Dvadasharnaychakram Part 1

Author(s): Mallavadi Kshamashraman, Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah

Page 316

२६६ द्वादशारनयचक्रम्
[विधिविण्यरे षमायां सुषमदुःषमासमत्वाद्भूयिष्ठसुखत्वाद्धर्माचारभूयिष्ठत्वाच्च मनुष्यलोकवद्भावभेदाः । दुषमायामाहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञाप्राचुर्यादधर्मकर्मोन्मार्गप्रस्थानभूयिष्ठत्वाच्च तिर्यग्लोकवत् । दुःषमदुःषमायां नरकलोकवहुःखैकरसत्वात् । तथा कृतत्रेताद्वापरकलियुगसंज्ञाविभागेषु व्याख्याविकल्पमात्रभेदेषु युगेषु । किश्चान्यत्-एकसमायामपि भावभेदास्तत्प्रभुविभुत्वाभ्यामेव संवत्सरवर्तनात् सुभिक्ष। दुर्भिक्षादिभावभेदाः, एवमुत्तानार्था भावभेदा नेया यावदेकमुहूर्तेऽपि लग्नवर्त्तनात् , नालिकायवादिभेदेन च भावभेदा नेया यावत् परमनिरुद्धसमयवर्त्तनेति । एकस्मिन्नन्यथा, एकस्मिन्नपि काले उत्पातादिवर्तनाद्भावभेदव्यभिचार इति चेन्न, कालदोषभावात् , उत्पातोपघातस्यापि कालकृतत्वात् , कस्यचिद्भावस्य व्यक्त्युपघातात् कालेऽपि शुनो मैथुनाभाववत् , तस्य व्याधिकालमरणकालादीनां
तथाभावात् । 10 तस्मादेव मुहूर्तजातानामपि पुरुषाणां तन्मात्रभेदप्रभेदस्वामिभृत्यादिभावभेदा अनुमा
तव्या धूमादग्निवत् , तस्यैव च व्यापित्वात् , तथा युगपदेव पश्यतां विश्वदृश्वनामर्हतां प्रवचने कालज्ञानमवितथं दृश्यते, अद्यतनेऽपि केषुचित् पुरुषेषु । अतिसौक्ष्म्याचास्य तज्ज्ञानाभिमुखानां कचिद्वचनविसंवदनमपि दुरुपलक्ष्यत्वात् , छद्मस्थानां ज्ञेयानन्त्यादज्ञानबहुत्वाज्ज्ञानपरिमितत्वाच्च। 15 (तस्मादेवेति) तस्मादेव-आवलिकादिस्वरूपवर्त्तनाभेदादेव मुहूर्तजातानामपि पुरुषाणां तन्मात्रभेदप्रभेदस्वामिभृत्यादि, कश्चित्स्वामी कश्चिद्भत्यो भवतीति जन्मकालभेदाभावभेदा अनुमातव्याः धूमादग्निवत् , आदिग्रहणात् सुरूपकुरूपसुभगदुर्भगप्राज्ञाप्राज्ञादिभावभेदाः, तस्यैव च व्यापित्वात् , चशब्दात् प्रभविष्णुत्वाच्च, एवं हि कालकारणस्य प्रभुता व्यापिता च, यत एतद्वर्त्तना आवर्तपरिवर्तभेदेष्वभेदा । तथा तथा युगपदेव पश्यतां विश्वदृश्वनामर्हतां प्रवचने कालज्ञानमवितथं प्रमाणीभूतं तद्विषयं
20 सुषमायामवसर्पिण्यामादौ सुखभूयिष्ठता ततोऽन्ते सुखदुःखसमता भावभेदाश्च मनुष्यलोकवत् , तिर्यग्लोकवदुःषमायामधर्मकुमार्गगमनभूयिष्ठता आहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञाधिक्यात् , दुःषमदुःषमायान्तु प्रचुरदुःखरूपता नरकलोकवद्भावभेदा इति । न. तावदेकस्यां समायामेकप्रकार एव भावभेदः, अपि तु संवत्सरभेदात् सुभिक्षदुर्भिक्षादिभावभेदा भवन्तीत्याह-किश्चान्यदिति। नन्वेकस्मिन्नपि कालेऽन्यकालीयभावभेदानामपि दर्शनाट्यभिचार इत्याशङ्कते-एकस्मिन्निति, एकस्मिन् काल इत्यर्थः
अन्यथा-अन्यभावभेददर्शनादित्यर्थः, अमुमेवार्थ स्फुटीकरोति-एकस्मिन्नपीति । समाधत्ते-कालदोषेति, कालस्यैव 25 दोषेण तथाभावादित्यर्थः, कालेन विना कस्याप्यवर्तनात् उत्पातादिदोषाणामपि तेनैव भावात् , एकं प्रति तत्कालस्यानुकूलत्वेऽप्यपरस्य दोषरूपत्वसम्भवात् , इतरेषां तत्कालस्य मैथुनयोग्यत्वेऽपि शुनां तदनुगुणाभावादिवेति भावः । अत एवैकमुहूर्तस. म्भूतानामपि लमादिभेदसम्भवेन खामिभृत्यादिवलक्षण्यसम्भव इत्याह-तस्मादेवेति, एकस्मिन् स्थूलकालेऽपि सूक्ष्मकालमेदादेवेत्यर्थः । तन्मात्रेति, मुहूर्त्तादिकाले लमनालिकादिभेदप्रभेदैः स्वामिभृत्यादिभावभेदोऽनुमीयत इति भावः। तस्यै
वेति-कालस्यैव प्रभुत्वाद्विभुत्वाच्चेत्यर्थः। एवंविधकालविज्ञानं भगवतोऽहत एव, तदीयप्रवचन एव च कालज्ञानं यथार्थ 30 दृश्यते, अद्यतनेष्वपि केषुचित् पुरुषेषु प्रवचनमहिनैव कालयथार्थज्ञानं दृश्यत इत्याह-तथेति । कालस्य व्यापित्वमेवाह
यत इति, जलोद्धरणसमरिघट्टयंत्रावर्तनसदृक्षाः परावर्त्तमानकालस्य पुनः पुनर्वसन्तादिभावेनावृत्तयः ताभिरयं विभुस्तथा कालमुखप्रेक्षित्वाद्भावानामसो प्रभुरुन्मजननिमज्जनादिक्रीडाः सम्पादयन् वर्तमानादिरूपवैचित्र्येण स्वसामर्थ्याध्यासित. मात्मभेदमुपदर्शयतीति भावः। नन्वर्हतां प्रवचने कालज्ञानमवितथमित्युकं तन युक्तं तदुक्ते कचित्कालज्ञाने तथा काले तथा