Dvadasharnaychakram Part 1

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 286

द्वादशारनयचक्रम्
| विधिविध्यर
न च मूर्त्तामूर्त्तेत्यादि यावद्यत्नप्रतिपाद्यमस्तीति, तत्रोपपत्तिः उभयथा तथातथाप्रविभक्तेत्यादि यावन्नियते, तेन तेन प्रकारेण - तथातथा मूर्त्तत्वेनामूर्त्तत्वेन चेतनत्वेनाचेतनत्वेन सौक्ष्म्येण स्थौल्येन च ऐश्वर्येण दारिद्र्येण चेत्यादिना प्रविभक्तानामर्थानां सर्वं वस्तु ज्ञेयं सदर्थ इत्यादिना चाप्रविभक्तानां सर्वेषामर्थानां यथातथाभावो याथातथ्यं तेन याथातथ्येन तस्य तस्यार्थस्य सर्वस्य नियतस्य 5 नियमेन तिष्ठतः प्रयोजकत्वं हेतुकर्तृकं स्थापनं तचैकरूपमेव सर्वत्र तस्या नियतेः तस्माद्धेतोस्तथातथाप्रविभक्ताप्रविभक्तसर्वार्थयाथातथ्यस्थापनैकरूपत्वात् नियतेर्तेदानीं नियमनमात्रै कव्यापाराया नियतेहैतुत्वप्रतिपादनाय यत्नः कश्चिदास्थेयः ।
प्रयत्नसाध्येष्वर्थेषु कृतकेष्वपि च तद्विषयक्रियाफलस्य तथानियतेर्व्यापिता नियतिका -
२३६
10
रणत्वस्य ।
( प्रयत्नेति ) स्यान्मतं नियतिनिबद्धत्वात् सर्वभावानां क्रियाक्रियाफलयोर नियम इति, तन्न भवति, तद्विषयस्य - घटादिविषयस्य मृत्पिण्डदण्डचक्रादिसाधनस्य प्रयत्नसाध्यस्य घटात्मनिर्वृत्तिरूपस्य क्रियाफलस्य तेन प्रकारेण नियतेः नियतिरेवात्र कारणमिति ।
इदानीं तस्याः नियतेः स्वरूपं चिन्त्यते -
किन्तावत्तेषामेव भावानां प्रतिस्वं भिन्ना नियतिरुताभेदा सा ? परमार्थतोऽभेदाऽसौ 10 कारणं जगतः, भेदबुद्ध्युत्पत्तावपि परमार्थतोऽभेदात्, बालादिभेदपुरुषत्ववत् ।
( किमिति ) किं तावत्तेषामेव भावानां स्वं स्वं रूपं प्रति प्रतिभावं भिन्ना नियतिरुच्यते ? उताभेदा सेत्यत्र परमार्थतोऽभेदाऽसौ कारणं जगतः, नास्याः भेद इत्यभेदा । कस्मात् ? भेदबुद्ध्युत्पतावपि परमार्थतोऽभेदात् । अथवा कोऽसौ भेदो नाम नियतेरपि क्रियाक्रियासाध्यार्थस्वरूपत्वाद्भावानां नियमस्येति । चेतनाचेतनत्वादिबुद्ध्युत्पत्तौ सत्यां परमार्थतो नियतिरित्येवाभिन्नत्वादभेदा, 20 भेदबुद्धिस्तु तद्विकल्पमात्रभावापेक्षा । किमिव ? बालादिभेदपुरुषत्ववत्, यथा बाल्यकौमारयौवनम - ध्यमावस्थाभेदबुद्ध्युत्पत्तावपि पुरुषत्वमभिन्नमेवं नियतिरपि क्रियाविषयफलभेदबुद्ध्या दिभेदेष्वभिन्नेति ।
न महता प्रयत्नेन प्रतिपाद्यं भवतीति भावः । तत्रोपपत्तिमाह-तत्रोपपत्तिरिति । उभयथेति मूर्त्तत्वामूर्त्तत्वादि तेन तेन प्रकारेणेत्यर्थः । सर्वमिति, सर्वं वस्तु ज्ञेयं सत् अर्थ इत्येवमप्रविभक्तानां पदार्थानामित्यर्थः । तथा तथेति प्रविभक्तानामप्रविभक्तानाश्च सर्वेषां वस्तूनां स्वस्वरूपेण स्थितानां तेन तेन प्रकारेण व्यवस्थापने समर्था एकरूपापि नियतिरिति भावः । 25 सर्वेषामेकनियतिनिबद्धत्वे क्रियाक्रियाफलादिव्यवस्था कथं भवेत्, क्रियापि क्रियाफलं क्रियाफलञ्च क्रिया कुतो न भवेत्, नियतेरविशिष्टत्वादित्याशङ्कते - स्यान्मतमिति । मृत्पिण्डचक्रादय एव क्रियाविषयाः घटादय एव क्रियाफलमिति तेनैव प्रकारेण नियतेः सत्त्वान्नाव्यवस्था तस्यास्तेन तेनैव प्रकारेण व्याप्तत्वादित्युत्तरयति - तद्विषयस्येति । इदानीमिति, नियतिरेवैका कर्त्रीत्यत्रैकपदं केवलार्थं, अपरानपेक्षा नियतिरेव कर्त्रीति भावः, तस्मादत्र तत्खरूपं विविच्यते सा एका प्रतिवस्तु अनेक वेति बोध्यम् । नियतिः परमार्थतोऽभिन्ना भेदबुद्ध्युत्पत्तावपि परमार्थतोऽभेदात्, बालादिभेदपुरुषत्ववत्, 30 बालाद्यवस्थाभेदेऽपि पुरुषत्वस्यैकत्वात्स पुरुषो यथा वस्तुतोऽभिन्नः, तथैव क्रियेयं तद्विषयोऽयं, तत्फलमिदमिति भेदबुद्ध्युत्पतावपि नियतेर्भेदाभावादित्याह - भेदबुद्ध्युत्पत्तावपीति । क्रियाक्रियासाध्यवस्तुस्वरूपाया नियतेः कोऽसौ भेदः, चेतना - चेतनत्वादिभेदबुद्धौ सत्यामनुवृत्तिस्वरूपाया नियतेरभेदात्, भेदबुद्धिरपि विकल्प बुद्धिविषयभेदाश्रितत्वादेवेत्याह-अथ वेति ।