Dvadasharnaychakram Part 1

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 350

द्वादशारनयचक्रम्
[ विधिविष्यरे
प्रकृतित्वमनापन्नान् विकारानाकरोति सः । ऋतुधामेव ग्रीष्मान्ते महतो मेघसंप्लवान् ॥ इति विविविविनयः समाप्तः ।
15
166
तस्यैकमपीत्यादि, यथोदन्वतां तोयमुत्पातेऽङ्गारराशिवत् प्रज्वलदुपलक्ष्यते तथाऽस्याने करूपता मिथ्यैव प्रकृतित्वमिति, प्रकर्षेण कृतिः प्रकृतिः, घटपटादिपरो भेदः, तद्भावमनापन्नानेव विकारां5 स्तांस्तानेव घटपटादीन् आत्मभावादप्रच्युतान् नर्त्तकहस्तक्षेपादिकल्पानाकरोति सः, स्वतः स्वात्मानं भावाकाररूपेण सृजत्युपसंहरति च को दृष्टान्तः ? ऋतुधामेव, ऋतूनां धामा- इन्द्र इव, निर्मलमाकाशं ear वक्तारो भवन्ति महावर्षस्य गर्भ इति कुतो निर्मले नभसि वर्षसम्भवः ? तथापि तन्नैर्मस्याविनाशनेनैव शक्रः शक्रकार्मुकशतह्रदामहाघनस्तनितवर्षितकरकाधारावर्षादीन् सृजत्युपसंहरति चेत्युच्यते, क्षणेनैव पुनस्तादृग्वैमल्यदर्शनान्नभसः । यथेयमृतुधाम्नः सृष्टिः शुद्धगगनापृथग्भूतजलप्रकृति10 स्वाभिमतमेघादिरूपा तथा सर्वघटादिगवादिरूपा सृष्टिर्भावादेवोपसंहारश्चेति भावविधिविधिनयः समाप्तः । एवं तावद्वस्त्वर्थतो विधिविधिनयविकल्पाः पुरुषनियतिकालस्वभावभावा व्याख्याताः अनया दिशा शब्दब्रह्म विधिविधिनयग्रहाद्येककारणवादा उन्नयनीयाः ।
sarai तेषु शब्दार्थो वक्तव्यः, स च सामान्येनोच्यते सर्वेषां तुझ्यत्वात् स च द्विविधः पदार्थो वाक्यार्थश्च तत्र पदार्थस्तावत्---
एषु विधिविधिषु विकल्पः शब्दार्थः, उक्तेषु पुरुषादिष्ववस्थाभ्युपचरितप्रक्रियाभेदकल्पितविकल्पसत्त्वात्तद्वस्तुनिर्विकल्पत्वात्, विद्या तु तत्त्वज्ञानं साऽऽगमविकल्परूपा न भवितुमर्हति वाग्गोचरातिक्रान्तत्वात्तत्त्वज्ञान विषयानन्तात्मकैकपरमार्थस्य ।
( एष्विति ) एषु विधिविधिषु विकल्पः शब्दार्थः, उक्तेषु पुरुषादिष्ववस्थाभ्युपचरितप्रक्रियाभेदकल्पितविकल्पसत्त्वात् तद्वस्तुनिर्विकल्पत्वात् । वस्तुत्वादिना ज्ञानतः सर्वस्यैकत्वाद्यस्य कस्य - 20 चिज्ज्ञाने सर्वस्य ज्ञातत्वात् । एतेन वक्तृत्वाद्यसमन्वयो व्याख्यातो दृष्टान्ताभावात्, सर्वस्य सर्व
धूमो लक्षे ज्वलनं कोटो' इति तदेतत् पूर्व व्यक्तमेव । तस्य - जलस्यानेकरूपता ऊष्मधूमज्वलनादिरूपता । तथा मेदरूपं सदपि घटपटादिरूपेण भेदमनापन्नमेव तान् तान् सृजति उपसंहरति चेति भावः, दृष्टान्तमाह-ऋतुधामेवेति, ऋतुधामाशक्रः, शक्रकार्मुकः, -इंद्रधनुः, शतहहा- तडित, महाघनः - जीमूतः स्तनितं - गर्जितम् वर्षितं - वृष्टिः, करका - हिमो. पलवृष्टिः, धारावर्षः- अविच्छिन्ना वृष्टिः । दृष्टान्तदान्तिको संघटयति-यथेदमिति, विधिविधिनयनिरूपणमुपसंह25 रति- इति विधीति । अथ प्रोकेषु पुरुषादिवादेषु कः शब्दस्य वाच्योऽर्थं इति विचार्यः, स च शब्दार्थः पुरुषादिवादानां सर्वेषां परमार्थत एकस्यैव वस्तुनोऽङ्गीकारात् समतया सर्वमतसाधारण्येन विचार्यते न तु पृथक्तयेत्याह- इदानीमिति । निर्विकल्पवस्तुन एव पारमार्थिकतया तस्य च निर्धर्मकतया शक्यभावेन शब्दाविषयत्वादविद्याविरचितः काल्पनिक भेदकल्पितो विकल्प एव शब्दस्यार्थ इत्याशयेनाह - एष्विति । ननु निर्विकल्पवस्तुन एव पारमार्थिकत्वे विकल्पस्याभावेन तस्य कथं शब्दार्थतेत्याशङ्कायामाह - उक्तेषु पुरुषादिष्विति । जाप्रदाद्यवस्थाभिः अविद्यामूलाभिर्भेदकल्पनया पारमार्थिकविकल्पाभ्युपगमान्न 30 दोष इति भावः, मेदबुद्धेर्व्यावहारिक सत्यत्वाङ्गीकारादिति यावत् । मतेऽत्र सर्वज्ञसौलभ्यं दर्शयति-वस्तुत्वादिनेति, तथा च वस्तुस्वादिनैकस्य कस्यचिज्ज्ञानात्सर्वस्य ज्ञातत्वात्सर्वे सर्वज्ञा न तु कश्चिदसर्वज्ञ इति भावः । असर्वज्ञाभावादेव च वतुत्वात् कस्मिन्नप्य सर्वज्ञता साधनं न सम्भवति व्याप्तिप्राह कष्टान्ताभावादित्याह - एतेनेति । विकल्पस्थापार