Dvadasharnaychakram Part 1

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 226

बादशारनयचक्रम्
[विविविध्वरे न्तराभावात् ज्ञाताज्ञातालम्बनविध्यनुवादार्थयुगपद्विवक्षावृत्तिवाक्यभेददोपरिकल्पनापरिश्लथता, व्यथैवं साधुत्वासाधुत्वाभ्याम् , एकार्थत्वाद्धटकुटवत् ।
(ज्ञाताज्ञातविशेषत्वादिति) एवमिति, कारणमात्रकार्यत्वाभ्युपगमे, साधुतासाधुवयोः साधुता तावद्गौरित्यादेः पदस्य, अग्निहोत्रं जुहुयादित्यादेर्वाक्यस्य, विधेयत्त्रमनुवादत्वश्च नोपपद्यते, 5 अब्दो हि ज्ञातार्थोऽज्ञातार्थो वा प्रयुज्यते ज्ञातार्थोऽनूचाशातार्थविधानार्थ प्रयुज्यते स पुनातार्थः
खत एव प्रत्यक्षादिना प्रमाणेन ज्ञातेऽर्थे प्रयुज्यते वाक्यान्तरेण वा परेण प्रापितार्थे, यथाऽयं देवदत्तइति अयंशब्दस्य प्रत्यक्षदृष्टार्थवाचित्वादनूध देवदत्तत्वं विधीयते, वाक्यान्तरवेदितार्थानि पदान्यनूद्याभ्याजनं विधीयते देवदत्त ! गामभ्याज शुक्लामिति । ज्ञाताज्ञातार्थता पदानां वाक्यानाञ्च साधुत्वामिमताना प्रत्येकं सर्वेषां व्यर्थता दृष्टा, को दृष्टान्तः ? घटज्ञानवत् , यथा घटज्ञानस्यारातीया भागा10 अक्षुरायुपलभ्या ज्ञाताः, परान्तर्बुनादिभागा न ज्ञाताः शेषाः लोकप्रसिद्धाः । साधुता पदवाक्य.
शब्दानां कारणात्मकार्यवादेऽस्मिन् न घटते, सर्वस्यैकात्मकत्वे ज्ञाताहातभेदानुपपत्तेः, एकस्यैव वा तदुभयाभावाद्विध्यनुवादात्वाभावस्योक्तेः काकरुतादिवदिति । नाप्यसाधुता वाक्यभेदानर्थक्याविदोषसम्बद्धा घटते, यस्मात् कारणात्मकार्यवादेऽर्थान्तराभावात् , ज्ञाताज्ञातालम्बनविध्यनुवादार्थयुगपहिवक्षावृत्तिवाक्यभेददोषपरिकल्पनापरिश्लथता, अयथासंख्येन ज्ञातालम्बनोऽनुवादः, अज्ञातालम्बनो 18 विधिः, तयोरर्थयोर्युगपद्वक्तुमिच्छा-युगपद्विवक्षा, एकस्मिन्नर्थे तस्यावृत्तिरसौ व्यर्थता वाक्यभेदः । देव
दत्ताख्यानवाक्यस्यैव गवानयनचोदनायां देवदत्तान्वाख्यानवदनुवादः, गवानवनविधानवाक्यस्य वा देवदचाख्यानवाक्यवदेवदत्चविधानमिति । येक्मेकस शब्दस युगपदवामिषानधस्वभावात् वाक्यभेददोषपरिकल्पना तस्याः परिश्लथता, अर्थभेदाभावात् , अतोऽसाधुतापि शब्दानां नास्ति सर्वे
साधवोऽसाधवो वा शब्दाः प्रसक्ता इति । किश्चान्यत् न केवलं वाक्यभेददोषो भेदाभावदोषश्वापदा26 र्थात्मकश्रुतिभेदोऽपि, व्यथैवं साधुत्वासाधुत्वाभ्याम् , एवमिति कारणात्मककार्यवादाभ्युपगमप्रकारे
णोक्तमतिदिश्य संक्षिप्य साधनमाह सोदाहरणं-एकार्थत्वावटकुटवदिति, यथा प्रतीतार्थयोर्घटकुटशन सम्भवतीत्याह-साधुतासाधुतयोरिति । गौरिति लौकिकमुदाहरणम् , अग्निहोत्रं जुहुयादिति वैदिकवाक्योदाहरणम् । ज्ञातार्यशब्दप्रयोगकारणमाह-शातार्थ इति, ज्ञातार्थमनूद्याशातार्थस्य विधानार्थ ज्ञातार्थशब्दः प्रयुज्यत इत्यर्थः । शाताथता कवमित्यत्राह-स पुनरिति । प्रत्यक्षादिनाऽवगतार्थस्य दृष्यन्तमाह-यथायमिति । वाक्यान्तरेणावगतार्थस्य दृष्टा
1 तदेवं साधुत्थाभिमतानां पदानां वाक्यानाच साताशातार्थत्वमुद्देश्यविषयार्थबोधकत्वरूपं दृष्टम् , तच कारणात्मककार्यवादे सर्वस्व वस्तुन एकरूपत्वाज्ज्ञातता वाऽशातता वा स्थान तूभयरूपतेत्याह-शाताशातार्थतेति । उभयरूपतायां निदर्शनमादर्शयति-घटज्ञानवदिति, घटादेर्शाताजातरूपत्वात्तत्प्रकाशकं ज्ञानमपि शाताशातरूपमिति भावः। वस्तुनो द्वैविध्यासम्भवेब पदानां वाक्यानाश्चानुवादकविधायकवाभावमुक्त्तवा सम्प्रति साक्षादेव तेषां लदभावमाहएकस्यैव वेति, पदस्य वाक्यस्य वैकस्वेत्यर्थः, अनुवादत्वविधायकत्वाद्विच्छिमार्थपवत् , काकरुतवद्वेति पूर्वप्रन्थेनोक्तस्वा 30 दिति भावः । अथासाधुता न सम्भवतीत्याह-नाप्यसाधुतेति । एकस्यैव पदस्य वाक्यस्य वैकदा विध्यनुवादलक्षणाद्वव.
वृत्तित्वासम्भवेन वाक्यमैदसम्बद्धाऽसाधुता न घटते, अर्थद्वये वृत्ती सत्यां हि तस्य वाक्यमेदः स्यान्नान्यथेत्याशयेमाहशाताशातालम्बनेति विधिश्वानुवादत्वयोरेकदैकस्मिन्नर्थे विवक्षायां सत्यां व्यर्थतालक्षणो वाक्यमेदः स्यान्न स्वेवं ते सम्भवत्यर्थभेदाभावादिति भावः । देवदत्ताख्यानवाक्यस्यैवेति, यथा देवदत्त गामभ्याजेयेकस्यैव वाक्यस्य सकृद्देवदत्तविधानगवानयनानादगवानयनविधानदेवदत्तानवादयोरेन शब्देनाभिधायकत्वं न सम्भवतीति तात्पर्य भाति । परिश्वषता
_Jain Education International 2010_04