________________
કુટુંબનિર્વાણ ,
૧૪૭ પિતાના ઐહિક સ્વાર્થને માટે જ પુરુષાર્થ વેડફી નાખે છે. આથી તેને પુરુષાર્થ સત મટી અસત્ બને છે. પુરુષાર્થને ઉપયોગ આત્મવિકાસ અર્થે કરવાનો અધિકાર ઇતર પ્રાણી કરતાં મનુષ્યજાતિ માટે વધુ પ્રમાણમાં સોંપાયો છે. પરંતુ તે જ પુરુષાર્થ જ્યારે આત્મવિકાસને બદલે આત્મપતનના કાર્યમાં યોજાય, ત્યારે તે અસત પુરુષાર્થ એટલે કે પાપ કહેવાય છે. જે ખેડૂત બીજ વાવવાના ઉદ્દેશને ઘાસ કે ફાતરાં પૂરતો અધર્મ માની લે ત્યારે તે મૂર્ખ ઠરે છે, તેવી જ મૂર્ખતા આ પ્રકારનો માનવી સતત કર્યા કરે છે.
વળા કેવળ (એકાંત રીતે) પ્રારબ્ધને જ માનનારે હાલતાં અને ચાલતાં જે થવાનું હશે તે થશે, હું શું કરી શકવાનો હતો, એમ પ્રત્યેક નાનામોટા કાર્યમાં નિરુત્સાહી વૃત્તિ દાખવી આળસુ બનતો જાય છે. પરિણામે એ બન્નેનું એક યા બીજી રીતે પતન છે, પણ વિકાસ નથી. હા, એવું બને છે ખરું કે કેટલાક કાર્યોમાં તે બન્ને પૈકી કોઈ એકની વિશેષતા હોય ખરી. પરંતુ પ્રારબ્ધનું પાસું ગુપ્ત હોવાથી માનવી તેને જોઈ શકતો નથી. ઘણી વખત જેને એ અનિષ્ટ માનતો હોય, તે જ વસ્તુ તેની ઈષ્ટસાધક પણ નીવડી હોય, એવું આપણે ઘણી વખત અનુભવી શકીએ છીએ. આથી માનવજીવનને માટે અધિક હિતાવહ તે એક જ વસ્તુ છે કે તેણે સતત સતપુરુષાર્થ કર્યા કરે. સપુરુષાર્થ કર્યો?
ભિન્નભિન્ન ધર્મના સંસ્થાપકે પુરુષાર્થની સત્યતા ઓળખવા ખાતર જ ધર્મતત્ત્વ ભિન્નભિન્ન રીતે સમજાવ્યું છે.
ઇતર કોઈ પણ પ્રાણીને ન દુભવવાની નીતિ રાખી પિતાની જાતને નિર્વાહ કરી બને તેટલું વિશ્વને ઉપયોગી થઈ પડવું તે સત કે શુદ્ધ પુરુષાર્થનું સ્પષ્ટ ચિત છે. તેની પાલનક્રિયા કરવામાં ઉપસ્થિત થતાં સંકોને સહી લેવાં અને લક્ષ્મપરાયણ રહેવું, તે તત્ત્વને ધર્મ
