणचिरन्तनशुभाशुभकर्मनिर्जरणसमर्थेनायं निजपरमात्मभावनासंजातनिर्विकारनित्यानन्दलक्षणसुखामृतसंवित्तेरचलनं स परीषहजय इति ॥
अथ चारित्रं कथयति । शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयपरिणते स्वशुद्धात्मस्वरूपे चरणमवस्थानं चारित्रम् । तच्च तारतम्यभेदेन पञ्चविधम् । तथाहिसर्वे जीवाः केवलज्ञानमया इति भावनारूपेण समतालक्षणं सामायिकम् , अथवा परमस्वास्थ्यबलेन युगपत्समस्तशुभाशुभसङ्कल्पविकल्पत्यागरूपसमाधिलक्षणं वा, निर्विकारस्वसंवित्तिबलेन रागद्वेषपरिहाररूपं वा, स्वशुद्धात्मानुभू

Page #251

६४
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५ तिबलेनातरौद्रपरित्यागरूपं वा, समस्तसुखदाखादिमध्यस्थरूपं वेति । अथ छेदोपस्थापनं कथयति-यदा युगपत्समस्तविकल्पत्यागरूपे परमसामायिक स्थातुमशक्तोऽयं जीवस्तदा समस्तहिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहेभ्यो विरतिव्रतमित्यनेन पञ्चप्रकारविकल्पभेदेन व्रतच्छेदेन रागादिविकल्परूपसावधेभ्यो निवर्त्य निजशुद्धात्मन्यात्मानमुपस्थापयतीति छेदोपस्थापनम् । अथवा छेदे व्रतखण्डे सति निर्विकारसंवित्तिरूपनिश्चयप्रायश्चित्तेन तत्साधकबहिरङ्गव्यवहारप्रायश्चित्तेन वा स्वात्मन्युपस्थापनं छेदोपस्थापनमिति । अथ परिहारविशुद्धिं कथयति"तीसं वासा जन्मे वासपहुत्त च तित्थयरमूले । पञ्चक्खाणं पढिदो संझूणदुग्गऊपविहारो । ” इति गाथाकथितक्रमेण मिथ्यात्वरागादिविकल्पमलानां प्रत्याख्यानेन परिहारेण विशेषेण स्वात्मनः शुद्धिनैर्मल्यं परिहारविशुद्धिश्चारित्रमिति । अथ सूक्ष्मसाम्परायचारित्रं कथयति । सूक्ष्मातीन्द्रियनिजशुद्धात्मसंवित्तिबलेन सूक्ष्मलोभाभिधानसाम्परायस्य कषायस्य यत्र निरवशेषोपशमनं क्षपणं वा तत्सूक्ष्मसाम्परायचारित्रमिति । अथ यथाख्यातचारित्रं कथयतियथा सहजशुद्धस्वभावत्वेन निष्कम्पत्वेन निष्कषायमात्मस्वरूपं तथैवाख्यातं कथितं यथाख्यातचारित्रमिति ॥
इदानीं सामायिकादिचारित्रपञ्चकस्य गुणस्थानस्वामित्वं कथयति । प्रमत्ताप्रमत्तापूर्वानिवृत्तिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये सामायिकचारित्रं भवति छेदोपस्थापनञ्च, परिहारविशुद्धिस्तु प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानद्वये, सूक्ष्मसांपरायचारित्रं पुनरेकस्मिन्नेव सून्ममाम्परायगुणस्थाने, यथाख्यातचारित्रमुपशान्तकषायक्षीणकषायसयोगिजिनायोगिजिनाभिधानगुणस्थानचतुष्टये भवतीति । अथ संयमप्रतिपक्षं कथयति संयमासंयमसंज्ञं दार्शनिकायैकादशभेदभिन्न देशचारित्रमेकस्मिन्नेव पञ्चमगुणस्थाने ज्ञातव्यम् । असंयमस्तु मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्राविरतसम्यग्दृष्टिसंज्ञगुणस्थानचतुष्टये भवति । इति चारित्रव्याख्यानं समाप्तम् ॥
एवं व्रतसमितिगुप्तिधर्मद्वादशानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्राणां भावसंवरकारणभूतानां यद्व्याख्यानं कृतं, तत्र निश्चयरत्नत्रयसाधकव्यवहाररत्नत्रयरूपस्य शुभोपयोगस्य प्रतिपादकानि यानि वाक्यानि तानि पापास्रवसंवरकारणानि ज्ञातव्यानि । यानि तु व्यवहाररत्नत्रयसाध्यस्य शुद्धोपयोगलक्षण

Page #252

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३५। ३६ निश्चयरत्नत्रयस्य प्रतिपादकानि तानि पुण्यपापद्वयसंवरकारणानि भवन्तीति ज्ञातव्यम् । अत्राह सोमनामराजश्रेष्ठो । भगवन्नेतेषु ब्रतादिसंवरकारणेषु मध्ये संवरानुप्रेक्षैव सारभूता, सा चैव संवरं करिष्यति किं विशेषप्रपञ्चेनेति । भगवानाह–त्रिगुप्तिलक्षणनिर्विकल्पसमाधिस्थानां यतीनां तथैव पूर्यते तत्रासमर्थानां पुनर्बहुप्रकारेण संवरप्रतिभूतो मोहो विज़म्भते तेन कारणेन व्रतादिविस्तरं कथयन्त्याचार्याः ॥३५॥ "असिदिसदं किरियाणं अकिरियाणं तु होइ चुलसीदी। सत्तठठी अण्णाणी वेणइया हुंति वत्तीसा । जोगा पयडिपदेसा ठिदिअणुभागा कसायदो हुति । अपरिणिदुच्छिन्नेसु यवंधठिठदिकारखं नत्त्यि ।" एवं संवरतत्त्वव्याख्याने सूत्रद्वयेन तृतीयं स्थलं गतम् ।।
अथ सम्यग्दृष्टिजीवस्य संवरपूर्वकं निर्जरातत्त्वं कथयति । व्याख्या । ‘णेया' इत्यादिव्याख्यानं क्रियेत-"ऐया” ज्ञातव्या का "णिज्जरा" भावनिर्जरा । सा का निर्विकारपरमचैतन्यचिच्चमत्कारानुभूतिसञ्जातसहजानन्दस्वभावसुखामृतरसास्वादरूपो भाव इत्यध्याहारः । “जेण भावेण" येन भावेन जीवपरिणामेन किं भवति “सडदि" विशीर्यते पतति गलति विनश्यति किं कर्तृ “कम्मपुग्गलं' कर्मारिविध्वंसकखकीयशुद्धात्मनो वितक्षणं कर्मपुद्गलद्रव्यं कथंभूतं "भुत्तरसं" स्वोदयकालं प्राप्य सांसारिकसुखदुःखरूपेण भुक्तरसं दत्तफलं केन कारणभूतेन गलति “जह कालेण' स्वकालपच्यमानाम्रफलवत्सविपाकनिर्जरापेक्षया, अभ्यन्तरे निजशुद्धात्मसंवित्तिपरिणामस्य बहिरङ्गसहकारिकारणभूतेन काललब्धिसंज्ञेन यथाकालेन न केवलं यथाकालेन “तवेण य” अकालयच्यमानानामाम्रादिफलवदविपाकनिर्जरापेक्षया अभ्यन्तरेण समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणेन बहिरङ्गेणान्तस्तत्त्वसंवित्तिसाधकसंभूतेनानशनादिद्वादशविधेन तपसा चेति "तस्सडणं" कर्मणो गलनं यच्च सा द्रव्यनिर्जरा । ननु पूर्व यदुक्तं 'सडदि' तेनैव द्रव्यनिर्जरा लब्धा पुनरपि सडनं किमर्थ भणितम् ? तत्रोत्तरं तेन सडदिशब्देन निर्मलात्मानुभूतिग्रहणभावनिर्जराभिधानपरिणामस्य सामर्थ्यमुक्तं न च द्रव्यनिर्जरेति । "इदि" इति द्रव्यभावरूपेण निर्जरा द्विविधा भवति ॥
अत्राह शिष्यः-सविपाकनिर्जरा नरकादिगतिष्वज्ञानिनामपि दृश्यते सज्ञानिनामेवेति नियमो नास्ति । तत्रोत्तरं-अत्रैव मोक्षकारणं या संवर

Page #253

६६
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - ३६ । ३७
पूर्विका निर्जरा सैव ग्राह्या । या पुनरज्ञानिनां निर्जरा सा गजस्नानवन्निष्फला । यतः स्तोकं कर्म निर्जरयति बहुतरं बध्नाति तेन कारणेन सा न ग्राह्या । यातु सरागसद्द्दष्टानां निर्जरा सा यद्यप्यशुभकर्मविनाशं करोति तथापि संसारस्थितिं स्तोकां कुरुते । तद्भवे तीर्थकर प्रकृत्यादिविशिष्टपुण्यबन्धकारणं भवति पारम्पर्येण मुक्तिकारणं चेति । वीतरागसदृष्टीनां पुनः पुण्यपापद्वयविनाशे तद्भवेऽपि मुक्तिकारणमिति । उक्तं च श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवै: “जं अण्णाणी कम्मं खवेदि भवसदसहस्सकोडोहिं । तं गाणी तिहिं गुत्तो खवेदि उस्सासमित्ते । ” कश्चिदाह - सद्दृष्टीनां वीतरागविशेषणं किमर्थं रागादयो हेया मदीया न भवन्तीति भेदविज्ञाने जाते सति रागानुभवेऽपि ज्ञानमात्रेण मोक्षो भवतीति । तत्र परिहारः । अन्धकारे पुरुषद्वयम् एकः प्रदीपहस्तस्तिष्ठति । अन्यः पुनरेकः प्रदीपरनिनिष्ठति । स च कूपे पतनं सर्पादिकं वा न जानाति तम्य विनाशे दोषो नास्ति । यस्तु प्रदीपहस्तस्तस्य कूपपतनादिविनाशे प्रदीपफलं नास्ति । यस्तु कूपपतनादिकं त्यजति तस्य प्रदीपफलमस्ति । तथा कोऽपि रागादयो या मदीया न भवन्तीति भेदविज्ञानं न जानाति स कर्मणा बध्यते तावत् अन्यः कोऽपि रागादिभेदविज्ञाने जातेऽपि यावतांशेन रागादिकमनुभवति तावतांशेन सोऽपि बध्यत एव, तस्यापि रागादिभेदविज्ञानफलं नास्ति । यस्तु रागादिभेदविज्ञाने जाते सति रागादिकं त्यजति तस्य भेदविज्ञानफलमस्तीति ज्ञातव्यम् । तथा चोक्तं "चक्खुस्स दंसणस्स य सारो सप्पादिदोसपरिहारो । चक्खू . होदि णिरत्थं दट्ठूण विलेपडंतस्स” ॥ ३६ ॥ एवं निर्जराव्याख्याने सूत्रेणैकेन चतुर्थस्थलं गतम् !
प्रथमोक्षतत्त्वमावेदयति ।
,
व्याख्या। यद्यपि सामान्येन निरवशेषनिराकृतकर्ममलकलङ्कस्याशरीरस्यात्मन आत्यन्तिकस्वाभाविकाचिन्त्याद्भुतानुपमसकलविमल केवलज्ञानाद्यनन्तगुणास्पदमवस्थान्तरं मोक्षो भण्यते तथापि विशेषेण भावद्रव्यरूपेण द्विधा भवतीति वार्त्तिकम् । तद्यथा – “ओ स भावमोक्खा" यो ज्ञातव्यः स भावमोक्षः । स कः "अप्पणो हु परिणामो" निश्चयरत्नत्रयात्मक कारणसमयसाररूपो "हु" स्फुटमात्मनः परिणामः । कथंभूतः " सव्वस्स कम्मणो जो खयहेदू” सर्वस्य द्रव्यभावरूपमोहनीयादिघातिचतुष्टयकर्मणो यः क्षयहेतुरिति । द्रव्यमोक्षं

Page #254

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३७
६७ कथयति । “दव्वविमोक्खा" अयोगिचरमसमये द्रव्यविमोक्षो भवति को सौ "कम्मपुधभावो" टोत्कीर्णशुद्धत्रुद्धकस्वभावपरमात्मन आयुरादिशेषाघातिकर्मणामपि य आत्यन्तिकपृथग्भावो विश्लेषो विघटनमिति ॥ ___ तस्य मुक्तात्मनः सुखं कथ्यते । “आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्वीतबाधं विशालं वृद्धिहासव्यपेतं विषयविरहितं निष्प्रतिद्वन्द्वभावम् । अन्यद्रव्यानपेक्षं निरुपमममितं शाश्वतं सर्वकालमुत्कृष्टानन्तसारं परमसुखमतस्तस्य सिद्धस्य जातम् ।” कश्चिदाह-इन्द्रियसुखमेव सुखं मुक्तात्मनामिन्द्रियशरीराभावे पूर्वोक्तमतीन्द्रियसुखं कथं घटत इति । तत्रोत्तरं दीयते-सांसारिकसुखं तावत् स्त्रीसेवादिपञ्चेन्द्रियविषयप्रभवमेव, यत्पुनः पञ्चेन्द्रिय विषयव्यापाररहितानां निर्व्याकुलचित्तानां पुरुषाणां सुखं तदतीन्द्रियसुखमत्रैव दृश्यते । पञ्चेन्द्रियमनोजनितविकल्पजालहितानां निर्विकल्पसमाधिस्थानां परमयोगिनां रागादिरहितत्वेन स्वसंवेद्यमात्मसुखं तद्विशेषेणातीन्द्रियम् । यच्च भावकर्मद्रव्यकर्मरहितानां सर्वप्रदेशाहादैकपारमार्थिकपरमानन्दपरिणतानां मुक्तात्मनामतीन्द्रियसुखं तदत्यन्तविशेषेण ज्ञातव्यम् । अत्राह शिष्यः-संसारिणां निरन्तरं कर्मबन्धोऽस्ति, तथैवोदयोऽप्यस्ति, शुद्धात्मभावनाप्रस्तावो नास्ति, कथं मोक्षो भवतीति ? तत्र प्रत्युत्तरं । यथा शत्रोः क्षीणावस्थां दृष्ट्वा कोऽपि धीमान् पर्यालोचयत्ययं मम हनने प्रस्तावस्तत: पौरुषं कृत्वा शत्रु हन्ति तथा कर्मणामप्येकरूपावस्था नास्ति हीयमानस्थित्यनुभागत्वेन कृत्वा यदा लघुत्वं क्षीणत्वं भवति तदा धीमान भव्य आगमभाषया "वयउवसमियविसोही देसण्या उग्गकरणलद्धी य । चत्तारि वि सामण्णाकरणं सम्मत्तचारित्ते । " इति गाथाकथितलब्धिपञ्चकसंज्ञ नाध्यात्मभाषया निजशुद्धात्माभिमुखपरिणामसंज्ञन च निर्मलभावनाविशेषखङ्गेन पौरुषं कृत्वा कर्मशत्रु हन्तीति । यत्पुनरन्त: कोटाकोटीप्रमितकर्मस्थितिरूपेण तथैव लतादारुस्थानीयानुभागरूपेण च कर्मलघुत्वे जातेऽपि सत्ययं जीव आगमभाषया अधःप्रवृत्तिकरणापूर्वकरणानिवृत्तिकरणसंज्ञामध्यात्मभाषया स्वशुद्धात्माभिमुखपरिणतिरूपां कर्महननबुद्धिं कृत्वा क्वापि कालेन करिष्यतीति तद्भव्यत्वगुणस्यैव लक्षणं ज्ञातव्यमिति । अन्यदपि दृष्टान्तनवकं मोक्षविषये ज्ञातव्यम्-"रयणदीवदिणयरदहिउ, दुद्भउ धाउपाहाणु । सुण्णुरुप्पफलिहउ अगणि, णव दिदंता जाणि ।" नन्वनादिकाले मोक्षं गच्छतां जीवानां

Page #255

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३७ जगच्छून्यं भविष्यतीति ? तत्र परिहारः यथा-भाविकालसमयानां क्रमेण गच्छतां यद्यपि भाविकालसमयराशेः स्तोकत्वं भवति तथाप्यवसानं नास्ति । तथा मुक्तिं गच्छतां जीवानां यद्यपि जीवराशेः स्तोकत्वं भवति तथाप्यवसानं नास्ति । इति चेत्तर्हि पूर्वकाले बहवोऽपि जीवा मोक्षं गता इदानीं जगतः शून्यत्वं न दृश्यते । किञ्चामव्यानामभव्यसमानभव्यानां च मोक्षो नास्ति कथं शून्यत्वं किं भविष्यतीति ॥ ३७॥ एवं संक्षेपेण मोक्षतत्वव्याख्यानेनैकसूत्रेण पञ्चमं स्थलं गतम् । ___ अत ऊर्ध्व षष्ठस्थले गाघापूर्वार्धन पुण्यपापपदार्घदयस्वरूपमुत्तरार्धेन च पुण्यपापप्रकृतिसंख्यां कथयामीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति ।
व्याख्या । “पुण्णं पावं हवंति खलु जीवा” चिदानन्दैकसहजशुद्धस्वभावत्वेन पुण्यपापबन्धमोक्षादिपर्यायरूपविकल्परहिता अपि सन्तानागतानादिकर्मबन्धपर्यायेण पुण्यं पापं च भवन्ति खलु स्फुटं जीवाः । कथंभूताः सन्तः “सुहअसुहभावजुत्ता” “उद्बम मिथ्यात्वविषं भावय दृष्टिं च कुरु परां भक्तिम् । भाव नमस्काररतो ज्ञाने युक्तो भव सदापि । पञ्चमहाव्रतरक्षा कोपचतुष्कस्य निग्रहं परमम् । दुर्दान्तेन्द्रियविजयं तपःनिधिविधौ कुरूद्योगम् ।" इत्याद्वियकथितलक्षणेन शुभोपयोगभावेन परिणामेन तद्विलक्षणेनाशुभोपयोगपरिणामेन च युक्ताः परिणताः । इदानीं पुण्यपापभेदान् कथयति “सादं सुहाउ णामं गोदं पुण्णं" सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि पुण्यं भवति “पराणि पावं च तस्मादपराणि कर्माणि पापं चेति । तद्यथा-सद्वद्यमेकं, तिर्यग्मनुष्यदेवायुस्त्रयं, सुभगयशःकीर्नितीर्घकरत्वादिनामप्रकृतीनां सप्तत्रिंशत, तथोच्चैर्गोत्रमिति समुदायेन द्विचत्वारिंशत्मंल्या: पुण्यप्रकृतयो विज्ञेयाः । शेषा द्वयशीतिपापमिति । तत्र “दर्शनविशुद्धिविनयसंपन्नता शीलवतेष्वनतिचारोऽभीक्ष्णज्ञानोपयोगसंवेगौ शक्तितस्त्यागतपसी साधुसमाधि(यावृत्त्यकरणमहदाचार्यबहुश्रुतप्रवचनभक्तिरावश्यकापरिहाणिर्मार्गप्रभावना प्रवचनवत्सलत्वमिति तीर्थकरत्वस्या' इत्युक्तलक्षणपोडशभावनोत्पन्नतीर्घकरनामकर्मैवं विशिष्टं पुण्यम् । षोडशभावनासु मध्ये परमागमभाषया "मूडत्रयं मदाश्चाष्टौ तथानायतनानि षट् । अष्टौ शङ्कादयश्चेति दृग्दोषाः पञ्चविंशतिः ।"

Page #256

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३७ इति श्लोककथितपञ्चविंशतिमलरहिता तथाध्यात्मभाषया निजशुद्धात्मोपादेयरुचिरूपा सम्यक्त्वभावनैव मुख्येति विज्ञ यम् । सम्यग्दृष्टीवस्य पुण्यपापद्वयमपि हेयम् । कथं पुण्यं करोतीति ? तत्र युक्तिमाह। यथा कोऽपि देशान्तरस्थमनोहरस्त्रीसमीपादागतपुरुषाणां तदर्थे दानसन्मानादिकं करोति तथा सम्यग्दृष्टिरप्युपादेयम्पेण स्वशुद्धात्मानमेव भावयति चारित्रमोहोदयात्तत्रासमर्थः सन् निर्दोषपरमात्मस्वरूपाणामर्हत्सिद्धानां तदाराधकाचार्योपाध्यायसाधूनां च परमात्मपदप्राप्त्यर्थ विषयकषायवञ्चनार्थ च दानपूजादिना गुणस्तवनादिना वा परमभक्तिं करोति तेन भोगाकाङ्क्षादिनिदानरहितपरिणामेन कुटुम्बिना पलालमिव अनीहितवृत्त्या विशिष्टपुण्यमास्रवति तेन च स्वर्गे देवेन्द्रलोकान्तिकादिवीभूति प्राप्य विमानपरीवारादिसंपदं जीर्णतृणमिव गणयन् पञ्चमहाविदेहेषु गत्वा पश्यति । किं पश्यतीति चेत्-तदिदं समवसरणं, त एते वीतरागसर्वज्ञाः, त एते भेदाभेदरत्नत्रयाराधका गणधरदेवादयो ये पूर्व श्रूयन्ते त इदानी प्रत्यक्षेण दृष्टा इति मत्वा विशेषेण दृढधर्ममतिभूत्वा चतुर्थगुणस्थानयोग्यामात्मनो विरतावस्थामपरित्यजन् भोगानुभवेऽपि सति धर्मध्यानेन कालं नीत्वा स्वर्गादागत्य तीर्थकरादिपदे प्राप्तेऽपि पूर्वभवभावितविशिष्टमेदज्ञानवासनाबलेन मोहं न करोति ततो जिनदीक्षां गृहीत्वा पुण्यपापरहितनिजपरमात्मध्यानेन मोक्ष गच्छतीति । मिथ्यादृष्टिस्तु तीव्रनिदानबन्धपुण्येन भोगं प्राप्य पश्चादर्द्धचक्रवर्तिरावणादिवन्नरकं गच्छतीति । एवमुक्तलक्षणपुण्यपापपदार्थद्वयेन सह पूर्वोक्तानि सप्ततत्त्वान्येव नव पदार्था भवन्तीति ज्ञातव्यम् । इति श्रीनेमिचन्द्रसैद्धान्तकदेवविरचिते द्रव्यसङ्ग्रहान्थे "पासवबंधण" इत्याद्येका सूत्रगाथा तदनन्तरं गाथादशकेन स्थलषट्कंचेति समु__ दायेनैकादशसूत्रैः सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादकनामा
द्वितीयाधिकारः समाप्तः ॥२॥ अत ऊर्ध्व विंशतिगाथापर्यन्तं मोक्षमार्ग कथयति । तत्रादौ "सम्मइंसण" इत्याद्यष्टगाथाभिर्निश्चयमोक्षमार्गव्यवहारमोक्षमार्ग प्रतिपादकमुख्यत्वेन प्रथमोऽन्तराधिकारस्ततः परम् “दुविहं पि मोक्खहउँ' इति प्रभृतिद्वादशसूत्रातृध्येयध्यानफलकधनमुख्यत्वेन द्वितीयोन्तराधिकारः ! तृतीयाधिकारे समुदायन प्रातनिका।

Page #257

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-३८ ___ अथ प्रथमतः सूत्रपूर्वार्धेन व्यवहारमोक्षमार्गमुत्तरार्धेन च निश्चयमाक्षमार्ग निरूपयति ।
व्याख्या। "सम्मइसणणाणं चरणं मोकखस्स कारणं जाणे ववहारा" सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रत्रयं मोक्षस्य कारणं हे शिष्य जानीहि व्यवहारनयात् । "णिञ्चयदो तत्तियमइओ णिो अप्पा" निश्चयतस्तत्रितयमयो निजात्मेति । तथा हि वीतरागसर्वज्ञप्रणीतषड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततच्चनवपदार्थसम्यक्श्रद्धानज्ञानवताद्यनुष्ठानविकल्परूपो व्यवहारमोक्षमार्गः। निजनिरखनशुद्धात्मतत्वसम्यकश्रद्धानज्ञानानुचरणैकाग्यपरिणतिरूपो निश्चयमोक्षमार्गः । अथवा धातुपाषाणेऽग्निवत्साधको व्यवहारमोक्षमार्गः, सुवर्णस्थानीयनिर्विकारस्वोपलब्धिसाध्यरूपो निश्चयमोक्षमार्गः । एवं संक्षेपेण व्यवहारनिश्चयमोनमार्गलक्षणं ज्ञातव्यमिति । ३६।
अथाभेदेन सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि स्वशुद्धात्मैव तेन कारणेन निश्चये. नात्मैव निश्चयमोक्षमार्ग इत्याख्याति । अथवा पूर्वोक्तमेव निश्चयमोक्षमार्ग प्रकारान्तरेण दृढयति । . · व्याख्या । "रयणत्तयं ण वट्टइ अप्पाणं मुयतु अण्णदवियम्हि" रत्नत्रयं न वर्त्तते स्वकीयशुद्धात्मानं मुक्वा अन्याचेतने द्रव्ये । “तमहा तत्तियमइओ होदि हु मोक्खस्स कारणं आदा" तस्मात्तत्रितयमयात्मैव निश्चयेन मोक्षस्य कारणं भवतीति जानीहि । अथ विस्तार:-रागादिविकल्पोपाधिरहितचिच्चमत्कारभावनोत्पन्नमधुररसास्वादसुखोऽहमिति । निश्चयरूपं सम्यग्दर्शनं तस्यैव सुखस्य समस्तविभावेभ्यः स्वसंवेदनज्ञानेन पृथक् परिच्छेदनं सम्यग्ज्ञानं, तथैव दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ क्षाप्रभृतिसमस्तापध्यानरूपमनोरथजनितसंकल्पविकल्पजालत्यागेन तत्रैव सुखेर तस्य सन्तुष्टस्य तृप्तस्येकाकारपरमसमरसीभावेन द्रवीभूतचित्तस्य पुनः पुनः स्थिरीकरणं सम्यकच रित्रकम् । इत्युक्तलक्षणं निश्चयरत्नत्रयं शुद्धात्मानं विहायान्यत्रघटपटादिबहिर्द्रव्ये न वर्तते यतस्ततः कारणादभेदेन येनानेकद्रव्यात्मकैकप्रपानकवत्तदेव सम्यग्दर्शनं, तदेव सम्यग्ज्ञानं, तदेव चारित्रं तदेव स्वात्मतत्त्वमित्युक्तलक्षणं निजशुद्धात्मानमेव मुक्तिकारणं जानीहि ॥ ४०॥
एवं प्रथमस्थले सूत्रद्वयेन निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गस्वरूपं संक्षेपेण

Page #258

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ व्याख्याय तदनन्तरं द्वितीयस्थले:
'सम्यक्तादित्रयंक्रमण विवृणेति । तत्रादौ सम्यक्त्वमाह।
व्याख्या। “जीवादीसद्दहणं सम्मत्त" वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशुद्धजीवादितत्त्वविषये चलमलिनावगाढरहितत्वेन श्रद्धानं रुचिनिश्चय इदमेवेत्थमेवेति निश्चयबुद्धिः सम्यग्दर्शनम् । “रूवमप्पणो तं तु" तच्चाभेदनयेन रूपं स्वरूपं तु पुनः कस्यात्मन आत्मपरिणाम इत्यर्थः । तस्य सामर्थ्यमाहात्म्यं दर्शयति । “दुरभिणिवेसविमुक्कं णाणं सम्मं खु होदि सदि जम्हि " यस्मिन् सम्यक्त्वे सति ज्ञानं सम्यग भवति स्फुटं कथम्भूतं सम्यग्भवति “दुरभिणिवेसविमुक्क" चलितप्रतिपत्तिगच्छत्त णस्पर्शशुक्तिकाशकलरजतविज्ञानसदृशं संशयविभ्रमविमोहैमुक्तं रहितमित्यर्थः ।
इतो विस्तारः-सम्यक्त्वे सति ज्ञानं सम्यग्भवतीति यदुक्तं तस्य विवरणं क्रियते । तघाहि-गौतमामिभूतिवायुभूतिनामानो विप्राः पञ्चपञ्चशतब्राह्मणोपाध्याया वेदचतुष्टयं, ज्योतिष्कव्याकरणादिषडङ्गानि, मनुस्मृत्याद्यष्टादशस्मृतिशास्त्राणि तथा भारताद्यष्टादशपुराणानि मीमांसान्यायविस्तर इत्यादिलौकिकसर्वशास्त्राणि यद्यपि जानन्ति तथापि तेषां हि ज्ञानं सम्यक्त्वं विना मिथ्याज्ञानमेव । यदा पुनः प्रसिद्धकथान्यायेन श्रीवीरवर्द्धमानस्वामितीर्थकरपरमदेवसमवसरणे मानस्तम्भावलोकनमात्रादेवागमभाषया दर्शनचारित्रमोहनीयोपशमक्षयसंज्ञेनाध्यात्मभाषया स्वशुद्धात्माभिमुखपरिणामसंज्ञेन च कालादिलब्धिविशेषेण मिथ्यात्वं विलयं गतं तदा तदेव मिथ्याज्ञानं सम्यग्ज्ञानं जातम् । ततश्च "जयति भगवान्" इत्यादि नमस्कारं कृत्वा जिनदीक्षां गृहीत्वा कचलोचानन्तरमेव चतुर्ज्ञानसप्तर्द्धिसम्पन्नास्त्रयोऽपि गणधरदेवाः संजाताः । गौतमस्वामी भन्योपकारार्थ द्वादशाङ्गश्रुतरचनां कृतवान् । पश्चान्निश्चयरत्नत्रयभावनाबलेन त्रयोऽपि मोक्षं गताः । शेषाः पञ्चदशशतप्रमितब्राह्मणा जिनदीक्षां गृहीत्वा यथासम्भवं स्वर्ग मोक्षं च गताः । अभव्यसेनः पुनरेकादशाङ्गधारकोऽपि सम्यक्त्वं विना मिथ्याज्ञानी सञ्जात इति । एवं सम्यक्त्वमाहात्म्येन ज्ञानतपश्चरणव्रतोपशमध्यानादिकं मिथ्यारूपमपि सम्यग्भवति । तदभावे विषयुक्तदुरशासित सर्व वृथेति ज्ञातव्यम् ।

Page #259

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ __तच्च सम्यक्त्वं पञ्चविंशतिमलरहितं भवति । तद्यथा-देवतामूढलोकमूढ़समयमूढभेदेन मूढ़त्रयं भवति । तत्र सुधाद्यष्टादशदोषरहितमनन्तज्ञानाद्यनन्तगुणसहितं वीतरागसर्वज्ञदेवतास्वरूपमजानन् ख्यातिपूजालाभरूपलावण्यसौभाग्यपुत्रकलत्रराज्यादिविभूतिनिमित्तं रागद्वेषोपहतातरौद्रपरिणतक्षेत्रपालचण्डिकादिमिथ्यादेवानां यदाराधनं करोति जीवस्तद्देवतामूढत्वं भण्यते । न च ते देवाः किमपि फलं प्रयच्छन्ति । कथमिति चेत् ? रावणेन रामस्वामिलक्ष्मीधरविनाशार्थ बहुरूपिणी विद्या साधिता, कौरवैस्तु पाण्डवनिमूलनार्थ कात्यायनी विद्या साधिता, कंसेन च नारायणविनाशार्थ बमोऽपि विद्याः समाराधितास्ताभिः कृतं न किमपि रामस्वामिपाण्डवनारायणानाम् । तैस्तु यद्यपि मिथ्यादेवता नानुकूलितास्तथापि निमन्तसम्यक्त्वोपार्जितेन पूर्वकृतपुण्येन सर्व निर्विघ्नं जातमिति । अथ लोकमूढत्वं कथयति । गङ्गादिनदीतीर्थस्नानसमुद्रस्नानप्रात:स्नानजलप्रवेशमरणाग्निप्रवेशमरणगोग्रहणादिमरणभूम्यग्निवटवृक्षपूजादीनि पुण्यकारणानि भवन्तीति यद्बदन्ति तल्लोकमूढत्वं विज्ञेयम् । अथ समयमूढत्वमाह । अज्ञानिजनचित्तचमत्कारोत्पादकं ज्योतिष्कमन्त्रवादादिकं दृष्ट्वा वीतराग़सर्वज्ञप्रणीतसमयं विहाय कुइवागमलिङ्गिनां भयाशास्नेहलोभैर्धर्मार्थ प्रणामविनयपूजापुरस्कारादिकरणं समयमूढत्वमिति । एवमुक्तलक्षणं मूढत्रयं सरागसम्यग्दृष्टरवस्थायां परिहरणीयमिति । त्रिगुप्तावस्थालक्षणवीतरागसम्यक्त्वप्रस्तावे पुनर्निजनिरज्जननिर्दोषपरमात्मैव देव इति निश्चयबुद्धिदेवतामूढरहितत्वं विज्ञेयम् । तथैव मिथ्यात्वरागादिरूपमूढभावत्यागेन स्वशुद्धात्मन्येवावस्थानं लोकमूढरहितत्वं विज्ञेयम् । तथैव चसमस्तशुभाशुभसङ्कल्पविकल्परूपपरभावत्यागेन निर्विकारतात्त्विकपरमानन्दैकलक्षणपरमसमरसीभावेन तस्मिन्नेव सम्यग्रूपेणायनं गमनं परिणमनं समयमूढरहितत्वं बोद्धव्यम् । इति मूढत्रयं व्याख्यातम् । . अथ मदाष्टस्वरूपं कथ्यते । विज्ञानेश्वर्यज्ञानतपःकुलजातिरूपसंझं मदाष्टकं सरागसम्यग्दृष्टिभिस्याज्यमिति । वीतरागसम्यग्दृष्टीनां पुनर्मानकषायादुत्पन्नमदमात्सर्यादिसमस्तविकल्पजालपरिहारेण ममकाराहङ्काररहिते शुद्धात्मनि 'भावनैव मदाष्टकत्याग इति । ममकाराहङ्कारलक्षणं कथयति । कर्मजनितदेहपुत्रकलत्रादौ ममेदमिति ममकारस्तत्रैवाभेदेन गौरस्थूलादिदेहोऽहं. राजाहमित्यहङ्कारलक्षणमिति ।

Page #260

७३
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ अथानायतनषटकं कथयति । मिथ्यादेवो, मिथ्यादेवाराधका, मिथ्यातपो, मिथ्यातपस्वी, मिथ्यागमो, मिथ्यागमधरा पुरुषाश्चेत्युक्तलक्षणमनायतनषट्क सरागसम्यग्दृष्टीनां त्याज्यं भवतीति । वीतरागसम्यग्दृष्टीनां पुनः समस्तदोषायतनभूतानां मिथ्यात्वविषयकषायरूपायतनानां परिहारेण केवलज्ञानाद्यनन्तगुणायतनभूते स्वशुद्धात्मनि निवास एवानायतनसेवापरिहार इति । अनायतनशब्दस्यार्थः कथ्यते । सम्यक्त्वादिगुणानामायतनं गृहमावास आश्रय आधारकरणं निमित्तमायतनं भण्यते तद्विप नायतनमिति।
अतः परं शङ्काद्यष्टमलत्यागं कथयति । निःशङ्काद्यष्टगुणप्रतिपालनमेव शङ्काद्यष्टमलत्यागो भण्यते । तद्यथा-रागादिदोषा अज्ञानं वाऽसत्यवचनकारणं तदुभयमपि वीतरागसर्वज्ञानां नास्ति ततः कारणात्तत्प्रणीते हेयोपादेयतत्त्वे मोक्षे मोक्षमार्गे च भव्यैः संशयः सन्देहो न कर्त्तव्यः । तत्र शङ्कादिदोषपरिहारविषये पुनरञ्जनचौरकथा प्रसिद्धा । तत्रैव विभीषणकथा । तथाहि-सीताहरणप्रघट्टके रावणस्य रामलक्ष्मणाभ्यां सह सयामप्रस्तावे विभीषणेन विचारित रामस्तावदष्टमबलदेवो लक्ष्मणश्चाष्टमो वासुदेवो रावणश्चाष्टमः प्रदिवासुदेव इति । तस्य च प्रतिवासुदेवस्य वासुदेवहस्तेन मरणमिति जैनागमे पठितमास्ते तन्मिथ्या न भवतीति निःशङ्को भूत्वा त्रैलोक्यकण्टकं रावणं स्वकीयज्येष्ठभ्रातरं त्यक्त्वा त्रिंशदक्षौहिणीप्रमितचतुरङ्गबलेन सह स रामस्वामिपार्श्वे गत इति । तथैव देवकीवसुदेवद्वयं निःशङ्कं ज्ञातव्यम् । तथाहि यदा देवकीबालकस्य मारणनिमित्तं कंसेन प्रार्थना कृता तदा ताभ्यां पर्यालोचितं मदीयः पुत्रो नवमो वासुदेवो भविष्यति तस्य हस्तेन जरासिन्धुनाम्नो नवमप्रतिवासुदेवस्य कंसस्यापि मरणं भविष्यतीति जैनागमे भणितं तिष्ठतीति, तथैवातिमुक्तभट्टारकैरपि कथितमिति निश्चित्य कंसाय स्वकीयं बालकं दत्तम् । तथा शेषभव्यैरपि जिनागमे शङ्का न कर्त्तव्येति । इदं व्यवहारेण सम्यक्त्वस्य व्याख्यानम् । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारनिःशङ्कागुणस्य सहकारित्वेनेहलोकात्राणागुप्तिमरणव्याधिवेदनाकस्मिकाभिधानभयसप्तकं मुक्त्वा घोरोपसर्गपरीषहप्रस्तावेऽपि शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयभावनैव निःशङ्कगुणो ज्ञातव्य इति ।। ... अथ निष्काङ क्षितागुणं कथयति। इहलोकपरलोकाशारूपभोगाकाङ्क्षानिदानत्यागेन केवलज्ञानाद्यन्तगुणव्यक्तिरूपमोक्षार्थ ज्ञानपूजातपश्चरणाद्यनुष्ठान

Page #261

____ द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ करणं.. निष्कातागुणो भण्यते । तथानन्तमतीकन्याकथा प्रसिद्धा । द्वितीया च सीतामहादेवीकथा । सा कथ्यते । सीता यदा लोकापवादपरिहारार्थ दिव्ये शुद्धा जाता तदा रामस्वामिना दत्त पट्टमहादेवीविभूतिपदं त्यक्त्वा सकलभूषणानगारकवलिपादमूले कृतान्तवक्रादिराजभिस्तथा बहुराज्ञीभिश्च सह जिनदीक्षां गृहीत्वा शशिप्रभाधार्मिकासमुदायेन सह ग्रामपुरखेटकादिविहारेण भेदाभेदरत्नत्रयभावनया द्विषष्टिवर्षाणि जिनसमयप्रभावनां कृत्वा पश्चादवसाने त्रयस्त्रिंशद्दिवसपर्यन्तं निर्विकारपरमात्मभावनासहितं संन्यासं कृत्वाऽच्युताभिधानषोडशस्वर्गे प्रतीन्द्रतां याता ततश्च निर्मलसम्यक्त्वफलं दृष्ट्वा धर्मानुरागेण नरके रावणलक्ष्मणयोः संबोधनं कृत्वेदानी स्वर्गे तिष्ठति। अप्रे स्वर्गादागत्य सकलचक्रवर्ती भविष्यति । तौ च रावणलक्ष्मीधरौ तस्य पुत्रौ भविष्यतः । ततश्च तीर्थकरपादमूले पूर्वभवान्तरं दृष्ट्वा पुत्रद्वयेन सह परिवारेण च सह जिनदीनां गृहीत्वा भेदाभेदरत्नत्रयभावनया पञ्चानुत्तरविमाने त्रयोऽप्यहमिन्द्रा भविष्यन्ति । तस्मादागत्य रावणस्तीर्थकरो भविष्यति, सीता च गणधर इति, लक्ष्मीधरो धातकीखण्डद्वीपे तीर्थकरो भविष्यति । इति व्यवहारनिष्काङ् क्षितागुणो विज्ञातव्यः । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारनिष्काङ्क्षागुणस्य सहकारित्वेन दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगत्यागेन निश्चयरत्नत्रयभावनोत्पन्नपारमार्थिकस्वात्मोत्थसुखामृतरसे चित्तसन्तोषः स एव निष्काङ्क्षा गुण इति । . अथ निर्विचिकित्सागुणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयाराधकभव्यजीवानां दुर्गन्धबीभत्सादिकं दृष्ट्वा धर्मबुद्धया कारुण्यभावेन वा यथायोग्यं विचिकित्सापरिहरणं द्रव्यनिर्विचिकित्सागुणो भण्यते । यत्पुन नसमये सर्व समीचीनं परं किन्तु वस्त्रप्रावरणं जलस्नानादिकं च न कुर्वन्ति तदेव दूषणमित्यादिकुत्सितभावस्य विशिष्टविवेकबलेन परिहरणं सा निविचिकित्सा भण्यते । अस्य व्यवहारनिर्विचिकित्सागुणस्य विषय उद्दायनमहाराजकथा रुक्मिणीमहादेवीकथा चागमप्रसिद्धा ज्ञातव्येति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारनिर्विचिकित्सागुणस्य बलेन समस्तद्वेषादिविकल्परूपकल्लोलमालात्यागेन निर्मलात्मानुभूतिलक्षणे निजशुद्धात्मनि व्यवस्थानं निर्विचिकित्सागुण इति । ___ इतः परममूढदृष्टिगुणकथां कथयति । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतागमार्थाद्वहिभूतैः कुदृष्टिभिर्यत्प्रणीतं धातुवादखन्यवादहरमेखलक्षुद्रविद्याव्यन्तरविकुर्वणादिकमज्ञा;

Page #262

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - ४१
७५
कथा
निजनचित्तचमत्कारोत्पादकं दृष्ट्वा श्रुत्वा च योऽसौ मूढभावेन धर्मबुद्धया तत्र रुचिं भक्तिं न कुरुते स एव व्यवहारेऽमूढदृष्टिरुच्यते । तत्र चोत्तरमथुरायां उदुरुलिभट्टारकरेवतीश्राविकाचन्द्रप्रभनामविद्याधरब्रह्मचारिसम्वन्धिनी प्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारमूढदृष्टिगुणस्य प्रसादेनान्वस्तत्त्वबहिस्तत्त्वनिश्चये जाते सति समस्तमिध्यात्वरागादिशुभाशुभसङ्कल्पविकल्पेष्टात्मबुद्धिमुपादेयबुद्धिं हितबुद्धिं ममत्वभावं त्यक्त्वा त्रिगुप्तिरूपेण विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावे निजात्मनि यन्निश्चलावस्थानं तदेवामूढदृष्टित्वमिति । सङ्कल्पविकल्पलचणं कथ्यते । पुत्रकलत्रादी बहिर्द्रव्ये ममेदमितिकल्पना सङ्कल्पः, अभ्यन्तरे मुख्यहं दुःख्यहमिति हर्षविषादकारणं विकल्प इति । अथवा वस्तुवृत्त्या सङ्कल्प इति harsa विकल्प इति तस्यैव पर्यायः ॥
. अथोपगूहनगुणं कथयति । भेदाभेदरन्नत्रयभावनारूपो मोक्षमार्गः स्वभावेन शुद्ध एव तावत्, तत्राज्ञानिजननिमित्तेन तथैवाशक्तजननिमित्तेन च धर्मस्य पैशून्यं दूषणमपवादो दुष्प्रभावना यदा भवति तदागमाविरोधेन यथाशक्त्यार्थेन धर्मोपदेशेन वा यद्धर्मार्थ दोषस्य झम्पनं निवारणं क्रियते तद्व्यवहारनयेनोपगूहनं भण्यते । तत्र मायाब्रह्मचारिणा पार्श्वभट्टारकप्रतिमालम्भरत्नहरणे कृते सत्युपगूहनविषये जिनदत्तश्रेष्ठिकथा प्रसिद्धेति । अथवा रुद्रजनन्या ज्येष्ठासंज्ञाया लोकापवादे जाते सति यद्दोषकम्पनं कृतं तत्र चेलिनीमहादेवीकथेति । तथैव निश्चयेन पुनस्तस्यैव व्यवहारोपगूहनगुणस्य सहकारित्वेन निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मनः प्रच्छादका ये मिध्यात्वरागादिदोषास्तेषां तस्मिन्नेव परमात्मनि सम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्टानरूपं यद्धानं तेन प्रच्छादनं विनाशनं गोपनं झम्पनं तदेवेोपगूहनमिति ॥
C
अथ स्थितीकरणं कथयति । भेदाभेदरत्नत्रयधारकस्य चातुर्वर्णसङ्घस्य मध्ये यदा कोऽपि दर्शनचारित्रमोहोदयेन दर्शनं ज्ञानं चारित्रं वा परित्यक्तुं वाञ्छति तदागमाविरोधेन यथाशक्त्या धर्मश्रवणेन वा अर्थेन वा सामर्थ्येन वा केनाप्युपायेन यद्धर्मे स्थिरत्वं क्रियते तद्व्यवहारेण स्थितीकरणमिति । तत्र च पुष्पडालतपोधनस्य स्थिरीकरण प्रस्तावे वारिषेणकुमारकथागमप्रसिद्धेति । निश्चयेन पुनस्तेनैव व्यवहारेण स्थितीकरणगुणेन धर्मदृढ़त्वे जाते सति दर्शनचारित्रमोहोदयजनतसमस्तमिथ्यात्वरागादिविकल्पजालत्यागेन निजपरमात्मस्वभावभावनात्प

Page #263

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ अपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादेन तबयतन्मयपरमसमरसीभावेन चित्तस्थितीकरणमेव स्थितीकरणमिति ।।
अथ वात्सल्याभिधानं सप्तमाङ्गं प्रतिपादयति । बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयाधारे चतुर्विधसङ्घ वत्स धेनुवत्पञ्चेन्द्रियविषयनिमित्तं पुत्रकलत्रसुवर्णादिस्नेहवद्वा यदकृत्रिमस्नेहकरणं तद्व्यवहारेण वात्सल्यं भण्यते । तत्र च हस्तिनागपुराधिपविपद्मराजसंबन्धिना बलिनामदुष्टमन्त्रिणा निश्चयव्यवहाररत्नत्रयाराधकाकम्पनाचार्यप्रभृतिसप्तशतयतीनामुपसर्गे क्रियमाणे सति विष्णुकुमारनाम्ना निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाराधकपरमयतिना विकुर्वणर्द्धिप्रभावेण वामनरूपं कृत्वा बलिमन्त्रिपार्वे पादत्रयप्रमाणभूमिप्रार्थनं कृत्वा पश्चादेकः पादो मेरुमस्तके दत्तो द्वितीयो मानुषोत्तरपर्वते तृतीयपादस्यावकाशो नास्तीति वचनच्छलेन मुनिवात्सल्यनिमित्तं बलिमन्त्री बद्ध इत्येका तावदागमप्रसिद्धा कथा। द्वितीया च दशपुरनगराधिपतेर्वत्रकर्णनाम्नः । उज्जयिनीनगराधिपतिना सिंहोदरमहाराजेन
जैनोऽयं मम नमस्कारं न करोतीति मत्त्वा दशपुरनगरं परिवेष्टर घोरोपसर्गे क्रियमाणे भेदाभेदरत्नत्रयभावनाप्रियेण रामस्वामिना वज्रकर्णवात्सल्यनिमित्तं सिंहोदरो बद्ध इति रामायणमध्ये प्रसिद्धेयं वात्सल्यकथेति । निश्चयवात्सल्यं पुनस्तस्यैव व्यवहारवात्सल्यगुणस्य सहकारित्वेन धर्मे दृढत्वे जाते सति मिथ्यात्वरागादिसमस्तशुभाशुभबहिर्भावेषु प्रीतिं त्यक्त्वा रागादिविकल्पोपाधिरहितपरमस्वास्थ्यसंवित्तिसञ्जातसदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादं प्रति प्रीतिकरणमेवेति सप्तमाङ्गं व्याख्यानम् ॥ . अथाष्टमाङ्ग नाम प्रभावनागुणं कथयति । श्रावकेन दानपूजादिना तपोधनेन च तप:श्रुतादिना जैनशासनप्रभावना कर्त्तव्येति व्यवहारेण प्रभावनागुणो ज्ञातव्यः । तत्र पुनरुत्तरमथुरायां जिनसमयप्रभावनशीलाया उगविल्लामहादेव्याः प्रभावननिमित्तमुपसर्गे जाते सति वज्रकुमारनाम्ना विद्याधरश्रमणेनाकाशे जैनरथभ्रमणेन प्रभावना कृतेत्येका आगमप्रसिद्धा कथा । द्वितीया तु जिनसमयप्रभावनाशीलवप्रामहादेवीनामस्वकीयजनन्या निमित्तं स्वस्य धर्मानुरागेण च हरिषेणनामदशमचक्रवर्तिना तद्भवमोक्षगामिना जिनसमयप्रभावनार्थमुत्तुङ्गतोरणजिनचैयालयमण्डितं सर्वभूमितलं कृतमिति रामायणे प्रसिद्धेयं कथा ।

Page #264

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ समस्तविभावपरिणामरूपपरसमयानां प्रभावं हत्वा शुद्धोपयोगलक्षणस्वसंवेदनज्ञानेन विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावनिजशुद्धात्मनः प्रकाशनमनुभवनमेव प्रभावनेति ॥
एवमुक्तप्रकारेण मूढत्रयमदाष्टकषडनायतनशङ्काद्यष्टमलरहितं शुद्धजीवादितत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सरागसम्यक्त्वाभिधानं व्यवहारसम्यक्त्वं विज्ञेयम् । तथैव तेनैव व्यवहारसम्यक्त्वेन पारम्पर्येण साध्यं शुद्धोपयोगलक्षणनिश्चयरत्नत्रयभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वादनमेवोपादेयमिन्द्रियसुखादिकं च हेयमिति रुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं वीतरागसम्यक्त्वाभिधानं निश्चयसम्यक्त्वं च ज्ञातव्यमिति । अत्र व्यवहारसम्यक्त्वमध्ये निश्चयसम्यक्त्वं किमर्थ व्याख्यातमिति चेद् व्यवहारसम्यक्त्वेन निश्चयसम्यक्त्वं साध्यत इति साध्यसाधकभावज्ञापनार्थमिति ।।
इदानीं येषां जीवानां सम्यग्दर्शनग्रहणात्पूर्वमायुर्बन्धो नास्ति तेषां व्रतामावेऽपि नरनारकादिकुत्सितस्थानेषु जन्म न भवतीति कथयति । “ सम्यग्दर्शनशुद्धा नारकतिर्यनपुंसकस्त्रीत्वानि । दुष्कृतविकृताल्पायुर्दरिद्रतां च व्रजन्ति नातिकाः । १।” इतः परं मनुष्यगतिसमुत्पन्नसम्बग्दष्टेः प्रभावं कथयति । "प्रोजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजयविभवसनाथाः । उत्तमकुला महा मानवतिलका भवन्ति दर्शनपूताः ॥" अथ देवगतौ पुनः प्रकीर्णकदेववाहनदेवकिल्बिषदेवनीचदेवत्रयं विहायान्येषु महर्द्धिकदेवेषूत्पद्यते सम्यग्दृष्टिः । इदानों सम्यक्त्वग्रहणात्पूर्वदेवायुष्कं विहाय ये बद्धायुष्कास्वान् प्रति सम्यक्त्वमाहात्म्य कथयति । “हेट्ठिमछप्पुढवीणं जोइसवणभवणसव्वइत्थीणं । पुण्मिादरे पहि सम्मो ण सासणो णारयापुण्णे ॥” तमेवार्थ प्रकारान्तरेण कथयति "ज्यो. तिर्भावनभौमेषु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । तिर्यतु नृसुरस्त्रीषु सदृष्टि व जायते ॥" अथौपशमिकवेदकक्षायिकाभिधानसम्यक्त्वत्रयमध्ये कम्यां गतो कस्य सम्यक्त्वस्य सम्भवोऽस्तीति कथयति “सौधर्मादिष्वसंख्याब्दायुष्कतिर्यक्षु नृष्वपि । रत्नप्रभावनौ च स्यात्सम्यक्त्वत्रयमङ्गिनाम् ॥" कर्मभूमिजपुरुषे च त्रयं सम्भवति बद्धायुष्के लब्धायुष्कऽपि । किन्त्वौपशमिकमपर्याप्तावस्थायां महर्द्धिकदेवेष्वेव । “शेषेषु देवतिर्यक्षु षट्स्वधः श्वभ्रभूमिषु । द्वौ वेदकोपश

Page #265

७८
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४१ । ४२ मको स्यातां पर्याप्तदेहिनाम् ।१।” इति निश्चयव्यवहाररत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनः प्रथमावयवभूतस्य सम्यक्त्वस्य व्याख्यानेन गाथा गता ॥ ४१ ॥
अथ रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गद्वितीयावयवरूपस्य सम्यग्ज्ञानस्य स्वरूपं प्रतिपादयति । ___ व्याख्या । “संसयविमोहविभमविवज्जियं” संशयः शुद्धात्मतत्त्वादि प्रतिपादकमागमज्ञानं किं वीतरागसर्वज्ञप्रणीतं भविष्यति ? परसमयप्रणीतं वेति संशयः । तत्र दृष्टान्तः-स्थाणुर्वा पुरुषो वेति । विमोहः परस्परसापेक्षनयद्वयन द्रव्यगुणपर्यायादिपरिज्ञानाभावो विमोहः । तत्र दृष्टान्तः-च्छत्त णस्पर्शवहिग्मोहवद्वा । विभ्रमोऽनेकान्तात्मकवस्तुनो नित्यक्षणिकैकान्तादिरूपेण ग्रहणं विभ्रमः । तत्र दृष्टान्तः-शुक्तिकायां रजतविज्ञानवत् । इत्युक्तलक्षणसंशयविमोहविभ्रमैर्वर्जितं "अप्पपरसरुवस्स गहणं" सहजशुद्धकेवलज्ञानदर्शनस्वभावस्वात्मरूपस्य ग्रहणं परिच्छेदनं परिच्छित्तिस्तथा परद्रव्यस्य च भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरूपस्य जीवसम्वन्धिनस्तथैव पुद्गलादिपञ्चद्रव्यरूपस्य परकीयजीवरूपस्य च परिच्छेदनं यत्तत् "सम्मंणणं" सम्यग्ज्ञानं भवति । तच्च कथंभूतं "सायारं" घटोऽयं पटोय मित्यादिग्रहणव्यापाररूपेण साकारं सविकल्प व्यवसायात्मकं निश्चयात्मकमित्यर्थः । पुनश्च किंविशिष्टं "अणेयभेयं च" अनेकभेदं च पुनरिति । . .तस्य भेदाः कथ्यन्ते । मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलज्ञानभेदेन पञ्चधा । अथवा श्रुतज्ञानाऽपेक्षया द्वादशाङ्गमङ्गमङ्गबाह्य चेति द्विभेदम् । द्वादशाङ्गानां नामानि कथ्यन्ते । आचारं, सूत्रकृतं, स्थानं, समवायनामधेयं, व्याख्याप्रज्ञप्तिः, ज्ञातृकथा, उपासकाध्ययनं, अन्तकृतदर्श, अनुत्तरोपपादिकदर्श, प्रश्नव्याकरणं, विपाकसूत्रं, दृष्टिवादश्चेति । दृष्टिवादस्य च परिकर्मसूत्रप्रथमानुयोगपूर्वगतचूलिकाभेदेन पञ्च भेदाः कथ्यन्ते । तत्र चन्द्रसूर्यजम्बूद्वीपसागरव्याख्याप्रज्ञप्तिभेदेन परिकर्म पञ्चविधं भवति । सूत्रमेकभेदमेव । प्रथमानुयोगोऽप्येकभेदः । पूर्वगतं पुनरुत्पादपूर्व, अप्रायणीयं, वीर्यानुप्रवाद, अस्तिनास्तिप्रवाई, ज्ञानप्रवादं, सत्यप्रकादं, प्रात्मप्रवादं, कर्मप्रवाद, प्रत्याख्यान, विद्यानुवाद, कल्याणनामधेयं, प्राणानुवादं, क्रियाविशालं, लोकसंज्ञ', पूर्व, चेति चतुर्दशभेदम् । जलगतस्थल

Page #266

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः। गाथा-४२ गताकाशगतहरमेखलादिमायास्वरूपशाकिन्यादिरूपपरावर्तनभेदेन चूलिका पञ्चविधा चेति संक्षेपेण द्वादशाङ्गव्याख्यानम् । अङ्गबाह्यं पुनः सामायिक, चतुर्विशतिस्तवं, वन्दना, प्रतिक्रमणं, वैनयिक, कृतिकर्म, दशवैकालिकम् उत्तराध्ययनं, कल्पव्यवहारः, कल्पाकल्पं, महाकल्पं, पुण्डरीक, महापुण्डरीकं, अशीतिकं चेति चतुर्दशप्रकीर्णकसंज्ञ बोद्धव्यमिति।
अथवा वृषभादिचतुर्विशतितीर्थङ्करभरतादिद्वादशचक्रवर्त्तिविजयादिनवबलदेवत्रिपिष्टादिनववासुदेवसुग्रीवादिनवप्रतिवासुदेवसम्बन्धित्रिषष्टिपुरुषपुराणभेदभिन्नः प्रथमानुयोगो भण्यते । उपासकाध्ययनादौ श्रावकधर्मम् , आचाराराधनादा यतिधर्म च यत्र मुख्यत्वेन कथयति स चरणानुयोगो भण्यते । त्रिलोकसारजिनान्तरलोकविभागादिग्रन्थव्याख्यानं करणानुयोगो विज्ञेयः । प्राभृततत्त्वार्थसिद्धान्तादौ यत्र शुद्धाशुद्धजीवादिषडद्रव्यादीनां मुख्यवृत्त्या व्याख्यानं क्रियते स द्रव्यानुयोगो भण्यते । इत्युक्तलक्षणानुयोगचतुष्टयरूपेण चतुर्विधं श्रुतज्ञानं ज्ञातव्यम् । अनुयोगोऽधिकारः परिच्छेदः प्रकरणमित्यायेकोऽर्थः । अथवा षड्द्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्स्वनवपदार्थेषु मध्ये निश्चयनयेन स्वकीयशुद्धात्मद्रव्यं, स्वशुद्धजीवास्तिकायो, निजशुद्धात्मतत्त्वं, निजशुद्धात्मपदार्थ उपादेयः। शेषं च हेयमिति संक्षेपेण हेयोपादेयभेदेन द्विधा व्यवहारज्ञानमिति ॥ ___ इदानों तेनैव विकल्परूपत्व्यवहारज्ञानेन साध्यं निश्चयज्ञानं कथ्यते । तथाहि-रागात् परकलत्रादिवाञ्छारूपं, द्वेषात् परवधबन्धच्छेदादिवाञ्छारूपं च मदीयापध्यानं कोऽपि न जानातीति मत्वा खशुद्धात्मभावनासमुत्पन्नसदानन्दैकलक्षणसुखामृतरसनिर्मलजलेन चित्तशुद्धिमकुर्वाणः सन्नयं जीवो बहिरङ्गबकवेषेण यल्लोकरञ्जनां करोति तन्मायाशल्यं भण्यते । निजनिरञ्जननिर्दोषपरमात्मैवोपादेय इति रुचिरूपसम्यक्त्वाद्विलक्षणं मिथ्याशल्यं भण्यते ।
निर्विकारपरमचैतन्यभावनोत्पन्नपरमाह्लादैकरूपसुखामृतरसास्वादमलभमानायं जीवो दृष्टश्रुतानुभूतभोगेषु यन्नियतं निरन्तरं चित्तं ददाति तन्निदानशल्यमभिधीयते । इत्युक्तलक्षणशल्यत्रयविभावपरिणामप्रभृतिसमस्तशुभाशुभसङ्कल्पविकल्परहितेन परमस्वास्थ्यसंवित्तिसमुत्पन्नतात्त्विकपरमानन्दैकलक्षणसुखामृत

Page #267

८०
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा — ४२ । ४३
तृप्तेन स्वेनात्मना स्वस्य सम्यग्निर्विकल्परूपेण वेदनं परिज्ञानमनुभवनमिति निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञान मेव निश्चयज्ञानं भण्यते ॥
1
अत्राह शिष्यः । इत्युक्तप्रकारेण प्राभृतग्रन्थे यन्निर्विकल्पस्वसंवेदनज्ञानं भण्यते, तन्न घटते । कस्मादिति चेत् तदुच्यते । सत्तावलोकरूपं चक्षुरादिदर्शनं यथा जैनमते निर्विकल्पं कथ्यते, तथा बौद्धमते ज्ञानं निर्विकल्पकं भण्यते । परं किन्तु तन्निर्विकल्पमपि विकल्पजनकं भवति । जैनमते तु विकल्पस्योत्पादकं भवत्येव न । किन्तु स्वरूपेणैव सविकल्पमिति । तथैव स्वपरप्रकाशकं चेति । तत्र परिहारः । कथंचित् सविकल्पकं निर्विकल्पकं च । तथाहियथा विषयानन्दरूपं स्वसंवेदनं रागसंवित्तिविकल्परूपेण सविकल्पमपि शेषानीहितसूक्ष्मविकल्पानां सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन निर्विकल्पमपि भण्यते । तथा स्वशुद्धात्मसंवित्तिरूपं वीतरागस्वसंवेदनज्ञानमपि स्वसंवित्त्याकारैकविकल्पेन सविकल्पमपि बहिर्विषयानीहितसूक्ष्मविकल्पानां सद्भावेऽपि सति तेषां मुख्यत्वं नास्ति तेन कारणेन निर्विकल्पमपि भण्यते । यत एवेहापूर्वस्वसंवित्त्याकारान्तर्मुखप्रतिभासेऽपि बहिर्विपयानीहितसूक्ष्माविकल्पा पि सन्ति तत एव कारणात् स्वपरप्रकाशकं च सिद्धम् । इदं तु सविकल्पकनिर्विकल्पकस्य तथैव स्वपरप्रकाशकस्य ज्ञानस्य च व्याख्यानं यद्यागमाध्यात्मतर्कशास्त्रानुसारेण विशेषेण व्याख्यायते तदा महान् विस्तारो भवति । स चाध्यात्मशास्त्रत्वान्न कृत इति ।
एवं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गावयविनो द्वितीयावयवभूतस्य ज्ञानस्य व्याख्यानेन गाथा गता ॥ ४२ ॥
अथ निर्विकल्पसत्ताग्राहकं दर्शनं कथयति ॥
११ नैव कृत्वा
व्याख्या । "जं सामण्णं गहणं भावाणं" यत् सामान्येन सत्तावलोकनेन ग्रहणं परिच्छेदनं भावानां पदार्थानां; किं कृत्वा "शेव कट्टुमाया' कं प्राकारं विकल्पं; तदपि किं कृत्वा ? “ प्रविसेसिदू अट्टे” प्रविशेष्याविभेद्यार्थान् केन रूपेण ? शुक्लोऽयं, कृष्णोऽयं, दीर्घोऽयं, ह्रस्वोऽयं, घटोऽयं, पटोऽयमित्यादि "दंसणमिदि भण्णये समये" तत्सत्तावलोकं दर्शनमिति भण्यते . समये परमागमे । नेदमेव तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दर्शनं वक्तव्यम् । कस्मा

Page #268

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः। गाथा-४३।४४
८१ दिति चेत् तत्र श्रद्धानं विकल्परूपमिदं तु निर्विकल्पं यतः । अयमत्र भावःयदा कोऽपि किमप्यवलोकयति पश्यति; तदा यावत् विकल्पं न करोति तावत् सत्तामात्रग्रहणं दर्शनं भण्यते । पश्चाच्छुक्लादिविकल्पे जाते ज्ञानमिति ।। ४३ ॥ ____ अथ छद्मस्थानां ज्ञानं सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं भवति, मुक्तात्मानं युगपदिति प्रतिपादयति ।।
व्याख्या । "दसणपुव्वं णाणं छदुमत्थाणं" सत्तावलोकनदर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति छद्मस्थानां संसारिणाम् । कस्मात् “ण दुण्णि उवयोग जुगवं जम्हा'' ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयं युगपन्न भवति यस्मात्, “केवलिणाहे जुगवं तु ते दोवि" केवलिनाथे तु युगपत्तौ ज्ञानदर्शनोपयोगी द्वौ भवत इति । ___ अथ विस्तरः । चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वकीयस्वकीयक्षयोपशमानुसारेण तद्योग्यदेशस्थितस्वरुपादिविपयाणां ग्रहणमेव सन्निपातः सम्बन्धः सन्निकर्षो भण्यते । न च नैयायिकमतवच्चक्षुरादीन्द्रियाणां स्वरूपादिस्वकीयस्वकीयविषयपार्वे गमन इति सन्निकर्षों वक्तव्यः । स एव सम्बन्धो लक्षणं यस्य तल्लक्षणं यन्निविकल्पं सत्तावलोकनदर्शनं तत्पूर्व शुक्लमिदमित्याद्यवग्रहादिविकल्परूपमिन्द्रियानिन्द्रियजनितं मतिज्ञानं भवति । इत्युक्तलक्षणमतिज्ञानपूर्वकं तु धूमादग्निविज्ञानवदर्थादर्थान्तरग्रहणरूपं लिङ्गजं, तथैव घटादिशब्दश्रवणरूपं शब्दजं चेति द्विविधं श्रुतज्ञानं भवति । अथावधिज्ञानं पुनरवधिदर्शनपूर्वकमिति । ईहामतिज्ञानपूर्वकं तु मनःपर्ययज्ञानं भवति ।
अत्र श्रुतज्ञानमनःपर्ययज्ञानजनकं यदवग्रहहादिरूपं मतिज्ञानं भणितम्, तदपि दर्शनपूर्वकत्वादुपचारेण दर्शनं भण्यते, यतस्तेन कारणेन श्रुतज्ञानमन:पर्ययज्ञानद्वयमपि दर्शनपूर्वकं ज्ञातव्यमिति । एवं छद्मस्थानां सावरणक्षयोपशमिकज्ञानसहितत्वात् दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवति । केवलिनां तु भगवतां निर्विकारस्वसंवेदनसमुत्पन्ननिरावरणक्षायिकज्ञानसहितत्वान्निर्मेघादित्ये युगपदातपप्रकाशवदर्शनं ज्ञानं च युगपदेवेति विज्ञेयम् । छद्मस्था इति कोऽर्थः ? छद्मशब्देन ज्ञानदर्शनावरणद्वयं भण्यते, तत्र तिष्ठन्तीति छद्मस्थाः । एवं तर्काभिप्रायेण सत्तावलोकनदर्शनं व्याख्यातम् ।
अत ऊर्ध्व सिद्धान्ताभिप्रायेण कथ्यते । तथाहि उत्तरज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं

Page #269

८२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ४४
यत् प्रयत्नं तद्रूपं यत् स्वस्यात्मनः परिच्छेदनमवलोकनं तद्दर्शनं भण्यते । तदनन्तरं यद्विहिर्विषये विकल्परूपेण पदार्थग्रहणं तज्ज्ञानमिति वार्त्तिकम् । यथा कोऽपि पुरुषो घटविषयविकल्पं कुर्वन्नास्ते, पश्चात् पटपरिज्ञानार्थं चित्ते जाते सति घटविकल्पाद्व्यावर्त्य यत् स्वरूपे प्रयत्नमवलोकनं परिच्छेदनं करोति तद्दर्शनमिति । तदनन्तरं पटाय मिति निश्चयं यद्बहिर्विषयरूपेण पदार्थग्रहणविकल्पं करोति तद् ज्ञानं भण्यते ।
अत्राह शिष्यः — यद्यात्मग्राहकं दर्शनं, परग्राहकं ज्ञानं भण्यते; तर्हि यथा नैयायिकमते ज्ञानमात्मानं न जानाति; तथा जैनमतेऽपि ज्ञानमात्मानं न जानातीति दूषणं प्राप्नोति । अत्र परिहारः । नैयायिकमते ज्ञानं पृथग्दर्शनं पृथगिति गुणद्वयं नास्ति; तेन कारणेन तेषामात्मपरिज्ञानाभावदूषणं प्राप्नोति । जैनमते पुनर्ज्ञानगुणेन परद्रव्यं जानाति, दर्शनगुणेनात्मानं च जानातीत्यात्मपरिज्ञानाभावदूषणं न प्राप्नोति । कस्मादिति चेत् यथैकोऽप्यग्निर्दहतीति दाहकः, पचतीति पाचको, विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । तथैवाभेदनयेनैकमपि चैतन्यं भेदनयविवक्षायां यदात्मग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तदा तस्य दर्शनमिति संज्ञा, पश्चात् यच्च परद्रव्यग्राहकत्वेन प्रवृत्तं तस्य ज्ञानसंज्ञेति विषयभेदेन द्विधा भिद्यते । किं च यदि सामान्यग्राहकं दर्शनं विशेषग्राहकं ज्ञानं भण्यते, तदा ज्ञानस्य प्रमाणत्वं न प्राप्नोति । कस्मादिति चेत् वस्तुग्राहकं प्रमाणं; वस्तु च सामान्यविशेषात्मकंः ज्ञानेन पुनर्वस्त्वेकदेशो विशेष एव गृहीतो; न च वस्तु । सिद्धान्तेन पुनर्निश्चयेन गुणगुणिनोरभिन्नत्वात् संशय विमोहविभ्रमरहितवस्तुज्ञानस्वरूपात्मैव प्रमाणम् । स च प्रदीपवत् स्वपरगर्त सामान्यं विशेषं च जानाति । तेन कारणेनाभेदेन तस्यैव प्रमाणत्वमिति ।
मतं- यदि दर्शनं बहिर्विषये न प्रवर्त्तते तदान्धवत् सर्वजनानाम·न्धत्वं प्राप्नोतीति । नैवं वक्तव्यम् । बहिर्विषये दर्शनाभावेऽपि ज्ञानेन विशेषेण सर्व परिच्छिनत्तीति । अयं तु विशेषः दर्शनेनात्मनि गृहीते सत्यात्मा विनाभूतं · ज्ञानमपि गृहीतं भवति; ज्ञाने च गृहीते सति ज्ञानविषयभूतं बहिर्वस्त्वपि गृहीतं भवतीति । यथोक्तं भवता यद्यात्मग्राहकं दर्शनं भण्यते, तर्हि "जं सामण्णं गहणं भावाणं तदंसणमिति” गाथार्थः कथं घटते । तत्रोत्तरं सामान्यग्रहणमात्मग्रहणं तद्दर्शनम् । कस्मादिति चेत् — आत्मा वस्तुपरिच्छित्तिं कुर्वन्निदं जानामीदं न

Page #270

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा — ४४
५३.
जानामीति विशेषपक्षपातं न करोति; किन्तु सामान्येन वस्तु परिच्छिनत्ति । तेन कारणेन सामान्यशब्देनात्मा भण्यत इति गाथार्थः ।
किं बहुना यदि कोऽपि तर्कार्थं सिद्धान्तार्थं च ज्ञात्वैकान्तदुराग्रहत्यागेन नयविभागेन मध्यस्थवृत्त्या व्याख्यानं करोति, तदा द्वयमपि घटत इति । कथमिति चेत्तर्के मुख्यवृत्त्या परसमयव्याख्यानं, तत्र यदा कोऽपि परसमयी पृच्छति जैनागर्म दर्शनं ज्ञानं चेति गुणद्वयं जीवस्य कथ्यते तत्कथं घटत इति । तदा तेषामात्मग्राहकं दर्शनमिति कथिते सति ते न जानन्ति । पश्चादाचार्यैस्तेषां प्रतीत्यर्थ स्थूलव्याख्यानेन बहिर्विषये यत् सामान्यपरिच्छेदनं तस्य सत्तावलोकनदर्शनसंज्ञा स्थापिता, यच्च शुक्लमिदमित्यादिविशेषपरिच्छेदनं तस्य ज्ञानसंज्ञा स्थापितेति दोषो नास्ति । सिद्धान्ते पुनः स्वसमयव्याख्यानं मुख्यवृत्त्या । तत्र सूक्ष्मव्याख्याने क्रियमाणे सत्याचार्यैरात्मग्राहकं दर्शनं व्याख्यातमित्यत्रापि दोषो नास्ति ।
अत्राह शिष्यः - सत्तावलोकनदर्शनस्य ज्ञानेन सह भेदा ज्ञातस्तावदिदानीं यत्तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं सम्यग्दर्शनं वस्तुविचाररूपं सम्यग्गज्ञानं तयोर्विशेषो न ज्ञायते। कस्मादिति चेत् सम्यग्दर्शने पदार्थनिश्चयोऽस्ति, तथैव सम्यग्ज्ञाने च को विशेष इति । अत्र परिहारः । अर्थग्रहणपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमविशेषो ज्ञानं भण्यते, तत्रैव भेदनयेन वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशुद्धात्मादितत्त्वेष्विदमेवेत्थमेवेति निश्चयसम्यक्त्वमिति । प्रविकल्परूपेणाभेदनयेन पुनर्यदेव सम्यग्ज्ञानं तदेव सम्यक्त्वमिति । कस्मादिति चेत्-तत्त्वे तत्त्वबुद्धिरदेवे देवबुद्धिरधर्मे धर्मबुद्धिरित्यादिविपरीताभिनिवेशरहितस्य ज्ञानस्यैव सम्यग्विशेषणवाच्यो ऽवस्थाविशेषः सम्यक्त्वं भण्यते यतः कारणात् ।
1
यदि भेदा नास्ति तर्हि कथमावरणद्वयमिति चेन - तत्रोत्तरम् । येन कर्म - णार्थपरिच्छित्तिरूपः क्षयोपशमः प्रच्छाद्यते तस्य ज्ञानावरणसंज्ञा, तस्यैव क्षयोपशमविशेषस्य यत् कर्म पूर्वोक्तलक्षणं विपरीताभिनिवेशमुत्पादयति तस्य मिथ्यात्वसंज्ञेति भेदनयेनावरणभेदः । निश्चयनयेन पुनरभेदविवक्षायां कर्मत्वं प्रत्यावरद्वयमप्येकमेव विज्ञातव्यम् । एवं दर्शनपूर्वकं ज्ञानं भवतीति व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।। ४४ ॥

Page #271

४
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४४ अथ सम्यग्दर्शनज्ञानपूर्वकं रत्नत्रयात्मकमोक्षमार्गतृतीयावयवभूतं स्वशुद्धात्मानुभूतिरूपशुद्धोपयोगलक्षणवीतरागचारित्रस्य पारम्पर्येण साधकं सरागचारित्रं प्रतिपादयति। .. व्याख्या। अस्यैव सरागचारित्रस्यैकदेशावयवभूतं देशचारित्रं तावत्कथ्यते । तद्यथा-मिथ्यात्वादिसप्तप्रकृत्युपशमक्षयोपशमक्षये सति, अध्यात्मभाषया निज. शानाभिनुनपरिगेवा सति शुद्धात्मभावनोत्पन्ननिर्विकारवास्तवसुखामृतमु. पादेयं कृत्वा संसारशरीरभोगेषु योऽसौ हेयबुद्धिः सम्यग्दर्शनशुद्धः स चतुर्थगुणस्थानवर्ती व्रतरहितो दर्शनिको भण्यते । यश्च महिनी ... कपायक्षयोपशमे जाते सति पृथिव्यादिपञ्चस्थावरवधे प्रवृत्तोऽपि यथाशत्त्या त्रसवधे निवृत्तः स पञ्चमगुणस्थानवर्ती श्रावको भण्यते ।
तस्यैकादशभेदाः कथ्यन्ते । तथाहि-सम्यक्त्वपूर्वकत्वेन मद्यमांसमधुत्यागोदुम्बरपञ्चकपरिहाररूपाष्टमूलगुणमहितः सन् संग्रामादिवृत्तोऽपि पापाद्धर्यादिभिर्निष्प्रयोजनजीवघातादौ निवृत्तः प्रथमो दर्शनिकश्रावको भण्यते । स एव । सर्वथा त्रसवधे निवृत्तः सन् पञ्चाणुव्रतगुणवतत्रयशिक्षात्रतचतुष्टयसहितो द्वितीयव्रतिकसंज्ञो भवति । स एव त्रिकालसामायिक प्रवृत्तः तृतीयः, प्रोषधोपवासे प्रवृत्तश्चतुर्थः, सचित्तपरिहारेण पञ्चमः, दिवा-ब्रह्मचर्येण षष्ठः, सर्वथा ब्रह्मचर्येण सप्तमः, प्रारम्भादिसमस्तव्यापारनिवृत्तोऽष्टमः, वस्त्रप्रावरणं विहायान्यसर्वपरिग्रहनिवृत्तो नवमः, ग्रहव्यापारादिसर्वसावधानुमतनिवृत्तो दशमः, उद्दिष्टाहारनिवृत्त एकादशम इति । एतेष्वेकादशश्रावकेषु मध्ये प्रथमषटकं तारतम्येन जघन्यम्, ततश्च त्रयं मध्यमम् , ततो द्वयमुत्तममिति सङ्क्षपेण दर्शनिकश्रावकायेकादशभेदाः ज्ञातव्याः ॥
अथैकदेशचारित्रव्याख्यानानन्तरं सकलचारित्रमुपदिशति । "असुहादो विणिवित्ती सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं" अशुभान्निवृत्तिः शुभे प्रवृत्तिश्चापि जानीहि चारित्रम् । तच्च कथम्भूतं- "वदसमिदिगुत्तिरुवं ववहारणया दु जिणभणियं" व्रतसमितिगुप्तिरूपं व्यवहारनयाजिनैरुक्तमिति । तथाहि-प्रत्याख्यानावरणसंज्ञतृतीयकषायक्षयोपशमे सति "विसयकसाांगाढोदुस्सुदिदुचित्तदुठ्ठगोठिजुदो । उग्गो उमग्गपरो उवोगो जस्स सो असुहे ॥” इति

Page #272

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः। गाथा-४५/४६।४७
गाथाकथितलक्षणादशुभोपयोगानिवृत्तिस्तद्विलक्षणे शुभोपयोगे प्रवृत्तिश्च हे शिष्य चारित्रं जानीहि । तच्चाचाराराधनादिचरणशास्त्रोक्तप्रकारेण पञ्चमहाव्रतपञ्चसमितित्रिगुप्तिरूपमप्यपहृतसंयमाख्यं शुभोपयोगलक्षणं सरागचारित्राभिधानं भवति । तत्र योऽसौ बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिपरित्यागः स उपचरितासद्भूतव्यवहारेण, यश्चाभ्यन्तरे रागादिपरिहारः स पुनरशुद्धनिश्चयेनेति नयविभागो ज्ञातव्यः । एवं निश्चयचारित्रसाधकं व्यवहारचारित्रं व्याख्यातमिति ॥ ४५ ॥
अथ तेनैव व्यवहारचारित्रेण साध्यं निश्चयचारित्रं निरूपयति ।
व्याख्या । “तं" तत् “परम' परमोपेक्षालक्षणं निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मकशुद्धोपयोगाविनाभूतं परमं “सम्मचारित्तं" सम्यक्चारित्रं ज्ञातव्यम् । तत्किं"बहिरभंतरकिरियारोहो" निष्कियनित्यनिरञ्जनविशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावस्य निजात्मनः प्रतिपक्षभूतस्य बहिर्विषये शुभाशुभवचनकायव्यापाररूपस्य तथैवाभ्यन्तरे शुभाशुभमनोविकल्परूपस्य च क्रियाव्यापारस्य योऽसौ निरोधस्त्यागः स च किमर्थ "भवकारणप्पणासठं" पञ्चप्रकारभवातीवनिर्दोषपरमात्मनो विलक्षणस्य भवस्य संसारस्य व्यापारकारणभूतो योऽसौ शुभाशुभकर्मास्रवस्तस्य प्रणाशार्थ विनाशार्थमिति । इत्युभयक्रियानिरोधलक्षणचारित्रं कस्य भवति ? "णाणिस्स" निश्चयरत्नत्रयात्मकाभेदज्ञानिनः । पुनरपि किं विशिष्टं “जंजिणुत्तं" यजिनेन वीतरागसर्वज्ञेनोक्तमितिः ॥ ४६॥
एवं वीतरागसम्यक्त्वज्ञानाविनाभूतं निश्चयरत्नत्रयात्मकनिश्चयमोक्षमार्ग तृतीयावयवरूपं वीतरागचारित्रं व्याख्यातम् ॥इति द्वितीयस्थले गाथाषटकं गतम् ।
एवं मोक्षमार्गप्रतिपादकतृतीयाधिकारमध्ये निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसंक्षेपकथनेन सूत्रद्वयम्, तदनन्तरं तस्यैव मोक्षमार्गस्यावयवभूतानां सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणां विशेषविवरणरूपेण सूत्रषट्कं चेति स्थलद्वयसमुदायेनाष्टगाथाभिः प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः ॥
अतःपरं ध्यानध्यातृध्येयध्यानफलकथनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथात्रयम् , ततः परं पञ्चपरमेष्ठिव्याख्यानरूपेण द्वितीयस्थले गाथापञ्चकम्, ततश्च तस्यैव

Page #273

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा — ४६ । ४७
ध्यानस्योपसंहाररूपविशेषव्याख्यानेन तृतीयस्थले सूत्रचतुष्टयमिति स्थलत्रयसमुदायेन द्वादशसूत्रेषु द्वितीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तथा हि-निश्रयव्यहारमोक्षमार्गसाधकध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमित्युपदिशति ।
व्याख्या । “ दुविहं पि मे । क्खहेडं झाणे पाऊणदिजं मुणी यिमा " द्विविधमपि मोक्षहेतु ध्यानेन प्राप्नोति यस्मात् मुनिर्नियमात् । तद्यथा - निश्चयरत्नत्रयात्मकं निश्चयमोक्षहेतुं निश्चयमोक्षमार्ग, तथैव व्यवहाररत्नत्रयात्मकं व्यवहारमोक्षहेतुं व्यवहारमोक्षमार्ग च यं साध्यसाधकभावेन कथितवान् पूर्व तद्द्द्विविधमपि निर्विकारस्वसंवित्त्यात्मकपरमध्यानेन मुनिः प्राप्नोति यस्मात्कारणात् " तम्हा पयत्तचित्ता जूयं भाणं समब्भसन्ह" तस्मात् प्रयत्नचित्ताः सन्तो हे भव्या यूयं ध्यानं सम्यगभ्यसत । तथा हि तस्मात्कारणाद्दृष्टश्रुतानुभूतनानामनोरथरूपसमस्तशुभाशुभरागादिविकल्पजालं त्यक्त्वा परमस्वास्थ्यसमुत्पन्नसहजानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादानुभवे स्थित्वा च ध्यानाभ्यासं कुरुत यूयमिति ॥ ४७ ॥
अथ ध्यातृपुरुषलक्षणं कथयति ।
८६
व्याख्या । “मा मुज्झह मा रज्जह मा दुस्सह" समस्तमोहरागद्वेषजनितविकल्पजालरहितनिजपरमात्मतत्त्वभावनासमुत्पन्नपरमानन्दैकल क्षणसुखामृतरसात्सकाशादुद्गता संजाता तत्रैव परमात्मसुखाखादे लीना तन्मया या तु परमकला परमसंवित्तिस्तत्र स्थित्वा हे भव्या मोहरागद्वेषान्मा कुरुत; केषु विषयेषु “ इट्ठट्ठित्थेसु ” स्रग्वनिताचन्दनताम्बूलादय इष्टेन्द्रियार्थाः, अहिविषकण्टकशत्रुव्याधिप्रभृतयः पुनरनिष्टेन्द्रियार्थास्तेषु यदि किं “थिरमिच्छह ज़इ चित्तं ” तत्रैव परमात्मानुभवे स्थिरं निश्चलं चित्तं यदीच्छत यूयं किमर्थ “विचित्तझाणप्पसिद्धीए ” विचित्रं नानाप्रकारं यद्ध्यानं तत्प्रसिद्ध्यै निमित्तं अथवा विगतं चित्तं चित्तोद्भव शुभाशुभविकल्पजालं यत्र तद्विचित्तं ध्यानं तदर्थमिति ।
इदानीं तस्यैव ध्यानस्य तावदागमभाषया विचित्रभेदाः कथ्यन्ते । तथा हि—इष्टवियोगानिष्टसंये। गव्याधिप्रतीकारभोगनिदानेषु वाञ्छारू चतुर्विधमार्त्तध्यानम् । तच्च तारतम्येन मिथ्यादृष्टयादिषट्गुणस्थानवर्त्तिजीवसम्भवम् । यद्यपि मिथ्यादृष्टीनां तिर्यग्गतिकारणं भवति तथापि बद्धायुष्कं विहाय सम्य

Page #274

द्रव्यसंग्रवृत्तिः । गाथा-४८
८७ ग्दृष्टीनां न भवति । कस्मादिति चेत्-स्वशुद्धात्मैवोपादेय इति विशिष्टभावनाबलेन तत्कारणभूतसंक्लेशाभावादिति ।
अथ रौद्रध्यानं कथ्यते । हिंसानन्दमृषानन्दस्तेयानन्दविषयसंरक्षणानन्दप्रभवं रौद्रं चतुर्विधम् । तारतम्येन मिथ्यादृष्टयादिपञ्चमगुणस्थानवत्तिजीवसम्भवम् । तच्च मिथ्यादृष्टीनां नरकगतिकारणमपि बद्धायुष्कं विहाय सम्यग्दृटीनां तत्कारणं न भवति । तदपि कस्मादितिचेत-निजशुद्धात्मतत्त्वमेवोपादेयं विशिष्टभेदज्ञानवलेन तत्कारणभूततीत्रसंक्वेशाभावादिति ।।
अत: परमातरौद्रपरित्यागलक्षणमाज्ञापायविपाकसंस्थानविचयसंज्ञचतुर्भेदभिन्नं, नारनम्बगृद्धिकनेगासंचतसम्बन्डष्टिदेशविरतप्रमत्तसंयताप्रमत्ताभिधानचतुगुणस्थानवर्तिजीवसम्भवं, मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धकारणमपि परम्परया मुक्तिकारणं चेति धर्मध्यानं कथ्यते । तथाहि-स्वयं मन्दबुद्धित्वेऽपि विशिष्टोपाध्यायाभावेऽपि शुद्धजीवादिपदार्घानां सूक्ष्मत्वेऽपि सति "सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिर्यन्न हन्यते । आज्ञासिद्धं तु तद्ग्राह्य नान्यथावादिनी जिनाः ॥" इति श्लोककथितक्रमण पदार्घनिश्चयकरणमाज्ञाविचयध्यानं भण्यते । तथैव भेदाभेदरत्नत्रयभावनाबलेनास्माकं परेषां वा कदा कर्मणामपायो विनाशो भविष्यतीति चिन्तनमपायविचयं ज्ञातव्यम् । शुद्धनिश्चयेन शुभाशुभकर्मविपाकरहितोऽप्ययं जीवः पश्चादनादिकर्मबन्धवशेन पापस्योदयेन नारकादिदुःखविपाकफलमनुभवति, पुण्योदयेन देवादिसुखविपाकमनुभवतीति विचारणं विपाकविचर्य विज्ञेयम् । पूर्वोक्तलोकानुप्रेक्षाचिन्तनं संस्थानविचयम् । इति चतुर्विधं धर्मध्यानं भवति ॥
अथ पृथक्त्ववितर्कवीचारं, एकत्ववितर्कवीचारं सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञ व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञं चेति भेदेन चतुर्विधं शुक्लध्यानं कथयति । तद्यथापृथक्त्ववितर्कवीचारं तावत्कथ्यते । द्रव्यगुणपर्यायाणां भिन्नत्वं पृथक्त्वं भण्यते, खशुद्धात्मानुभूतिलक्षणं भावश्रुतं तद्वाचकमन्तर्जल्पवचनं वा वितर्को भण्यते, अनीहितवृत्त्यार्थान्तरपरिणमनं वचनाद्वचनान्तरपरिणमनं मनोवचनकाययोगेषु योगाद्योगान्तरपरिणमनं वीचारो भण्यते । अयमत्रार्थः यद्यपि ध्याता पुरुषः स्वशुद्धात्मसंवेदनं विहाय बहिश्चिन्तां न करोति तथापि यावतांशेन स्वरूपे
१२

Page #275

पद
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-४८ स्थिरत्वं नास्ति तावतांशेनानीहितवृत्त्या विकल्पाः स्फुरन्ति, तेन कारणेन पृथक्त्ववितर्कवीचारं ध्यानं भण्यते । तयोपशमश्रेणिविवनाचामपूर्वोपशमकानित्युपशमकसून्मनाम्परायकोपशमकोपशान्तकपायपर्यन्तगुणस्थानचतुष्टये भवति। क्षपकश्रेण्यां पुनरपूर्वकरणक्षपकानिवृत्तिकरणक्षपकसूक्ष्मसाम्परायक्षपकाभिधानगुणस्थानत्रये चेति प्रथमं शुक्लध्यानं व्याख्यातम् ।
निजशुद्धात्मद्रव्ये वा निर्विकारात्मसुखसंवित्तिपर्याये वा निरुपाधिस्वसंवेदनगुणे वा यत्रैकस्मिन् प्रवृत्तं तत्रैव वितर्कसंज्ञन स्वसंवित्तिलक्षणभावश्रुतबलेन स्थिरीभूय वीचारं गुणद्रव्यपर्यायपरावर्त्तनं करोति यत्तदेकत्ववितर्कवीचारसंज्ञ तीणकषायगुणस्थानसम्भवं द्वितीयं शुक्लध्यानं भण्यते । तेनैव केवलज्ञानोत्पत्तिरिति । अथ सूक्ष्मकायक्रियाव्यापाररूपं च तदप्रतिपाति च सूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिसंज्ञ तृतीयं शुक्लध्यानम् । तच्चोपचारेण सयोगिकेवलिजिने भवतीति । विशेषेणोपरता निवृत्ता क्रिया यत्र तद्व्युपरतक्रियं च तदनिवृत्ति चानिवर्तकं च तद्व्युपरतक्रियानिवृत्तिसंज्ञ चतुर्थ शुक्लध्यानं व्याख्यातम् । अध्यात्मभाषया पुनः सहजशुद्धपरमचैतन्यशालिनि निर्भरानन्दमालिनि भगवति निजात्मन्युपादेयबुद्धिं कृत्वा पश्चादनन्तज्ञानोऽहमनन्तसुखोऽहमित्यादिभावनारूपमभ्यन्तरधर्मध्यानमुच्यते । पञ्चपरमेष्ठिभक्त्यादितदनुकूलशुभानुष्ठानं पुनर्बहिरङ्गधर्मध्यानं भवति । तथैव स्वशुद्धात्मनि निर्विकल्पसमाधिलक्षणं शुक्लध्यानमिति । अथवा “पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् । रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ॥१॥” इति श्लोककथितक्रमेण विचित्रध्यानं ज्ञातव्यमिति ॥
अथ ध्यानप्रतिबन्धकानां मोहरागद्वेषाणां स्वरूपं कथ्यते । शुद्धात्मादितत्त्वेषु विपरीताभिनिवेशजनको मोहो दर्शनमोहो मिथ्यात्वमिति यावत् । निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणवीतरागचारित्रप्रच्छादकचारित्रमोहो रागद्वेषौ भण्यते। चारित्रमोहो रागद्वेषौ कथं भण्यते ? इति चेत्-कषायमध्ये क्रोधमानद्वयं द्वेषाङ्ग, मायालोभद्वयं रागाङ्ग, नोकषायमध्ये तु स्त्रीपुनपुंसकवेदत्रयं. हास्यरतिद्वयं च रागाङ्गं, अरतिशोकद्वयं भयजुगुप्साद्वयं च द्वेषाङ्गमिति ज्ञातव्यम् । अत्राह शिष्यः-रागद्वेषादयः किं कर्मजनिताः किं जीवजनिता इति । तत्रोत्तरं-स्त्रीपुरुषसंयोगोत्पन्नपुत्र इव सुधाहरिद्रासंयोगोत्पन्नवर्णविशेष इवोभयसंयोगजनिता इति । पश्चान्नयविवक्षावशेन विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन कर्म

Page #276

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ४८ । ४६ ।
जनिता भण्यन्ते । तथैवाशुद्धनिश्चयेन जीवजनिता इति । स चाशुद्धनिश्चयः शुद्धनिश्चयापेक्षया व्यवहार एव । अथ मतं - साक्षाच्छुद्धनिश्चयनयेन कस्यैत इति पृच्छामो वयम् । तत्रोत्तरं — साताच्छुद्धनिश्चयेन स्त्रीपुरुषसंयोगरहितपुत्रस्येव, सुधाहरिदासंयोगरहितरङ्गविशेषस्येव तेषामुत्पत्तिरेव नास्ति कथमुत्तरं प्रयच्छाम इति ||४८|| एवं ध्यातृव्याख्यानमुख्यत्वेन तद्ध्यानेन विचित्रध्यानकथनेन च सूत्रं गतम् ॥
अत ऊद्धर्व पदस्थं ध्यानं मन्त्रवाक्यस्थं यदुक्तं तस्य विवरणं कथयति । व्याख्या । — “ पणतीस " " णमो अरिहंताणं, णमो सिद्धाणं, णमो आयरियाणं, णमो उवज्झायाणं, णमो लोए सव्बसाहूणं" एतानि पञ्चत्रिंशदक्षराणि सर्वपादानि भण्यन्ते । "सोल” "अरिहंत सिद्ध आचार्य उवज्झाय साहू' एतानि षोडशाक्षराणि नामपदानि भण्यन्ते । "छ" अरिहन्तसिद्ध एतानि षडक्षराणि अर्हत्सिद्धयोर्नामपदे द्वे भण्येते । "पण" 'अ सि आ उ सा' एतानि पञ्चाक्षराणि आदिपदानि भण्यन्ते । “चदु” "अरिहंत" इदमत्तरचतुष्टयमर्हतो नामपदम् । “दुगं" सिद्ध इत्यचरद्वयं सिद्धस्य नामपदम् । “एगं च" 'अ' इत्येकाक्षरर्हमत आदिपदम् । अथवा '' एकाक्षरं पञ्चपरमेष्ठिनामादिपदम् । तत्कथमिति चेत् "अरिहंता असरीरा आयरिया तह उवज्झया मु । पढमक्खरनिप्पण्णो उकारो पंच परमेट्ठी । इति गाथाकथित - प्रथमाक्षराणां ‘समानः सवर्णे दीर्घीभवति' 'परच लोपम्' 'उवर्णे ऊ' इति स्वरसन्धिविधानेन - शब्दो निष्पद्यते । कस्मादिति - "जवह ज्झाएह " एतेषां पदानां सर्वमन्त्रवादपदेषु मध्ये सारभूतानां इहलोकपरलोकष्टफलप्रदानसमर्थ ज्ञात्वा पश्चादनन्तज्ञानादिगुणस्मरणरूपेण वचनोच्चारणेन च जापं कुरुत । तथैव शुभोपयोगरूपत्रिगुप्रावस्थायां मौनेन ध्यायत । पुनरपि कथम्भूतांम् “परमेट्ठिवाचयाणं” ‘अरिहंत' इति पदवाचकमनन्तज्ञानादिगुणयुक्तोऽर्हद्वाच्यो)भिधेय इत्यादिरूपेण पञ्चपरमेट्ठिवाचकानां । 'अण्णं च गुरूवएसेण”अन्यदपि द्वादशसहस्रप्रमितपञ्चनमस्कारग्रन्थकथितक्रमेण लघुसिद्धचक्रं, बृहत्सिद्धचक्रमित्यादिदेवार्चनविधानं भेदाभेदरत्नत्रयाराधकगुरुप्रसादेन ज्ञात्वा ध्यातव्यम् । इति पदस्थध्यानस्वरूपं व्याख्यातम् ॥४-८॥ |
एवमनेन प्रकारेण "गुप्तेन्द्रियमना ध्यात ध्येयं वस्तु यथास्थितम् ।
८६

Page #277

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - ५०
एकाग्रचिन्तनं ध्यानं फलं संवरनिर्जरौ ॥” इति श्लोककथितलक्षणानां ध्यातृ-. ध्येयध्यानफलानां संक्षेपव्याख्यानरूपेण गाथात्रयेण द्वितीयान्तराधिकारे प्रथमं स्थलं गतम् ।
६०
अतः परं रागादिविकल्पोपाधिरहितनिजपरमात्मपदार्थभावनोत्पन्नसदा-. नन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वाद तृप्तिरूपस्य निश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतं यच्छुभोपयोगलक्षणं व्यवहारध्यानं तद्ध्येयभूतानां पंचपरमेष्ठीनां मध्ये तावदहत्स्वरूपं कथयामीत्येका पातनिका । द्वितीया तु पूर्वसूत्रोदितसर्वपदनामपदादिपदानां वाचकभूतानां वाच्या ये पञ्चपरमेष्ठिनस्तद्व्याख्याने क्रियमाणे प्रथम - तस्तावज्जिनस्वम्पं निरूपयामि । अथवा तृतीया पातनिका पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्यानत्रयस्य ध्येयभूतमर्हत्सर्वज्ञस्वरूपं दर्शयामीति पातनिकायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति ।
व्याख्या । “णटुचदुघाइकम्मो " निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगध्यानेन पूर्व घातिकर्ममुख्यभूतमोहनीयस्य विनाशनात्तदनन्तरं ज्ञानदर्शनावरणान्तरायसंज्ञयुगपद्भ्रातित्रयविनाशकत्वाच्च प्रणष्टचतुर्घातिकर्मा । “दंसणसुहणाणवीरियमई” तेनैव घातिकर्माभावेन लब्धानन्तचतुष्टयत्वात् सहजशुद्धाविनश्वर - दर्शनज्ञानसुखवीर्यमयः । “सुहदेहत्यो” निश्चयेनाशरीरोऽपि व्यवहारेण सप्तधातुरहितदिवाकरसहस्रभासुरपरमैौदारिकशरीरत्वात् शुभदेहस्थः । “सुद्धो” " क्षुधा तृषा भयं द्वेषो रागो मोहश्च चिन्तनम् । जरा रुजा च मृत्युश्च खेदः स्वेदा मदोऽरतिः ।१। विस्मयो जननं निद्रा विषादोऽष्टादश स्मृताः । एतैदेषिविनिर्मुक्तः सोऽयमाप्तो निरञ्जनः ||२||” इति श्लोकद्वयकथिताष्टादशदोषरहितत्वात् शुद्धः । “अप्पा” एवं गुणविशिष्ट आत्मा । “अरिहो" प्ररिशब्दवाच्यमोहनीयस्य, रजःशब्दवाच्यज्ञानदर्शनावरणद्र्यस्य, रहस्यशब्दवाच्यान्तरायस्य च हननाद्विनाशात्सकाशात् इन्द्रादिविनिर्मितां गर्भावतरणजन्माभिषेकनि:क्रमणकेवलज्ञानोत्पत्तिनिर्वाणाभिधानपञ्चमहाकल्याणरूपां पूजामर्हति योग्यो भवति तेन कारणेन अर्हन् भण्यन्ते । “विचिंतज्जो" इत्युक्तविशेपणैर्विशिष्टमाप्तागमप्रभृतिप्रन्थकथितवीतरागसर्वज्ञाद्यष्टोत्तरसहस्रनामानमर्हतं जिनभट्टारकं पदस्थपिंडस्थरूपस्थध्याने स्थित्वा विशेषेण चिन्तयत ध्यायत हे भव्या यूयमिति ।

Page #278

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५० अत्रावसरे भट्टचार्वाकमतं गृहीत्वा शिष्यः पूर्वपक्षं करोति।नास्ति सर्वज्ञोऽनुपलब्धेः । खरविषाणवत् । तत्र प्रत्युत्तरं-किमत्र देशेऽत्र काले अनुपलब्धिः , सर्वदेशे काले वा । यद्यत्र देशेऽत्र काले नास्ति तदा सम्मत एव । अथ सर्वदेशकाले नास्तीति भण्यते तज्जगत्रयं कालत्रयं सर्वज्ञरहितं कथं ज्ञातं भवता । ज्ञातं चेत्तर्हि भवानेव सर्वज्ञः । अथ न ज्ञातं तर्हि निषेधः कथं क्रियते । तत्र दृष्टान्त:—यथा कोऽपि निषेधको घटस्याधारभूतं घटरहितं भूतलं चक्षुषा दृष्ट्वा पश्चाद्वदत्यत्र भूतले घटो नास्तीति युक्तम् । यस्तु चरहितस्तस्य पुनरिदं वचनमयुक्तम् । तथैव यस्तु जगत्रयं कालत्रयं सर्वज्ञरहितं जानाति तस्य जगचये कालत्रयेऽपि सर्वज्ञो नास्तीति वक्तुं युक्तं भवति, यस्तु जगत्रयं कालत्रयं न जानाति स सर्वस्वज्ञनिषेधं कथमपि न करोति । कस्मादिति चेत्—जगत्रयकालत्रयपरिज्ञानेन स्वयमेव सर्वज्ञत्वादिति । ___अथोक्तमनुपलब्धेरिति हेतुवचनं तदप्ययुक्तम् । कस्मादिति चेत्-किं भवतामनुपलब्धिः, किं जगत्रयकालत्रयवर्तिपुरुषाणां वा ? यदि भवतामनुपलब्धिस्तावता सर्वज्ञाभावो न सिध्यति, भवद्भिरनुपलभ्यमानानां परकीयचित्तवृत्तिपरमाण्वादिसूक्ष्मपदार्थानामिव । अथवा जगत्रयकालत्रयवर्तिपुरुषाणामनुलब्धिस्तत्कथं ज्ञातं भवद्भिः । ज्ञातं चेत्तर्हि भवन्त एव सर्वज्ञा इति पूर्वमेव भणितं तिष्ठति । इत्यादि हेतुदूषणं ज्ञातव्यम् । अथोक्तं खरविषाणवदिति दृष्टान्तवचनं तदप्यनुचितम् । खरे विषाणं नास्ति गवादा तिष्ठतीत्यन्ताभावो नास्ति यथा तथा सर्वज्ञस्यापि नियतदेशकालादिष्वभावेऽपि सर्वथा नास्तित्वं न भवति इति दृष्टान्तदूषणं गतम् । ___ अथ मतम्-सर्वज्ञविषये बाधकप्रमाणं निराकृतं भद्भिस्तर्हि सर्वज्ञसद्भावसाधकं प्रमाणं किम् ? इति पृष्ट प्रत्युत्तरमाह-कश्चित् पुरुषो धर्मी, सर्वज्ञो भवतीति साध्यते धर्मः. एवं मर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत् पूर्वोक्तप्रकारेण बाधकप्रमाणाभावादिति हेतुवचनम् । किंवत् स्वयमानुभूयमानसुखदुःखादिवदिति दृष्टान्तवचनम् । एवं सर्वज्ञसद्भावे पक्षहेतुदृष्टान्तरूपेण व्यङ्गमनुमानं विज्ञेयम् । अथवा द्वितीयमनुमानं कथ्यते—रामरावणादयः कलान्तरिता, मेर्वादयो देशान्तरिता, भूतादयः स्वभावान्तरिता, परचेतोवृत्तय परमाण्वादयश्च सूक्ष्मपदार्था, धर्मिषHE TRIVERYषविशेषस्य प्रत्यक्ष

Page #279

२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - ५१
भवन्तीति साध्यो धर्म इति धर्मिधर्मसमुदायेन पक्षवचनम् । कस्मादिति चेत् — अनुमानविषयत्वादिति हेतुवचनम् । किंवत् यद्यदनुमानविषयं तत्तत् कस्यापि प्रत्यक्षं भवति, यथाग्न्यादि, इत्यन्वयदृष्टान्तवचनम् । अनुमानेन विषयाश्चेति, इत्युपनयवचनम् । तस्मात् कस्यापि प्रत्यक्षा भवन्तीति निगमनवचनम् ।
इदानीं व्यतिरेकदृष्टान्तः कथ्यते - यन्न कस्यापि प्रत्यक्षं तदनुमानविषयमपि न भवति यथा खपुष्पादि, इति व्यतिरेकदृष्टान्तवचनम् । अनुमानविषयाश्चेति पुनरप्युपनयवचनम् । तस्मात् प्रत्यक्षा भवन्तीति पुनरपि निगमनवचनमिति । किन्त्वनुमानविपयत्वादित्ययं हेतुः सर्वज्ञस्वरूपे साध्ये सर्वप्रकारेण सम्भवति यतस्ततः कारणात्स्वरूपासिद्धभावासिद्धविशेषणावसिद्धो न भवति । तथैव सर्वज्ञस्वरूपं स्वपक्षं विहाय सर्वज्ञाऽभावं विपक्षं न साधयति तेन कारणेन विरुद्धो न भवति । तथैव च यथा सर्वज्ञसद्भावे स्वपक्षे वर्त्तते तथा सर्वज्ञाभावेऽपि विपक्षेऽपि न वर्त्तते तेन कारणेनानैकान्तिको न भवति । नैकान्तिकः कोऽर्थो व्यभिचारीति । तथैव प्रत्यक्षादिप्रमाणबाधितो न भवति । तथैव च प्रतिवादिनां प्रत्यसिद्धं सर्वज्ञसद्भावं साधयति तेन कारणेनाकिञ्चित्करोऽपि न भवति । एवमसिद्ध विरुद्धानैकान्तिका किश्चित्कर हेतुदोषरहितत्वात्सर्वज्ञसद्भावं साधयत्येव । इत्युक्तप्रकारेण सर्वज्ञसद्भावे पक्षहेतुदृष्टान्तोपनयनिगमनरूपेण पञ्चाङ्गमनुमानं ज्ञातव्यमिति ।
किं च यथा लोचनहीनपुरुषस्यादर्शे विद्यमानेऽपि प्रतिबिम्बानां परिज्ञानं न भवति, तथा लोचनस्थानीय सर्वज्ञतागुणरहितपुरुषस्यादर्शस्थानीयवेदशास्त्रे कथितानां प्रतिबिम्बस्थानीयपरमाण्वाद्यनन्तसूक्ष्मपदार्थानां क्वापि काले परिज्ञानं न भवति । तथाचेोक्तं " यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥” इति संक्षेपेण सर्वज्ञसिद्धिरत्र बोद्धव्या । एवं पदस्थपिण्डस्थरूपस्थध्याने ध्येयभूतस्य सकलात्मनो जिनभट्टारकस्य व्याख्यानरूपेण गाथा गता ।
अथ सिद्धसदृशनिजपरमात्मतत्त्वपरमसमरसीभावलक्षणस्य रूपातीतनिश्चयध्यानस्य पारम्पर्येण कारणभूतं मुक्तिगतसिद्धभक्तिरूपं 'गमो सिद्धाणं' - इति पदोचारणलक्षणं यत्पदस्थं ध्यानं तस्य ध्येयभूतं सिद्धपरमेष्ठिस्वरूपं कथयति ।

Page #280

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा - ५१
८३
व्याख्या । ‘ण्ट्ठट्ठकम्मदेहो’ शुभाशुभमनोवचनकायक्रियारूपस्य द्वैतशब्दाभिधेयकर्मकाण्डस्य निर्मूलनसमर्थेन स्वशुद्धात्मतत्वभावनोत्पन्नरागादिविकल्पोपाधिरहितपरमाल्हादैकलक्षणसुन्दरमनोहरानन्दयंदिनिः क्रियाद्वैतशब्दवाच्येन परमज्ञानकाण्डेन विनाशितज्ञानावरणाद्यष्टकमैदारिकादिपञ्चदेहत्वात् नष्टाष्टकर्मदेहः । 'लोयालोयस्स जाओ दट्ठा' पूर्वोक्तज्ञानकाण्डभावनाफलभूवेन सकलविमल केवलज्ञानदर्शनद्वयेन लोकालोकगतत्रिकालवर्त्तिसमस्तवस्तुसंबन्धिविशेषसामान्यस्वभावनामेकसमयज्ञायकदर्शकत्वात् लोकालोकस्य ज्ञाता दृष्टा भवति । 'पुरिसायारो' निश्चयनयेनातीन्द्रियामूर्त्त परमचिदुच्छलननिर्भरशुद्धस्वभावेन निराकारोऽपि व्यवहारेण भूतपूर्वनयेन किञ्चिदूनचरमशरीराकारेण गतसिक्थमूषागर्भाकारवच्छायाप्रतिमावद्वा पुरुषाकारः । 'अप्पा' इत्युक्तलक्षण आत्मा किं भण्यते ' सिद्धो' अञ्जनसिद्धपादुकासिद्धगुटिकासिद्धखड्गसिद्धमायासिद्धादि लौकिकसिद्धविलक्षणः केवलज्ञानाद्यनन्वगुणव्यक्तिलक्षणः
सिद्धो भण्यते । 'काएह लोयसिहरत्थो' तमित्थंभूतं सिद्धपरमेष्ठिनं लोकशिखरस्थं दृष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियभोगप्रभृतिसमस्तमनोरथरूपनानाविकल्प-जालत्यागेन त्रिगुनिलाम्पातीत ध्याने स्थित्वा ध्यायत हे भव्या यूयमिति ॥ ५१ ॥ एवं निष्कल सिद्धपरमेष्ठियाख्यानेन गाथा गता ॥
अथ निरुपाधिशुद्धात्मभावनानुभूत्यविनाभूतनिश्चयपञ्चाचारलक्षणस्य निश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतं निश्चयव्यवहारपञ्चाचारपरिणताचार्यभक्तिरूपं ‘णमो आयरियाणं' इति पदोच्चारणलक्षणं यत्पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतमाचार्यपरमेष्ठिनं कथयति ।
'दंसणणाणपहाणे वीरियचारित्तवरतवायारे' सम्यग्दर्शनज्ञानप्रधाने वीर्यचारित्रवरतपश्चरणाचारेऽधिकरणभूते 'अप्पं परं च जुजइ' श्रात्मानं परं शिष्यजनं च योऽसौ योजयति संबन्धं करोति 'सो आयरिश्र मुणी भो' स उक्त लक्षण प्राचार्यो मुनिस्तपोधनो ध्येयो भवति । तथा हि-भूतार्थनयविषयभूतः शुद्धसमयसारशब्दवाच्यो भावकर्मद्रव्यकर्मनाकर्मादिसमस्तपरद्रव्येभ्यो भिन्नः परमचैतन्यविलासलक्षणः स्वशुद्धात्मैवेोपादेय इति रुचिरूपसम्यग्दर्शनं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयदर्शनाचारः ॥ तस्यैव शुद्धात्मनो निरुपाधिस्वसंवेदनलक्षणभेदज्ञानेन मिथ्यात्वरागादिपरभावेभ्यः पृथक्परिच्छेदनं सम्यक्ज्ञानं,

Page #281

६४ द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-१२ । ५३ । ५४ तत्राचरणं परिणमनं निश्चयज्ञानाचारः । नत्रैव रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वाभाविकसुखास्वादेन निश्चलचित्त वीतरागचारित्रं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयचारित्राचारः । समस्तपरद्रव्येच्छानिरोधेन तथैवानशनादिद्वादशतपश्चरणबहिरङ्गसहकारिकारणेन च स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्चरणं, तत्राचरणं परिणमनं निश्चयतपश्चरणाचारः । तस्यैव निश्चयचतुर्विधाचारस्य रक्षणार्थ स्वशक्त्यनवगूहनं निश्चयवीर्याचारः । इत्युक्तलक्षणनिश्चयपञ्चाचारे तथैव "छत्तीसगुणसमग्गे पंचविहाचारकरणसण्दरिसे । सिसाणुग्गहकुसले धम्मायरिए सदा वंदे ॥” इति गाथाकथितक्रमेणाचाराराधनादिचरणशास्त्रविस्तीर्णबहिरङ्गसहकारिकारणभूते व्यवहारपञ्चाचारे च स्वं परं च योजयत्यनुष्ठानेन सम्बन्धं करोति स आचार्यो भवति । स च पदस्थध्याने ध्यातव्यः । इत्याचार्यपरमेष्ठिव्याख्यानेन सूत्रं गतम् ॥५२।।
अथ स्वशुद्धात्मनि शोभनमध्यायोऽभ्यासो निश्चयस्वाध्यायस्तल्लक्षणनिश्चयध्यानस्य पारम्पर्येण कारणभूतं भेदाभेदरत्नत्रयादितत्त्वोपदेशकं परमोपाध्यायभक्तिरूपं 'णमो उवझायाणं' इति पदोच्चारणलक्षणं यत् पदस्थध्यानं, तस्य ध्येयभूतमुपाध्यायमुनीश्वरं कथयति ।
व्याख्या।-'जो रयणत्तयजुत्तो' योऽसौ बाह्याभ्यन्तररत्नत्रयानुष्ठानेन युक्त: परिणतः । ‘णिचं धम्मोवएसणे हिरदो' षद्रव्यपञ्चास्तिकायसप्ततत्त्वनवपदार्थेषु मध्ये स्वशुद्धात्मद्रव्यं स्वशुद्धजीवास्तिकायं स्वशुद्धात्मतत्त्वं स्वशुद्धात्मपदार्थमेवोपादेयं शेषं च हेयं, तथैवोत्तमक्षमादिधर्म च नित्यमुपदिशति यो सौ स नित्यं धर्मोपदेशने निरतो भण्यते । 'सो उवझाओ अप्पा' स चेत्यम्भूतो
आत्मा उपाध्याय इति । पुनरपि किं विशिष्टः ?-"जदिवरवसहो' पञ्चेन्द्रियविषयजयेन निजशुद्धात्मनि यत्नपराणां यतिवराणां मध्ये वृषभः प्रधानो यतिवरवृषभः । ‘णमो तस्स' तस्मै द्रव्यभावरूपो नमो नमस्कारोऽस्तु । इत्युपाध्यायपरमेष्ठिव्याख्यानरूपेण गाथा गता ।। ५३ ।।
अथ निश्चयरत्नत्रयात्मकनिश्चयध्यानस्य परम्परया कारणभूतं बाह्याभ्यन्तरमोक्षमार्गसाधकं परमसाधुभक्तिरूपं 'णमो लोए सब्बसाहूणं' इति पदोच्चारणजपध्यानलक्षणं यत् पदस्थध्यानं तस्य ध्येयभूतं साधुपरमेष्ठिस्वरूपं कथयति ।
व्याख्या।-'साहू स मुणी' स मुनिः साधुर्भवति । य: किं करोति

Page #282

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५४ । ५५
१५ 'जो हु साधयदि' यः कर्ता हु स्फुटं साधयति । किं 'चारित्त' चारित्रं कथम्भूतं 'दंसणणाणसमग्ग” वीतरागसम्यग्दर्शनज्ञानाभ्यां समग्र परिपूर्णम् । पुनरपि कथम्भूतं 'मग्ग मोक्खस्स' मार्गभूतं कस्य मोक्षस्य। पुनश्च किं रूपं 'णिच्चसुद्ध' नित्यं सर्वकाल शुद्धं रागादिरहितम् । ‘णमो तस्स' एवं गुणविशिष्टो यस्तस्मै साधवे नमो नमस्कारोस्त्विति। तथाहि-"उद्योतनमुद्योगो निर्वहणं साधनं च निस्तरणम् । हगवगभचरणतपसामाख्याताराधना सद्भिः ॥" इत्यार्याकथितबहिरङ्गचतुर्विधाराधनाबलेन, तथैव “सम्मत्त सण्णाणं सच्चारित्तं हि सत्तवो चेव । चउरो चिट्ठहि आदे तम्हा आदा हु मे सरणं ॥” इति गाथाकथिताभ्यन्तरनिश्चयचतुर्विधाराधनाबलेन च बाह्याभ्यन्तरमोक्षमार्गद्वितीयनामाभिधेयेन कृत्वा यः कर्चा वीतरागचारित्राविनाभूतं स्वशुद्धात्मानं साधयति भावयति स साधुर्भवति । तस्यैव सहजशुद्धसदानन्दैकानुभूतिलक्षणे भावनमस्कारस्तथा 'णमो लोए सब्बसाहूणं' द्रव्यनमस्कारश्च भवत्विति ॥५४॥
एवमुक्तप्रकारेण गाथापञ्चकेन मध्यमप्रतिपत्त्या पञ्चपरमेष्टिस्वरूपं ज्ञातव्यम् । अथवा निश्चयेन "अरिहासिद्धायरियाउवझयासाहुपंचपरमेट्टो : ते वि हु चिट्ठहि ादे तम्हा आदा हु मे सरणं ॥” इति गाथाकथितक्रमेण संक्षेपेन, तथैव विस्तरेण पञ्चपरमेष्ठिप्रन्थकथितक्रमण, अतिविस्तारेण तु सिद्धचक्रादिदेवार्चनाविधिरूपमन्त्रवादसंबन्धिपञ्चनमस्कारग्रन्थे चेति । एवंगाथापञ्चकेन द्वितीयस्थलं गतम् । . अथ तदेव ध्यानं विकल्पितनिश्चयेनाविकल्पितनिश्चयेन प्रकारान्तरेणोपसंहाररूपेण पुनरप्याह । तत्र प्रथमपादे ध्येयलक्षणं, द्वितीयपादे ध्यातृलक्षणं, तृतीयपादे ध्यानलक्षणं, चतुर्थपादेन नयविभाग कथयामीत्यभिप्रायं मनसि धृत्वा भगवान् सूत्रमिदं प्रतिपादयति ।। ____ व्याख्या । 'तदा' तस्मिन् काले प्राब्रुवन्ति 'तं तस्स णिञ्चयं झाणं' तत्तस्य निश्चयध्यानमिति । यदा किं 'णिरीहवित्ती हवे जदा साहू' निरीहवृत्तिनिस्पृहवृत्तिर्यदा साधुर्भवति । किं कुर्वन् 'जं किंचिवि चिंतंतो' यत् किमपि ध्येयवस्तुरूपेण वस्तु चिन्तयन्निति । किं कृत्वा पूर्व 'लभृणय एयत्त' तस्मिन् ध्येये लब्ध्वा किं ? एकत्वं एकाग्रचिन्तानिरोधनमिति। अथ विस्तारः यत् किञ्चिद् ध्येयमित्यनेन किमुक्तं भवति ? प्राथमिकापेक्षया सविकल्पावस्थायां
१३

Page #283

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५५ । ५६ विषयकषायवञ्चनार्थ चित्तस्थिरीकरणार्थ पञ्चपरमेष्ठदादिपरद्रव्यमपि ध्येयं भवति । पश्चादभ्यासवशेन स्थिरीभूते चित्ते सति शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजसुद्धात्मस्वरूपमेव ध्येयमित्युक्तं भवति । निस्पृहवचनेन पुनर्मिथ्यात्वं वेदत्रयं हास्यादिषट्कक्रोधादिचतुष्टयरूपचतुर्दशाऽभ्यन्तरपरिग्रहेण तथैव क्षेत्रवास्तुहिरण्यसुवर्णधनधान्यदासीदासकुप्यभाण्डाऽभिधानदशविधवहिरङ्गपरिग्रहेण च रहितं ध्यातृस्वरूपमुक्तं भवति । एकाग्रचिन्तानिरोधेन च पूर्वोक्तविविधध्येयवस्तुनि स्थिरत्वं निश्चलत्वं ध्यानलक्षणं भणितमिति । निश्चयशब्देन तु प्राथमिकापेक्षया व्यवहाररत्नत्रयानुकूलनिश्चयो प्रायः । निष्पन्नयोगपुरुषापेक्षया तु शुद्धोपयोगलक्षणविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयो ग्राह्यः । विशेषनिश्चयः पुनरने वक्ष्यमाणस्तिष्ठतीति सूत्रार्थः ॥ ५५॥
अथ शुभाशुभमनोवचनकायनिरोधे कृते सत्यात्मनि स्थिरो भवति तदेव परमध्यानमित्युपदिशति ।
व्याख्या। 'मा चिट्ठह मा जंपह मा चिंतह किंवि' नित्यनिर जननिष्क्रियनिजशुद्धात्मानुभूतिप्रतिबन्धकं.शुभाशुभचेष्टारूपं कायव्यापारं, तथैव शुभाशुभान्तर्बहिर्जल्परूपं वचनव्यापारं, तथैव शुभाशुभविकल्पजालरूपं चित्तव्यापारञ्च किमपि मा कुरुत हे विवेकिजनाः ! 'जेण होइ थिरो' येन योगत्रयनिरोधेन स्थिरो भवति । स कः 'अप्पा' प्रात्मा । कथम्भूतः स्थिरो भवति 'अप्पम्मि रओ' सहजशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मतत्त्वसम्यकश्रद्धानज्ञानानुचरणरूपाभेदरनत्रयात्मकपरमसमाधिसमुद्भूतसर्वप्रदेशाल्हादजनकसुखास्वादपरिणतिसहिते निजात्मनि रतः परिणतस्तल्लोयमानस्तचित्तस्तन्मयो भवति । 'इणमेव परं हवे ज्झाणं' इदमेवात्मसुखरूपे तन्मयत्वं निश्चयेन परमुत्कृष्टं ध्यानं भवति ।
तस्मिन् ध्याने स्थितानां यद्वीतरागपरमानन्दसुखं प्रतिभाति, तदेव निश्चयमोक्षमार्गस्वरूपम् । तच्च पर्यायनामान्तरण किं किं भण्यते तदभिधीयते । तदेव शुद्धात्मस्वरूपं, तदेव परमात्मस्वरूपं, तदेवैकदेशव्यक्तिरूपविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन स्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामतजलसरोवरे रागादिमलरहितत्वेन परमहंसस्वरूपम् । इदमेकदेशव्यक्तिरूपं शुद्धनयव्याख्यानमत्र परमात्मध्यानभावनानाममालायां यथासम्भवं सर्वत्र योजनीयमिति ।
तदेव परब्रह्मस्वरूपं, तदेव परमविष्णुस्वरूप, तदेव परमशिवस्वरूपं, तदेव

Page #284

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ५६ । ५७
२७
परमबुद्धस्वरूपं, तदेव परमनिजखरूपं, तदेव परमस्वात्मोपलब्धिलक्षणं सिद्धखरूपं, तदेव निरञ्जनस्वरूपं, तदेव निर्मलस्वरूपं, तदेव स्वसंवेदनज्ञानं, तदेव परमतत्त्वज्ञानं, तदेव शुद्धात्मदर्शनं, तदेव परमावस्थास्वरूपं, तदेव परमात्मनः दर्शनं, तदेव परमतत्त्वज्ञानं, तदेव शुद्धात्मदर्शनं तदेव ध्येयभूतशुद्धपारिणामिकभावरूपं तदेव ध्यानभावनास्वरूपं तदेव शुद्धचारित्रं, तदेवान्तस्तत्त्वं, तदेव परमतत्त्व, तदेव शुद्धात्मद्रव्यं, तदेव परमज्योतिः, सैव शुद्धात्मानुभूतिः, सैवात्मप्रतीतिः, सैवात्मसंवित्तिः, सैव स्वरूपोपलब्धि:, स एव नित्योपलब्धिः, स एव परमसमाधिः, स एव परमानन्दः, स एव नित्यानन्दः, स एव संहजानन्दः, स एव सदानन्दः, स एव शुद्धात्मपदार्थध्ययनरूपः, स एव परमस्वाध्यायः, स एव निश्चयमोक्षोपायः स एव चैकाग्रचिन्तानिरोधः, स एव परमबोधः, स एव शुद्धोपयोगः, स एव परमयोगः, स एव भूतार्थः, स एव परमार्थः, स एव निश्चयपश्चाचारः, स एव समयसार:, स एवाध्यात्मसार:, तदेव समतादिनिश्चयषडावश्यकस्वरूपं, तदेवाभेदरत्नत्रयस्वरूपं, तदेव वीतरागसामायिकं, तदेव परमशरणोत्तममङ्गलं, तदेव केवलज्ञानोत्पत्तिकारणं, तदेव सकलकर्मक्षयकारणं, सैव निश्चयचतुर्विधाराधना, सैव परमात्मभावना, सैव शुद्धात्मभावनोत्पन्नसुखानुभूतिरूपपरमकला, सैव दिव्यकला, तदेव परमाद्वैत, तदेव परमामृतपरमधर्मध्यानं, तदेव शुक्लध्यानं, तदेव रागादिविकल्पशून्यध्यानं, तदेव निष्कलध्यानं, तदेव परमस्वास्थ्यं, तदेव परमवीतरागत्वं, तदेव परमसाम्यं, तदेव परमैकत्वं तदेव परमभेदज्ञानं, स एव परमसमरसीभावः, इत्यादिसमस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितपर माल्हादैकसुखलक्षणध्यानरूपस्य निश्चयमोक्षमार्गस्य वाचकान्यन्यान्यपि पर्यायनामानि विज्ञेयानि भवन्ति परमात्मतत्वविद्भिरिति ॥ ५६ ॥
श्रतः परं यद्यपि पूर्व बहुधा भणितं ध्यातृपुरुषलक्षणं ध्यानसामग्रीच तथापि चूलिकोपसंहाररूपेण पुनरप्याख्याति ।
व्याख्या | 'तवसुदवदवं चेदा ज्झाणरहधुरंधरो हवे जम्हा' तपश्रुतव्रतवा - नात्मा चेतयिता ध्यानरंथस्य धुरन्धरो समर्थो भवति 'जम्हा' यस्मात् 'तम्हा तत्तिरिदा तल्लो सदा होह' तस्मात् कारणात् तपश्रुततानां संबन्धेन यत्रितयं तत् त्रिरता सर्वकाले भवत हे भव्याः ! किमर्थ ? तस्य ध्यानस्य

Page #285

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५७ लब्धिस्तल्लब्धिस्तदर्थमिति । तथाहि-अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसंख्यानरस. परित्यागविविक्तशय्यासनकायक्लेशभेदेन बाह्य षडविधं, तथैव प्रायश्चित्तविनय. वैय्यावृत्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानभेदेनाभ्यन्तरमपि षडविधं चेति द्वादशविधं तपः । तेनैव साध्य शुद्धात्मस्वरूपे प्रतपनं विजयनं निश्चयतपश्च । तथैवाचाराराधनादिद्रव्यश्रुतं, तदाधारेणोत्पन्नं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानरूपं भावश्रुतं च । तथैव च हिंसानृतस्तेयाब्रह्मपरिग्रहाणं द्रव्यभावरूपाणां परिहरणं व्रतपञ्चकं चेति । एवमुक्तलक्षणतप:श्रुतत्रतसहितो ध्याता पुरुषो भवति । इयमेव ध्यानसामग्री चेति । तथाचोक्तं- "वैराग्यं तत्त्वविज्ञानं नैर्ग्रन्थ्यं समचित्तता। परीषहजयश्चेति पञ्चैते ध्यानहेतवः ॥”
भगवन्, ध्यानं तावन्मोनमार्गभूतम् । मोक्षार्थिना पुरुषेण पुण्यबन्धकारणत्वावतानि त्याज्यानि भवन्ति, भवद्भिः पुनानसामग्रीकारणानि तप:श्रु - तव्रतानि व्याख्यातानि, तत्कथं घटत इति । तत्रोत्तरं दीयते-व्रतान्येव केवलानि त्याज्यान्येव न किन्तु पापबन्धकारणानि हिंसादिविकल्परूपाणि यान्यत्रतानि तान्यपि त्याज्यानि । तथाचोक्तं पूज्यपादस्वामिभिः-"अपुण्यमव्रतैः पुण्यं व्रतैर्मोक्षस्तयोर्व्ययः । अव्रतानीव मोक्षार्थी व्रतान्यपि ततस्त्यजेत् ।।" किंवव्रतानि पूर्व परित्यज्य ततश्च व्रतेषु तन्निष्ठो भूत्वा निर्विकल्पसमाधिरूपं परमात्मपदं प्राप्य पश्चादेकदेशत्रतान्यपि त्यजति । तदप्युक्तं तैरेव-"अव्रतानि परित्यज्य व्रतेषु परिनिष्ठितः । त्यजेत्तान्यपि संप्राप्य परमं पदमात्मनः ॥" ___ अयं तु विशेष:-व्यवहाररूपाणि यानि प्रसिद्धान्येकदेशव्रतानि तानि त्यक्तानि । यानि पुनः सर्वशुभाशुभनिवृत्तिरूपाणि निश्चयव्रतानि तानि त्रिगुप्तिलक्षणस्वशुद्धात्मसंवित्तिरूपनिर्विकल्पध्याने स्वीकृतान्येव न च त्यक्तानि । प्रसिद्धमहाव्रतानि कथमेकदेशरूपाणि जातानि । इति चेत्तदुच्यते-जीवघातानिवृत्तौ सत्यामपि जीवरक्षणे प्रवृत्तिरस्ति । तथैवासत्यवचनपरिहारेऽपि सत्यवचनप्रवृत्तिरस्ति । तथैवं चादत्तादानपरिहारेऽपि दत्तादाने प्रवृत्तिरस्तीत्याद्येकदेशप्रवृत्त्यपेक्षया देशत्रतानि । तेषामेकदेशव्रतानां त्रिगुमिलक्षणनिर्विकल्पसमाधिकाले त्यागः । न च समस्तशुभाशुभनिवृत्तिलक्षणस्य निश्चयव्रतस्येति । त्यागः कोऽर्थः । यथैव हिंसादिरूपावतेषु निवृत्तिस्तथैकदेशवतेष्वपि । कस्मादिति चेल्-त्रिगुप्तावस्थायां प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपविकल्पस्य स्वयमेवावकाशो नास्ति ।

Page #286

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५७ अथवा वस्तुतस्तदेव निश्चयव्रतम् । कस्मात्-सर्वनिवृत्तित्वादिति । योऽपि घटिकाद्वयेन मोक्षं गतो भरतश्चक्री सोऽपि जिनदीक्षां गृहीत्वा विषयकषायनिवृत्तिरूपं क्षणमात्रं व्रतपरिणामं कृत्वा पश्चाच्छुद्धोपयोगत्वरूपरत्नत्रयात्मके निश्चयव्रताभिधाने वीतरागसामायिकसंज्ञे निर्विकल्पसमाधौ स्थित्वा केवलज्ञानं लब्धवानिति । परं किन्तु तस्य स्तोककालत्वाल्लोका व्रतपरिणामं न जानन्तीति । तदेव भरतस्य दीक्षाविधानं कथ्यते । हे भगवन् जिनदीक्षादानानन्तरं भरतचक्रिणः कियति काले केवलज्ञानं जातमिति श्रीवीरवर्द्धमानस्वामितीर्थकरपरमदेवसमवसरणमध्ये श्रेणिकमहाराजेन पृष्टे सति गौतमस्वामी आह । “पञ्चमुष्टिभिरुत्पाद्य त्रोट्यन् बन्धस्थितीन कचान् । लोचानन्तरमेवापद्राजत् श्रेणिक केवलम् ॥" . ___ अत्राह शिष्यः । अद्य काले ध्यानं नास्ति । मादिति चेत्–उत्तमसंहननाभावाद्दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानाभानाच्च । अत्र परिहारः । शुक्लध्यानं नास्ति धर्मध्यानमस्तीति । तथाचोक्तं मोक्षप्राभृते श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवैः "भरहे दुस्समकाले धम्मज्झाणं हवेइ णाणिस्स । तं अप्पसहावठि एणहुमण्णइ सो दु अण्णाणी ।। अज्जवि तिरयणसुद्धा अप्पा ज्झाऊण लहइ इंदत्तं । लोयंतियदेवत्तं तच्छचुदा णिबुदिं जंति ॥” तथैव तत्त्वानुशासनग्रन्थे चोक्तं "अत्रेदानी निषेधन्ति शुक्लध्यानं जिनोत्तमाः । धर्मध्यानं पुनः प्राहुः श्रेणीभ्यां प्राग्विवर्त्तिनाम् ॥" यथोक्तमुत्तमसंहननाभावात्तदुत्सर्गवचनम् । अपवादव्याख्यानेन पुनरुपशमक्षपकश्रेण्योः शुक्लध्यानं भवति, तच्चोत्तमसंहननेनैव । अपूर्वगुणस्थानादधस्तनेषु गुणस्थानेषु धर्मध्यानं, तच्चादिमत्रिकोत्तमसंहननाभावेऽप्यन्तिमत्रिकसंहननेनापि भवति । तदप्युक्तं तत्रैव तत्त्वानुशासने “यत्पुनर्वअकायस्य ध्यानमित्यागमे वचः। श्रेण्योानं प्रतीत्योक्तं तन्नोऽधस्तानिषेधकम् ॥” यथोक्तं दशचतुर्दशपूर्वगतश्रुतज्ञानेन ध्यानं भवति तदप्युत्सर्गवचनम् । अपवादव्याख्यानेन पुनः पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादकसारभूतश्रुतेनापि ध्यानं भवति केवलज्ञानश्च । यद्येवमपवादव्याख्यानं नास्ति तर्हि "तुसमासं घोसण्ती सिवभूदी केवली जादो” इत्यादिगन्धर्वाराधनादिभणित व्याख्यानं कथं घटते ।।
मथ, मतं-पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादक द्रव्यश्रुतिमिति जानाति । इदं

Page #287

१००
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५७ भावश्रुतं पुनःसर्वमस्ति । नैवं वक्तव्यम् । यदि पञ्चसमितित्रिगुप्तिप्रतिपादक द्रव्यश्रुतं जानाति तर्हि 'मा रूसह मा तूसह' इत्येकं पदं किं न जानाति । तत एव ज्ञायतेऽष्टप्रवचनमातृप्रमाणमेव भावश्रुतं, द्रव्यश्रुतं पुनः किमपि नास्ति । इदन्तु व्याख्यानमस्माभिर्न कल्पितमेव । तच्चारित्रसारादिग्रन्थेष्वपि भणितमास्ते । तथाहि–अन्तर्मुहूर्तादूर्ध्व ये केवलज्ञानमुत्पादयन्ति ते क्षोणकषायगुणस्थानवर्त्तिनो निम्रन्थसंज्ञा ऋषयो भण्यन्ते । तेषां चोत्कर्षेण चतुर्दशपूर्वादिश्रुतं भवति, जघन्येन पुनः पञ्चसमितित्रिगुप्तिमात्रमेवेति ।।
अथ मतं-मोक्षार्थ ध्यानं क्रियते न चाद्य काले मोक्षोऽस्ति; ध्यानेन किं प्रयोजनम् । नैवं-अद्य कालेऽपि परम्परया भोक्षोऽस्ति । कथमिति चेत् स्वशुद्धात्मभावनावलेन संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा देवलोकं गच्छति, तस्मादागत्य मनुष्यभवे रत्नत्रयभावनां लब्ध्वा शीघ्रं मोक्षं गच्छतीति । येऽपि भरतसगररामपाण्डवादयो मोक्षं गतास्तेपि पूर्वभवे भेदरसत्रयभावनया संसारस्थितिं स्तोकां कृत्वा पश्चान्मोक्षं गताः । तद्भवे सर्वेषां मोक्षो भवतीति नियमो नास्ति । एवमुक्तप्रकारेण अल्पश्रुतेनापि ध्यानं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्त्तव्यम्- "वधबन्धच्छेदादेद्वेषाद्रागाच्च परकलत्रादेः । आध्यानमपन्यानं शासति जिनशासने विशदाः ॥ संकल्पकल्पतरुसंश्रयणात्त्वदीयं चेतो निमज्जति मनोरथसागरे ऽस्मिन् । तत्रार्थतस्तव चकास्ति न किं च नापि वक्षे परं भवति कल्मषसंश्रयस्य ॥ दौर्विध्यदग्धमनसोऽन्तरूपात्तभुक्तश्चित्त यथोल्लसांत ते स्फुरितोत्तरङ्गम् । धाम्नि स्फुरद्यति तथा परमात्मसंज्ञे कौतस्कुती तव भवेद्विफला प्रसूतिः॥ कं खिद कलुसिदभूतो कामभोगे हि मुच्छिदो जीवो । ण य भुतो भोगे बन्धदि भावेण कम्माणि ॥” इत्याद्यपध्यानं त्यक्त्वा--"ममत्ति परिवज्जामि णिममत्तिमुठ्ठिदो । अालंवणं च मे अादा अवसेसाई वोसरे ॥ श्रादा क्खु मज्झ णाणे अादा मे दंसणे चरीत्ते थ। प्रादा पञ्चक्खाणे आदा में संवरे जोगे॥ एगो मे सस्सदो अप्पा णाणदसंणलक्खणो। सेसा मे वाहिरा भावा सव्बे संजोयलक्खणा ॥” इत्यादिसारपदानि गृहीत्वा च ध्यानं कर्त्तव्यमिति ।
- अथ मोक्षविषये पुनरपि नयविचारः कथ्यते । तथाहि मोक्षस्तावत् बन्धपूर्वकः । तथाचोक्तं "मुक्तश्चेत् प्राकभवेद्वन्धो नो बन्धो मोचनं कथम् ।

Page #288

अबन्धे मोचनं नैव मुञ्चेरर्थो निरर्थकः ॥” बन्धश्च शुद्धनिश्चयनयेन नास्ति । तथा बन्धपूर्वको मोक्षोऽपि । यदि पुनः शुद्धनिश्चयेन बन्धो भवति तदा सर्वदैव बन्ध एव मोक्षो नास्ति । विच-यथा शृङ्खलाबद्धपुरुषस्य बन्धच्छेदकारणभूतभावमोक्षस्थानीय बन्धच्छेदकारणभूतं पौरुषं पुरुषस्वरूपं न भवति, तथैव शृङ्खलापुरुषयोर्यद्रव्यमोक्षस्थानीयं पृथक्करणं तदपिपुरुषस्वरूपं न भवति । किन्तु ताभ्यां भिन्नं यदृष्टं हस्तपादादिरूपं तदेव पुरुषस्वरूपम् । तथैव शुद्धोपयोगलक्षणं भावमोक्षस्वरूपं शुद्धनिश्चयेन जीवस्वरूपं न भवति, तथैव तेन साध्यं यज्जीवकर्मप्रदेशयोः पृथक्करणं द्रव्यमोक्षरूपं तदपि जीवस्वभावो न भवति । किन्तु ताभ्यां भिन्नं यदनन्तज्ञानादिगुणस्वभावं फलभूतं तदेव शुद्धजीवस्वरूपमिति । अयमत्रार्थ:-यथा विवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन पूर्व मोक्षमार्गो व्याख्यातस्तथा पर्यायमोक्षरूपो मोक्षोऽपि । न च शुद्धनिश्चयनयेनेति । यस्तु शुद्धद्रव्यशक्तिरूपः शुद्धमारिणामिकपरमभावलक्षणपरमनिश्चयमोक्षः स च पूर्वमेव जीवे तिष्ठतीदानी भविष्यतीत्येवं न । स एव रागादिविकल्परहिते मोक्षकारणभूते ध्यानभावनापर्याये ध्येयो भवति । न च ध्यानभावनापर्यायरूपः। यदि पुनरेकान्तेन द्रव्यार्थिकनयेनापि स एव मोक्षकारणभूतो ध्यानभावनापर्यायो भण्यते तर्हि द्रव्यपर्यायरूपधर्मद्वयाधारभूतस्य जीवधर्मिणो मोक्षपर्याये जाते सति यथा ध्यानभावनापर्यायरूपेण विनाशो भवति, तथा ध्येयभूतस्य जीवस्य शुद्धपारिणासिकलक्षणभावद्रव्यरूपेणापि विनाशः प्राप्नोति । न च द्रव्यरूपेण विनाशोऽस्ति । ततः स्थितं शुद्धपारिणामिकभावेन बन्धमोक्षौ न भवत इति । ____ अथात्मशब्दार्थः कथ्यते। अतधातुः सातत्यग़मनेऽर्थे वर्तते । गमनशब्देनात्र ज्ञानं भण्यते 'सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था, इति वचनात् । तेन कारखेन यथासंभवं ज्ञानसुखादिगुणेषु आ समन्तात् अतति वतते यः स आत्मा भण्यते । अथवा शुभाशुभमनोवचनकायव्यापारैर्यथासम्भवं तीव्रमन्दादिरूपेण आ समन्तादतिवर्त्तते यः स आत्मा । अथवा उत्पादव्ययध्रौव्यैरासमन्तादतति वर्तते यः स प्रात्मा। किञ्च-यथैकोऽपि चन्द्रमा नानाजलघटेषु दृश्यते तथैकोऽपि जीवो नानाशरीरेषु तिष्ठतीति वदन्ति तत्तु न घटते । कस्मादिति चेत्-चन्द्रकिरणोपाधिवशेन घटस्थजलपुद्गला एव नानाचन्द्राकारेण परिणता, न चैकश्चन्द्रः ।

Page #289

१०२
द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा – ५७ । ५८
तत्र दृष्टान्तमाह—यथा देवदत्तमुखोपाधिवशेन नानादर्पणस्थपुद्गला एव नानामुखाकारेण परिणता, न चैकं देवदत्तमुखं नानारूपेण परिणतम् । परिणमतीति चेत् —तर्हि दर्पणस्थप्रतिबिम्बं चैतन्यं प्राप्नोतीति । न च तथा । किन्तु यद्येक एव जीवो भवति, तदैकजीवस्य सुखदुःखजीवितमरणादिके प्राप्ते तस्मिन्नेव क्षणे सर्वेषां जीवितमरणादिकं प्राप्नोति न च तथा दृश्यते ।
अथवा ये वदन्ति यथै कोपि समुद्रः क्वापि क्षारजलः कापि मिष्टजलस्तकोऽपि जीवः सर्वदेहेषु तिष्ठतीति । तदपि न घटते । कथमितिचेत् — जलराश्यपेक्षया तत्रैकत्वं, न च जलपुद्गलापेक्षया तत्रैकत्वम् । यदि जलपुद्गलापेक्षया भवत्येकत्वं तर्हि स्तोकजले गृहीते शेषजलं सहैव किन्नायाति । ततः स्थितं षोडशवर्णका सुवर्णराशिवदनन्तज्ञानादिलक्षणं प्रत्येकं जीवराशिं प्रति न चैकजीवापेक्षयेति । अध्यात्मशब्दस्यार्थः कथ्यते । मिथ्यात्वरागादिसमस्तविकल्पजालरूपपरिहारेण स्वशुद्धात्मन्यधि यदनुष्ठानन्तदध्यात्ममिति । एवं ध्यानसामग्रीव्याख्यानोपसंहाररूपेण गाथा गता ।। ५७ ॥
अथौद्धत्यपरिहारं कथयति ।
व्याख्या । “सोधयंतु” शुद्धं कुर्वन्तु । के कर्त्तारः ? " मुखियाहा” मुनिनाथा मुनिप्रधानाः । किंविशिष्टाः ? “ दोससंचयचुदा” निर्दोषपरमात्मनो विलक्षणा ये रागादिदोषास्तथैव च निर्दोषपरमात्मादितत्वपरिज्ञानविषये संशयविमोहविभ्रमास्तैच्युता रहिता दोषसंचयच्युताः । पुनरपि कथम्भूता: ? " सुदपुण्णा” वर्त्तमानपरमागमाभिधानद्रव्यश्रुतेन तथैव तदाधारोत्पन्ननिर्विकारस्वसंवेदनज्ञानरूपभावश्रुतेन च पूर्णाः समग्राः श्रुतपूर्णाः । कं शोधयन्तु ? " दव्वसंगहमिणं” शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मादिद्रव्याणां सङ्ग्रहो द्रव्यसङ्ग्रहतं द्रव्यसङ्ग्रहाभिधानं प्रन्थमिमं प्रत्यक्षीभूतम् । किं विशिष्टं ? 'भणियं जं" भणितः प्रतिपादिता यो ग्रन्थः । केन कर्तृभूतेन ? " भिचंदमुणिणा” श्रोनेमिचन्द्र-सिद्धान्तिदेवाभिधानेन मुनिना सम्यग्दर्शनादिनिश्चयव्यवहाररूपपचाचारोपेताचार्येण । कथम्भूतेन "तगुसुत्तधरेण” तनुश्रुतधरेण तनुश्रुतं स्तीकं श्रुतं तद्धरतीति तनुश्रुतधरस्तेन । इति क्रियाकारकसम्बन्धः । एवं 'यानोपनंहारगाथात्रयेण, औद्धत्यपरिहारार्थं प्राकृतवृत्तेन च द्वितीयान्तराधिकारे तृतीयं स्थलं गतम् ॥ ५८ ॥

Page #290

द्रव्यसंग्रहवृत्तिः । गाथा-५८ इत्यन्तराधिकारद्वयेन विंशतिगाथाभिर्मोक्षमार्गप्रतिपादकनामा तृतीयोऽधिकारः समाप्तः। _अत्र ग्रन्थे 'विवक्षितस्य सन्धिर्भवति' इति वचनात्पदानां सन्धिनियमो नास्ति । वाक्यानि च स्तोकस्तोकानि कृतानि सुखबोधनार्थम् । तथैव लिङ्गवच. नक्रियाकारकसम्बन्धसमासविशेषणवाक्यसमाप्त्यादिदूषणं तथा च शुद्धात्मादितत्त्वप्रतिपादनविषये विस्मृतिदूषणं च विद्वद्भिर्न ग्राह्यमिति ।
एवं पूर्वोक्तप्रकारेण "जीवमजीवं दब्बं" इत्यादिसतविंशतिगाधाभिः षटद्र. व्यपञ्चास्तिकायप्रतिपादकनामा प्रथमोऽधिकारः । तदनन्तरं "आसवबन्धण" इत्येकादशगाथाभिः सप्ततत्त्वनवपदार्थप्रतिपादकनामा द्वितीयोऽधिकारः । ततः परं “सम्मईसण" इत्यादिविंशतिगाथाभिर्मोक्षमार्गप्रतिपादकनामा तृतीयो. ऽधिकारः।
इत्यधिकारत्रयेनाष्टाधिकपञ्चाशत्सूत्रः श्रीनेमिचन्द्रसिद्धान्तिदेवैर्विर. चितस्य द्रव्यसंग्रहाभिधानग्रन्थस्य सम्बन्धिनी
श्रीब्रह्म-देवकृतवृत्तिः समाप्ता ॥

Page #291

THE UNIVERSITY LIBRARY. RECEIVED ON
27 FEB 1925
ALLAHA
).

Page #292

APPENDIX
OF IMPORTANT REFERENCES.
Verse I. Page 2
A. The Jinas and the Jineśraras. The epithet “Ganadhara " or the leader of the assembly was first applied to Gautama of Brahmapura who became a disciple of the twenty-fourth Tirthankara Mahåvîra. There were other Gañadharas after Gautama. Gañadharas are also called Jinas, or the victors and the Jinesvaras or Lords of Jinas are the Tirthankaras themselves.
Gautama was called a Gañadhara when he became a desciple of Mahâvîra after the latter had attained omniscience. The attainment of omniscience (Kerala Jñâna) is preceded by complete eradication of the four Gbâtiya Karmas, viz., Jñânâvaraņiya, Darsanâvaraņiya, Mohaniya and Antarâya. There is no Asrava or influx of Karmas Consequently there is no voluntary physical motion and therefore no speech which is the result of the motion of tongue, lips, etc. The voice of silence, the letterless speech, the Divya-vâņi which proceeds from the Arhat is due to the good and strong Karmic energy of the audience. Therefore there must be an individual among the audience so learned as to be capable of interpreting this voice of silence. There was no such person present in the court (Samavasaraṇa) of Mahâvîra when he attained omniscience. The Arch-angel of the first Empyrian then thought of the learned Brahmin Gautama of Brahmapura. He went to Gautama in the assumed form of a poor old Brahmin and asked him to explain to him the meaning of a Sloka. Gautama was quite perplexed when he heard the Sloka and being unable to understand its purport, proposed to go and discuss the meaning of it with Mahâvîra himself, the preceptor of that poor old Brahmin. With this object, he approached the court of Mahâvîra and at the sight of the Manastambha, the pillar at the entrance, his pride disappeared and he entered the court full of reverence and humility. It was then that the voice of eilence was revealed to him and he discoursed upon it to the assembled audience and was called Gañadhara, the leader of the assembly. Such is the Digambar tradition about Gautama,

Page #293

CHART No. VI. The Tirtha karas are twenty-four in number and their names with some details about each
will be found in the following table.
No.
NAME OP TIRTHANKARA.
FATHER.
MOTHER.
COMPLEXION.
EMBLEM.
BIRTH-PLAOR.
PLAOR OF NIRVANA.
APPENDIX
Risabhadeva NAbhi-raja. Maru-devi. Yellow or golden. A bull.
Vinita-nagara or Mount Aşta pada or or Adinatha.
Ayodhya.
Kailasa. 2 Ajita-natha ... Jita-satru. Vijaya-devi. Do.
An elephant.
Ayodhya. Mount Parsvanatha
or Sameta-aikhara, 3 Sambhava-natha Jitari.
Sena.
A horse.
śrävasti. Abhinandana- Samvara. Siddhartha.
An'ape.
Ayodhya. nátha. 5 Sumati-natha ... Megha-prabha. Sumangala
A red goose or curlew or Mangala
( a)
(vetâmbara). 6 Padma-prabha ... Dharana
Susima. Red. A red lotus.
Kausâmbi. or Sridhara
(Svetambara) 7 Suparsva-natha. Supratiştha or
Ppithivi.
Yellow or golden The Svastika Symbol Baranasi. Pratistha
or green. (vetambara). 8 Chandra-prabha Mahd-sena. Lakşman. White.
Crescent.
Chandra-puri. Puşpa-danta or Sugriva.
Rama.
Do.
Crab or Dolphin or Kakandi-nagara Suvidhi-nátha,
crocodile (7) 10 sitala-nåtha... Dridha-ratha I Sunanda Or Yellow or golden. Ficus Religiosa or wish. Bhadrika-puri or
Nanda (ve
ing tree or the pri- Bhadill-puri tambara).
vatsa figure (@vetäm-. (Svetambara).
bara) 11 Sreyaņsa-natha Vişnu. Visnudri , or Do.
A rhinoceros or Garu- Simha-puri. Visna (Sve
da (vetambaral. tambara)
(50)

Page #294

12 Vasu pajya ... Vasu půjya. Vijaya, or Red.
| A buffalo.
Champa-puri Chan Jaya (sve
tambara). 13 | Vimala-natha ... Kpita-varman. Buramya, or Yellow or golden. A boar.
Kampilya-pura Mount Parsvanatha Syam (ve
or Samets-sikhara, támbara). 14 Ananta-nátha ... Simha-sena. Sarva-yass, or
A bear or hawk (šve- Ayodhya. Suyast (&ve
tambara).
tambara). 15 Dharma-natha ... Bhanu. Suyrata.
A club or thunderbolt Ratna-puri.
( ) Santi-natha ... Visva-sena. Achirá.
A deer.
Hastina-pura Kunthu-nátha... Sarya or Sara Sri-dovi,
Do.
A he-goat. (Svetambara). Ara-natha ... Sudarsana, MitrA or Devi
Do.
A fish ox Nandyd-vartta (8veta rabara).
diagram (@vetambara) 19 Malli-nátha (ac
Kambha. 2 . Yellow or golden Water-pot.
Mithild-puri or cord to the Sve
or blae (Sve
Mathura (vetâmbara sect a (Svetambara). tâmbara).
tâmbara). woman). 30 Muni-suvrata ... Sumitra. Padmavati. Black,
A tortoise.
Kusagranagara or 1 >
Raagriha, 21 Nami-natha ... Vijaya. Vapra or Vipra | Yellow or golden. A blue lotus or Asoka Mithilapuri or
(Svetambara).
tree.
Mathurt (Sve
, tanbaca). 22 Nemi-natha ... Samudra-vijaya Siva-dovi. Black or black A conch-shell.
Sauripura or Mount Girnar with inner
Dyaraka.
tinge of red. Parsva-natha ... Ašva-sena. Vama.
Blue. A serpent.
Bârâņasi. Mount Parsvanatha
or Sameta Sikhara. Mahavira or Var- Siddhartha. Priya-kariņi or Yellow or golden. A lion.
Kundapura or På vå-puri. dhamana. Trisali (sve
Kundlagrâms. tambarn).
APPENDIX.
*Vide. The Hoart of Jainism by Mrs. Sinclair Stevenson (Oxford University Press, 1915). Appendix II. Bühler-Indian
Sect of the Jainas. Appendix by Burgess, page 66. J. L. Jaini-Outlines of Jainism (Cambridge University Press, 1910), page 6. D.P. Jaini's Tirthankara Chart (Central Jaina Publishing Touc, Arrah). Kalpa Satra and Nava Tatva by J. Stevenson, D. D. Also Proceedings of the A, S, Bengal No. X Dec. 1879 pp. 277-8.
liii.

Page #295

APPENDIX.
____B. The Jaina Devas. The Devas or gods according to the Jainas are of four kinds Bhavana-basi (i.e., those who live in Bhavana, the Lower World), Vyantara (i.e., those who live in mountains, forests, etc.), Jyotisa (i.e., those moving in the heavens) and Vaimânika (i.e., those who live in the Vimâna, the Upper World.)' The Bhavanabâsi gods are divided into ten, the Vyantara gods into eight and the Jyotişa into five classes. Vaimânika gods are of two kinds Kalpopapanna and Kalpâtîta. Kalpopapanna are of twelve kinds. The names of these sub-classes of gods will appear from the following table :--
1 Vide:
"देवाश्चतुर्णिकायाः।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ४।१।] "भावनव्यन्तरज्योतिर्वैमानिकविभेदतः । देवाश्चतुर्णिकायाः स्युर्नामकर्मविशेषतः॥"
[तत्वार्थसारः । २१३] , "दशाष्टपंचद्वादशविकल्पाः कल्पोपपन्नपर्यन्ताः।"
"भवनवासिनोऽसुरनागविद्युत्सुपर्णाग्निवातस्तनितोदधिद्वीपदिक्कुमाराः" "व्यंतराः किन्नरकिंपुरुषमहारगगन्धर्वयक्षराक्षसभूतपिशाचाः।" "ज्योतिष्काः सूर्याचन्द्रमसौ ग्रहनक्षत्रप्रकीर्णकतारकाश्च ।" "वैमानिकाः कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च ।"
"सौधर्मेशानसानत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मब्रह्मोत्तरलांतवकापिष्ठशुक्रमहाशुक्रशतारसहस्रारेष्वानतप्राणतयोरारणाच्युतयोर्नवसु ग्रैवेयकेषु विजयवैजयंतजयंतापराजितेषु सर्वार्थसिद्धौ च ।”
[ तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ४॥ ३, १०, ११, १२, १६, १७. १९]

Page #296

Bhavana-bâsi.
1. Asura-kumara.
2. Nagn-kumara. 3. Vidyut-kumára. 4. Suparṇa-kumára. 5. Agni-kumara.
6. Bâta-kumara. 7. Stanita-kumâra. 8. Udadhi-kumara. 9. Dvipa-kumars. 10. Dik-kumâra.
1 Vyantara.
1. Kinnara.
2. Kimpuruşa.
3. Mahoraga.
4. Gandharva
5. Yakşa 6. Râkṣasa. 7. Bhûta.
8. Pisacha.
CHART No. VII.
DEVA.
Jyotina.
1. Sûrya.
2. Chandra.
3. Graha.
4. Nakṣatra.
5. Prakirnaka.
Târaka.
T Vaimânika.
Kalpo-papanna. There are sixteen Kalpas or spheres, viz.
1. Saudharma.
2. Aiśâna.
3. Sânat-kumâra.
4. Mahendra.
5. Brahma.
6. Brahmottara.
7. Lântava.
8. Kâpistha..
9. Sukra.
19. Mahâ-sukra..
11. Satira.
12. Sahasrara..
13. Ânata.
14. Prânata.
15. Arana.
16. Achyuta. [In these Kalpas there are twelve sets of Gods, the Kalpas bracketted together having one set only between them.]
1 Kalpâtita.
[There are the following spheres in this division:nine Graibeyaka, nine Anudia, Vijaya, Vaijayanta, Jayanta, Aparajita and Sarvârthasiddhi.]
APPENDIX.

Page #297

APPENDIX.
All these gods are of various grades.* The highest among them are Indras who are possessed of superior powers and may be likened to kings in this world. The next in order are Sâmânika gods who are to Indras as the preceptors are to kings. The third grade consists of Trầyastrinsa gods who act for Indras as ministers and priests act for the benefit of kings." Pârişada gods are next in order and are to Indras like friends and courtiers to kings. Though the gods are not subject to injuries of any kind, yet to enhance their grandeur there is the fifth kind of gods known as Atma-raksas who surround Indras like body-guards of kings. The Lokaala gods the sixth in order, are officers of Indras and control the different Lokas. The Anika gods are like soldiers of Indras.' The Prakiraka gods are like the subjects and Abhiyogya gods the servants of Indras.® The Kilvişaka gods being the tenth in grade cannot command the respect due to other gods belonging to the higher grades and these stand outside the circle of those of higher grades, like feudatories outside the kingdom of kings.10
Among the Vyantara and Jyotişa gods the classes known as Trayastrinsa and Loka-pala are absent.11
There are a class of gods known as Laukântika wlio reside in
* "इंद्रसामानिकत्रायस्त्रिंशपारिषदात्मरक्षलोकपालानीकप्रकीर्णकाभियोग्यकिल्विषिकाश्चैकशः।"
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् ४।४।] 1 "परमैश्वर्यादिंद्रव्यपदेशः।" • "तत्स्थानाहत्वात् सामानिकाः।" , “मन्त्रिपुरोहितस्थानीयास्त्रायस्त्रिंशाः।" • "वयस्यपीठमर्दसदृशाः पारिषदाः।" । "आत्मरक्षाः शिरोरक्षोपमाः।" • "आरक्षकार्थचरसमा लोकपालाः।" 7 "दंडस्थानीयान्यनीकानि ।" • "प्रकीर्णकाः पौरजनपदकल्पाः। , “आभियोग्याः दाससमानाः ।" 10 “प्रत्यवासिस्थानीयाः किल्विषकाः।"
[तत्वार्थराजवार्तिकम् । ४।४।१-१०।] 11 "त्रायस्त्रिंशलोकपालवा व्यन्तरज्यातिष्काः।” ।
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ४।५।]

Page #298

Brahma-loka (a sphere included in the Kalpas mentioned in the above table). These gods are of eight classes, viz., Sarasvat, Aditya, Banhi, Aruņa, Gardatoya, Tuşita, Avyâvâdha, and Arişta. Verse 10. Page 30.
C. The Story of Drîpîyana or Dvaipayana. We have quoted an extract from Yasastilaka-champû (the reading of which however appears to be incorrect) in the footnote on page 30, a translation of which is as follows:
"During the wanderings of Lord Aristanemi he was asked by Nárayaņa Gañadharadeva on Urjayana Hill 'Lord! will this prosperous city of Dvâriká be destroyed from any cause ?' The Gaņadhara said "What is the necessity of such a thought ?' But in spite of having spoken thus, he being pressed by Hari said 'After twelve years, the city will be burnt by Kumâra Dva panna. Hearing this, Draipagana intending to make this prophecy false, took a vow and passing twelve years in the eastern country without noticing (that the period had not expired on account of) an additional month approached the city of Dvårika and sat at the gates with the intention of giving up his life. At that time being struck on the head by Matanga who was drunk became Agni-kumâra through rage and burnt the city."
The story of Dvspâyana is thus narrated in Jaina Harivamsa Purâņa by Jinasena. The Tirthankar Neminâtha was on Girnar Hill, when Vasudeva, Baladeva, Krişna, etc., went to him and asked about the future state of the city of Dvârikâ. Neminatha replied that after twelve years Dvârika will be burnt by Dvipâyana who will get angry on account of the assault by drunken young men of the city. Dvipayana was the uncle of Baladeva. When he heard that it has been foretold that he himself will be instrumental in the destroyal of the city with the people in it he became an ascetic belonging to the Digambara sect of the Jainas and going away to the eastern country, began to practise penances. After the lapse of twelve years according to his calculation (though really the period was not over) he returned to the city of Dvärikâ and remained absorbed in meditation on a hill outside the city. In the meantime the young Ingematau emanfaat: 1” "सारस्वतादित्यवहरुणगर्दतोयतुषिताव्यावाधारिष्टाश्च ।"
[ acaruffmag 18198–24]

Page #299

APPENDIX
scions of Jadu race headed by Sâmba became drunk with wine and seeing Dvipâyana in that posture said " This is that wretched Dvipayana who will destory Dvârikâ. Let us kill him.” Saying this they began to throw stones at Dvipâyana. Then Dvipayana became enraged and destroyed the city of Dvârikâ by fire. (See Canto 61, Harivamsa Purana by Jinasena.]
The reader will notice the similarity of this story with that in the Mahâbhârata and Harivaņsa of the Hindus where it is said that Dvârikê was depopulated by the curse of the angry sage Durbâsâ who was ridiculed by the young Jadus headed by Sâmba. The members of the Jadu race drank wine and killed one another in a quarrel, arising from a trifling canse while they were under the influence of wine. Verse 16. Page 48.
D. Sound. Dr. Brajendranath Seal writes in his "Positive Sciences of the Ancient Hindus :” Sounds may be classed as “loud or faint, bass (thick) or treble (hollow), claug or articulate speech." In a letter to us Dr. Seal has written “ This differs widely from the traditional explanations of Ghana as sound of metallic instruments and Suşira (Sauşira) as the sound of wind-instruments, etc." In page 48 we have folloired the classification adopted by kalanka Deva in Tattvârtha-raja-vârttika, Chapter V, Sûtra 24, Vârttikas 2–6. Dr. Seal is of opinion that Akalat ka Dera has not interpreted the Sûtra of Umâsvâmi according to the earlier tradition. Dr. Seal writes " My interpretations are more primary than the traditional ones and are nearer to Uinâsvâmi's meaning in this passage. The Amarkoşa and the P
ika (on Umâsvâmi) represent a later tradition." Verse 17-18. Pages 52-56.
E. Dharma and Adharma Asli':1yus. In "Positive Sciences of the Ancient Hindus” by Dr. Brajendranath Seal, M.A., Ph.D, we find on page 93 the words “merit and demerit" used as equivalents for Dharma and Adharma. In a letter to us Dr. Seal writes that he had put down the words "Dharma and Adharma," but possibly his proof-reader thinking bis retention of the Sanskrit terms to be a mere slip, put down what he thought to be their equivalents. This change escaped the notice of Dr. Seal when he hurried through the final proof.

Page #300

APPENDIX.
Nothing could be farther from the idea conveyed by Dharma and Adharma' than 'merit and demerit.' In the aforesaid letter Dr. Seal writes “There is no English equivalent for the Jaina Dharmastikaya or the Jaina Adharmastikâya. (Aerit and demerit are equivalents for Punya and Pâpa). Dharmastikaya may be rendered as the cosmic principle which upholds (or simply conditions) the order of simultaneous (or consentaneous) movements in the world ("Sakrid-gati yugapad-vhâvi-gati"-Prabhachandra) answering somewhat to Leibneitz's Pre-established harmony............ Dharmastikaya is not simply the accepanging cause of movements--it is something more-it is the cause (or condition) of the system of movements the fact of an order in the movements of Jiva and Pudgala. This is my correction of the error." Verse 48 Page 110.
F. Dhyana. The commentator Brahmadeva, in his explanation of this verse, has added a detailed account of Dhyâna, as recognised in Jainism. We give here an exposition of Dhyana with quotations from a work named Jñânârnava by Subha-Chandra Acharya in which this subject has been treated in an exhaustive manner.
Dhyana (contemplation or meditation) is of four kinds, Arta, Raudra, Dharma and Sukla. The first two give rise to pain while the last ones lead to the destruction of Karmas. Each of these four kinds of Dhyâna are again sub-divided into four classes."
Ârta-dhyâna arises from the desire springing from Avidya (delusion) and is like the illusory belief of a person who has lost his way and thinks the wrong way to be the right one)." 1s itaacha grafi aleat feat द्विधा प्रशस्तमप्युक्तं धर्मशुक्लविकल्पतः॥ स्यातां तत्रातरौद्रे द्वे दुर्ध्यानेऽत्यन्तदुःखदे । धर्मशुक्ले ततोऽन्ये द्वे कर्मनिर्मूलनक्षमे ॥ प्रत्येकं च चतुर्भेदैश्चतुष्टयमिदं मतम् । अनेकवस्तुसाधर्म्यवैधालम्बनं यतः॥"
[Erarda: 1 34 11 20—2] 2 "ऋते भवमथातं स्यादसध्यानं शरीरिणाम् । दिङ्माहानमत्ततातुल्यमविद्यावासनावशात् ॥"
[ aarda: 194.11.22 ]

Page #301

Arta-dhyâna is of four kinds : (1) that arising from the loss of what is desirable, (2) that arising from avoidance of what is harmful. (3) that arising from sickness and (4) that arising from a desire to possess objects of enjoyment.?
Raudra-dhyâna is that which has reference to the external or internal activity of a being whose intention is cruel. Raudra-dhyâna is of four kinds : (1) that which arises from a delight in harming others, (2) that which arises from a delight in speaking a falsehood, (3) that which arises from a delight in theft and (4) that which arises from a delight in hoarding up and preserving things."
Dharma-dhyâna arises when one controls his mind and desists from the enjoyment of worldly objects.
A person who being possessed of knowledge and indifferent to worldly objects is desirous of obtaining liberation, and being active to attain that end fixes his attention with an unruffled mind (is successful in having Dharma-dhyana and) is praised by all.'
Dharma-dhyâna is of four kinds : Ajñâ-vichaya, Apaya-vichaya, Vipaka-vichaya and Samsthana-vichaya. . Ajña-vichaya is the cortemplation of the categories as laid down in the Jain scriptures according to the instruction of the 1" अनिष्टयोगजन्मात्यं तथेष्टार्थात्ययात् परं । रुकप्रकोपात्तृतीयं स्यान्निदानात् तूर्यमङ्गिनाम् ॥"
[शानार्णवः । २५ ॥२४] 2 " रुद्राशयभवं भीममपि रौद्रं चतुर्विधम् । कीर्यमानं विदान्त्वार्याः सर्वसत्वाभयप्रदाः॥ रुद्रः क्रूराशयः प्राणी प्रणीतस्तत्वदर्शिभिः । रुद्रस्य कर्मभावो वा रौद्रमित्यभिधीयते ॥ हिंसानन्दान् मृषानन्दाच्चौर्यात् संरक्षणात्तथा। प्रभवत्यङ्गिनां शश्वदपि राद्रं चतुर्विधम् ॥
[ज्ञानार्णवः । २६ ॥१-३] " अथ प्रशममालम्ब्य विधाय स्वबशं मनः। विरज्य कामभागेषु धर्मध्यानं निरूपय ॥ ज्ञानवैराग्यसम्पन्नः संवृतात्मा स्थिराशयः । मुमुक्षुरुद्यमी शान्तो धाता धीरः प्रशस्यते ॥"
[शानार्णवः । २७ ॥१-३]

Page #302

APPENDIX.
omniscient Jinas. These should be believed and accepted on the authority of the words of the Jinas as they never speak what is false."
.riya-richara is the ( I.. | lation of means by which the Karmas are destroyed. It should be contemplated that persons are lost if they do not attain the three jewels, viz., perfect faith, perfect knowledge and perfect conduct,' as laid down by the omniscient.
Vipâka-vichaya is the contemplation that creatures enjoy pleasure and pain as fruits of their Karmas, and Samsthâna-vichaya is the contemplation of the arrangement of the universe.
Sukla Dhyâna arises in a soul when it is void of action, beyond the influence of the senses and being meditative of itself is not conscious that it does so. 1“आज्ञापायविपाकानां क्रमशः संस्थितेस्तथा । विचयो यः पृथक् तद्धि धर्मध्यानं चतुर्विधम् ॥ वस्तुतत्वं स्वसिद्धान्तं प्रसिद्धं यत्र चिन्तयेत् । सर्वज्ञाज्ञाभियोगेन तदाज्ञाविचयो मतः॥"
[ज्ञानार्णवः। ३३॥५-६] २ सूक्ष्म जिनेन्द्रवचनं हेतुभिर्यन हन्यते । आशासिद्धं च तद् ग्राह्यं नान्यथावादिनी जिनाः॥
[Verse quoted in Brahmadeva's commentary.] “अपायविचयं ध्यानं तवदन्ति मनीषिणः। अपायः कर्मणं यत्र सोपायः स्मर्यते बुधैः ॥ श्रीमत्सर्वज्ञनिर्दिष्टं मार्ग रत्नत्रयात्मकम् । अनासाद्य भवारण्ये चिरं नष्टाः शरीरिणः ॥"
[ज्ञानार्णवः । ३४ ॥ १-२] 4 " स विपाक इति शेयो यः स्वकर्मफलोदयः।
प्रतिक्षणसमुद्भूतश्चित्ररूपाः शरीरिणाम् ॥ कर्मजातं फलं दत्ते विचित्रमिह देहिनाम । आसाद्य नियतं नाम द्रव्यादिकचतुष्टयम् ॥"
[शानार्णवः । ३५ ॥ १-२] “ समस्तोऽयमहो लोकः केवलझानगोचरः। तं व्यस्तं वा समस्तं वा स्वशक्त्या चिन्तयेद्यतिः॥"
[ज्ञानार्णवः । ३५ ॥१८४] " निष्कियं करणातीतं ध्यानधारणवर्जितम् । अन्तर्मुखं तु यश्चित्तं तच्छुक्ल मिति पठ्यते ॥"
[झानार्णवः । ५२॥४]

Page #303

APPENDIX.
Sukla Dhyana is of four kinds : Prithaktva-vitarka-vichare Ekatva-vitarka-vichara, Saksmakriya-pratipati and Vyuparata-kript nivritti. In the first there is a transition of contemplation whil in the second the contemplation is in the same state. In the thir there is action of the body in a very subtle state while in the fourt the same is absent altogether."
In Tattvârthâdhigama Sûtra we have a similar description o Dhyana.'
The commentator Brahmadeva says that Dhyâna can also b divided in another manner into four classes, viz., (1) Pindastha, (3 Padastha, (3) Rûpastha and (4) Rû pâtita.
1 " सवितर्क सवीचारं सपृथक्त्वं च कीर्तितम् ।
शुक्लमाद्यं द्वितीयं तु विपर्यस्तमतोऽ परम् ॥ सवितर्कमवीचारमेकत्वपदलाञ्छितम् ।। कीर्तितं मुनिभिः शुक्ल द्वितीयमतिनिर्मलम् ॥ सूक्ष्म क्रियाप्रतीपाति तृतीयं सार्थनामकम् । समुच्छिन्नक्रियं ध्यानं तुर्यमार्निवेदितम् ॥"
[शानार्णवः । ४२ ॥९-११ 2 Vide “आर्त्तरौद्धय॑शुक्लानि ।"
"परे मोक्षहेतू ।" "आर्तमनोज्ञस्य सम्प्रयोगे तद्विप्रयोगाय स्मृतिसमन्वाहारः।" "विपरीतं मनोज्ञस्य।" "वेदनायाश्च ।" "निदानं च।" "हिंसानृतास्तेयविषयसंरक्षणेभ्यो रौद्रमविरतदेशविरतयोः ।" "आज्ञापायविपाकसंस्थानविचयाय धर्म्यम् ।" "पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरतक्रियानिवर्तीनि ।”
[तत्वार्थाधिगमसूत्रम् । ९ । २८-३३, ३५, ३६, ३९ 3 "पदस्थं मन्त्रवाक्यस्थं पिण्डस्थं स्वात्मचिन्तनम् ।
रूपस्थं सर्वचिद्रूपं रूपातीतं निरञ्जनम् ॥" Compare also
"पिण्डस्थं च पदस्थं च रूपस्थं रूपवर्जितम् । चतुर्दा ध्यानमानातं भव्यराजीवभास्करैः॥"
[शानार्णवः । ३६ ॥१
[Verse quoted in Brahmadeva's commentary.]

Page #304

APPENDIX.
Ixii
Piņdastha Dhyana is the contemplation of oneself and has " five Dharanas, i.e., fixing the mind on five things. They are (1) Parthivi, (2) Agneyi, (3) Maruti ; (4) Varuni and (5) Rupavati. The Yogin should imagine or place before his mind a vast ocean of milk, bushed and tranquil and without waves. He should then imagine a lotus with a thousand petals, as big as Jambudvipa and shining like gold, to be situated in the midst of it, and the lotus to have a celestial pericarp like a mountain of gold. He should conceive a lofty throne resembling the autumnal moon to be placed in that pericarp and should imagine himself as sitting at ease on that throne, serene, without desire, or hatred and prepared to conquer his enemy the Karman. Thus ends the first Dharaņâ."
The Yogin should then imagine a shining and beautiful lotus with sixteen petals jutting out, as existing in the hollow of his navel. He should contemplate the fourteen Torrels (अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऋ, लू, लू, ए, ऐ, ओ, औ) and अं अः as marked on the sixteen petals and the great Mantra Arham with the dot over the line as shining on the pericarp. Then he should imagine a volume of smoke arising from the curvilinear r or repha of the Mantra, then
1 "पिण्डस्थं पञ्च विज्ञया धारणा वीरवर्णिताः। संयमी यास्वसंमूढो जन्मपाशान्निकृन्तति । पार्थिवी स्यात्तथाग्नेयी श्वसनावाथ वारुणी । तत्वरूपवती चेति विज्ञेयास्ता यथाक्रमम् ॥ तिर्यगलोकसमं योगी स्मरति क्षीरसागरम् । निःशब्दं शान्तकल्लोलं हारनीहारसंनिभम् ॥ तस्य मध्ये सुनिर्माणं सहस्रदलमम्बुजम् । स्मरत्यमितभादीप्तं द्रुतहेमसमप्रभम् ॥ अवजरागसमुद्भूतं केसरालिविराजितम् । जम्बूद्वीपप्रमाणं च चित्तभ्रमररञ्जकम् ॥ स्वर्णाचलमयीं दिव्यां तत्र स्मरति कर्णिकाम् स्फुरपिङ्गप्रभाजालपिशङ्गितदिगन्तराम् ॥ शरच्चन्द्रनिभं तस्यामुन्नतं हरिविष्टरम् । तत्रात्मानं सुखासीनं प्रशान्तमिति चिन्तयेत् ॥ रागद्वेषादिनिःशेषकलङ्कक्षपणक्षमम् । उद्यक्तं च भवोद्भूतकर्मसन्तानशासने ॥"
[शानार्णवः । ३६ ॥ २-१]

Page #305

lxiv
APPENDIX.
a succession of sparks, and then a continuous flame. The flame increasing in intensity burns the lotus which exists in the heart. upside downwards and which is the product of eight Karmas and has eight petals. He should then imagine fire in a triangular shape with the Svastika on its apex away from his body blown by the wind and burning brightly with a golden flame. The fire from the Mantra burns the body in the inside, and this fire from outside, and being in flames the body is reduced to ashes and also the lotus in the navel. Thus far we have the Agneyi Dharana.1
Then the man should imagine wind blowing with the violence of a tempest and scattering away the ashes, after which he should think of it as becoming still. This is the Maruti Dharana..
1 "ततोऽ सौ निश्चलाभ्यासात् कमलं नाभिमण्डले ।
स्मरत्यतिमनोहारि षोडशोन्नतपत्रकम् ॥ प्रतिपत्रसमासीनस्वरमालाविराजितम् । कर्णिकायां महामन्त्रं विस्फुरन्तं विचिन्तयेत् ॥ . रेफरुद्धं कलाविन्दुलाञ्छितं शून्यमक्षरम् । लसदिन्दुच्छटाकोटिकान्तिव्याप्तहरिण्मुखम् ॥ तस्य रेफातिनिर्यान्ती शमशिखां स्मरेत । स्फुलिङ्गसन्ततिं पश्चाजालालों तदनन्तरम् ॥ तेन ज्वालाकलापेन वर्द्धमानेन सन्ततम् । दहत्यविरतं धीरः पुण्डरीकं हृदि स्थितम् ॥ तदष्टकर्मनिर्माणमष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामन्त्रध्यानोत्थप्रबलोऽ नलः॥ ततो बहिः शरीरस्य त्रिकोणं वह्निमण्डलम् । स्मरेज्ज्वालाकलापेन ज्वलन्तमिव वाडवम् ॥ वह्निबीजसमाक्रान्तं पर्यन्ते स्वस्तिकाङ्कितम् । ऊर्द्धवायुपुरोद्भूतं निधू मं काञ्चनप्रभम् ॥ अन्तर्दहति मन्त्रार्चिर्बहिर्वह्निपुरं पुरम् । धगद्धगितिविस्फूर्जज्वालाप्रचयभासुरम् ॥ भस्मभावमसौ नीत्वा शरीरं तच्च पङ्कजम् । दाह्याभावात् स्वयं शान्तिं याति वह्निः शनैः शनैः॥"
[बानार्णवः । ३६ ॥१०-१९] “विमानपथमापूर्य संचरन्तं समीरणम् । स्मरत्यविरतं योगी महावेगं महाबलम् ॥

Page #306

APPENDIX.
lxv
Then he should contemplate a number of clouds pouring down rain in torrents accompanied by thunder and lightning. After that he should imagine a stream of water bearing the standard of Varuņa, beautiful like the crescent of the moon and overflowing the sky. With this water, he should wash off, in imagination, all the ashes of his body. This is Varunt Dharana.'
Then he should contemplate himself to be in qualities like an all-knowing being free from the seven elements, sitting on the throne, adored by the gods possessing celestial excellences and shining like the full moon.""
Padastha Dhyana is the contemplation by using certain words or letters. The efficacy of prayer, examples of which are given in
चालयन्तं सुरानीकं ध्वनन्तं त्रिदशालयम् । दारयन्तं घनवातं क्षोभयन्तं महार्णवम् ॥ वजन्तं भुवनाभागे संचरन्तं हरिन्मुखे । विसर्पन्तं जगत्क्रीडे निविशन्तं धरातले ॥ उद्धय तद्रजः शीघ्रं तेन प्रबलवायुना । ततः स्थिरीकृताभ्यास: समीरं शान्तिमानयेत् ॥”
[ज्ञानार्णवः । ३६॥ २०-२३ । ] 1 "वारुण्यां स हि पुण्यात्मा धनजालचितं नमः । इन्द्रायुधतडिद्गर्जञ्चमत्काराकुलं स्मरेत् ॥ सुधाम्बुप्रभवैः सान्द्रबिन्दुभिौक्तिकोज्ज्वलैः । वर्षन्तं तं स्मरेद्वीरः स्थूलस्थूलैर्निरन्तरम् ।। ततोऽ द्धेन्दुसमं कान्तं पुरं वरुणलाञ्छितम् । ध्यायेत् सुधापयःपूरैः प्लावयन्तं नभस्तलम् ॥ तेनाचिन्त्यप्रभावेण दिव्यध्यानोत्थिताम्बुना । प्रक्षालयति निःशेषं तद्रजःकायसंभवम् ॥"
ज्ञानार्णवः। ३६॥२४-२७] " सप्तधातुविनिर्मुक्तं पूर्णचन्द्रामलत्विषम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं ततः स्मरति संयमी॥ मृगेन्द्रविष्टरारुढं दिव्यातिशयसंयुतम् । कल्याणमहिमोपेतं देवदैत्योरगार्चितम् ॥ विलीनाशेषकर्माणं स्फुरन्तमतिनिर्मलम् । स्वं ततः पुरुषाकारं स्वागर्भगतं स्मरेत् ॥"
[झानार्णवः।३६॥ २८-३०]

Page #307

Ixvi
APPENDIX,
verse 49, Dravya-samgraha is laid down in connection with this kind of contemplation.
"Rûpastha Dhyana is contemplating the Lord Jina, sitting on a throne of jewel in the assembly of men who are desirous of salvation, surrounded by the twelve Gañadharas and the eight doorkeepers, possessing infinite greatness, a store of infinite, virtues, of a celestial body, shining more brilliantly than a Koti of suns, fanned by excellent chowries, attended on by the gods, free from the eighteen blemishes, endowed with all the excellences and expounding the Dharma.
Rûpâtîta Dhyana consists in contemplating the highest form of one's own soul, as immaterial, a store of virtues, and resembling the Siddhas between whom and himself there is no specific difference."
1 • TGtargeta diffrire fituar
तत्पदस्थं मतं ध्यानं विचित्रनयपारगैः॥"
[ warda: 1 36112]

Page #308

CHART-NO. VIII.
TABLE I. Dhyana.
Årta.
Raudra.
Dharma.
Sukla.
Istavi- yoga.
Аnista- samyoga.
Vyâdhi- pratikára.
Bhoganidâna.
Prithaktva- Ekatvavitarka- vitarkavichåra. vichára.
Sûksma- Vyuparatakriya- kriyâprati- nivritti. pâti.
Himsa-, nanda.
Mrişâ- nanda.
Steyâ- nanda.
Vişaya-samrakşaņânanda.
APPENDIX
Âjñavichaya.
Apayavichaya.
Vipakavichaya.
Samsthana
vichaya.
TABLE 11.
Dhyana.
Pindastha.
Pinďastha.
Padastha.
Padástha.
Rûpastha.
Räpastha.
Rapátita.
Parthivi Dharana.
Agneyi Dharani.
Maruti Dharana.
Vâruni Dhârana,
Rûpavati Dharana.
lxvii

Page #309

ALPHABETICAL INDEX OF THE PRÂKRIT
GATHÂS.
(Figures within brackets indicate the number of verses).
PAGE.
Ajjivo paņa peyo (15) ... Anugurudehapamano (10) Âsavabandhanasamvara (28) Asavadi jena Kammam (29) Asuhado viņivitti (45) ... Attachadunânadainsana (6) Avagasadanajogga (19) ...
Bahirabbhamtara (46) ... Bajj hadi Kammam jena (32)
Chedanapariņamo jo (34) ...
Damsanananapahane (52) ... D.'!-
- ! (54) Damsana-puvvam nanam (44) Davvaparivattarûvo (21) ... Davvasamgahamina (58) Dhammadhamma kalo (20)... Daviham pi mokkhaheum (47)
Evam chhavbheyamidam (28) Eyapadeso vi anů (26) ..
Gayiparinayana dhammo (17)
Honti asamkhá jive (25) ...
Jahakålena tavena (36) ... Jaro kiñchivi chintanto (55) Jaņ sâmangam gahanam (43) Javadiyam âyâsam (27) ... Jivadisadda hanam (41) Jívamajîvam (1) Jivo uvaogamao (2) Jo rayapattayajutto (53) ...

Page #310

lxix
INDEX OF THE PRAKRITI GÂTHÂS.
Loyâyapadese ikkekke (22)
Må chittaha ma jampaha (56) Magganaganatthaşehi (18) Må mujjhaha ma rajjaba (48) Michchhattâ viradi (30) ...
Ņanaq attaviyappam (5) ... paņavaraadiņam (31) ... Yatthachadnghaikammo (50) Natthatthakammadcho (51) Ņikkammâ attaguņa (14) ...
Paņatīsa sola chhappaņa (49) Pathianill e abheda (33) Pudhavi-jala-teu (11) ... Paggala-kammadiaa (8) ...
Rayaņattayam ņa vattai (40)
Saddo bandho suhamo (16) Samanà amapá (12) ... Sammaddamsaņa nåņam (39) Samsayavimoha (42) Santi jado tenede (24) ... Savvassa kammano (37) ... Suha-asuha-bhavajutta (38)
Tavasudavada vam (57) ... Tikkåle chadupaņa (8) ... Thanajudaņa adhammo (18)
Uvaogo duviyappo (4)
...
Vadasawidíguttîo (35) ... Vaņņa rasa pascha (7) .. Vavahârá suhadukkham (9)

Page #311

ALPHABETICAL INDEX OF THE SANSKRIT
CHHÂYAS.
[Figures within brackets indicate the number of verses.]
Page.
Ajîvaḥ punaḥ (15) Anugurudehapramanah (10) Asravabandhanasamvara (28) Asravati yena karma (29) Aştachaturjñanadarśane (6) Asubhât vinivrittih (45) Avakaśadanayogyam (19)
Badhyate karma yena (92) Bahirabhyantara (46) Bhavanti asamkhyah (25)
Chetanapariņkmaḥ (34)
Darsanajõânapradhane (52) Darsana-jñanasamagram (54) Darsana-purvam (44) Dharmadharmau kalah (20) Dravya-parivarttanarûpah (21) Dravya-saigrahanidam (58) Drividhamapi (47Y
Ekapradeśaḥ api (26) Evam sapll'hedam (23)
Gatipariņatánam (17)
Jñanam aştavikalpam (5) Jñanavaraņâdînâm (81) Jîvâdiśraddhanam (41) Jivah upayogamayaḥ (2) Jîvamajîvam dravyam (1)
Lokakaśapradese (22)

Page #312

INDEX OF THE SANSKRIT CHHÁYÁS.
lxxi
M.
Mà chestata mâ (56) Mâ muhyata (48) Mârgana-guna-sthanaih (13) Mithyâtvåvirati (30)
Page.
121 ... 110 ... 36 ... 74
Nastachaturghatikarma (50) Naştâştakarmadebah (51) Nişkarmaṇaḥ aştagunâh (14)
Pañchattrimat (49) Prakritisthityanubhaga (33) Prithivijalatejo (11) Pudgala-karmmådînám (8)
Ratpatrayam na varttato (40)
Sabdaḥ bandhah (16) Samanskâh amanaskah (12) Saņsayavimoha (42) Samyagdarśanam (89) Santi yatah tena (24) Sarvasya karmanah (37) Sthanayutânam (18) Subhâśubhabhavayuktah (38)
Tapaḥśruta-vrata (57) Trikale chatuh prânah ()
Upayogah dvivikalpah (4)
Varnah rasah pañcha (7) Vrata-samiti-guptayah (35) Vyavahârât sukhaduḥkham (9)
Yah ratnatrayayuktah (53) Yat kinchidapi chintayan (55) Yathâkâlena tapasa (36) Yatsâmânyam grahaņam (43) Yavanmatram akaśam (27)

Page #313

THE UNIVERSITY LICZARY,
RECEIVED ON
27 FEB 1925
ALLAHABAD.

Page #314

Alphabetical Index to the Introduction.
Chaitra, sxxvi, xxxvii, xl, ali, sliji
Chaityalaya, xxvii Abhayachandra Traividya-chakravartti,
Chaladan ka-ganga, xxi, axiii. xxiv, xxxix, xl, xli.
Champapuri, xxxii Abhayadeva, xli.
Chandragiri (Hill), xix, xx, xxiii. xxv. Abhayanandi, xliv.
Chandragupta, XXV Abhavya, xlii.
Chandra Prabha Charitum, liv Acharyas, xlii, xlvi. Adharma, xlv. Âdi-purana, xxxi.
Cheras, xx Adijina Risabhanátha, xxviii.
Cholas, xx Ajitasena, xx, xxiii, xxxi, xxxiil, xxxviii. Ajiva, xlv. Akasa, xlv.
Dakşina Kukkuta Jina, xxxiv Amritas, xxxv.
Dakina Varra, xxxiii Anubhåga, xl.
Diru-
d k sxxvii Arbats, xlvi.
Delhi, xxxii Arrah, xxiv, xl, xli, xlii.
Desa, XXX 1-0 1. xxiv.
Desan å, xlii Asrama, xlvii.
Desiîya Gana, XXX, Xxxviii Asrava, xlv.
Deva-chandra, xxxi, xxxiii Astikayas, xlv.
Deva Kumar, xlii
Devíramma, xxxiii Badhyamâna, xl.
Dhara, xlvii, Bå galûr, xxiii.
Dharma, xlv Bandha, xl, xlii,
Dharma-Mahârájádhiraja Satyavákya, XX, Bandhana, xlv.
xxiii, xxiv Bandha-bheda, xl.
I havala-sarasa, XXV Bandha-hetu, xl.
Dhavala-sarovara, XXV Bandhasvami, x).
Dhyana, slvi Bandhodayasatva, xl.
Digambara, xlv
Drávida, XXV Bank apur, xx. Belgola, xxv.
Dravyas, xlv Belgula, xxxvi.
D. - rull. xxxvii, xxxviii. xxix, Beliya Gola, xxxv.
XI. lit. liii. liv, xlv, xlvi, xlvii. Belliagola. rxxii.
Dvarapalaka, xxiv, Bhadrababu xxv, (Svåmi), xxxi. Bhandari Basti, xxiv.
Gamgarâja, xxvii. Bhandarkar (Dr), xlvi.
Gandivi, xxiii. Bharata, xxviii, xxix, xxx, xxxiv.
Ganga, xix, xx, xxiii, xxiv, xi viji. Bhata, xxiii.
( -R Chûdâmaņi- Jagadel avîra Bhatarmári, xxiii.
Noiawvakuiantakadeva, xxii. Bhattaraka, xxxiii.
Gomateza, xxxvi. Bhavachalikå, xl.
Gommata, xxviii, XXX, XXXiT (Sara), xxiv, Bhavya, xlii.
xxxiii, xxxiv, xxxix, xl, sli, xlii, xliii, Bhoja, xlvii.
xliv. Bhubana-kîrti, xlvi.
Gomatesvara, xxiii, xari, xxvii. xxviii, Bhojarali, xxvi, xxix, xxviii, (Charitra)
xxix, xxxii, xxxiii, xxxv, xxxvi, xxxvii, xxxii.
Xxxvili, xxxix. Bhu'a-Vikrama, xxiii.
Gomat isvara Svâmi, xxxi, xxxii. Brahmâdeva, xx, xlv, xlvi, xlvii.
Gommat Raya, xvxiv, xl. Brahmi, xxviii.
Gommat Svami, xxvi, xxxiii. Braha-Kşatra, xx, xxi, xxii.
Gonur, xx, xxiii. с
Govinda, xxiii.
Grantha, xxvii. Canara, xxvi.
Gunanandi, xliv. Canarese, xxv, xxvii. xli
Guna-ratna-bhûşa'ra, xxiv. Chamundaraja, or Chamundaraya, xx, xxii,. Gunasthånas, xl
xxiii, xxiv, xxv, xxvi, xxvii, xxviii, XXX, Guavam Káva, xxiii. xxxi, xxxii, xxxiii, xxxiv, XXXV, XXXVI, Guru, xxxii, xlvi xxxviii, xxxix.
H Châmunda Bhûpa, xxiv, Châmunda Raya Purana, xvii, xxxvi. Hale Belgola, xxv. Chakra, xxix.
Harivamsa purâņa, xxix.

Page #315

lxxiv ALPHABETICAL INDEX TO THE INTRODUCTION
N
Haraprasad Såstrî, xv.
M Hassan, xxv,
Madura, xxx, xxxiii. Heggade Kanna, xxii. Hindi, xli.
Madhavachandra Traividya, xlii, xliii, Hoysala, xxviii.
Magh, xi, Hulla, xxviii.
Madhura, xxx. Malintijc, xxiv. Mahâvîra, xxxvii.
Maloyar, xxxiii. Indra, xxi.
Mâlwa, xlvii. Indranandi, xliii. xliv.
Var: 1:.'...," " xli.
a: .. . Mangalâcharana, xlv.
Mani, xxviii. Jagadekavira, xxi, xxii.
Märganâs, xl. Jayanagara, xxxii.
Marasimha II, xx, xxiii, xxx, xxxvi. Jinasena, xxix.
Marathi, xxvii. Jinendras, xlii,
Math, xxxii. Jiva, xl, xlv.
Maurya, xxv. Jîvâkânda, xl, xli, xlii.
Melâgani, xx. Jõånabhûşapa,
Mrigasira Nakşatra, xxxvi. Jñanârnava, xlvii,
Moksa, xxxii, xlv. Muni Nemichandra, xxxviii. Mudu Rachayya, xxiii.
Muni Subrata, xlvii. Kailasa, xxix. Kala, xlv. Kaliyuga xxiii. Kalika, xxxi.
Nagarî, xxvii. Kálika Devi, XXX.
Nagar Taluq, xxxviii. Kain., viii.
'Y :: mma, xxiii. Kalki, Wri, xxxvii.
....::'. xxxvi. Kanakadri, xxxii.
Nali, sxviii. Kanaknandi, xliv.
Nandigana, xix. Kannada, xxxi.
Nandi-sangha, xxx. Ravi ana-Sekharu, xxiji.
Nomichandra, xxxi, xxxiii, xxxiv, xxxvii Karkala, xxvi, xxx.
xxxix, xl, xlii, xliii, xliv, xlv, xlv Karma, xl.
xlvii, xlviii. Karma-kânda, xxxiv, xxxix, xl, xi, alii,
Nemichandra Siddhanta Chakravartti xliii, xliv.
xxxvii. Karma-sthiti-rachana, xl.
Neminátha, xxiii, xxv, xxxi. Karaña, xlii.
Nirjara, xlv. Karnataka, xxxiii, (vritti), xli.
Nirvana, xxxvii. Kaşaya, xlii.
Nolambas, xxi, xxiii. Kathakosa, xxix.
Nolambadi, xx. Kesavavarnîya vritti, xli.
Nolam bakulántaka-deva, xxii. Kevalis, xxix.
Nộisimha-deva, xxviii. Khedaga, xxiii. Kodi Belgola, xxv. Konguņivarma--Parmånadi Marasimha, a x Padarthas, xlv Krişna, xxi,
Padmanandi, xlvi Krita Yuga, xxiii.
Padmavatî Devi, xxxi, XXXV, XXXV Kşapana, xlii.
Padanapura, xxxii *Kşapa pasara, xxxix, xlii.
Pallavas, xx. Kşatri Pându, xxxiii.
Pałchaladeva, xxiii Kşayopaśamika, xlii.
Panchami Tithi, xxxvi, xxxvii, Ksatriya, xxxiii.
Pañchâmrita Snâna, XXXV Kago Brahmadeva Khambha, xx,
Puch-
S la! isxl Kukkuta, xxxiv, (sarpa), xais.
1'::!,....-1 r..vlvi, xlvii Kulkutesvara, xxix, xxxiv.
Pandits, xli Kumbha Lagna, xxxvi.
Påndyas, xx Kuşmândi, xxxi.
Parmeşthis, xlvi, Pâpa, xlv På pápuri, xxxii
Paryâpti, xl Labdhi, xli, xlii (Sara), xxxix, xli, xlii. Pârsvanatha (Basti), xix, XXV Laghu-dravyasangraha, xlvii.
Påtala-malla, xxi Lanká, xxi.
Påtaliputra, xxv Lesya, xlii.
Pattavali, xxxiji Leumann (E), xlv.
Paudanapurî, xxx, xxxi, xxxiv, xxxviii,
P.

Page #316

ALPHABETICAL INDEX TO THE INTRODUCTION. lxxv
Pradeśa, xl Prakriti, sl Pralyaya, xl Prakritisamutkîrtana, xl Prána, xl Pratipa kşa-rákşasa, xxiii, Pratisthapatha, xliii, Pudgala, xlv Punya, xlv Puru-Deva, xxix
Sthiti, xl Subhata-chůdamani, xxiii Sudhipura, xxii Sukla Paksa, xxxvi, xxxvii Sukla Paichami, xxxvii Sumangala, xxviii Sundari, xxviii Sunanda, xxviii Svâmi-kartikeyanupreksa, xlvi, xlvii Sveta-sarovara, XX Svitpara, xxxii
R.
S.
Rachamalla, xxiv, xxviii, XXXV
Takşa-Sild, xxviii, xxix. Raja, xxiii, xxiv
Tailanga, xxxiii. Rajamalla II, xxiv, xxx, xxxi, XXXV,
Taluq, XXV. xxxvii,
Tamil, xxvii. Raja valikathe, xxxi, xxxii, xxxiii, xxxiv,
Tattvas, xlv. Rajendralal Mitra, xli, xlii
Taxila, xxviii. Raksasas, xxi, xxxi
Timmarâja, xxvi. Rama, xxiii, xxxi
Tîrtha karas, xxii, xxv, xxviii, xxxi, xlvii. Rana-ranga-nalla, xxiv
Todaramalla, xli. Rana-ranga-sinha, xxi, xxiii,
Tretâyuga, xxiii. Rana-simha, xxi
Tribhuvana Vira, xxiii. Ravana, xxi, xxxi
Tricholika, xl. Raya, xxiv. xxviii, xxxi
Trikarna-chulika, xl. Raya Chandra, xli
Triküta, xxi. Risabhadeva, xxviii
Triloku-Sára, xxxvii, xxxviii, xxxis, xlii Risabhanátha, xxviii
xliii. Tyagada Brahma Deva-khambha, xxii.
U. Sådhus, xlii, xlvi, Saiddhantika Sårvabhauma, xxxviji
Uchchangi, xx, xxiii. Saka, xxii, xxxvi, xxxvii
Tjiay..ntair. xxxii. Sakalakîrti, xlvi
labas. lii. xlvi. Sakabâta-Pura, xlvi
Upayoga, xl. Samara-Dhurandhara, xxiii
V. Samara-parasurama, xxiii Sammida-giri, xxxii
Vahuvali, xxvi, xxviii, xxix, XXX, XXXi Samvara, xlv
xxxiii, xxxiv. Samvat, xxxvii,
Vahuvali Charitra, xix, xxiv, xxx, xxxii S. .Mt 10... viii,
xxxvi, xxxvii, xxxviii. xxxix. m. L- ... xxiv.
Vairikula Káladarda, xxiii. Sanga, xl
Vajjala-deva, xx, xxi, xxiii. Sanmukha, xxiii
Vamsa, xxii, Suuchutbharana, xxiii
Vatteluttu, xxvii. Sattvasthanabhangn. xl
Vibhava, xxxvi, xxxvii. Satyavákya, XX
Vijaya karti, xlv. Satya-yudhişthira, xxxiii
Vikrama, xlvi, xlvii, Sena-gana, xxxiii
Vindhyagiri, xxiii, XXV, xxvi, xxxi Shimoga, xxxviii
xxxviii. Shubha Chandra, xlvi, xlvii,
Vira, xxiii, xxxvii. Siddhas, xlii, xlvi
Vira-martanda, xxiii, xli. Siddhantas, xxxvili
Viranandi, xliv. Siddhanta Bhaskara, xxxiii, xlvi
Vîrnirvana, xxxvii. Siddhanta Chakravartti, xxxviii, xxxix Vîra-Pandya, xxvi. Siddhantâcharya, xxxii
Visnu, xxviii. Sila-sasanas, xxxiii,
Vişnuvardhana, xxviii. Simhanandi, xix, xxiv, xxx, xxxi
Viáuddhi, xhi. Soma, xlvii
Vrihad-dravya-Samgruha, xliv, xlv, xlv Sramanas, XXY
xlvi. Sravana, XXV
Vritti, xli. Sravana Belgola, xix, xx, xxii, xxiii, xxiv. Sthala-purana, xxxii xxxiii Srîpala, xlvii
Yakşinî, xxxi. Sthanasamutkirtana, x!
Yenur, xxvi, xxx,

Page #317

General Index.
Alokakásá, 29, 56, 57, 58, 59, 115.
Amana, 35. Abhâşâ-lakşaņa, 47.
Amarakoga, 2, 49, lviii. Abhaşatmaka, 51.
Amla, 28. Abhavyatva Guņa, 41.
Amrita-chandra Sûri, 53, 78, 91. AHSIA..
Ânaddha, 48. 71,1.,7, j, i irya, 91.
Anadhyavasaya, 104, 105. Abhinandana nátha, lii.
Apâdi, 49, Abhiņibodhika, 11
Anádimat, 51. Abhiyogya, lvi.
Ananta-nájha, liii. Â bhyantara, 92, 122.
Anantânuvandhi, 78. Abrahma, 75, 78.
Âna-prann. 7, 8, 84. Achakşu, 9, 10, 40.
Anasana, 92. Âchâras, 116, 117.
Ânata, lv. Â châryas. 112, 116, 117.
Arigas, 3, 4, 61, 75. Achaurya, 80, 92.
Anîka, lvi. Achira, liii.
Anindriya-nivandhana, 13, 19. Achyuta, lv.
Anişta sam yoga, lxvii. Adana niksepa, 87, 92.
Anitya, 92. Adarśana, 92.
Anityå nuprekşâ, 88. Adarśanaparîşaha-Jaya, 89.
Anivritta, 37. Âdhara, 34.
Anrita, 75, 78. Adharma, 29, 44, 45, 46, 47, 49, 54, 55, 56, 57,
Antaranga, 83 58, 59, 64, 65, 66, 67, 70, lviii,
Antaraya, 39, 42, 49, 79, 82, 96, 100, 113, li. Adharmastikaya, lix.
(Karma) 97, 114. Adho Loka, 59.
Anubhaga, 82, 83, Adimat, 49, 59.
Anubhayamanoyoga, 78. Âdinátha, lii.
Anubhaya vachanayoga, 78. Aditya, lvii.
Anudisa, ly. Âgama, 15, 16, 19
Anumâna, 15, 16, 19. Aghatiya, 97, (Karmas), 100.
Anuprekşå, 57, 86, 88, 92. Âgneyi, lxiii, (Dharana), Ixiv., lxvii.
Anyatvânuprekşå, 88. AL1- R 1... lv, lvii.
Aparajita, lv. Vurul l.' !".
Aparatva, 60. lirit, .31.: , 41, (Samudghâtā), 30. Aparigrala, 86, 92.
Apâya-vichaya, lx, Ixi, lxvii. a harakamisra, 78.
Aparyâptā, 33, 34, 85. Ahimsa, 88, 92
Apramatta, 37. Aisana, lv.
Apratyakhyana, 38. Ajiva, 1, 2, 4, 28, 44, 45, 47, 63, 64, 71, 103. Apratyakhyanavarana, 78. Ajira-saya. 51.
Apîrva, 87. Ajira-nich. lii.
Arana, iv. Ajñana, 11, 18, 19, 74.
Ara-natha, liii. Aiñana Mithyatva, 75, 78.
Arati, 77,92. Aiana-parişihajara. S9.
Aratiparîşahajaya, 89. Qina-si hapa, Ja.. Inii,
Arham, xliii. Akalanka Bhatti, 87.
Arhat, 11, 112, 113, 114. Akalar ka Deva, lviii., 2 57, 58.
Arhat Darsan, 6. Akâma, 94,
Arihanta Siddha, 112. Akâsà, 29, 44, 45, 46, 47, 49, 56, 57, 58, 64, Aristaniemi. lvii. 65, 66, 67, 68, 70.
Arlal, II., Ixvii., (dhyâna), lix, lx. Akaya, 45.
Arti, 65 Akrodha, 92.
Arapa, lvii. Âl-rosa-parişahajaya, 89.
Asarira, 112. Aksari-krita, 51.
Aitaveilaniya, 100. Alabba, 92.
Aşatya manoyoga, 78. Alali n-ari -JL:1. 89.
Asatya Vachanayoga, 79. ile . 19, 31,
Âsana, 72. Aloka, 115.
Asiatic Researches, 3.

Page #318

Asista, lvii.
Bhavya, 39, (mârgana) 41.
Asrava, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 84, 85, Bhavyatva Guna, 41. 93, 97, 100, 103, li. Asrivânupreksâ, 88. Astâpada, lii. Astéya, 86, 92.
Astikayas, 45, 46, 63, 64, 65, 66, lviii. Asubha, 108, (Samudghata), 29, 30, (Gotra), 100, (Ayu), 100, (Nama), 100. Asuchitvânupreksâ, 88.
Asurabhi, 23.
Asura-kumara, lv. Asva-sena, liii. Atapa, 50. Atmâ, 26, 27. Atma-raksas, lvi. Audârika, 78, 114.
Audâ rika misra, 78.
Avadhi, 9, 10, 11, 14, 16, 18, 19, 40.
Avadhi Jñána, 11, 12. Avadodârya, 92.
Avagâha, 57,
Avagâhana, 48.
Avagraha, 12, 14, 15, 17, 19. Avamodarya, 87.
Avaya, 12, 14, 15, 17, 19. Avidya, lix. Avipaka, 94.
Avirata-samyaktva, 87. Avirati, 74, 75, 76, 77, 78. Avratas, 76, 91.
GENERAL INDEX.
Avyaya, 65
Avyantara Tapa, 87. Avyâvâdha, 48, lvii. Ayodhya, lii., liii. Ayogi, 37, 97.
Aya, 42, 49, 78, 99, 82, 97, 98, 100.
B.
Badara, 33, 34, 35. Badha-parîsahajaya, 89.
Bala, 7,8. Baladeva, lvii.
Bandha, 48, 51, 71, 80, 82, 83, 100, 103.
Banhi, Ivii.
Bhasya, 7.
Bhatta, 5.
Bârânasî, lii., lii,
Bâta-kumara, lv. Bauddha, 5.
Benanîya, 49. Bhadrika-purî, lii. Bhanu, liii.
Bhâsâ, 34, 87, 92, (lakṣana), 47.
Bhâsâtmaka, 51.
Bhattaraka Sakalakîrti, 45.
Bhavas, 26, 27, 78, 74, 77, 98, 99.
Bhavabandha, 80, 81.
Bhava-moksa, 96, 97.
Bhava-karmas, 25, 26, 97. Bhâra-Lesya, 41, Bhavana, 2,3, liv. Bhavana-bási, liv, Iv Bhava-Nirjara, 93, 94. Bhavasamvara, 84, 85, 86, 91, 92. Bhavâsrava, 71, 73, 74, 77, 78, 79. Bhaya, 77.
Bheda, 50
Bhoganidâna, lxvii. Bhoja, 7.
Bhojana-katha, 76, 78. Bhúta, lv.
Bodhi durlabhânupreksâ, 88. Brahma, 26, lv, (loka), Ivii.
Brahmacharya, 92.
Brahmadeva, 5, 20, 21, 23, 26, 28, 30, 96, 106, 107, 108, 109, 113, 114, 115, 116, 117, 110, 120, lix., Ixi, Ixii.
Brahmapura, li. Brahmin, li.
Brahmottara, lv.
Brihat siddha chakra, 113. Buddha, 2.
Buddhism, 3, 72. Buddhists, 86. Bühler, liii. Burgess, liii.
C.
Champa-puri, liii. Chaksu, 9, 10, 40, 78. Chandra, lv. Chandra-prabha, lii. Chandraprabha-Charitra Kavya, 46, 55. Chandra-purî, lii.
Charitra, 86, 90, 91, 92, 108, 109, 116.
Châritrảchâra, 116.
Charvaka, 5, 6, 24, 26. Charyâ, 92.
Charraparisabajara, 89, Chaurya, 71, 78. Chûrnika, 50. Chhaya, 50.
Chhedopasthapana, 90, 92, Chowries, lxvi. Christianity, 86. Chûrna, 50. Cowell, 6.
D.
Damsamasaka, 92, (Parîsahajaya), 89. Dandas, 40.
Darsana, 5, 6, 9, 10, 32, 39, 40, 42, 43, 82, 96, 97, 100, 106, 107, 108.
Darsanáchâra, 116. Darsanâvarnîya Karmas, 16, 39, 42, 49, 79. 82, 113, 114, li.
Davarika, lviii. Desavirata, 37. Devas, lv.
Devi, liii.
Dharanâ, 12, 14, 15, 16, 17, 19, 20, lii., Ixiii. Dharma, 29, 44, 45, 46, 47, 49, 52, 53, 54, 5f 57, 58, 59, 64, 65, 66, 67, 70, 86, 87, 95 lxvi., lxvii., lviii., lix. Dharmacharya, 117. Dharma-nátha, liii. Dharmânuprekṣa, 88, 91. Dharmasarmibhyudaya Kavya, 46, 55, 59 Dharmâstikaya, lix.

Page #319

1xxviii
GENERAL INDEX.
Indriya, 7, 8, 34, 39, 40, 76, 77, 78, Indriyanivandhana, 19. irya, 87, 92. Tryâpatha, 76. Jştavi yoga, lxvii. Itara, 37.
Dhyana. S. 92, 110, 121, lix., Ixii., lxvii. Liga Ibars, 8, 4, li., Ivii. Dik-kumara, lv. Divya-vânî, li. Dravyas, 1, 2, 4, 44, 46, 63, 64. Dravyasrava, 73, 74, 78, 79, 80, 81. Dravyabandha, 80, 81. Dravyakarmas, 25. Dravya-Leśya, 41. Dravya-mokşa, 96, 97. Deavya Nirjara, 93, 94. Dra vyânuyogatarkana, 7, 46. Dravya-Samvara, 84, 85, 91, 92. Durbà sâ, lviii. Dvaraka. liii., lvii. Dvaipayana, lvii. Dvesa, 2. Dvîpa-Kumara, lv. Dvipayana, lvii., lviii, Dwarika, 29.
E
Ekânta, 74. Ekânta Mithyâtva, 75, 78. Ekatvânupreksa, 88 Ekatvavitarka víchâra, lxii., lxvii. Eşaga, 87, 92.
Jacobi (H), 72. Jadu, lviii, Jaira Gazette, 14. Jaina Nyâya, 104, Jambu Svåmi, 4. Jambudvîpa, lxiii. Jaya, lii. Jayanta, lv. Jitari, lii. Jita-S'atru, lii. Jinas, 1, 2, 66, 67, 79, 97, 108, 109, 11., 1xi..
lxvi. Jinasena, lvii., lviii. Jinendras, 2. Jines'varas, 2, li. Jîva, 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 21, 22, 23,
24, 25, 28, 29, 30, 31, 34, 38, 39, 40, 41, 43, 45, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 65,
71, 74, 76, 79, 81, 85, 99, 108, lix. Jîvajîva Visaya, 48, 51, (Bandha), 48. Jiva-Kanda, 33, 34, 37, 38, 39, 40, 41, 48. Jîva-Samasa, 33. Jūâna, 5, 6, 9, 10, 11, 20, 21, 32, 39, 40, 42,
43, 82, 103, 106, 107, 109. Jñanachåra, 116. Jnanarnava, lix. Jnanavaraniya, 49, 79, 82, 96, 97, 100, 107,
113, li. (Karmas), 10, 39, 42, 114. Jūgnisa, 77. Jyotiga, 2, 3, lis., lv.
G. Ganadhara, li., lvii., lxvii. 2, 3, 12. Ganadharadeva, lvii. Gandharva, lv. Gandhi (V. R.), 9. Gardatora, lvii. Garuda, lii. Gati, 39. Gautama, li. Ghana, 48, 51, lviii. Ghâtisa Dravya, 97. Ghatiya Karmas, li., 96, 100, 113, 114. Girnir, li., lvii. Gomm:ll.-21.2, 33, 34, 37, 38, 39, 40, 41, 43,
77, 80. Gotra, 42, 49, 79, 82, 97, 98, 100. Graha, lv. Graiveyaka, lv. Gunasthana, 36, 37, 41. Gupti, 86, 87, 91, 92, 108. Guru, 24.
Hari, lvii. Harichandra, 83. Harivamaa, lviii. Harivamsa-Parana, lvii., lviii Hastina-pura, liii. Hásya, 77. Herbert Warren, 9. 22 Himså, 75, 78. Himsananda, Ixvii.
Kailasa, lu. Kala, 29, 44, 45, 46, 47, 57, 58, 59, 60, 61,
64, 66, 68. 69. 70. Kalpa, 2, lv, lvii. Kalpa-Sútra. liii. Kalpâtîta, 2, liv., lv. Kampilya-pura, liii. Kakandii-nagara. lii. Kalpo-papanna, lv. Kápishtha, lv. Kapopapanna. liv. Karana, 61. Karma, 2, 5, 6, 7, 10, 16, 22, 24, 30, 40, 42, 43,
49, 89, 71, 72, 73, 74, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100. 107. 109.
113, 114, 115, li., Ixi., lxiv. Karma-bandha, 51. Karmakanda, 77, 80. Karman, 78, lxiii. Karnata, 15. Kaşaya, 28, 29, 39, 40, 76, 77, 78, 81, 82, 83, Kathina, 24, Katu, 23.
I'ha, 12, 14, 15, 17, 19. Indras, 1, 2, 3, 114, lvi,

Page #320

GENERAL INDEX.
Isais
.
Kausâmbî, lii. Kavyas, 45, 53, 77. Kavyavyâ para, 78. Kaya, 39, 45, 64, 65, 66, 68, 69. Kaya gupti, 87, 92. Kayaklesa, 87, 92. Kevala, 9, 10, 11, 14, 16, 40, 47, 107. Kevali, 29, 30, (Samuduhata, 30. Kevala Jñana, 11, 12, 14, 18, 19, 97, li, Khanda, 50. Kilvişaka, lvi. Klesa, 72. Koti, lxvi. Krişna, 28, lvii. Krita-varman, liii. Kriyâ, 60, 76. Krodha, 38, 76, 78. Kşaya, 107. 1 1. ' - . 89. 1.1.1. i):
lvii. 1.1.1.1.1: .! ..:.4. Kamati, 11, 18, 19, 40. Kumbba, liii. Kumpuruşa, lv. Kuntagrama, liii. 1
. . . :. 6. 11. Kugdapura, liii. Kuncho-nath, liii. Krágranagala. liii. Ku-sruta, 17, 18, 19, 40.
Manogupti, 87, 92. Manovya para, 78. Mantrả, 111, 112, 113, Ixiii, lxiv. Mara, 2. Maranantika, 29. Mârganas, 36, 39, 41. Maruti, Isiii. Nåruti Dharana, Ixiv., lxvii, Mátaiga, lvii. Mati Jiana, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 40. Alatharå, liii. Måyå, 58, 76, 78. Megha prabha, lii. Miwamsa, 5, 6, 16. Mithila-puri, Hii. Arithyâtra, 37, 38, 74, 76, 77, 78. With yatra Gunasthana, 37. Mitra, liii. Mola-karma, 73. Mohaniya, 39, 42, 49, 79, 82, 96, 100 118, li. Mohoniva Karmas, 97, 114. Mokşa, 71, 97, 100, 102, 103. Mridu, 23. Mrişananda, lxvii. Mukta, 20, 21, 31, 32, 35. Muni, 112. Muni-suvrata, liii. Můrttah, 46. Mürtti, 46.
Laghu, 24. Tauh Siddha Chakra, 113. Lik ! !. Lantava, lv. Läta, 15. Laukantika, lvi. Leibneitz's, lix. Lesya, 39, 41. Lobha, 38, 76, 78. Labita, 28. Loka, 1, 42, 43, 58, 59, 115, lvi. Lokakåsa, 29, 30, 31, 54, 55, 56, 58, 59, 62,
63, 67, 68, 115. Lokánuprekşâ, 88. Lokapala, lvi.
Nabhi-raja, lii. Nága-kumara, lv. Nagananda, 2. Nagnatâ, 92. Naluar . .. SO. Nåma, 49, 79, 97, 98, 82, 100. Nakşatra, lv. Nanda, lii. Nandya-vartta, liii. Napumsaka-veda, 77. Når&yaņa, lvii. Násika, 78. Nemichandra, Siddhanta Chakruvarti, 4,
123. Xemi-natha, liii.. lvii, Nidra, 10, 76, 77, 78. Nidra-nidra, 18. Nigoda, 36. Nila, 23. Nimitta, 24, 25, . Nirjara, 71, 93, 98, 100, 103. Niriarânupreksa, 88. Nirvana, 3, 4, 114, lii. Nişadya, 92. Nişadyâparişahajaya, 89. Nichaya, 110. Nischaya Kala, 61. Nischaya Naya, 7, 9, 22, 23, 24, 25, 26, 27,
28, 31. Viestra. 14.
-imliya, 13. No-karma, 49. No-karma-bandha, 51. No-kasyas, 77. Nyâya, 2, 5, 6, 13, (philosophy) 16, 17, 21
M Madhavacharya, 6. Madhura, 28. Madhya Loka, 59. Mahabharata, lviii. Maha-sukra, lv. Mahavira, 2, 3, 4, 45, li., liii. Mahoraga, lv. Mala, 92. Mala-prisahaj ra. 89. Malli-natha, liii. Mâna, 38, 76 1...
11, 12, 14, 16, 18, 19, 40. ..::.':.-7,78. Vanastambha, li. Mangalacharan, 2.

Page #321

1xxx
GENERAL INDEX.
Puruşa, 6, 26, (Veda), 77 Puspa-danta, lii.
R
Rága, 2, 73, 76, 77, 78. Rajagi il.:. liii.. Rija-katla, 78, 78. Rå avârttila, lviii. Rakşasa, lv. Raksita, liii. Rama, lii. Rasaparitraga, 87, 92. Rasana, 78.
1: ....... 76, 78. Javi, 17. Ratnákatavatáriků, 6, 15. Ratnapuri, liii. Raudra, lix , lxvii. Raudra-dhyâna, lx, Repha, lxiii. Rişabhadena, lii. Roga, 92. R.: . :. 89.
...:1, 1. Rûpa, 44, Rûpastha, lxii., Ixvii. Rûpastha Dhyana, lxvi. Rûpâtîta, lxvii, lxii. Rûpâtîta Dhyana, lxvi. Rûpavatî, lxiii. Rūpavati Dharana. lxvii.
P. Padastha, lxii., lxvii., (Dhyana) Ixv. Padma-prabha, lii. Padmavatî, liii. Pali, 72. Pancha-maha kalyana, 114. Pancha-namaskara, 113. Pancha Parameşthis, 112. Pancha Silas, 86. Pañchâstikayas, 45.
I . .. 6, 8, 9, 21, 26, ::!, 1, 1,02, , ,3,48. Papa, 71, 99, 100, lix. Paramarthika, 13, 19, 60, (Pratyaksa), 14. Parameşthis, 111, 119, 120. Parartha, 18, 19, Paratya, 60. Pariani' kl. 9. 75. 78. l' aliis dii, 90, 92. Parikzámukha Sútra, 2, 13, 16. Parinama, 60. Parişada, lvi. Parîşahajaya, 86, 88, 89, 91, 92. Parokşa, 11, 13, 15, 17, 18, 19. Pârsvanatha, lii., liii. Pârthivî, lxiii., (Dharana), lxvii. Faryápta, 33, 34, 35. Pava-purî, liii. Piņdastha, lxvii., (Dhyana), lxiii. Pipåsâ, 92. Pipasa-parîşaha-jaya, 89. Pisacha, lv. Pita, 23. Prachala-plachala, 10, Pravi ra, lix. Prabhavatî, liii. Pradeśas, 28, 29, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 82, 83. Prajña, 92. Prajña-parîşaha-jaya, 89. Pranana Mîmámså, 13, 14, 15, 16 Pramâna-Noya-tattválokála "kára, 13, 14,
15, 16. Pramatta, 37. Prameyakamalamártanda, 6. Prakiraaka, lvi, (Târaka), lv, Prakriti, 82, 83. Pramada, 74, 76, 77, 78, Pramapa, 11, 13, 19. Pranas, 7, 8. Pranata, lv. Prašnar rikara ia. 4, 72, 75, 84, 86. Pratara, 50. Pratyabhijñana, 15, 19. Pratyakhyana, 38. Prvaklıyân-Varuha, 78. Pratyakoa, 6, 11, 13, 14, 15, 17, 18, 19. Prayaschitta, 87. Prayogika, 48, 51. Prithaktva vitarka vîchâ ra, Ixii., lxvii Prithiví, lii. Priya-kâriņi, liii. Prayaschitta, 92. Pudgala, 22, 23, 26, 29, (Karmas), 24, 25,
P9, 26, 27, 44, 45, 46, 48, 50, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 64, 65, 66, 68, 70, lix. Punya, 71, 99, 100, lix. Puranas, 12, 45.
Sabda, 47, 51. Sadasiva, 5, Sadhu, 112, 118, 120. Sahasrara, lv. Sakala, 14, 19. Sakalakırirti, 47, 57, Sakâma, 94. Sakatayana, 112. Samana, 35. Samanika, lvi. Sâmânya, 20.. Samâropa, 104. Samavasarana, li. Samaya, 60, 61. Sâmâyika, 92. Sâmâyika charitra, 90, 108, 109. Hambhava-natha, lii. Sameta sikhara Iii, liii. Samiti, 40, 86, 87, 91, 92, 108. Samjõi, 39, (Jivas, 41. Samjõî Märgana. 41. Samjvalana, 38,78. Samsára, 5, 109. Samśleşa, 49, 51. Sarosárânuprckşa, 88. Samsári, 20, 31, 34, 35, (Jivas) 36, 43, 107. Samsaya, 74, 104. Sausan Michvala. 75, 78. Saroshin-vichaya. lx., Ixi., lxvii. - Samudghâta, 28, 29. Samparayika, 76.

Page #322

GENERAL IXDES.
Ixxxi
Stevenson (J.), liii. Steyananda, Ixvii. Sthananga, 71, 81, 83, 91. Sthaulya, 49. Sthavara, 31, 34. 3.), 39. Sthiti, 82, 83. Stri, 92. Strikatha, 76, 78, Etriparişahajaya, 89. Striveda, 77. gabha, 29, 108. Subha Ayu, 99, 100 Subiu-Chan.lrt-Ichimli. Sulba Gotra 99, tuo. Sabha Nåma, 99, 100. Subha Samudgbåta. 80. Sudarsana, liií. Suddha, 114. Suddha Bhavas, 24. Suddha Naya, 20, 24, 25, Sudharma Svåmi, 3, 4. Sukla, 23, lis., lsvii. Sukla Dhyana, lxi., lxii.
X
Sukra, lv.
Ook
Sâmpara vik Asrava, 76. Samschina. 49. Samudra-vijaya, liv. 6amvara, 71, 75, 84, 85. 86, 88, 91., 92, 93,
97, 98, 100, 103, lii. Sanvarânuprekşå, 88. Bamyak Darsana, 106. Samyak Joana, 103, 104. Samyaktva, 37, 38, 39, 41, 43, 103. Samyama, 39, 40. Sanat-Kumara, lv. Sanga. 33, 34. Sanji, 34. Sankaracharya, 30. Sankhya, 5, 6, 16, 26. Santi-nåtha, liii. Sanvyavaharika, 13, 14, (Pratyaksa) 17, 19 Sarasvat, lvii. Sarira, 34, 49, 51. Sariri, 49, 51. Sarvadarśansangraha, 6. Sarvajña, 12, 114. Sarvârtha siddhi, Iv. Sarva-Yaka, liii. Sasådana, 37. Sastras, 46, 122, 123. Sat, 44. Batara, lv. Satâvedaniya, 99, 100. Satkâra-puraskara, 92 (Parisuhajaya), 89. Satya, 86, 92. Satramanoyoga, 78. Satyavachana yoga, 78. Savipaka, 94. Saudharma, lv. Sanksmya, 49. Sauripura, liii. Sausira. 48, 51, lviii. Sayyâ, 92. Sayogi-Revali-Jina, 37. Sayyâ-parîşahajaya, 89. Siddha, 5. 42, 112, 115, lxvi. Siddhartha, liii. Siddha-sila, 115. Simha-puri, lii. Siroha-sena, liii. Sinclair Stevenson (Mrs.), liii. Siita, 24. 9. Sitala-natha, lii. Sita-parişabajaya, 89. Sivi-devi, liii. Skandhas, 48, 68, 69. Sloka, 77, 11. Smarana, 15, 19. Snigdha, 24. Somadena Suri, 30. Sparsa, 78. Sravasti, lại. Sreya msa-nátha, lii. Sri-devi, liii. Sridhara, lii. Sriharşa, 2. Srivatsa, lii. Srotra, 78. Sruta, 40. Sruta Jñana, 11, 12, 16, 17, 18, 19. Srutasagara Sûri. 30. tanita-Kumâra, Iv.
Saksma, 33, 34, 35, 37, 43. Saksmakriyâpratipåti, lxii, lxvii. Suksma-Sâmparaya, 90, 92, 99. Sumati Nátha, lii. Sunanda, lii. Saparna-kumara, lv. Suparsva-natha, lii. Sêra, liii. Surabhi, 23. Suramyâ, liii. Sarya liji., lv. Sumitra, liii. Susîma, lii. Susira, Iviii. Sotra, 45, lviii. Suvidhinatha, lii. Suvrata, liii Suryasa, liii. Svadhyâya, 87, 92. Svâmi, 57. Surimi Kartikeya, 73, 76, 91. Svartha, 16, 19. Svastika, lii., lxiv. Svetamba ras, 3. lii., liii. Syridawidamansari, 6. Syáma, liii.
Tamah, 50. Tapa, 116, 122. Tapachara, 116. Tarka, 15, 19. Tark-sastra, 17. Tata, 48, 51. Tattvas, 53, 71, 100, 103. Tattvårthadhiganiu Sietra, 11, 12, 16, 1
18, 8, 10, 19, 28, 32, 34, 43, 44, 45, 46, 4
57, 99, 106, lxii.. T . . . : 2, 23 21. 84. !
46, 48, 49, 56, 57, 58, lviij. Tattvarthasara. 53, 55, 63, 73.

Page #323

Ixxxii
GENERAL INDEX.
U
Teja, 29.
Vartapa, 61, 62. Tikta, 28.
Vârttikas, 47, lviii, Tirtbaşkara, 2, 3, 12, 90, li., lii., liii., lvii. Varopa, lxv. Tiryaks, 3.
Vâruni, lxiii. Trasa, 31, 32, 35, (Jinas), 32, 39.
Vâruni Dharaņa, lxv. Ixviii. Trayastriosa, lvi.
Vasupujya, lii. Trikaladarsis, 12.
Vasudeva, lvii. Triņa-sparsia, 92.
Veda, 39, 40. Trinn prasi-pariahjaya. 89.
Vedana, (sang hala), 29. Trisala, liii.
Vedaniya, 42, 79, 8, 8, 100. Tuşita, lvii.
Vedaniya Karmas, 97. Vedanta, 16, 26, 30, Sutras 5, 36.
Vibhangåvadhi, 11, 18, 19, 40. Ubhaya Manoyoga, 78.
Vibhrama, 104, 105. Ubhayavachanayoga, 79.
Vidyut-Kumara, Iv. Uchchhâsa, 8.
Vija yâ, liii. lv. Udásîna, 26.
Vikala, 14, 19, Udadhi-Kumara, lv.
Vikatha, 76, 78. Uha, 15.
Vikriya, 29. Uma, 57.
Vimalanatha, liii. Umusvåmi, 9, 10, 11, 16, 17, 19, 72, 76, 83, Vimana, liv. 86, 91, 97, 106, lviii.
Vimoha, 104. Upadána, 24, 26, 61.
Vinaya, 74, 87, 92. Upadhyayas, 112, 118.
Vinaya Mithyatva, 75, 78. Upama na Pramâna, 15.
Fii". ".li. Upasama, 107.
1 .. . 6.. 3. Upasanta-kşiņamoha, 37.
Vipaka-Vichaya, Is., Ixi., lxvii. Upayoga, 5, 9, 21, 107.
Viparîta, 74. Urdha Loka, 58.
Viparita Mithyâtva, 75, 78. Urjayana Hill, lvii.
Viparyaya, 104. Usna, 24, 92.
Vipra, liii. Deraparişahayı 89.
Viranandi, 83. Utkara, 50.
Virata, 37. Utpada, 42, 43, 44.
Vîrya, 43, 116. Utsarga, 87, 92.
Viryâchâra, 116, 117. Uttama Âkinchanya, 87, 92.
Vişaya-samraksanananda, lxvii. Uttama Arjava, 87, 92.
Visesavasyaka-bhåşya, 7. Uttama Brahmcharya, 87, 92.
Visna, lii. Uttama Mârdava, 87, 92.
Vişnudrî, lii. Uttama Kşamá, 87, 92.
Visva-sena, liii. Uttama Samyama, 87, 92.
Vitata, 48, 51. Uttama Satya, 87, 92.
Vitraga, 114. Uttama Saucha, 87, 92.
Vivikta-Sayyâsana, 87, 92. Citaina Tajn, 87, 92.
Vratas, 40, 86, 91, 92, 108, 122. l'itama, Tyiga, 87, 92.
Triranklin. 87, 92. Vadl. Ur.l. liii.
Viantara, 2, 3, liv., Iv. Vachanavyâ para, 78.
Vyapti-Jnana, 16. Vadha, 92.
Vyavahara, 110. Viggupli, 87, 92.
Vyavahara Kala, 60, 61. Vahirang. 83.
Vyavahâra Naya, 7, 8, 20, 21, 22, 24, 25, 26, Váhyn, 87, 92, 122.
27, 28, 31, 108. Váhya Tapa, 87.
Vyavahárika Kala, 62. Vaimanika, 2, liv., lv.
Vyaya, 42, 43, 44. Vaiâvritya, 87.
Vyuparatakriyanivritti, lxii., lxvii. Vaijayanta, lv.
Vyutsarga, 87, 92. Vaikriyaka, 78. Vaikriyaka misra, 78,
Yâchsia, 92. Vaiâ vritya, 92.
Yachanaparisala-Juva, S. Vaisrasika, 48, 51.
Yakşa, lv. Vaisrasika Bandha, 49.
Yusustilaka Champu, 30, lvii. Vâmå, liii.
Yathakhita, 90. 92. Vapra, liii.
Yoga, S. 111, 41, 74, 70, 77, 78, 82. Vardhamana, lii.
Yogin, lviii. Vardhaman Purana, 45, 16, 53, 55, 57, 59, Yogis, 12, 85. 63, 78, 80, 81, 83, 85, 97.
Yojanas, 29. This index is the work of Srikanta Kumari Devi, wife of Kumar Devendra Prasad.

Page #324
APPENDIX. luxuri ADDENDA ET CORRIGENDA. For Bibiography धातिमला Read Page Line xvi * 1 xix 15 ii top page lxii top page xlv Bibliography घातिमल 1 lii 23 24 9 and 18 lxii Punya and Papa Jiva and Ajiva Mangalacharan Tirthaokara Akalanka शेषास्तिर्यग Umasvami Gnatri-varaniya Karnata Uha expension Dwaipayana Dwarika fills Einau: पाणि Ixiri Jiva and Ajiva. Panpa and Papa, Mangalacharana Tirthaikara Akalanka शेषास्तियंग Umasvami Jnatri-varaniya Karnata Uha expansion Dvipayana Dvarika fill गृहीतवत: पान या Adharma तिविह Adharama तिवह Akasa 26 Nirjara These seven Headline After For Insert Read Akasa 29 Moksa. The first five together with Jiva and Ajiva. Punya and Papa. Padarthas वज्झदि अण्णोण्ण 21 89 112 113 115 118 For Jiva and Ajiva Read Tattvas घन्मदि अण्णोरण . Dissatisfaction representiug Jnanavarapiya siddha Uvajhaya After डिरिति // 22 // .......Insert THE UNIVERSITY LIDOY. RECEIVED ON 27 FEB 1925 Disappointment. representing. Jnanavaraniya Siddha Uvajhayo एवं कालद्रव्य-व्याख्यानमुख्यत्या पञ्चमस्थले सूत्रद्वयं मतम् / इत्यष्टT2TE PROA : * रजोवद्रव्यव्याख्यानेन द्वितीयान्तराFrit: ##F: 1