Agam 14 Upang 03 Jivabhigam Sutra Part 01 Sthanakvasi

Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 95

प्रमैयद्योतिका टीका
प्र. १ इन्द्रियद्वारनिरूपणम् ७५ एणं भंते । किं संठाणसंठिए पन्नत्ते गोयमा मसरचंदसंठाणसंठिए पन्नत्ते घाणिदिए णं भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते । गोयमा । अइमुत्तसंठाणसंठिए पन्नत्ते जिभिदिए ण भंते किं संठाणसंठिए पन्नत्ते, गोयमा खुरप्पसंठाणसंठिए पन्नत्ते फासिदिए णं भंते कि संठाणसंठिए पन्नत्ते गोयमा नाणासंठाणसंठिए पन्नत्ते' इति ॥ अत्र स्पर्शनेन्द्रियस्य बाह्याभ्यन्तरभेदो नास्ति । उपकरणं नाम वनस्थानीयायाः बाह्यनिर्वृत्ते या खड्गधारा स्थानीया स्वच्छतरपुद्गलसमुदायरूपा आभ्यन्तरनिर्वृत्तिस्तस्याः शक्तिविशेषः । इदं चोपकरणरूपं द्रव्येन्द्रियमान्तरनिर्वृत्तेः कथंचिद् भिन्नं शक्तिशक्तिमतोः कथञ्चिद् भेदात् कथश्चिद् भेदस्तु इत्थम्विद्यमानामपि तस्यामान्तरनिवृत्तौ द्रव्यादिनोपकरणस्योपघातदर्शनात् , तथाहि-विद्यमानायामपि कदम्बपुष्पाद्याकाररूपायामान्तरनिर्वृत्तो कठोरतरघनगर्जनादिना शक्तिविनाशे शब्दपरिच्छेदादर्शनादिति । भावेन्द्रियमपि द्विधा-लब्धिः उपयोगश्च, तत्र लब्धिः श्रोत्रेन्द्रियादिविषयकः
समान श्रोत्रेन्द्रियका संस्थान कहा गया है। "चक्खिदिएणं भंते ! इत्यादि । चक्षुरिन्द्रिय से लेकर स्पर्श-न्द्रिय तकके सूत्रों का अर्थ स्पष्ट है। खड्गस्थानीय बाह्य निर्वृति की जो खगधारास्थानीय स्वच्छ तर पुद्गलरूप आभ्यन्तर निवृत्ति है । उसका जो शक्तिविशेष है। वह उपकरण द्रव्येन्द्रिय है । यह उपकरणरूप द्रव्येन्द्रिय आन्तर निर्वृत्ति से कथश्चित् भिन्न होती है। क्योंकि शक्ति और शक्ति मान में कथञ्चित् भिन्नता होती ही है। उसमें कथञ्चित् भेद इस प्रकार से है-कदम्ब पुष्पादि के आकार रूप आन्तर निर्वृत्ति के होते हुए भी अत्यन्त कठोर घनगर्जनादि से श्रवण शक्ति का नाश हो जाने पर शब्दज्ञान का अभाव देखा जाता है । भावेन्द्रिय भी लब्धि और उपयोग के भेद से दो प्रकार की होती है । उनमें लब्धिभावेन्द्रिय श्रोत्रेन्द्रियादिविषयक और तदावरण क्षयोपशमरूप होती है। और अपने अपने विषय में लब्धिके अनुसार आत्मा શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કે કહો છે ?
महावीर प्रभुनी हत्त२-"गोयमा ! कलवुया संठाणसंठिए पण्णत्ते" 3 गीतम! શ્રોત્રેન્દ્રિયને આકાર કદંબ પુષ્પ સમાન કહ્યો છે. ___प्रश्न-'चक्खिदिपणं भंते !' त्याहि यक्षुधन्द्रियथा व परीन्द्रय सुधानां सूत्रीने! અર્થ સ્પષ્ટ છે - ખગસ્થાનીય ખાદ્યનિવૃત્તિની જે ખગધારાસ્થાનીય સ્વચ્છતર પુદ્ગલ રૂપ આભ્યન્તર નિર્વત્તિ છે તેની જે શક્તિવિશેષ છે, તેનું નામ ઉપકરણ દ્રવ્યેન્દ્રિય છે. આ ઉપકરણ રૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય આરનિવૃત્તિ કરતાં સહેજ ભિન્ન હોય છે, કારણ કે શક્તિ અને શક્તિમાનમાં સહેજ ભિન્નતા હોય છે. તેમાં સહેજ ભેદ આ પ્રમાણે છે-કદંખપુષ્પના આકારવાળી બાહાનિવૃત્તિને સાવ હોવા છતાં પણ અત્યંત કઠોર મેઘગર્જના આદિ, વડે શ્રવણશક્તિને નાશ થઈ જવાને લીધે શબ્દજ્ઞાનને અભાવ થઈ જતે હેય છે ભાવેન્દ્રિય પણ લબ્ધિ અને ઉપગના ભેદથી બે પ્રકારની હોય છે તેમાંની લબ્ધિભાવેન્દ્રિય શ્રોટોન્દ્રિય આદિ વિષયક અને તદાવરણ ક્ષાપશમ રૂપ હોય છે. પિતા પોતાના વિષયમાં લબ્ધિ પ્રમાણે