________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
જે જીવ તીવ્રભાવે પાપ ન કરે, ભવનું બહુમાન ન કરે, અને સર્વત્ર ઉચિત સ્થિતિનું સેવન કરે તે અપુનબંધક છે.]
અપુનર્બંધક એટલે એ જીવ કે જે સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં કરતાં હવે એ સ્થિતિએ આવ્યો હોય કે પોતે હવે સંસારમાં હોય ત્યાં સુધી ફરીથી (પુન:) ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનો બંધ કરે નહિ.
અવક્ઝામી અથવા ૠજુગારી જીવનાં લક્ષણો જણાવતાં ઉપાધ્યાયજી
મહારાજ કહે છે :
मग्गसारी सड्ढो पन्नवणिज्जो क्रियावरो चेव । गुणरागी जो सक्कं आरभइ अवकगामी सो ॥
[જે માર્ગાનુસારી હોય, શ્રદ્ધાવાન હોય, સુખબોધ હોય, ક્રિયામાં તત્પર હોય, શયમાં ઉદ્યમવંત હોય તે અવલ્ગામી છે .
દુનિયાના તમામ ધર્મોમાં સાધુસંન્યાસી થનારી બધી જ વ્યક્તિઓ અંત:કરણના શુદ્ધ ત્યાગવૈરાગ્યના ભાવથી જ થાય છે એમ એકાન્તે કહી નહિ શકાય. જૈન ધર્મમાં પણ એવા સાધુઓ હોઈ શકે છે કે જેમણે માથે મુંડન કરાવ્યું હોય પરંતુ હૃદયમાં ત્યાગ વૈરાગ્યનો ભાવ ન હોય. એવા માત્ર વેશધારી સાધુઓથી દૂર રહેવા માટે ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે. જુઓ :
दिसंति बहू मुंडा दुसमदोसवसओ सपक्खेडवि । ते दूरे मोत्तव्वा आणासुद्धेसु पड़िबंधो ||
[સ્વપક્ષમાં પણ દુષમકાળના દોષી ઘણાય માથું મુંડાવનારા દેખાય છે. તેઓનો દૂરથી જ પરિહાર કરવો અને અને વિશુદ્ધ આજ્ઞાનું પાલન કરનારાઓમાં બહુમાનનો ભાવ રાખવો.]
કેટલાકના મનમાં એવો ભ્રમ હોય છે કે આ દુષમ આરામમાં, પડતા કાળમાં સારા, સાચા સાધુઓ હોય જ કર્યાથી ? ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે આ પાંચમા આરામાં ગમે તેટલું કષ્ટ આવી પડે તો પણ ભગવાન મહાવીરનું શાસન પાંચમા આરાના અંત સુધી ચાલવાનું છે અને ત્યાં સુધી પંચાચારનું શુદ્ધ પાલન કરનારા સાધુઓ રહેવાના. તેઓ લખે છે :
एवं खु दुस्समाए समिया गुत्ता य संयमुज्जुत्ता । पन्नवणिज्जासग्गरहिया साहू महासत्ता ॥
[દુષમ કાળમાં પણ સમિતિ-ગુતિવાળા, સંયમમાં ઉદ્યમ કરનારા, સુખબોધ્ય, અસઙ્ગહરહિત તથા મહાસત્ત્વશાળી સાધુઓ વિદ્યમાન છે.]
સ્થૂલ ક્યિા અને મનના ભાવ એ બંનેની દષ્ટિએ- દ્રવ્ય અને ભાવની દૃષ્ટિએ વિવિધ સ્થિતિઓની જૈન દર્શનમાં છણાવટ કરવામાં આવી છે. દ્રવ્ય ક્થિા હોય અને ભાવ હોય, દ્રવ્ય ક્યિા હોય પણ ભાવ ન હોય દ્રવ્ય ક્રિયા ન હોય પણ ભાવ હોય અને દ્રવ્ય યિા પણ ન હોય અને ભાવ પણ ન હોય એવી ચતુર્કીંગ બતાવવામાં આવે છે. દેખીની રીતે જ દ્રવ્ય ક્યિા કરતાં ભાવનું મૂલ્ય વધારે છે. સાધુઓ દ્રવ્યક્યિા કરતાં ભાવવિશુદ્ધિ પ્રતિ વધુ આગળ વધેલા હોવા જોઈએ. જિનેશ્વર ભગવાનની આરાધના દ્રવ્ય ક્રિયાથી અને ભાવથી થઈ શકે છે. પરંતુ ભાવમાં આગળ વધેલા સાધુઓ પોતાનાથી નીચી કક્ષાની એવી ગૃહસ્થોની દ્રવ્યયિાની અનુમોદના કરી શકે ? ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે કે હા, અવશ્ય કરી શકે. તેઓ લ" છે :
अह हीणं दव्यत्थयं अणुभागज्जा णं संजओ त्ति मई । ता कस्सवि सुहजोगं तित्थयरो णाणुमण्णिज्जा |
[જો તમારી બુદ્ધિ એમ કહેતી હોય કે ઊતરતી કક્ષાનો હોવાથી દ્રવ્યસ્તવની સાધુએ અનુમોદના ન કરવાની હોય તો તીર્થંકર ભગવાન કોઈના પણ શુભોપયોગની અનુમોદના કરશે નહિ.]
અહીં ઉપાધ્યાયજી મહારાજે એક જ દલીલ આપીને શંકાનું સરસ નિવારણ કરી આપ્યું છે.
આમ, ઉપાધ્યાયજી મહારાજે 'ઉપદેશરહસ્ય'માં જે ભિન્ન ભિન્ન વિષયો મીમાંસા કરી છે તેમાં દ્રવ્યચરિત્ર, દ્રવ્યાાપાલન, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ અને તેના પેટા ભેદો, દ્રવ્યસ્તવ અને ભાવસ્તવ, દ્રવ્યસ્તવની આવશ્યકતા, વિનયના બાવન ભેદો, વૈયાવચ્ચ, દ્રવ્ય અને ભાવની ચતુર્થંગી, સમાન કર્યુ છતાં ફળમાં તરતમતાનું રહસ્ય, સમ્યગદષ્ટિની સ્વભાવત: હિતપ્રવૃત્તિ, વ્યવહાર નય અને નિશ્ચયનય, અનિયત સ્વભાવવાળા કર્મ ઉપર માલિક : શ્રી મુંનઈ જૈવ યુવક સંઘ - મુદ્રક, પ્રકાશક : મી ચીમનલાલ ફોન : ૩૫૦૨૯૬, મુદ્રણસ્માન : રિલાયન્સ ઓફસેટ પ્રિન્ટર્સ, ૬૯, ખાંડિયા
તા. ૧૬-૧-૯૨
પુરુષાર્થની અસર, કર્મ અને પુરુષાર્થ ઉભયનું મહત્ત્વ, સમ્યગદષ્ટિ અને મિથ્યાદષ્ટિનાં સુખદુ:ખ, અભિગ્રહ, ઉપદેશની પરિપાટી, મહત્તા અને સફળતા, ઉપદેશકની યોગ્યતા, સૂત્રનિષ્ઠા, એકાન્તવાદ અને અનેકાન્તવાદ, સ્યાદવાદ વિના ઉપદેશકની આત્મવિડંબના, સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા, જયણા, ઉત્સર્ગ અને અપવાદ, હેતુવાદ અને આગમવાદ, અધ્યાત્મ અને ધ્યાનયોગ, સહજાત્મસ્વરૂપની ભાવના, શુદ્ધબુદ્ધ આત્મસ્વરૂપનું ધ્યાન ઈત્યાદિ અનેક વિષય ઉપર સુંદર પ્રકાશ આપ્યો છે.
આ ગ્રંથની રચના કરતાં પૂર્વે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પ્રત્યેક વિષય, વિચાર કે મુદ્દા વિશે કેટલું મનનચિંતન કર્યું હશે અને કેટલા બધા ગ્રંથોનું અધ્યયન કરી લીધું હશે તેની અને તેમની બહુશ્રુતતા કેટલી બધી છે તેની પ્રતીતિ ગ્રંથની મૂળ ગાથાઓ તથા તેના ઉપરની ટીકા વાંચતાં સ્થળે સ્થળે થાય છે. ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પોતાની આ રચનામાં મુખ્ય આધાર શ્રી હરિભદ્રસૂરિનો લીધો છે એટલે શ્રી હરિભદ્રસૂરિષ્કૃત ‘ઉપદેશપદ' ઉપરાંત 'યોર્ગાબન્દુ', યોગદૃષ્ટિસમુચ્ચય', 'ષોડશક', 'પંચાશક' ઈત્યાદિ. ગ્રંથોની ગાથાઓ એમણે આધાર માટે ટાંકી છે. તદુપરાંત ભગવતીસૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, દસવૈકાલિકસૂત્ર, મહાનિશીથ, સ્થાનોંગ, આચાર્જીંગ, અનુયોગદ્વાર, આવશ્યકનિર્યુક્તિ, વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય, વ્યવહારભાષ્ય, તત્ત્વાર્થસૂત્ર, સન્મતિતર્ક, પ્રવચનસાર, શ્રાવકપ્રજ્ઞતિ ઈત્યાદિ ગ્રંથોમાંથી એમણે આપેલાં પ્રમાણો ઉપરથી એમની દષ્ટિ કેટલાં બધા શાસ્ત્રગ્રંથો ઉપર ફરી વળી છે અને એમની ગ્રહણશક્તિ કેટલી બધી સૂક્ષ્મ છે તેની સરસ પ્રતીતિ થાય છે.
આટલા બધા જુદા જુદા વિષયોની સૂક્ષ્મ છણાવટ કર્યા પછી તેમાંથી જીવે ગ્રહણ કરવા જેવું શું છે અને આરાધક જીવનું લક્ષ્ય શું હોવું જોઈએ તે વિશે ગ્રંથનો ઉપસંહાર કરતાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ જણાવે છે કે
किं बहु इह जह जह रागदोसा लहुं विलिज्र्ज्जति ।
तह तह पट्टिअव्वं एसा आणा जिणिंदाणां ॥
[ઘણું શું કહીએ ! જે જે રીતે વહેલામાં વહેલો રાગદ્વેષનો વિલય થાય તે તે રીતે પ્રવર્તવું એ જિનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞા છે.]
વળી તેઓ અંતે શુભકામના વ્યક્ત કરતાં વિનમ્રતાથી લખે છે : अणुसरिय जुत्तिगष्यं पुव्वायरियाण वयणसंदष्मं । रि काउमिणं लद्धं पुण्णं तत्तो हवउ सिद्धि ॥
યુક્તિના મર્મોને અનુસરીને મેં પૂર્વાચાર્યોમાં જ વચનોનું અહીં ગૂંથન કર્યું છે. તે કરવાથી જે પુણ્યનું ઉપાર્જન થયું તેનાથી સ્વપર ભવ્ય જીવો પરમપદને પ્રાપ્ત કરો]
પ.પૂ. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે લખ્યું છે, ' પૂજ્યપાદ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે 'ઉપદેશપદ'ના વિષયોને વધુ સુવાચ્ય શૈલીમાં આ ગ્રંથમાં રજૂ કર્યા છે ‘ઉપદેશરહસ્ય' એ 'ઉપદેશપદ'નો સારોદ્ધાર લાગે છતાં આ ગ્રંથ નિરૂપણન દૃષ્ટિએ મૌલિક છે, સ્વતંત્ર છે; સાચે જ તેઓશ્રી પ્રાચીન ગ્રંથોને પી-પચાવીને નવીન ગ્રંથ નીપજાવવાનાં વરદાનને વરેલાં છે... સ્યાદવાદપરિપૂર્ણ રોચક શૈલીમાં આ ગ્રંથ લખાયો છે. કોઈ પણ શ્રમણે ઉપદેશદાન દેવાની કળા હરતગત કરવા માટે એટલે કે ભવભીરુ ગીતાર્થે મુનિવરે પણ સ્વપર કલ્યાણ કાજે ઉપદેશક બનતાં પહેલાં આ ગ્રંથનો અભ્યાસ અવશ્ય કરવો જોઈએ. માર્ગદર્શકની જવાબદારીનો વિચાર કરીએ ત્યારે ખ્યાલ આવે કે ઉપદેશકળા માટે કેવી અને કેટલી સજ્જતા અપેક્ષિત છે. યથાર્થ ઉપદેશક થવું તે ઘણું અઘરું કાર્ય છે.
ઉપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજીકૃત આ 'ઉપદેશરહસ્ય' ગ્રંથનું જેમ જેમ ફરી ફરી વાર વાંચન-અધ્યયન કરવાનું થાય છે તેમ તેમ નવો નવો અર્થપ્રકાશ સાંપડતો જાય છે. અને એથી એમને બહુમાનપૂર્વક નતમસ્તકે બદ્ધ અંજલિ નમસ્કાર કરવાનું મન થાય છે. એમણે આ અને આવા બીજા અણમોલ ગ્રંથોની રચના કરીને આપણા ઉપર કેટલો મોટો ઉપકાર કર્યો છે એ વિચારતાં ભાવવિભોર થઈ જવાય છે !
તત્ત્વજ્ઞાનગર્ભિત, દાર્શનિક, જટિલ વિષયોને પ્રાકૃત ભાષામાં પઘમાં ઉતારી તેને કાવ્યત્વની કોટિએ પહોંચાડવાનું દુષ્કર કાર્યે ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કેવી અનાયાસ લીલાથી કર્યું છે ! DD
જે. શાહ, ” સ્થળ ૩૮૫, સરદાર વી.પી. રોડ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૪ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૦૮. ફોટોટાઇપસેટિંગ : મુદ્રીકન, મુંબઈ-૪૦૦૦૯૨.
