________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
૧૮૯ ચીધેલી આશ્રમપ્રણાલી અને રચનાત્મક કાર્ય લેકશાહીના ઘડતરમાં સુંદર ફાળો આપી શકશે.
- સત્યાગ્રહી અને સવિનય ભંગ કરનારાં વીર સેવસેવિકાઓનાં દળ સમાજ માટે પણ જરૂરી છે. '
સરકાર ઉપર તો માત્ર શેડો લશ્કરી આધાર અને વિદેશ સંબંધસિવાય કેળવણી, ઉત્પાદન–વિનિમય, સ્વાશ્રયી સંરક્ષણ વગેરે બધાં જ કામે સમાજે જાતે જ ઉપાડી લેવાં પડશે.
આવા પ્રજાઘડતરમાંથી જે સ્વયંકુરિત વાદ ઉત્પન્ન થશે તે ગમે તે છાપને હોય તોયે ઉત્તમ હશે. હું આવા વાદને સર્વાનુમતિવાદવાળું લેતંત્ર કહીશ.
આ બધું થાય ત્યાં લગી આજના અમલદારી તંત્રથી જ હિંદને વહીવટ ચલાવવાનું રહેશે. આજનું અમલદારી તંત્ર જૂની રીતરસમેથી ટેવાયેલું છે; જોકે એની બુદ્ધિમાં એ વાત ઊતરી છે કે હવે એ જૂની રીતરસમેને સુધાર્યા વિના નહિ ચાલે. પરંતુ ટેને સુધારતાં પણ સમય લાગવાને. આથી પ્રજાએ એક બાજુ ધીરજ અને બીજી બાજુ લાંચરુશ્વત નહિ આપવી, ખુશામત નહિ કરવી એ જાતની કડકાઈ પણ રાખવી પડશે. અમલદારેનાં કર્તવ્ય
(૧) પોતે પ્રજાને એક સેવક છે તેમ સમજવું.
(૨) પ્રસંગ પડયે પ્રજા અને રાજતંત્ર બન્ને વચ્ચે ઉપસ્થિત થતા ગુંચવણીના પ્રશ્નોને ઉકેલી તેઓને પ્રેમસંબંધ કાયમ રહે તેવી રીતે વર્તવું. . (૩) પિતાની વૃત્તિમાં સંતોષ રાખો. . (૪) પ્રજાવ પાસેથી વેઠ, ખોટા કરવેર કે લાંચથી હમેશાં અસ્પષ્ટ રહેવું.
