________________
૨૫૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પ્રાણુઓ પર દ્વેષબુદ્ધિ ન જ રાખી શકે; માનવની લાગણી દુભવવા જેવી ક્રિયા ન જ કરી શકે; પ્રાણી જાતની હિંસા સ્વાર્થને માટે કે રસાસ્વાદને માટે ન જ કરી શકે. અને જે એ બધું થતું હોય, ધાર્મિક ક્રિયાની અસર વ્યાવહારિક જીવનમાં ન થતી હોય, તો તેણે સમજવું જોઈએ કે તે સાચી ધર્મક્રિયા નથી પરંતુ રૂઢિધર્મ છે.
જેમ વ્યક્તિગત રૂઢિઓ, સામાજિક રૂઢિઓ, કુળરૂઢિઓ, રાષ્ટ્રરૂઢિઓ હોય છે તેમ ધર્મની પણ આવી રૂઢિઓ હોય છે. જ્યારે ધર્મ જેવું મહાન તત્ત્વ રૂઢિના સ્વરૂપમાં ફરી જાય છે, ત્યારે તે ધર્મનું સ્વરૂપ પણ વિકૃત થતું જાય છે, અને ઉદ્દેશરહિત આચરેલો ધર્મ સત્યને બદલે અસત્ય અને ઉદારતાને બદલે મત અને વાદની સંકુચિતતામાં પુરાઈ જાય છે.
આજે હિંદમાં ધર્મને નામે જે અનેક ટુકડાઓ થઈ ગયા છે, તે બધાને એક ઝંડા નીચે લાવવા કરતાં તે બધાને સમન્વય કરે એ જ આજનું સૌથી અગત્યનું કાર્ય છે. કેઈ પણ મુખ્ય કે પેટા સંપ્રદાયો સકારણ થયા હોય છે. આજે એ કારણ ન સમજવાથી કુસંપ અને ગોટાળો પેદા થયો છે. હવે ધર્મ વિજ્ઞાનને અને બુદ્ધિગમ્ય હૃદયસ્પર્શી તર્કોને અવગણે નહિ ચાલે. બૌદ્ધ, ઇસ્લામ, હિંદુ, ઈસાઈ, જરથોસ્તી, જેન એવા બધા મુખ્ય ધર્મોનાં ભિન્નભિન્ન તમાં ભૂગોળ, લેકમાનસ, કક્ષા, વાતાવરણ એ બધાંને ફાળો
ક્યાં અને કેવો હતો એ સમજીને પ્રજાને ધર્મરૂઢિઓ ત્યાગીને ધર્મ સંશોધન કરી સર્વધર્મને પિતાના ગણવાની દૃષ્ટિ તરફ દેરવી જ રહી છે. એકેએક ધર્મગુરુ આ ભવ્ય કાર્યમાં લાગી જાય.
પિતાના મતની સંખ્યા વધારવાની વટાળવૃત્તિ, મારો જ ધર્મ સાચે એ જાતનો હઠાગ્રહ, વગેરે આ માર્ગનાં દૂષણો છે. તે દૂર કરીને ક્રમપૂર્વક માનવજાતને ઊંચી લાવવામાં આવે તે એમાં વ્યક્તિ, કુટુંબ, સમાજ, દેશ અને વિશ્વનું તથા આત્માનું બરાબર પ્રેમ અને શ્રેય સધાય જ છે.
