________________
૧૮૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ વધતી જાય છે. પડોશી રાષ્ટ્રની મેલી મુરાદને, પગભર થયાં પહેલાં નૈતિકબળ તરફ જ મુખ્ય ઝોક આપી શિકસ્ત આપવી, મહાન શસ્ત્રાસ્ત્રધારી અને મુત્સદ્દીગીરીમાં જામેલા યુરોપીય દેશોની ચૂડમાંથી બચીને ટકી રહેવું, તેમજ સાથે સાથે આર્થિક સદ્ધરતા પણ સાધવી, આ કામ ભારે મુશ્કેલ છે, છતાં હિંદમાં તે થઈ રહ્યું છે. લેકસભામાં જે બંધારણ ઘડાઈ રહ્યું છે તે હિંદને લોકશાહીની દિશામાં ખેંચી જાય છે. લોકશાહીનાં ભયસ્થળે
(૧) લેકશાહીમાં માથાથી મતગણતરી કરવાની રહે છે અને બહુમતી જે દિશા પર જાય ત્યાં રાષ્ટ્રને ખેંચાવું પડે છે. સમજદાર ભેજાએ હમેશાં ઓછાં રહેવાનાં અને એમાં પણ ઊંડી અને વ્યાપક સમજવાળાં માથાં બહુ જ ઓછાં હોવાનાં. આવા ઓછા માણસોને જો પ્રચારનું સાધન પૂરતું ન મળે, અથવા એ માણસોનો આમપ્રજા સાથે વિશાળ સંપર્ક ન હોય, તે ખેટી દિશા હોવા છતાં તે તરફ બહુ માથાં ખેંચાઈ જવાનાં. આમ થાય તે લેકશાહી શબ્દ ભલે વપરાયઃ પણ સરવાળે તે ટેળાશાહીને જ વિજય થવાને. ટેળાશાહી એ લેકશાહીનું મોટામાં મોટું ભયસ્થળ છે. . (૨) જ્ઞાતિ, ધર્મ અને રંગની દીવાલને લીધે પણ જનસમૂહ ખેંચાવાને. આજે યુપીય રાષ્ટ્રોની દશા આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. નિવારણ
આ ભયસ્થળેનું નિવારણ લેકજાગૃતિથી થઈ શકે. પ્રજાનો મોટે સમૂહ મતપ્રદાનનું મહત્ત્વ સમજે, અને સ્વરાજ્ય એટલે પિતાની રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની પૂર્ણ જવાબદારી આવી સમજણ લેકશાહી શાસનમાં સૌથી પ્રથમ જરૂરી છે. આ સમજણ પુસ્તકમાત્રથી ન આવે, પણ પ્રયાગમય તાલીમથી આવે, એટલા સારુ વિકૅકિત કામધંધાઓ અને એમને સાંકળનારાં સહકારી સંસ્કારમંડળ ખૂબ જરૂરી છે. ગાંધીજીએ
