Dvadasharnaychakram Part 1

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 345

अमेदपक्षएव दर्शनम्] न्यायागमानुसारिणीव्याख्यासमेतम्
अथ समस्त एव कस्माद्भावो न गृह्यत इति, अत्र तु समस्तग्रहणं वक्ष्यामः सकारणम् , त्ववाहविनिवृत्त्यर्थत्वात्तावत्त्वां किञ्चित् पृच्छामो नानाहतमुखो मूकस्तिष्ठत्विति, अथ भेदपक्षे पश्यता त्वया घटं किं समस्त एव घटो न गृह्यते ? इति, परान्तरादिभागाः किं न प्रत्यक्षाः ? आराद्भागा एव किं प्रत्यक्षाः ? इति, अत्र विशेषकारणं कथयेति । किश्चान्यत्-समानदोषत्वादचोद्यमेतत् । उभयोः समानो दोषो नासावेकश्वोद्यः, भावस्य सर्वगतस्याप्रत्यक्षत्वदोषो मम नास्तीति स्वपक्षे भेदस्य प्रत्यक्षत्वादिति विशेषं तव पश्यत एव युज्येत वक्तुमित्थं भवति तथा न भवतीति, एतदपि सम्भावनयोच्यते, न तु सर्वत्रैवादर्शनभाक् पक्षो यस्य तव तस्य, न तु युज्यत एवेत्यर्थः, सर्वत्रैव न घटे न रूपादौ वा न क्वचित् प्रत्यक्षता युज्यत इत्यर्थः, अथवा स्वपरपक्षयोः सर्वत्रैव, एतदुक्तं भवति-एवं हि स्वपक्षरागाविष्टो भवान् परमत्सरेण स्वदोषं नैव पश्यति, स्वचरणलग्नपाशादर्शी प्रयोजनावस्थितामिषदर्शीव शकुनिः, त्वत्पक्षेऽत्यन्तदर्शनासम्भवादेव घटादेः प्रत्यक्षत्वाभावः। 10
इदानीमभेदपक्ष एव दर्शनं सम्भवति नान्यत्रेति वक्ष्याम इति यदुक्तं तदर्शयिष्यन्नाह
तत्तु दर्शनमत्रैव निर्वर्त्तते न भेदपक्षे, इह यदेतत् सर्व तद्भाव एव, तस्य य एकदेशः तस्य ग्रहणे तस्यैव ग्रहणं ततोऽभिन्नत्वात्, तद्भावत्वात् देशस्वात्मवत्, तस्य ह्येकोऽपि प्रथनं प्रतिदेशःसवोविभक्तभवनवृत्त्यात्मकत्वात् सार्वरूपमनतिक्रान्तः ततोऽभेदपक्ष एव दर्शनम् । नन्वेकदेशश्च स एव चेति विप्रतिषिद्धमिति चेन्न ज्ञायमानत्वापेक्षयोक्तत्वात् त्वन्मत्या 18 सावयवदर्शनं नान्यस्येति ।
तत्तु दर्शन मिति, तत्पुनदर्शनं, तुर्विशेषे, विशेषेणात्रैव-अभेदपक्षे एव निर्वर्त्तते नान्यवेति-न भेदपक्षे यावन्निरुपाख्यत्वशो भेदादित्युक्तम् । दर्शनं तर्हि कथमिति तत्समर्थयति-इह-अभेदे भावे यदेतत्सर्वं तद्भाव एवाभिन्नत्वात्, तस्य-अभिन्नस्य भावस्य एकदेशो घटः, तस्य ग्रहणे-घटस्य प्रहणे तस्यैव ग्रहणं-भावस्यैव ग्रहणं समस्तस्य । किं कारणं ? ततोऽभिन्नत्वात्-ततो भावाद्भूटस्याभि-20 नत्वात् , घटाद्वा भावस्थाभिन्नत्वात् , तद्व्याचष्टे-तद्भावत्वातू-तस्यापि भावत्वात्तद्भावत्वात् , पर्यामूक इव तिष्ठेरित्याह-स्वाहेति । पृच्छां प्रकाशयति-अथेति । यत्रोभयोः समो दोषः परिहारोऽपि तादृशः । नैकः पर्यनुयोकव्यस्तागर्थविचारणे ॥ इति न्यायं दर्शयति-किश्चान्यदिति। भेदपक्षेऽमेदपक्षे च समस्तग्रहणविषये चोद्यदोषो तुल्याविति मन्मते भेदस्य सर्वतः प्रत्यक्षं भवति, न त्वमेदपक्षे भावस्य सर्वत इति न पर्यनुयोतन्य इति भावः। तथा भवता तु वक्तुं शक्यते भेदपक्षेऽनभिलाप्यपरमार्थस्य वस्तुनोऽतीन्द्रियत्वेन सर्वस्यैवादर्शनविषयत्वेन रूप-25 घटादेः सम्भावनयैव प्रत्यक्षस्य वक्तव्यतया नामेदपक्षं दूषयितुं समर्थों भवानिति निरूपयति-एतदपि सम योच्यत इति। सर्वत्रेत्यस्य व्याख्यान्तरमाह-अथ वेति । तात्पर्यमाख्याति-एतदुक्तमिति । अथाभेदपक्ष एव दर्शनं सम्भवतीत्यभिधातुमुपक्रमते-इदानी मिति । भेदपक्षे प्रत्यक्षासम्भवे हेतुं पूर्वमुदितमेव दर्शयति-यावदिति । अभेदपक्षे च सर्वस्यैव भावत्वाद्धटादेश्चैकदेशत्वाद्धटादेश्च प्रत्यक्षतो ग्रहणे तदभिन्नोऽपि भावस्समस्ततया गृहीत एवे. साह-इहामेदे भाव इति। हेतुमाह-ततोऽभिन्नत्वादिति, भावाद्गृह्यमाणस्य घटादेरभिन्नत्वादित्यर्थः, गृह्यमाणस्य 30 भावादभेदेऽपि भावस्य किमायातमित्यत्राह-घटाद्धति, तथा च घटाद्भावस्याभिन्नत्वात् सोऽपि गृहीत एवेति भावः। तमेव भावमाख्याति-तद्भावत्वादिति, घटस्थापि भावत्वादित्यर्थः । ततोऽभिन्नत्वतद्भावत्वयोर्न व्याख्यानव्याख्येयभावोऽपि तूभयोः पर्यायविशेषत्वाद्धत्वन्तरमेवेत्याह-पर्यायान्तरेणेति, घटस्य भावादभिन्नत्वादेव घटोऽपि भाव एव.स चासौ भावश्च तद्भावस्तस्मादिति विग्रहः, तद्भावत्वादेव समस्तो भावोऽपि गृह्यत एवेत्यर्थः । तत्र व्याप्तिमादर्शयति
_Jain Education International 2010_04