Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
સતબાલ
મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર
હઠીભાઈની વાડી
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક: લક્ષ્મીચંદ ઝવેરચંદ સંઘવી
મંત્રીઃ શ્રી મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર,
હઠીભાઈની વાડી, અમદાવાદ,
ચોથી સુધારેલી આવૃત્તિ
પ્રત
२०००
કિ. ૨-૪-૦
મુદ્રક: જયંતી ઘેલાભાઈ દલાલ વસંત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘી કાંટા રોડ, અમદાવાદ,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થાશ્રમની આદર્શતાના ઝંખનારાઓને
‘સમર્પણ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ થી ૩૬
સળિયું ૧. નિશખંડ:
(૧) ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અવલોકન (૨) બ્રહ્મચર્યાશ્રમ (૩) વિષયનિર્દેશ (૪) ગૃહસ્થાશ્રમનું સ્થાન (૫) લગ્નચર્ચા
-
૩૭ થી ૨
૨ ૦૮
૩
૫૫
૨. કતવ્યખંડ:
(૧) પતિ પત્નીનાં કર્તવ્યો (૨) સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો (૪) સાસુસસરાનાં કર્તવ્યો
સાસુસસરા પ્રત્યે વહુનાં કર્તવ્ય (૬) ભાંડુનાં કર્તવ્યો
૧૦૫
૧૧૨
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧ ૧૨૫ ૧૩૨ ૧૪૨ ૧૫૧ ૧૫૯
(૭) દેરાણી જેઠાણી (૮) મિત્ર (૯) વડીલે અને જુવાન (૧૦) કુટુમ્બનિમણુ. (૧૧) પાડોશીધર્મ (૧૨) સામાન્ય કર્તવ્યો (૧૩) રાજતંત્ર અને પ્રજા (૧૪) સમાજ અને સેવાવૃત્તિ વિકાસખંડ: (૧) આર્થિક પ્રવૃત્તિ (૨) સમાજધર્મ (૩) રાષ્ટ્રધર્મ, (૪) આધ્યાત્મિક ધર્મ ' !
૧૮૪
૧૯૬
૨૦૯ થી ૨૭૭
૨૧૧ ૨૨૦ ૨૪૧ ૧૪૮
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના
यस्मात् त्रयोऽप्याश्रमिणो, ज्ञानेनाऽन्नेन चाऽन्वहम् । गृहस्थेनैव धार्यन्ते, तस्माज् ज्येष्ठाश्रमो गृही ॥
જ્ઞ'નાદિ સંસ્કારાદારા અને અન્નાદિ સાધનાદ્વારા ગૃહસ્થાશ્રમ ત્રણે આશ્રમેાની સેવા બજાવી શકે છે. તે દૃષ્ટિબિન્દુથી ગૃહસ્થાશ્રમ પણ મહાન ઉપયેાગી આશ્રમ છે.
સંસ્કૃતિારા માનસિક અને ખારાકદ્વારા શારીરિક નિર્વાહ કરનાર અને વિકાસમામાં એક વિસામા સમાન એ જ ઉત્તમ ગૃહસ્થાશ્રમ આજે કેવી કઢંગી પરિસ્થિતિમાંથી પસાર થાય છે, તે નીચેનાં ચિત્રોથી કઈક સમજારો.
ચિત્રો
આખા હિંદુ આજે મે વિભાગેામાં વિભક્ત છે. તે બે વર્ગોમાં સુધારક અને રૂઢિચુસ્ત એમ ભાવનામાં એ વહેણ વહે છે. આથી પહેલા વર્ગ સુધારક તરીકે અને ખીજો વર્ગ રૂઢિચુસ્ત તરીકે ઓળખાય છે. પહેલામાં બહુ અંશે પાશ્ચાત્ય સ ંસ્કૃતિની છાપ છે. કારણ કે સામાજિક સિદ્ધાંતા, ખાનપાન, રહનસહન, કળાવિકાસ, ઉદ્યોગવન
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
<
એવીએવી અનેક બાબતોમાં પ્રાયઃ ત્યાંનું અનુકરણ દેખાઈ આવે છે. જ્યારે ખીજા વર્ગ'માં જૂનું તે જ સાનું” એ માન્યતા રૂઢ થયેલી દેખાય છે. વાવાવાચં પ્રમાń એ એમનું જીવનસૂત્ર છે. સમય, લોકમાનસ, સંચાગા વગેરેનું નિરીક્ષણ કરી તે કશું પરિવતન કરવા ઇચ્છતા નથી. આ રીતે પહેલામાં અર્વાચીન અંશા અને ખીજામાં પ્રાચીન અંશો બહુ ભાગે નજરે પડે છે.
આ છે વના વિચારદ્ર&નું ક્ષેત્ર હવે માત્ર ધરજ નથી રહ્યું. તેનું ક્ષેત્ર સમાજ, રાષ્ટ્ર અને ધ`સંસ્થા સુધી વિસ્તરી ગયું છે, તેનાં મૂળ પણ ઊંડાંઊંડાં નંખાઈ ગયાં હોય એમ પણુ જણાય છે. આ સમરાંગણે ચડેલા એક પક્ષ સમાજબંધારણ ઉખેડવાના પ્રયત્ન કરે છે; અને મીજો જર્જરિત ખેાખાંને થૂંકના સાંધાથી કાયમ ટકાવવાને
પ્રયત્ન કરે છે.
હવે ગૃહસ્થનાં વ્યાવહારિક જીવન પર દૃષ્ટિપાત કરીએ. બીજું ચિત્ર
આ સામે ઊગતા યુવાન ખેડા છે. તેનું વદન ઉલ્લાસ અને સ્મિતથી ઝળકી રહ્યું છે; ભવ્ય કલ્પનાએ તેના મસ્તિષ્કમાં ઘડાઈ રહી છે; ક્રાન્તિના મેળા, ઉત્સાહને તરવરાટ ને સ્નેહની ઊર્મિની જીવત મૂર્તિ સમા એ દેખાય છે. તે દામ્પત્યજીવનનાં મધુર સ્વપ્નાં સેવે છે; સમાજસુધારના સિદ્ધાન્તા પર તેનું માનસમથન ચાલે છે; રાષ્ટ્રસ્વાતંત્ર્યની ભાવનામાં તે મહાલે છે.
ફરીથી જુઓ—તે જ યુવાન ગૃહસ્થાશ્રમમાં પગરણ માંડે છે. થોડા જ સમય પછી તેના યૌવનની ચમક હરાઈ ગયેલી જણાય છે. નિરાશાની અંધારકેાટડીમાં, પ્રકાશ અને પવન વિના, તેને પ્રાણ ગુંગળાતા દેખાય છે. બેકારી અને કુટુ બકલેશથી તેનું ભેજું શક્તિહીન થતું સ્પષ્ટ દેખાય છે. પત્ની અને પતિ વચ્ચેના જટિલ ઝધડાની ઝાળમાં તેના સુખદ ગૃહસ્થાશ્રમનું સાણલું ભસ્મીભૂત થતું જાય છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજી* ચિત્ર
અહીં સપત્તિ છે, પુત્ર છે, માતાપિતા છે, અને પત્ની પણ છે. આ રીતે ગૃહસ્થાશ્રમનાં આવશ્યક અંગે તેા છે. પરંતુ સંપ નથી, સ્નેહ નથી અને સમજ નથી. કુસંપ, સ્વાર્થી અને મૂર્ખતાની ત્રિપુટીથી ત્રાસી ગયેલા યુવાનને જુએ. તેના માં પર નૂર દેખાય છે? ચાલુ' ચિત્ર જુઓ આ ચેાથુ ચિત્ર. અક્કલના એથમીર પતિને પનારે પડેલી એક કામળ માળા છે. તેના પતિમાં સામર્થ્ય અને સમજણુ અભાવ છે. સાસુ તા કંકાસનુ ધર છે. આ બાળાનેા ખળાપે કવા અસહ્ય છે?
પાંચમુ... ચિત્ર
પિતા અને પુત્ર વચ્ચે, સાસુ અને વહુ વચ્ચે વિચારાના સુમેળ નથી. સૌસૌની દિશાઓ જુદી છે. " ચિત્ર
એક લાખા રૂપિયાને માલિક બની હજારા ચેતનવંતા માનવાનાં દેહ અને બુદ્ધિ બન્ને ખરીદે છે, તે જ માલિક પર કોઇ અધિકારીની સત્તાને કાયડા ફરી વળે છે. વળી તે અધિકારી પણ કાઈ જીમી સત્તા નીચે ચગદાઈ રહ્યો છે.
આવાં અનેક ચિત્રો એ સમજાવે છે કે આજનુ ગાસ્થ્ય નંદનવન કે કલ્પવૃક્ષ નથી રહ્યું. તે બગીચામાં પુષ્પાને બદલે કાંટા વાયા છે. તેનાં ફામાં રસ ને ચેતનતાને બદલે શુષ્કતા તે કટુતા અનુભવાય છે.
ઢાષ કાના?
આવી પરિસ્થિતિમાં જે વગ કેવળ કમ કે પ્રાધના જ દોષ ગણે છે તે વાસ્તવિક નથી. કારણ કે મનુષ્ય પોતાના જીવન વચ્ચેની
.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘણી ગૂંચો પુરુષાર્થદ્વારા ઉકેલી શકે છે. પ્રારબ્ધને કયાં સુધી અવકાશ આપવો તે સંબંધમાં એક મહાપુરુષે કહ્યું છે કે અને તે દ્ર ઉષ્યતિ Sત્રોઃ એટલે કે યત્ન કરવા છતાં કાર્યસિદ્ધિ ન થાય તો પ્રથમ તે પ્રયત્ન ભૂલરહિત છે કે કેમ તે જોઈ જેવું; અને તેમ છતાં નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત થાય તો તેનું કોઈ અગમ્ય કારણ હશે એમ માનીને શાંતિપૂર્વક પ્રયત્ન જારી રાખ.
આ પરથી પુરુષાર્થના પ્રધાન પણામાં ગૃહસ્થાશ્રમી યથાશય ફાળે જે આપી શકે છે તો તે પ્રયત્ન કેવા પ્રકારને હવે જોઈએ તે પ્રશ્ન સ્વાભાવિક જ ઉપસ્થિત થાય છે. - આ “આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમનું પુસ્તક તેના જ પ્રત્યુત્તરરૂપે છે. તેમાં ગૃહસ્થાશ્રમી જીવનને લગતા કેયડા ઉકેલવાનું હિતાવહ માર્ગદર્શન છે. તે ધ્યેય જાળવવા આ પુસ્તકમાં જે જે દૃષ્ટિબિન્દુઓ રાખવામાં આવ્યાં છે તે જણાવી દઉં. દષ્ટિબિન્દુએ
[૧] ગૃહસ્થાશ્રમ પણ જીવનવિકાસનું એક શ્રેષ્ઠ સ્થાન અને સહાયક અંગ છે. વિકાસની નીસરણી પર ચડનારે પ્રત્યેક સોપાનની ખૂબ કાળજી ધરાવી આગળ ધપવાનું છે તે બતાવવું.
(૨] જવાબદારીવાળા ગૃહસ્થાશ્રમ નક્કર રસમય રહે, નીરસ ન બની જાય, તેમજ તે રસવૃત્તિ પણ પતનને માર્ગે ન ખેંચી જાય, તેવી સંભાળનું લક્ષ્ય રજૂ કરવું.
] સ્ત્રી જાતિ અને પુરુષજાતિ બને તે આશ્રમનાં સમાન ઉપગી અંગ હોવાથી સ્ત્રી જાતિ અને પુરુષજાતિ બન્નેનાં બાલ્યવયથી માંડી જીવનપર્યતનાં ઉપસ્થિત થતાં ક્ષેત્રોને અવકાશ હવે ઘટે અને તેથી આયુષ્યના ત્રણ ખંડ પાડી બ્રહ્મચારીજીવન, સતકર્મપરાયણ ગૃહસ્થજીવન અને વાનપ્રસ્થજીવનને [વાનપ્રસ્થ એટલે વનવાસ નહિ પણ પિતાને વ્યાવહારિક બેજે પ્રજાને સોંપી શાંતિમય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને સાત્વિક જીવન ગુજારવા માટે નિવૃત્તિ લેવી તે ] લગતી કર્તવ્યપ્રણાલિકા અહીં રજૂ કરવી.
[૪] રસમયતા અને વિકાસનો સંબંધ કેવળ વૈયક્તિક જીવન સાથે નહિ પરંતુ સમષ્ટિ સાથે પણ છે. સમાજનો સંક્ષોભ વ્યક્તિશાંતિને ખળભળાવી મૂકે છે તેથી વ્યક્તિ અને વિશ્વ સુધીના પ્રત્યેક સંબંધનું ધીમેધીમે વહેન ચાલુ રહે તેવી પરિસ્થિતિ બતાવવી.
આ બધાં દૃષ્ટિબિન્દુઓથી છણાતા ગૃહસ્થાશ્રમને યથાર્થ ન્યાય મળે તે સારું આ પુસ્તકને ત્રણ ખંડમાં વિભક્ત કર્યું છેઃ (૧) નિર્દેશખંડ, (૨) કર્તવ્યખંડ, અને (૩) વિકાસખંડ. તેમાં ખાસ ખાસ કયા મુદ્દાઓ વિચારાયા છે તેનું સાંકળિયામાં સ્પષ્ટ વર્ણન છે. છતાં અહીં
ડું તાત્વિક દર્શન કરાવવું એ પ્રસંગોચિત થશે. તવદર્શન
પ્રથમ નિર્દેશિખંડનાં પાંચ પ્રકરણો પૈકી પહેલામાં આશ્રમની ઉત્પત્તિ કેવા સંજોગોમાં અને ક્યા ઉદેશ થવા પામી છે, તેનો પૂર્વપર ઐતિહાસિક સંબંધ અને તેને લગતી ચર્ચા આવે છે.
બીજામાં બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, તેની આવશ્યકતા, તેના લાભ વગેરેનું દર્શન કરાવવામાં આવ્યું છે. આ બીનામાં પ્રાચીન ગુરુકુળની પ્રથાનું ધ્યેય અને વર્તન કેવું હતું તેનું ચિત્ર પણ દેરાયું છે. •
ત્રીજામાં ત્યાગાશ્રમની અને ગૃહસ્થાશ્રમની તારતમ્યતાની તાત્વિક વિવેચના કરવામાં અવી છે, જે વાંચવાથી અમુક વર્ગ કે જે શ્રમણ સંસ્કૃતિના એકાંત વિરોધમાં કે એકાંત સમર્થનમાં માને છે તેને સમાધાન મળી રહે અને વિકાસને અનુક્રમ પણ બરાબર સમજાય.
ચોથામાં ગૃહસ્થાશ્રમની જવાબદારી અને ગૃહસ્થાશ્રમનું સ્થાન સામાજિક, રાષ્ટ્રીય અને ધાર્મિક દૃષ્ટિએ કેવા પ્રકારનું છે તે અનેક દષ્ટિબિન્દુઓથી રજુ કરવામાં આવ્યું છે.
પાંચમામાં લગ્નચર્ચાનો વિષય છે. લગ્નજીવનનું ધ્યેય પણ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટલું ભવ્ય હોઈ શકે અને લગ્નજીવન વિકૃત ન બનતાં તેનું સુકાન વિકાસ તરફ ગતિમાન રહે તે નીતિકારેનાં કથનને અહીં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે.
એક તરફ લગ્નવ્યવસ્થાની અરાજક્તાને વેગભર આવતો જુવાળ અને બીજી બાજુ વર્તમાન લક્ષ્મવ્યવસ્થાનું શિથિલ બંધારણ તથા લગ્નવિષયક ઉપસ્થિત થતા સિદ્ધાંતની છણાવટ વગેરે મુદ્દાઓ ચર્ચાયા છે.
વળી આ પ્રકરણમાં લગ્નજીવનનું ધ્યેય સાધવાને ગૃહસ્થ સાધકને બોધ થાય અને નિર્દોષ ગાઉથ્થજીવન ટકાવી વિકાસના સોપાનમાં આગળ વધે તે વિચારસરણીનું મૂળ પણ ગૂંથાયું છે. દ્વિતીય ખંડ.
બીજા કર્તવ્યખંડમાં ક્રમશઃ ગૃહજીવનની દીક્ષાને ખ્યાલ આવે; અને તે આશ્રમમાં પ્રવેશતાં પહેલાં દમ્પતીની કેવી ગ્યતા હોવી જોઈએ અને કઈ જાતના સંયમી નિયમોથી તે દમ્પતીનું જીવન મર્યાદિત રહેવું ઘટે, ઈત્યાદિ પતિપત્નીના પારસ્પરિક પાલ્યનિયમો તથા માતાપિતા, સાસુવહુ, સસરાજમાઈ, ભાઈબહેન, સાળા-બનેવી, વેવાઈવેલાં વગેરે કુટુંબ પ્રતિનાં કર્તવ્ય તથા પાડેશીધર્મ અને વ્યવસાયી જીવનનાં ધંધાદારીને અંગે ઉપસ્થિત થતાં કર્તવ્ય ક્ષેત્રને આ પ્રકરણમાં ખૂબ રપષ્ટતાથી ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. તૃતીય ખંડ છે
ત્રીજા વિકાસખંડમાં કુટુંબની બહાર ડોકિયું કરીને સમાજ, દેશ અને વિશ્વની સાથે વ્યકિતને સંબંધ અને તેને લઈને વિશાળ કર્તવ્યક્ષેત્ર પડ્યું છે તે કેવી રીતે અને કયા પ્રકારનું તે બધું બતાવ્યું છે. - આધ્યાત્મિક ધર્મ નામના પ્રકરણમાં નીતિ, માનવતા, સજજનતા કર્તવ્યપરાયણતા અને આધ્યાત્મિકતા એમ ક્રમશઃ વિકાસ સીડીએ ચડતાંચડતાં ગૃહસ્થસાધક વિકાસને પથે કેવી રીતે આગળ ધપે છે તેનું સ્પષ્ટ ચિત્ર દોરવામાં આવ્યું છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
' સૌથી અંતના ભાગમાં ગૃહસ્થાશ્રમી જીવનમાં ક્યા કયા મુખ્ય સદ્દગુણ આવશ્યક છે તે બતાવ્યું છે.
આ ત્રણ ખંડના ત્રણ પાયા જેટલે અંશે મજબૂત થાય, તેટલે અંશે ગૃહસ્થાશ્રમની આદર્શતા સિદ્ધ થાય અને એ આદર્શતાથી જીવન રસમય અને સુખમય બને એ ભાવ પ્રગટ કરી, આ પુસ્તકનું સળંગ સંકલન આ રીતે પૂર્ણ થઈ જાય છે... એક ખુલાસે
કોઈને અહીં એ પ્રશ્ન થાય, કે “વળી મુનિને આ બધા વિષય ચર્ચવાનું શું પ્રયોજન ? એ તે માત્ર ત્યાગની જ વાતો કહે કે લખે.”
આ પ્રશ્નનું સમાધાન થોડું કરી લઉં. : મુનિનું લક્ષ્ય ત્યાગ તરફ જ હોય, અને તેના દરેક વ્યવસાયમાં પણ ત્યાગની જ પ્રેરણું હોય, તે નિર્વિવાદ વાત છે. અને તેને હું સ્વીકારું છું, પરંતુ તે ત્યાગના દૃષ્ટિબિન્દુમાં ભિન્નભિન્ન વ્યકિત પરત્વે તેની તેની યોગ્યતાના ક્ષેત્ર પ્રમાણે ઇતરને બતાવાતા ત્યાગમાં તારતમ્યતા પણ હોવી જોઈએ. આ મનુષ્યસ્વભાવને પણ ભૂલી જવો જોઈતો નથી.
તે દષ્ટિબિન્દુથી બધાને એ જ પ્રકારને એકાંત ઉપદેશ કરવો હિતાવહ નથી. કેવળ ગૃહસ્થધર્મને ત્યાગ એ જ ત્યાગને માર્ગ નથી, જેવી જેનામાં શક્તિ છે અને તેટલો તેમને ત્યાગ કરાવવો ઘટે, અને તે જ હિતાવહ છે. - આજે સમાજ બીજું તો શું પરંતુ કેટલેક અંશે માનવતાને સુદ્ધાં પરવારી બેઠો છે. એ જે ક્રમશઃ વિકાસને સપાન નહિ ચડે, તો અપૂર્વ ત્યાગને લાયક નહિ બની શકે; અને ગ્યતા વિના જે ત્યાગપંથમાં પગરણ માંડશે, તો ત્યાગને યથાર્થ રીતે આરાધવામાં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખામી રહેવાને સંભવ રહેશે. આથી પૂર્વના ત્યાગી પુરુષોએ તે સોપાનના ક્રમ પ્રમાણે જનતાને ઘેરવાનો પ્રયાસ આ રીતે કર્યો હતો.
જૈનદર્શન પણ એમ જ માને છે, અને તે ભગવાન મહાવીરના શબ્દોથી અહીં સ્પષ્ટ થાય છે. તે ભગવાને કહ્યું, પહેલાં મનુષ્યત્વ (માનવધર્મ) પછી જ ઇતર ધર્મોને સ્થાન હોઈ શકે. વળી તેમણે પિતાના શાસનમાં શ્રમણસંસ્થા અને ગૃહસંસ્થા એ બન્નેને સમુચિત સ્થાન આપ્યું છે; અને પિતાના સપૂતને એમ સમજાવ્યું છે કે જ્યાં જે વસ્તુની ત્રુટિ હોય ત્યાં તમારા શ્રમણધર્મને ક્ષતિ ન પહોંચે તે ધ્યેયને જાળવી તે તે આપો. જે સમાજમાં નીતિતત્ત્વની ત્રુટિ હોય ત્યાં નૈતિક સિદ્ધાંતને સમજાવી માનવસમાજને આગળ ધપાવો, પણ તે બધું ક્રમપૂર્વક આગળ વધવામાં કાર્યસિદ્ધિની સફળતા છે અને જોખમ પણ નથી. આ રીતે વિકાસના ધ્યેયે વાળવામાં અને માનવસમાજને શાન્તિ પહોંચાડવામાં ઉદાર અને નિઃસ્વાર્થ ત્યાગી સંસ્થા વધુ સરસ અને સુંદર કાર્ય કરી શકે, એમ દરેક ધર્મસંસ્થાપકને લાગવાથી તેમણે ત્યાગી સંસ્થા પર આ ભાર સોંપે હોય તેમ લાગે છે. છે. તે જ લક્ષ્યબિન્દુથી આ પુસ્તક ગૂંથાયું છે. નીતિ, કર્તવ્ય અને ધર્મના જે જે સિદ્ધાંત જ્યાં જ્યાં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે, ત્યાં ત્યાં તે તે નીતિકાર અને ધર્મસંસ્થાપકેનો નિર્દેશ પણ કરવામાં આવ્યો છે.
અંતમાં, આ ગ્રન્થમાં મુખ્યત્વે જેમનાં વ્યાખ્યાનેના વિચારનું દેહન છે અને જેમણે આ ગ્રન્થનું સાંગોપાંગ નિરીક્ષણ અને બહુમૂલી સૂચનાઓ આપી સંશોધન કર્યું છે, તે પરમપૂજ્ય ગુરુદેવને આભાર માની વિરમું છું.
“સંતબાલ
સુંદરવન, વિલેપારલે તા. ૨૪-૬-૩૫.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવી પ્રસ્તાવના આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ની આ ચોથી આવૃત્તિ ઘણું જ લાંબા સમયે બહાર પડે છે. મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશનમંદિરનું કામ બોળભે પડ્યા પછી કાગળનિયમન આવ્યું અને કવોટા અંગે કશે પ્રયત્ન ન થયો. મંદિરની ઈચ્છા હોય તોયે હવે પ્રકાશનની સ્થિતિ ન રહી. પરંતુ રાષ્ટ્રીય પ્રધાને એ સત્તાસૂત્રો હાથ ધર્યા પછી મંદિરને જે કટા મળ્યો તેમાંથી આ પ્રકાશન પ્રગટ થઈ શકર્યું છે. બીજી સંસ્થાએ આ પુસ્તકના પ્રકાશનની માગણી કરી હતી, પરંતુ એ સંસ્થાનું ધોરણ વગેરેને વિચાર કરી જોતાં એના સ્વીકારમાં સંકોચ થતો હતો,
જ્યારે પુસ્તકની માગણી દિનપ્રતિદિન વધ્યે જતી હતી. છેવટે મોડું છતાં આ પ્રકાશન આ રીતે મૂળસંસ્થાકારા જ થાય છે, એ મારે મન સંતોષની વાત છે.
હિંદુસ્તાનને આઝાદી આટલી વહેલી મળી જશે એ કલ્પનામાંયે નહતું, પણ એ થયું. આઝાદી આવી, પરંતુ એ ભાગલાવાળી આવી. ભાગલા પડવા છતાંયે હિંદુ-મુસ્લિમ વચ્ચે તત્કાળ એકદિલી ન થવાને કારણે પ્રથમ અજ્ઞાન અને ગરીબ મુસ્લિમ નિમિત્ત બન્યા. એના પ્રત્યાઘાતો હિંદુઓ પર પણ કમનશીબ રીતે પડ્યા. મહાત્માજી ન હેત તે કદાચ આ ઝેર હજુ ક્યાં જઈને અટક્ત તે ન કહી શકાય. પરંતુ એ મહાપુરુષે કેમવાદના ઝેરને ઉલેચતાં ઉલેચતાં શેષ જિંદગીનું
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલિદાન આપી દીધું. હવે એ કામવાદ દફ્નાઈ જવાના છે, એ વિષે શંકા નથી. પરંતુ મુસ્લિમેા પ્રત્યે હિંદુને વિશ્વાસ બેસતાં હજુ વાર લાગશે. બીજી બાજુ પ્રજામાં અહિંસાને આઠે કાયરતા—અને હવે તા કાયરતાનું સંગઠિત સ્વરૂપ થયું છે, એટલે તે કાઢવા માટે ભરચક પ્રયત્ન કરવા પડશે. ત્રીજી બાજુ અસ્પૃશ્યતાનું તૂત ગામડાંએમાં તે એમ જ ઊભું છે. ચેાથી બાજુ સ્ત્રીમાં તાકાત અને સ્વમાન ખીલતાં જાય છે, પણ એમને ખ્યાલ પુરુષવર્ગમાં વ્યાપક નથી થયા. પાંચમી બાજી હમણાં હમણાં તે। મહારાષ્ટ્રી કહે છે, મુંબઇ અમારુ”; ગૂજરાતી કહે છે, ‘મુંબઈ અમારું—' આમ પ્રાંતીય સ’કુચિતતા પાંગરતી જાય છે. છઠ્ઠી બાજુ સત્તાની પડાપડીમાં નવાનવા રાજદ્વારી પક્ષે! ફૂટતા જાય છે. સાતમી બાજુ સત્તાનાં સૂત્રેા અને પ્રલેાભની વચ્ચે કોંગ્રેસમાં પેસી જવા પામેલાં કેટલાંક સ્વાર્થી તત્ત્વ કોંગ્રેસની કારકીર્દિ પર પીંછી ફેરવવામાં લાગી ગયાં છે. આઠમી બાજુ પડાશી પાકિસ્તાન હિંદી સંધના નાયકાની ભલાઈને સમજી ન શકવાને કારણે ઊલટા રાહ લઈ રહ્યું છે. નવમી બાજુ ભાગ્યે જ કાઈ એવા દિવસ જતે! હશે કે નાસી જવાના, આપઘાત કરવાના અથવા અગ્નિસ્નાન કરવાના પ્રસંગે। સમાજમાં ન બનતા હાય. દશમી બાજુ સમાજમાં સંગ્રહખારી અને નફાખારીએ માનવતાની હદ કથારનીયે વટાવી દીધી છે. અગિયારમી ખાજુ સ્થાપિત હિતે, જૂની અમલદારી રીતરસમેા અને પ્રત્યાઘાતી તા દેશમાં અંધાધૂંધી ફેલાવવા મથી રહ્યાં છે. બારની બાજી લાકશાહી પ્રથા પ્રમાણે માથાંદી મત પ્રમાણે રાજતંત્ર ચાલશે, તેમ છતાં માથાંઓને આની કશી જ ગમ નથી. સ્વરાજ્ય એટલે એકેએક માણસની જવાબદારી એવુ ઘેાડા જ લેાકેા સમજ્યા હોવાથી આ આપે! અને તે આપે!’ એવી સરકાર તરફ ખૂમે! નાખ્યા કરે છે. તેરમી ખાજી ધર્માંતે નામે હજુ છૂપી રીતે કામવાદનુ ઝેર ફેલાવાય છે અને વટાળવૃત્તિ પણ ચાલે છે.
१५
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવી અનેક બાજુઓનો ઉકેલ એકમાત્ર માનવની જીવનશુદ્ધિમાં જ છે. માનવ એ સૃષ્ટિનું, દેશનું અને સમાજનું અદ્દભુત અંગ છે. એ જે દૃષ્ટિસંપન્ન થાય અને તેમાંય આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમની દૃષ્ટિએ પતિપત્ની બન્ને દૃષ્ટિસંપન્ન થાય, તો અનેક પ્રશ્નોને એકવાર નિવેડે આવે જ. આ બધામાં અંતઃકરણરિત ધર્મ જ કામ આપી શકે. કારણ કે કાયદાઓ તે જડ છે. તેમાંય રાજતંત્રના કાયદા તે ગુલામી તરફ જ ઘસડી જવાના. એટલે ધર્મ જ સમાજ, રાષ્ટ્ર અને દુનિયાને તારશે. આ પુસ્તકમાં જે ચિત્ર ખડું કરવામાં આવ્યું છે અને દિશાસૂચન આપવામાં આવ્યું છે, તે ઉપલી દૃષ્ટિએ કંઈક પણ ઉપયોગી થશે, એમ હું માનું છું. છેલ્લા થોડા સમયમાં તો દુનિયાના અને ખાસ કરીને હિંદના સંગમાં જબરદસ્ત પલટે થયો છે. આથી આ આવૃત્તિનું પુનઃ વાચન કરતાં ઘણો સુધારાવધારે કરવો પડ્યો છે. ભાગ્યે જ એકાદ બે પ્રકરણ કશા જ સુધારા વિના એમ જ રહેવા દીધાં છે. કેટલાંકમાં થોડે તો કેટલાંકમાં ઘણે જ સુધારવધારો થયો છે. કેટલુંક લખાણ લગભગ નવેસરથી જ લખવું પડયું છે. '
આમાં “વિશ્વવાત્સલ્યના સંપાદક ભાઈ નવલભાઈ પણ નિમિત્ત થયા છે. તેમણે ન પ્રેર્યો હોત તો ભાગ્યે જ આટલે સુધારાવધારો કરવાનું બની શક્યું હતું. સમયની તાણુમાં એમણે પૂર્તિ કરવા પ્રયત્ન કર્યો છે. દૂધન, કઠિન શબ્દોનો સુધારો અને ઉપરાંત આર્થિક પ્રવૃત્તિ પ્રકરણ તો મારા વિચારને અનુરૂપ રહી તેમની જ કલમે લખાયું છે. આ રીતે નવલભાઈના આ હિસ્સાની વાચકોને જાણ રહે.
સંતબાલ?
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્દેશખંડ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઐતિહાસિક દષ્ટિએ અવલોકન
एक एव इदं सर्वं पूर्व आसीत् युधिष्ठिर
क्रियाकर्मविभेदेन चातुर्वण्ये व्यवस्थितम् ॥-महाभारत મહાભારત એ વેદધર્મને પ્રાચીન ગ્રંથ છે. તેમને આ લોક છે. તેને અર્થ એ છે કે પૂર્વકાળમાં આ આખું વિશ્વ એક જ પ્રવાહમાં વહેતું હતું. પરંતુ પાછળથી રાષ્ટ્રની વ્યવસ્થા જાળવવા સારુ ક્રિયા અને કર્મના ભેદ પ્રમાણે ચાર વિભાગો નક્કી કરવામાં આવ્યા. તે વિભાગે તે વખતે સમાજરૂપે હતા. બ્રાહ્મણસમાજ, ક્ષત્રિય સમાજ, વૈશ્યસમાજ અને સમાજે એ તેનાં નામો હતાં.
વિદ્યા અને સંસ્કૃતિને પ્રજા વર્ગમાં પ્રચાર કરનારની ગણના બ્રાહ્મણવર્ગમાં પ્રજાનાં સંરક્ષણ કરનારની ગણના ક્ષત્રિયવર્ગમાં; કૃષિ અને વાણિજ્યદ્વારા પ્રજાવર્ગમાં સેવા કરનારની ગણના વૈોમાં અને કેવળ સેવાભાવી વર્ગની ગણના શુકવર્ગમાં થતી હતી. આ જ કથનની જૈન અને બૌદ્ધ શાસ્ત્રોમાં પણ પૂર્તિ છે:
कम्मुणा बम्भणो होइ, कम्मुणा होइ खत्तियो । , , , , વરસો મુળા દો, સુદ વડુ મુળા છે .
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, મ. ૨. . -
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ “વર્ણવ્યવસ્થા જાતિગત નથી પણ કર્મગત છે. કર્મથી જ મનુષ્ય બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર તરીકે ઓળખાય છે.”
न जच्चा वसलो होति, न जच्चा होति ब्रह्मणो। कम्मणा वसलो होति कम्मुणा होति ब्रह्मणो ॥
ૌદ્ધ દ્રય, પુનિત, સૂત્ર ૬. “ જાતિથી મનુષ્ય હલકા વર્ણનો ગણતા નથી, પરંતુ કર્મથી જ ઉચ્ચ કે નીચ ગણાય છે.” પ્રજાવર્ગનું પૂર્વાચિત્ર
મનુષ્યજાતિ જ્યાં સુધી આવી રીતે સમાજમાં પરિણત થઈ નહોતી ત્યાં સુધી તે કેવી સ્થિતિમાં હતી તેને ઉલ્લેખ પ્રાચીન જૈન શાસ્ત્રોના ઈતિહાસમાંથી મળી આવે છેઃ “ઘણું ઘણું વર્ષો પહેલાં
જ્યારે મનુષ્યવર્ગ તદ્દન અજ્ઞાન હતો, પોતાની જાતને સંબંધ ધરાવતા નિયમોનું તેને ભાન સુદ્ધાં નહતું, શરીરનિર્વાહનાં ઉપયોગી સાધના જ્ઞાનથી પણ તે વંચિત હતા, ત્યારની આ વાત છે.”
આ આખા વિશ્વમાં પ્રાણજીવન સાથે સંબંધ ધરાવતા નિયમો બે પ્રકારના હોય છે -(૧) આકસ્મિક નિયમો અને (૨) કર્તવ્ય નિયમે.
આકસ્મિક નિયમોમાં વિધિનિષેધ હેતાં નથી. કારણ કે તેનું સંચાલન માનવપુષાર્થથી પર રહેલી સત્તાને અધીન હોય છે. આને કાઈ પ્રારબ્ધ, કેાઈ કુદરત, તો કોઈ કર્મ તરીકે કલ્પે છે. પરંતુ બીજા નિયમે જેમને આપણે કર્તવ્યનિયમો તરીકે ઓળખીએ છીએ તેમાં મોટે ભાગે પુરુષાર્થનું જ સ્થાન હોય છે, તેથી જેટલે અંશે પુરુષાર્થમાં સંગીનતા આવે તેટલે અંશે જીવનયાત્રાને સરળતાપૂર્વક નિર્વાહ થાય અને જીવનઉદ્દેશ પણ સફળ થઈ શકે.
જીવનયાત્રાના નિયમોમાં શરીર, મન અને આત્માને લગતા નિયમનો પણ સમાવેશ થાય છે.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
એતિહાસિક દષ્ટિએ અવલોકન ઉદ્બોધક
એ આવશ્યક્તા પૂરી પાડવા સારુ આવા જ પ્રસંગે ભગવાન ઋષભદેવ, કે જેઓ જૈનશાસનના આદિસંસ્થાપક ગણુય છે અને જેમને વેદમાં બહુ માનભર્યા પૂજન અને અર્ચન કરવાનાં વિધિવા મળી આવે છે, તે પોતે મનુષ્યવર્ગના ઉદ્દબોધક અને પ્રેરક તરીકે ઉત્પન્ન થયા.
તેમણે તે અવિકસિત માનવસમાજને શરીરશાસ્ત્રને લગતો તથા કૃષિવિદ્યા, વાણિજ્યવિદ્યા અને શસ્ત્રવિદ્યાને વ્યવહારુ અભ્યાસ કરાવ્યો. માનવસમાજને ટકી રહેવાને અન્નની જે અનિવાર્ય જરૂર હતી તે કૃષિવિદ્યાથી પૂરી પડી. વાણિજ્યવિદ્યાથી પરસ્પરના વિનિમયાદિ વ્યવહારમાં સરળતા આવી અને શસ્ત્રવિદાથી પ્રાણીવર્ગનું સંરક્ષણ કરવાની અનુકૂળતા પેદા થઈ. આ રીતે ભિન્નભિન્ન વિદ્યાઓના શિક્ષણમાં પણ તે વર્ગ આગળ વધવા લાગ્યા. સમાજની ઉત્પત્તિ
આવી રીતે મનુષ્યવર્ગ સેંકડો વર્ષો સુધી આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારની અવનવી શોધ કર્યો જતો હતો અને બુદ્ધિબળને વિકસાવ્યું જતો હતો. તેવા સમયે એટલે કે મહાભારતકાળ પહેલાં એ મનુષ્યવર્ગ સમાજરૂપે પરિણત થયો. અર્થાત કે સૌ સૌનાં વિભિન્ન કર્મ પ્રમાણે તેમને ભિન્નભિન્ન સંજ્ઞાઓ પ્રાપ્ત થઈ ત્યારથી બ્રાહ્મણસમાજ, ક્ષત્રિયસમાજ, વૈશ્યસમાજ ને સમાજની રચના થવા પામી છે. આ રીતે ઉપરના વિભાગો પિતપોતાનાં વિશિષ્ટ કર્તવ્યોના સૂચક છે અને કર્તવ્યની વ્યવસ્થા સારુ જ તે રચાયા છે.
આ વર્ણવ્યવસ્થા થયા પછી માનવસમાજમાં એક બીજી આશ્રમવ્યવસ્થા ઉત્પન્ન થઈ છે. પ્રસ્તુત સ્થળે તે આશ્રમવ્યવસ્થા કયા પ્રસંગમાં જન્મી હશે તેની વિચારણું કરવી ઉચિત છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આશ્રમવ્યવસ્થા અને તેની ઉપગિતા
શારીરિક અને માનસિક એ બન્ને શક્તિઓને ખ્યાલ આવ્યા પછી તે ઉભય શક્તિઓનું પ્રેરણીજનક કોઈ એક તત્ત્વ પિતાનામાં છે એવું માનવસમાજ જ્યારથી સમજવા લાગ્યો ત્યારથી તેને આત્મતત્ત્વના શેધનની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગી, અને તેને અંગે નીતિ અને ધર્મ જેવાં આત્મવિકાસનાં ઉપયોગી તો નિર્માયાં.
આવા જ પ્રસંગમાં આશ્રમવ્યવસ્થાની પ્રણાલિકાનો પ્રારંભ થયો હોય તેમ લાગે છે. પરંતુ તે સમયે તો માનવસંસ્કૃતિવિકાસના માત્ર બે પ્રવાહ હવા ઘટે –(૧) ગૃહસ્થી જીવન અને (૨) ત્યાગી જીવન. જેનદર્શનના પરમપ્રાચીન ગ્રંથોમાં તેવા જ ઉલ્લેખો નજરે . પડે છે –(૧) કરિ મ અને (૨) કરિ મ ા. બૌદ્ધ ગ્રંથમાં પણ તેવી જ પ્રણાલિકા નજરે પડે છે. ચાર આશ્રમોની પ્રણાલિકા
તે બને માર્ગોની સુવિશેષ યોગ્યતા ને સુવ્યવસ્થા સાચવવા સારુ વેદધર્મમાં જીવનવિકાસના ચાર વિભાગે શરૂ થયા હોવા જોઈએ. સંન્યસ્તવર્ગને બહુ સ્પષ્ટ ઉલેખ તો ભગવાન શંકરાચાર્યના કાળ પછી જ મળી આવે છે. તે ચાર આશ્રમોનાં નામો ક્રમશઃ આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, (૨) ગૃહસ્થાશ્રમ, (૩) વાનપ્રસ્થાશ્રમ અને (૪) સંન્યસ્તાશ્રમ (ત્યાગાશ્રમ).
ઐતિહાસિક દષ્ટિએ ગૃહસ્થાશ્રમનું આટલું અવલોકન કર્યા પછી બધા આશ્રમના મૂળભૂત અને જીવનવિકાસના દઢ પાયારૂપ બ્રહ્મચર્યોશ્રમનું ચિત્ર અવલંકીએ.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ એટલે જીવનશક્તિને સંગ્રહિત કરવાનું અત્યુત્તમ સ્થાન. વીર્યનું સંરક્ષણ અને સુસ્તંભન જે આશ્રમમાં રહીને થાય તે આશ્રમનું નામ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ. સામાન્ય રીતે મનુષ્યને જીવનકાળ સો વર્ષને નક્કી કરી શાસ્ત્રકારોએ આશ્રમના ચાર વિભાગે નક્કી કર્યા છે. તે અપેક્ષાએ બ્રહ્મચર્યાશ્રમને કાળ પચીસ વર્ષ સુધીને ગણે છે.
બાળવયમાં માનસ તદ્દન કેરું હોય છે, તેમાં જે જે પ્રકારની સંસ્કૃતિનાં ચિત્રો અંકિત કરવામાં આવે તેવાં ચિત્રો શીધ્ર અંકાય છે. તે સારુ પૂર્વકાળે નૂતન પ્રજાજીવનમાં સુસંસ્કૃતિનાં ચણતર ચણવા સારુ ગુરુકુળોની વ્યવસ્થા પ્રચલિત હતી અને તે ગુરુકુળામાં બાળવિદ્યાર્થીઓને પચીસ વર્ષની વય સુધી રાખવામાં આવતા. બ્રહ્મચર્યનું માહાસ્ય
પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ સર્વ દેશમાં બ્રહ્મચર્યનું માહામ્ય તે આજે પણ તેવું ને તેટલું જ છે. બ્રહ્મચર્યપાલનના ઉપાયોની માન્યતામાં ભલે મતભેદ હોય, પરંતુ બ્રહ્મચર્યની આવશ્યકતામાં કોઈ સ્થળે બે મત છે જ નહિ. કારણ કે પ્રત્યેક કાર્યમાં જીવનશક્તિની આવશ્યકતા છે, અને તે શક્તિ હોય તો જ પ્રત્યેક કાર્યમાં સફળતા મળી શકે છે. પરંતુ અબ્રહ્મચર્ય અને તે પણ કાચી વયમાં સેવાયેલું અબ્રહ્મચર્ય તો જીવનશક્તિના વિકાસના મૂળમાં જ ઘા કરે છે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અબ્રહ્મચર્યનું પરિણામ
એક અનુભવી પુરુષ કહે છે કે જેનું બાલ્યવયમાં બ્રહ્મચર્ય ખંડિત થયું છે તે ત્યાગી બનીને પણ નથી તે શાંતિને આરાધી શકતો કે નથી ગૃહસ્થાશ્રમને સફળ બનાવી શકતો. તે વિશ્વમાં માત્ર બોજારૂપ જીવન વહન કરે છે. પોતે દુઃખી થાય છે અને અન્યના દુઃખનું કારણ બને છે. વળી મૂઢતમધમસ અર્થાત્ અધમ કે અનર્થનું મૂળ અબ્રહ્મચર્ય જ છે, એમ પ્રાચીન શાસ્ત્રકારોએ પણ સમજાવ્યું છે. બ્રહ્મચર્યાશ્રમની પ્રણાલિકા
તેથી જ પ્રાચીન કાળમાં બાલ્યવયથી બ્રહ્મચર્યના પાલન સારુ આવી આશ્રમની પ્રણાલિકારૂપ ઉત્તમ સગવડ ચાલુ હતી.
તે કાળમાં ગૃહસ્થજીવનના વૈભવવિલાસને ત્યાગ કરી જે ઋષિવર્ગ વાનપ્રસ્થ જીવન ગુજારતો હતો, એકાંત અરણ્યવાસ સેવી પિતાની આવશ્યકતાઓ હળવી કરી ખેતી દ્વારા સ્વાવલંબી જીવન જીવી રહ્યો હતો, તે પીઢ, પવિત્ર અને સંપૂર્ણ સદાચારી વર્ગને ચરણે ગૃહસ્થ પિતાની પ્રજાને ધરતા હતા. કૃષ્ણ, રામ ઈત્યાદિ મહાપુરુષોનાં જીવનવૃત્તાતો પરથી આપણે તે સ્પષ્ટ જાણી શકીએ છીએ.
આ પ્રણાલિકાથી ત્યારની પ્રજાની બાલસંસ્કૃતિમાં ચાર મહાન સદ્દગુણે વ્યાપક હતાઃ (૧) વિશ્વબંધુત્વ (૨) સ્વાવલંબીપણું (૩) સદાચાર અને (૪) કર્તવ્યપરાયણતા. આ ચારે સદ્દગુણ સાચું સુખ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે પ્રત્યેક આશ્રમને એકસરખા ઉપયોગી છે. આશ્રમજીવનનું ચિત્ર
ત્યાં નહેતા રાજા કે રંકના ભેદ, નહોતી ઉચ્ચનીચ ભાવનાની મલિન વૃત્તિ. ત્યાં હતાં મનુષ્યજાતિ વચ્ચેની સમાનતા અને સમાન હક્ક, જે કાર્ય સુદામા જેવા નિધન બ્રાહ્મણપુત્રને કરવાનું હતું તે જ કાર્ય રાજપુત્ર શ્રીકૃષ્ણને પણ કરવાનું હતું. ત્યાં નહતી શહેરી જીવનના કૃત્રિમ સ્નેહ અને સ્વાર્થની બદબો. ત્યાં તે પ્રસરતી હતી સ્વાભાવિક અખંડ સ્નેહની સુવાસ. તેના કાને નહેતા પડતા બિભત્સ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ શબ્દના ધ્વનિ કે તેની આંખે નહોતું જવાતું શહેરી જીવનનું અંગારચિત્ર. પણ તેના કાને અથડાતાં હતાં કુદરતનાં ભાવમય ગુંજન અને દૃષ્ટિગોચર થતા હતા મૃગલાંના નિર્દોષ વિને.
ઋષિપત્નીઓના પૂર્ણ વાત્સલ્યમય અને પવિત્ર વાતાવરણમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન સ્વાભાવિક રીતે જ સુરક્ષિત હતું. તે માતાઓની મંગળમય મૂર્તિ જોતાં જ માતૃભાવના વિશુદ્ધ સંસ્કાર જાગૃત થતા હતા. આવી સંસ્કૃતિમાં જે બાળકે પચીસપચીસ વર્ષો સુધી રહે તેની શક્તિ તથા એજન્મ કેવાં અપૂર્વ હોઈ શકે તે કલ્પના પણ ભવ્ય અને આહાદજનક છે.
આવી રીતે જીવનવિકાસની ભિન્નભિન્ન ઉપયોગી વિદ્યાઓ શીખવી, સર્વ કળાઓમાં નિપુણ બનાવી નિયત કાળ સમાપ્ત થતાં તે કિશોરને પુનઃ તેનાં માતપિતાને સુપ્રત કરવામાં આવતો. બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પછીની બે શ્રેણી
બ્રહ્મચર્યાશ્રમને વટાવી ગયા પછી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરી “ પોપકાર, દયા, દાન, ઇત્યાદિ સદ્દગુણદ્વારા સમાજની સેવા બજાવવાની તથા સુંદર અને સુદઢ પ્રજા ઉત્પન્ન કરવાની વૃત્તિ જે યુવાનને થતી હતી તે ઉપકુવરણ બ્રહ્મચારી યુવાનને સુયોગ્ય પત્ની સહ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરાવાતે, અને એ પરિણીત યુગલને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશતાં પહેલાં એ આશ્રમ સુંદર, સુખી અને સ્વર્ગીય બનાવવા માટે શિક્ષા પણ આપવામાં આવતી.
પરંતુ જે યુવાન આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવા સમર્થ હોય તે નિષ્ઠિક બ્રહ્મચારી રહી, ઉપદેશક કે ત્યાગી સંસ્થામાં ભળી, પ્રજાવર્ગમાં ધર્મજાગૃતિનું મહત્ત્વભયું કાર્ય કરતા હતા. '
આ ઉપરથી બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પછી ગૃહસ્થાશ્રમની ભૂમિકા કેવા સંજોગોમાં અને કેવી રીતે શરૂ થતી હતી તે સ્પષ્ટ થાય છે. હવે આપણે પ્રસ્તુત વિષયનું નિદર્શન કરીએ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
3
વિષયનિર્દેશ
બ્રહ્મચર્યાંશ્રમના ગત પ્રકરણથી આપણે સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકવા કે બ્રહ્મચર્ચ્યાશ્રમ એ ગૃહસ્થાશ્રમ અને ત્યાગાશ્રમ બંનેનું મૂળ છે અને તેથી તે ત્રણે આશ્રમેાના પરસ્પર ગાઢ સંબંધ છે. વાનપ્રસ્થાશ્રમ તે લગભગ ત્યાગાશ્રમ જેવા જ હેાય છે. પરંતુ ફેર એટલે જ કે વાનપ્રસ્થાશ્રમીને ત્યાગી જેવા કડક નિયમે પાળવાના હાતા નથી, અને તેથી વાનપ્રસ્થાશ્રમી મનુષ્ય ગૃહસ્થાશ્રમને લગતાં સતર્કમાં અવશ્ય કરી શકે છે, પરંતુ ત્યાગમાÖમાં તે ગૃહસ્થજીવનને લગતા કાઈ પણ કાને સ્થાન હોતું નથી.
'
આટલા સક્ષિપ્ત પૃથક્કરણથી સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે કે આ બધા આશ્રમે! એકખીજાના સહાયક અને પેાષક છે. કેાઈ પણ આશ્રમ અન્ય આશ્રમને બાધક હાતા નથી.
હવે આપણે પ્રસ્તુત વિષયની ચર્ચા પર આવીએ.
ગૃહસ્થાશ્રમ અને ત્યાગાશ્રમ એ બન્નેમાં તે સંબંધમાં અનેક મતભેદ અને માન્યતાઓ એક પક્ષ કહે છે કે સ્થાશ્રમણમો ધર્મઃ । ગૃહસ્થધર્મ સમાન અન્ય કાઈ ઉત્તમ ધર્મ નથી. તેનાં કારણે નીચે
ઉત્તમ આશ્રમ કયેા ? દષ્ટિગાચર થાય છે. મૂતો ન મવિષ્યતિ ।
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનદેશ
૧૧
પ્રમાણે છેઃ—(1) ભગવાન મહાવીર, ભગવાન છું, ભગવાન કૃષ્ણ વગેરે વિશ્વવ ંદ્યવિભૂતિએ ગૃહસ્થાશ્રમના ઉત્તમ ફળસ્વરૂપે જ જન્મ પામી હતી, કે જેમણે વિશ્વનાં ગરીખ તથા પામર પ્રાણીઓના ઉલ્હાર કર્યાં છે. (૨) ભીષ્મ અને ક જેવાં અનેક વીરરત્ના પણ ગૃહસ્થાશ્રમના રત્નાકરમાંથી જ જન્મ પામ્યાં છે, કે જેમણે ભારતીય સંસ્કૃતિને વીરતાના એપથી અજવાળી છે. (૩) સન્યાસી, ત્યાગી, બ્રહ્મચારી, ગ્લાન, રાગી, બાળ અને વૃદ્ધ વગેરે સૌનું રક્ષણ અને પાલન પણ ગૃહસ્થાશ્રમથી જ થાય છે. (૪) આખા સંસારની ઉત્પત્તિનું મૂળ પણ ગૃહસ્થાશ્રમ જ છે. આથી ગૃહસ્થાશ્રમને સર્વોત્તમ માનવાની કાણ ના કહી શકે ?
ખીજો વર્ગ કહે કે ત્યાગાશ્રમ એ જ ઉત્તમ છે. કારણ કે ત્યાગ વિના માનવજીવનના વિકાસ સંભવતા નથી.
ત્યાગ એ જ માત્ર મુક્તિ સાધવાના માર્ગ છે. અનેક ત્યાગી મહાનુભાવેાએ તે માર્ગોને સ્વીકારી સ્વ અને પરનુ કલ્યાણ સાધ્યું છે. દષ્ટાંતરૂપે, અર્વાચીન કાળના શ્રી શંકરાચાય પોતે પણ ત્યાગી હતા. પ્રાચીન કાળમાં તે અનેક મહર્ષિઓએ એ જ રાજમાર્ગોમાં મુક્તિની સાધના સાધી હતી. પ્રાચીન ઇતિહાસ તેની સાક્ષી આપી રહ્યો છે. આ બન્ને પક્ષેાની દલીલામાં બહુ અંશે વાસ્તવિકતા છે ખરી. પરંતુ તે ઉભય આશ્રમેામાં આ ઉત્તમ કે તે ઉત્તમ એવી ચર્ચામાં ઊતરવું ચેાગ્ય નથી. કારણ કે આ પ્રશ્નના નિય તે તે વ્યક્તિની યેાગ્યતા પર અવલંબે છે. જે વ્યક્તિ ગૃહસ્થાશ્રમને યાગ્ય હાય તેને માટે ત્યાગમા ઉચ્ચ હોવા છતાં આચરણીય નથી થઈ શકતા. તે જ રીતે જે વ્યક્તિ ત્યાગાશ્રમને યેાગ્ય હાય તેને માટે તે જ આશ્રમ ઉત્તમ ગણી શકાય. સારાંશ કે તે બન્નેની ઉત્તમતાના તાલ વિવેકમુદ્દિદ્વારા તે તે સ્થાને કરી લેવા ઘટે, અને તેથી જ શાસ્ત્રકારાએ. તે બન્નેમાં કાઈની ન્યૂનતા કે ઉત્તમતા ને વર્ણવતાં ભૂમિકાઓના વિકાસક્રમ આ પ્રમાણે સમજાવ્યેા છેઃ
माणुसत्तं, सवणे, नाणे य विन्नाणे, पच्चक्खाणे य संजमे ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદરી ગૃહસ્થાશ્રમ સૌથી પ્રથમ માનવતા, પછી સધર્મશ્રવણ, વિવેક, વિજ્ઞાન (વિશિષ્ટ જ્ઞાન), આવશ્યકતા ઘટાડવાના નિયમો અને ત્યારબાદ ત્યાગ. આ બધી ક્રમપૂર્વકની ભૂમિકાઓમાં ત્યાગનું માહાસ્ય સર્વોત્કૃષ્ટ છે. કારણ કે જગતનાં સર્વ પ્રાણીઓ જે સુખને ઇચ્છે છે તે સુખને સંબંધ વૈભવની પ્રાપ્તિ સાથે નથી, પરંતુ આત્મસાક્ષાત્કાર પર તે નિર્ભર છે. એ આત્મસાક્ષાત્કારનું કેન્દ્રસ્થાન અંતઃકરણ છે. અંતઃકરણની શુદ્ધિ સંતોષ અને પ્રેમ વિના સુલભ નથી, અને સંતોષ તથા પ્રેમનાં અમૃત તે વૈભવવિલાસના ત્યાગથી જ પામી શકાય છે.
પરંતુ વૈભવ ત્યાગ કરવો એટલે સાધુવેશ ધારણ કરે એમ નથી. ત્યાગનો આદર્શ સેવી, પોતપોતાની રેગ્યતા અનુસાર તે તે સ્થાનનાં વિશિષ્ટ કર્તવ્યોને ન્યાય આપી, તે તે ભૂમિકામાંથી પસાર થઈ આગળ વધવું, એવું જ તે પરથી ફલિત થાય છે. ઉપરના શાસ્ત્રકથનને પણ એ જ સાર છે. સાધુજીવન યદ્યપિ ઉચ્ચ છે છતાં જે મનુષ્ય માનવધર્મ કે ગૃહસ્થ ધર્મની ભૂમિકામાંથી પસાર ન થયો હોય, તે ત્યાગી જીવન ઉચ્ચ હોવા છતાં તેને અધિકારી બની શકતો નથી.
તે દષ્ટિબિંદુથી અને બીજી રીતે કહીએ તો ગૃહસ્થાશ્રમ એ પણ ત્યાગી જીવનના સ્થંભ સમાન છે. જે તે સ્થંભ વધુ સુદઢ હશે તો ત્યાગી જીવનની ઇમારત સુવ્યવસ્થિત ટકી રહેશે. તે બેયને અનુસરીને પણ આજે ગૃહસ્થાશ્રમનો આદર્શ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરવો એગ્ય માની આ વિષયને આ ગ્રંથમાં ન્યાય આપવાનું ઉચિત ધાયું છે. એટલે વિષય નિર્દેશ કરી હવે આપણે રાષ્ટ્ર, સમાજ અને ધર્મમાં ગૃહસ્થાશ્રમનું સ્થાન શું છે તે વિચારીએ.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થાશ્રમનું સ્થાન
રાષ્ટ્રીય દષ્ટિએ
રાષ્ટ્ર એટલે દેશ. જુદાંજુદાં ગામે તથા શહેરને સમૂહ તે પ્રાંત, અને પ્રાંતના સમૂહને દેશ કહેવામાં આવે છે. ગામમાં પ્રજા વસે છે માટે જ તેને ગામ એવી સંજ્ઞા મળી છે. આ પરથી પ્રજાને માટે સમૂહ તે જ દેશ તરીકે ઓળખાય છે, કે જે સમૂહમાં એકધારી સંસ્કૃતિ અને રહનસહન હોય છે.
પ્રત્યેક પ્રજાનું જનન, રક્ષણ, પિષણ અને સંવર્ધન એ ચારે વસ્તુઓ ગૃહસ્થાશ્રમમાંથી જ ઉદ્દભવે છે. આથી રાષ્ટ્રીય દષ્ટિએ ગૃહસ્થાશ્રમનું સ્થાન કેટલું મહત્વનું છે તે સ્પષ્ટ સમજાય છે. સામાજિક દષ્ટિએ
મનુષ્યના સમાન આચારવિચારથી રંગાએલા સમૂહને સમાજ કહેવામાં આવે છે, અને તેના પેટા વિભાગને મંડળ (જ્ઞાતિ કહેવાય છે. વ્યક્તિગત જીવનની સારી કે માઠી અસરનું પરિણામ સીધી રીતે સૌથી પ્રથમ તો તે મંડળ અને પછી સમાજ પર થાય છે.
આથી જેટલી દેહને ચેતનશક્તિની આવશ્યકતા છે તેટલી સમાજને વ્યક્તિગત આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમની પણ છે. ગૃહસ્થનું વ્યક્તિગત
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
જીવન જેટલે અંશે ઉત્તમ અને ભવ્ય હોય તેટલે અંશે તે સમાજ સુખી અને સ્વર્ગીય અનવાને.
ધાર્મિક દૃષ્ટિએ
રાષ્ટ્રીય અને સામાજિક હિતમાં ગૃહસ્થાશ્રમના ફાળા છે તે વાત સૌ કાઈ એકમતે સ્વીકારે તેમ છે. પરંતુ ધાર્મિકતામાં ગૃહસ્થાશ્રમનેા ફાળા હોઈ શકે કે કેમ તે સંબંધમાં આજે મોટા વ શકાશીલ છે.
તે વર્ગ એમ માને છે કે ગૃહસ્થાશ્રમ એટલે પાપ, અને પાપ એટલે અધ. અધમ હોય ત્યાં ધર્મ હાઈજ શી રીતે શકે ? અને આવા ગૃહસ્થાશ્રમમાં આત્મવિકાસને પણ સ્થાન કયાંથી હાય ?
આવી. માન્યતા અમુક કાળથી પ્રચલિત થયેલી હાય તેમ જણાય છે. આ માન્યતાને અજ્ઞાન વર્ગમાં પ્રચાર થવાથી પરિણામ એ આવે છે કે ગૃહસ્થાશ્રમી પેાતાની જાતને પાપી માની પોતાની પવિત્ર ક્રોમાંથી ડગી જાય છે. કારણ કે તે માને છે કે ગૃહસ્થાશ્રમમાં તે! પાપજ છે અને પાપના પરિણામે સસારપરિભ્રમણ છે, તેા પછી પાપીને વળી પાપ શાં! એમ માની, જાણવા છતાં દુર્લક્ષ રાખી, તે કેટલાક અનર્થા ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહી કરી બેસે છે.
ગૃહસ્થાશ્રમીની જવાબદારી
ઉપરની માન્યતા કેવળ ભ્રમમૂલક અને તદ્દન વજૂદ વગરની છે. ગૃહસ્થાશ્રમ એ પણ આત્મવિકાસનુ પ્રથમ પગથિયું છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પણ મનુષ્ય સત્ય, અહિંસા, સંયમ ઇત્યાદિ સદ્ગુણાની આરાધના કરી ઉચ્ચ કાટિએ પહોંચી શકે છે. જૈન શાસ્ત્રકારેએ કહ્યું છે કે “ મિલાદુ વા શિડ્યે વા સુવણ ગમ્મર વિવું। '' અર્થાત્ ત્યાગી ભિક્ષુ હા, ગૃહસ્થ હા, તે ઉભય પૈકી જે કાઈ સંયમી હેાય તે સ્વ મેળવવાના અધિકારી છે. ગીતાજી પણ પુનઃ પુનઃ પાકારીને કહે છે કે
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થાશ્રમનુ સ્થાન
૧૫
ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પણ ઊર્ધ્વગતિએ જઈ શકાય છે. માત્ર આ સૂત્ર યાદ રાખવું જોઇએ કે “ર્મચેષાધિારસ્તે મા હેતુ વાચન ।” સત્કર્મ કરવાના જ મનુષ્યને અધિકાર છે, તેના ફળની વાસનાને તેને અધિકાર નથી. કારણ કે ફળ તેના એકલાના હાથની વસ્તુ નથી. એટલે આ રીતે ધાર્મિક દૃષ્ટિએ ગૃહસ્થાશ્રમનુ લક્ષ્યબિંદુ ઉચ્ચ પ્રાટિનું જ છે, અને ગૃહસ્થાશ્રમ પણ નંદનવન સમાન અધા આશ્રમેાનું વિશ્રામસ્થાન છે, એમ સ્વીકાર્યા વિના ચાલતું નથી. લક્ષ્યબિન્દુ
'
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમનું ધ્યેયવિલાસ ભાગવવાનુ નથી પણ વિકાસ સાધવાનુ` છે. ગૃહસ્થનું બ્રહ્મચર્ય ખંડન સુંદરતમ પ્રજોત્પત્તિઅર્થે છે, વિકારવાસનાની પૂર્તિ અર્થ નથી. આથી આવા બ્રહ્મચર્યું– ખંડનમાં પાપ હોવા છતાં તે પાપ ગૃહસ્થાશ્રમીને પીડી શકતું નથી. આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમીની પ્રવૃત્તિ પરને પીડવા માટે નહિ પણ પાપકારાશે` હાય છે, તેથી તે પ્રવૃત્તિ પુણ્યકારી બની રહે છે.
પરંતુ જો તે જ ગૃહસ્થાશ્રમ આદશ ન હોય તા નંદનવનને અલે નરકાગાર જેવેા થઇ પડે, તે વાત પણ ભૂલવી ન ઘટે. કારણ કે ગૃહસ્થાશ્રમનુ સ્થાન જેટલે દરજ્જે ઉચ્ચ તેટલી જ તેની જવાબદારી પણ ગંભીર છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
લગ્નચર્ચા
જે આશ્રમમાં રહી ગૃહસ્થજીવન ગાળવાનું હોય છે તેને ગૃહસ્થાશ્રમ કહેવાય છે, અને ગૃહસ્થજીવનના પ્રારંભ વાસ્તવિક રીતે તે વિવાહિત જીવન પછી જ થાય છે. એટલે વિવાહિત જીવન એ ગૃહસ્થાશ્રમનું પ્રથમ અને આવશ્યક અંગ છે. તેથી આ પ્રકરણમાં લગ્નજીવનને લગતા પ્રશ્નોની વિચારણા કરીશું. લગ્ન એટલે શુ?
લગ્ન શબ્દ રૂ ધાતુ પરથી આવ્યા છે, લીન થવું એ તેને શબ્દા છે. વિવાહ એ પણ લગ્નના પર્યાયવાચી શબ્દ છે, અને તે પણ વિ+વર્ અર્થાત્ ગૃહસ્થાશ્રમનાં કબ્યાને વહન કરવાનું સૂચવે છે. જાયા એટલે સ્ત્રી, જાયાપતિ એ બન્ને શબ્દો મળીને દંપતી શબ્દ બને છે. સારાંશ કે સ્ત્રી અને પતિ ઉભયનું પ્રેમમય મિલન થવું તેનું નામ દંપતીલગ્ન. શાસ્ત્રીય દૃષ્ટીએ દમ્પતીલગ્નની આ વ્યાખ્યા છે.
પશ્ચિમના વિચારાની અસર આપણા સમાજ પર પણ થઈ અને યુવાના મુક્ત સહચારની આકર્ષક વાતાથી અંજાયા, તેને લગ્નજીવન બંધનરૂપ લાગ્યું. લગ્નવ્યવસ્થા માનવજીવન માટે તન નિરુપયેાગી છે, એમ પણ કેટલાક માને છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
આપણે આ માન્યતાને અહીં સુધી સહમત થઈ શકીએ કે જે બ્રહ્મચારી પુરુષ કિવા બ્રહ્મચારિણી સ્ત્રી જીવનપર્યત નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી રહેવા માગતા હોય તેને માટે વિવાહિત જીવનની આવશ્યક્તા નથી. તેમજ કેઈપણ શાસ્ત્રકારેએ તેવા વર્ગને વિવાહિત જીવન ગાળવું જ જોઈએ એવી ફરજ પાડી નથી. પરંતુ જેઓ નૈષ્ઠિક બ્રહ્મચારી રહેવા માગતા નથી છતાં લગ્ન વ્યવસ્થાને એક પ્રકારની પરતંત્રતા માની તે વ્યવસ્થાનો ભંગ કરે છે, તેઓ તે બન્ને માર્ગે ચૂકે છે, પિતાનું પતન કરે છે, અને ભાવિ પ્રજાની સંસ્કૃતિનું ખૂન કરે છે. તત્વચિંતકે આવી સ્વતંત્રતાને હળહળતી સ્વછંદતાનો જ નમૂનો માને છે. ભલે પછી તેને પ્રગતિકારક સુધારાનું આકર્ષક નામ આપવિામાં આવ્યું હોય.
આવી સ્વછંદતાને વાયુ છેલ્લા અમુક સમય થયાં તો વેગભર કુંકાઈ રહ્યો છે. આનું પરિણામ વ્યક્તિ અને સમાજ બને પર - કડવું આવ્યું છે. અને તેવા પ્રસંગે લગ્નના આદર્શની વિચારણું કરવાનો દરેક વર્ગને સારુ સમય આવી લાગે છે. લગ્નને આદર્શ
ગૃહસ્થાશ્રમને આદર્શ જેટલે ઉચ્ચ અને ઉન્નતિ સાધક છે, તેટલે જ લગ્નજીવનનો આદર્શ પણ ઉચ્ચ અને વિકાસ સાધક છે. પતિ પત્ની વચ્ચેની પ્રેમઝરણીનું એક સરિતારૂપ બની રહેવું તે જ લગ્નને આદર્શ. જે જીવનથી નિર્દોષ પ્રેમનું મંડાણ થાય તે જ લગ્નજીવન. તેથી જ સમાજહિતૈષીઓએ લગ્નજીવનને ઉચ્ચ કોટિનું કમ્યું છે. શાસ્ત્રકારોએ પણ કહ્યું છે કે લગ્ન એ માત્ર દેહલગ્ન નથી પરંતુ તે મને લગ્ન અને આત્મલગ્ન પણ છે. એ જ દષ્ટિબિંદુથી નારીને ધર્મપત્નીનું માનનીય બિરુદ પણ આપવામાં આવ્યું છે.
પત્નીએ પતિના સ્થૂળ દેહની જેટલે અંશે દરકાર રાખવી જોઈએ તે કરતાં વિશેષ રીતે પતિની માનસિક તેમજ આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પર રાખવી જોઈએ. અને એ ત્યારે જ બની શકે કે જ્યારે દમ્પતીજીવનમાં શિક્ષણ અને સદાચારને સંપૂર્ણ સ્થાન મળ્યું હોય તથા વિશુદ્ધ પ્રેમના હેતુપૂર્વક પરસ્પરનાં લગ્ન થયાં હેય.
પ્રાચીન કાળમાં આ આદર્શ યથાર્થ જળવાઈ રહે તે હેતુએ જ યુવક અને યુવતીનાં હિતેષી મુરબ્બીઓ પર તે બન્નેનાં લગ્નજીવનની પસંદગી કરવાનો અધિકાર સોંપાયો હતો, અને આજે પણ તે ધારણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. - જો કે આજે બધા એવું બને છે ખરું કે પુત્ર અને પુત્રીનાં માતાપિતા સ્વાર્થ કિંવા લેભને વશ થઈ પોતાની ઉપલી ફરજથી ચુત થઈ, પોતાની ફરજના હિતમાં ભારે નુકશાન પહોંચાડે છે; અને આ જ કારણે સમાજની લગ્નવ્યવસ્થા પરત્વે આજે અનેક વિચારોના પ્રહારો થઈ રહ્યા છે. બીજી તરફ્ટી વિધવાવિવાહ જેવા પ્રશ્નો ચર્ચાઈ રહ્યા છે. પરંતુ ઊંડા ચિંતનથી અવશ્ય એમ જણાઈ આવશે કે આમાં પ્રાચીન બંધારણ કે લગ્નવ્યવસ્થા લેશમાત્ર દૂષિત નથી; માત્ર તેને નહિ અનુસરનાર અપવાદિત વ્યક્તિઓ જ તે પરત્વે જવાબદાર છે.
સમાજની વ્યવસ્થા, પછી તે પ્રાચીન હો કે અર્વાચીન છે, માનવજાતિને માટે સર્જાયેલા સ્વાર્થ ઇત્યાદિ દોષોને લઈને તેમાં અપવાદો તો અવશ્ય નીકળવાના. આવા અપવાદોની ખાતર આવા સમાજબંધારણનો લેપ કરવાની ભાવના સેવવી કે તેવા પ્રયત્ન કરવા તે કરતાં અપવાદનું મૂળ શોધી તેની સુધારણ કરવી તે જ પ્રજાના સામુદાયિક હિતની દષ્ટિએ વધુ ઉપયોગી છે. વર્તમાન સુધારાનું નિદર્શન
આજે તો કોઈ પ્રાચીન નીતિ કે નિયમ, પછી ભલેને તે ઉપયોગી અને જીવનવિકાસ માટે અનિવાર્ય હોય, પણ તેનો લેપ કરી એક ડગલું આગળ વધવું તેને કેટલેક વર્ગ સુધારે માની રહ્યો છે,
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા અને તેવી રીતે આચરી પણ રહ્યો છે. આવા સુધારામાં નથી દેખાતું વ્યક્તિગત હિત કે નથી હોતું સામાજિક હિત. આવા સુધારાને વાસ્તવિક સુધારે કઈ રીતે ગણી શકાય ? સુધારાની આવશ્યક્તા તે સુધારાની આવશ્યક્તા તે દરેક કાળમાં હોય છે, પરંતુ તે સુધારાઓ સમાજજીવનના સંરક્ષક નિયમોને અનુલક્ષીને જ થયા હોવા જોઈએ. તેવા સમાજને હિતકારી સુધારાઓ દરેક કાળની વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓએ કર્યા હોય છે. જે આપણે આજ સુધીનાં ધર્મશાસ્ત્ર અને નીતિશાસ્ત્રના અવેલેકનથી જોઈ જાણી શકીએ છીએ.
દષ્ટાંતરૂપે, એક કાળ એ હતો કે તે વખતે કોઈ એક પુરુષને એકથી વધુ પત્નીઓનાં સંરક્ષણ અને પાલન કરવાની પણ છૂટ આપ| વામાં આવતી, અને એકથી વધારે પત્ની સાથેના લગ્નમાં સામાજિક ગુનો ગણતો નહિ. પરંતુ ત્યારપછી સમય પ્રમાણે પરિવર્તન થતાં એક પતિએ એક પત્ની સાથે લગ્ન કરવું તે જ સામાજિક સભ્યતા ગણવા લાગી અને આજે પણ તે જ બંધારણ ચાલુ છે. પરંતુ આવી સમય પરત્વેની અનુમતિ નારીજીવનના સંપૂર્ણ રક્ષણ અને હિતના દષ્ટિબિંદુથી જ યોજાયેલી હતી તે ભૂલવું ન ઘટે.
સારાંશ કે આજ સુધીના સમાજબંધારણના જે જે નિયમ ઉપસ્થિત થતા આવ્યા છે તે બધા સમાજની સાર્વદેશિક સુરક્ષાને અનુલક્ષીને જ યોજાયેલા છે, આથી તેને યથાર્થ રીતે અનુસરવાની અને તેને સુદઢ બનાવવાની સમાજના પ્રત્યેક અંગની ફરજ છે. કારણ કે સમાજબંધારણના નિયમોની અધીનતામાં વ્યક્તિગત સ્વાતંત્રની હાનિ નથી પણ સુરક્ષા છે. •
હમણું હમણું મુક્ત સહચાર અને પ્રેમલગ્નના આકર્ષક નામના બહાના હેઠળ લગ્ન વ્યવસ્થાની જે અરાજકતા સમાજમાં પ્રવર્તી રહી છે તેની વાસ્તવિક્તા શી છે, અને સામાજિક દષ્ટિએ તેની ઉપયોગિતા
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કેટલી છે, તેને વિચાર કરીએ. મુક્ત સહચાર
જે યુવતીઓ બ્રહ્મચર્યાવસ્થામાં જીવન ગાળવાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં પણ અવિવાહિત રહી પુરુષો સાથે મુક્ત સહચારથી જીવન ગાળવા ઈચ્છે છે, તથા તે સ્થિતિમાં સ્વતંત્ર સુખ મેળવવાની આશા રાખે છે, તેમની દશા કેટલીક વાર બજારુ સ્ત્રી કરતાં પણ સહસ્ત્રગણી બૂરી થઈ જાય છે, કારણ કે મુક્ત સહચારમાં એક જ પ્રેમનું પાત્ર હોય તેવી કશી નિશ્ચિતતા સંભવતી નથી. તેથી તે બિચારી પ્રેમના બહાના હેઠળ અનેક હવસનો શિકાર બની જવા પામે છે, આથી જે પરિણામની યૌવનકાળમાં કલ્પના સુદ્ધાં હોતી નથી તેવું અકથ્ય કષ્ટ પાછલી વયમાં તેને સોસવું પડે છે.
સમાજથી તો તે પ્રથમથી જ સ્વયં અલગ થયેલ હોય છે અને પાછળથી તેના કહેવાતા પ્રેમીઓથી પણ તરછોડાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં તેનું સ્નેહી કે સંરક્ષક કોઈ રહેતું નથી ત્યારે તે તેને પશ્ચાત્તાપ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી જાય છે.
તેવી જ રીતે જે યુવકો પણ આવી જાતનું જીવન ગુજારે છે તે નિવર્ય અને નિઃસાધન બની પોતાનું અને સાથે સાથે સમાજનું પણ બહુ બૂરું કરી નાખે છે.
આવાં યુવક અને યુવતીઓ અત્યાચાર, અધર્મ અને એવા કંઈક અનર્થોની પીડા પામે છે, અને તેમનું માની લીધેલું સ્વચ્છેદી સુખ પરિણામે તેમને પિતાને પણ એટલું તે ઠગે છે કે તેઓ પોતે જીવનપર્યત દુઃખની યાતનાઓ વહન કરે છે. અને સમાજ તથા રાષ્ટ્રને પણ તેને અંગે બહુ સોસવું પડે છે. અંગત જીવનમાં પણ વિશુદ્ધ પ્રેમનો વિકાસ રુંધાઈ જતાં સુખ અને સંતોષને બદલે તિરસ્કાર અને અસંતોષ જન્મે છે. માટે આવા દુઃખમય અને હાનિકારક ભવિષ્યથી બચવા સારુ “અન્યમા નોવાત વાનિત સદા” (મનુસ્મૃતિનીતિ)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા એક પતિએ એક પત્નીની અને એક પત્નીએ એક પતિની પસંદગી કરી વિવાહિત જીવન ગાળવું તેમાં ભવિષ્યની પ્રજાનું હિત છે.
આ રીતે દર્શનશાસ્ત્રોએ તથા નીતિકારોએ એકભાર્યાવ્રતની ધાર્મિક દૃષ્ટિએ જે ઘોષણું કરી છે તે સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ વધુ ઉપયોગી છે તે સ્પષ્ટ જાણી શકાય છે.
જો કે જેનશાસ્ત્ર ત્યાગમાર્ગ પર વધુ ભાર આપે છે. કારણ કે અનંત જ્ઞાનીઓએ અનેક અનુભવોથી સિદ્ધ કર્યું છે કે મનુષ્યજીવનનું ઐચ્છિક સુખ ત્યાગભાવના પર જ નિર્ભર છે. તેમ છતાં તેટલી યેગ્યતા ન હોય તો ગૃહસ્થજીવનની વ્યવસ્થાને પણ તે ન્યાય આપે છે, અને તેને ઉદ્દેશીને કહે છે કે ગૃહસ્થાએ “વાસંતોષ” એટલે કે પ્રજોત્પત્તિનો જ શુદ્ધ હેતુ હોય તે તે દમ્પતી પ્રેમ પણ અચળ અને સ્થિર ટકી રહે છે.
આવાં લગ્ન તે જ સાચો પ્રેમલગ્ન ગણાય. આવાં પ્રેમલગ્નમાં દેહસૌન્દર્યની કસોટીથી જ માત્ર યુવક અને યુવતીને જોડી દેવામાં આવતાં નથી. પણ તેઓનાં પારસ્પરિક ગુણદોષો, પ્રકૃતિ, વય, ઈત્યાદિ બાબતોનો સુમેળ સાધી લગ્ન કરવામાં આવે છે. આવાં પતિ અને પત્નીઓનાં જીવન વિશ્વાસ, સહકાર અને સ્નેહના સ્ત્રોતથી તરબોળ રહે છે.
પિતાનાં પુત્રપુત્રીને જીવનપર્યતના સળંગ પ્રશ્નરૂપ લગ્નજીવનને આ રીતે યોજી આપવાં એ જ તે ઉભયના વડીલેની પવિત્ર ફરજ છે એમ સમાજબંધારણ પણ પિકારીને જણાવે છે. પ્રેમલગ્ન
હમણાં હમણાં ઉપર કહેલા મુક્ત સહચારની માફક પ્રેમલગ્નના નામે એક બીજે ભ્રમ પણ કવચિત દેખાવ દે છે. આવા કહેવાતા પ્રેમલગ્નમાં યુવક અને યુવતી અને કોઈની સલાહ સ્વીકાર્યા વિના કેવળ પોતાની જ પસંદગીથી લગ્ન કરવાની માન્યતા ધરાવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સહચારના સિદ્ધાંતની માફક આ માન્યતામાં લગ્ન વ્યવસ્થાનો તિરસ્કાર નથી. તો પછી તે સિદ્ધાંતમાં શી કુટિ છે કે જેથી તેની ભ્રમમાં ગણના થાય, તે શંકા નિવારવા સારુ તેની વાસ્તવિકતા વિચારીએ. વયની અસર
યુવક અને યુવતી કે જેમને જીવનપર્યત એકબીજાનો સહકાર સાધી ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી શકટનો ભાર વહન કરવાનું હોય છે, તેઓ રાજીખુશીથી પરસ્પર પિતાની મેળે યોગ્ય પાત્ર શોધી લે તે કઈ ખોટું નથી. પરંતુ તે પ્રસંગ જ એવો હોય છે કે તે સમયે આવાં યુવયુવતીઓમાંનાં ઘણાંખરાં એક પ્રકારના આવેશને અધીન હેય. છે, અને તે વસ્તુ તે વયમાં સ્વાભાવિક છે. બીજું, તેઓને પરિપક્વ વયના અનુભવનું જ્ઞાન પણ હેતું નથી, અને ઘણખરાં તે એકબીજાના દેહસૌન્દર્યથી જ આકર્ષાયાં હોય છે. એવાં કારણોને લઈને જ પારસ્પરિક ગુણદોષની નિરીક્ષણબુદ્ધિ તેઓમાં જાગૃત થવા પામતી નથી. અનુભવ
આ સ્થળે મહાત્મા ગાંધીજીના પુત્રના લગ્નપ્રસંગની વસ્તુસ્થિતિનું દર્શન કરાવવાથી તે પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ આવશે અને લગ્નવ્યવસ્થાની આવશ્યકતાનો પણ બંધ થશે એમ ધારી તેનું સંક્ષિપ્ત અવતરણ અહીં આપ્યું છે.
“ગાંધીજીના પુત્ર પિતાની ઈચ્છા જેમ બને તેમ જલદી વિવાહિત જીવન સ્વીકારવાની છે, એમ ગાંધીજીને જણાવ્યું. અને એમાં એમની મદદ અને સંમતિ માગી. ગાંધીજીએ બન્નેને મંજૂરી આપવા કબૂલ કર્યું, અને જ્ઞાતિબંધન તોડીને વિવાહ કરવો એ -એમણે નિશ્ચય કર્યો.
એમણે શેધ ચલાવી અને એક કન્યા એમને વિવાહ માટે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
૨૩
પસંદ કરવા જેવી લાગી, પણ એ કન્યા વિવાહ માટે સંમત નહોતી. બીજી કન્યા પસંદ કરી, એ વિવાહિત જીવન ઈચ્છતી હતી.
ગાંધીજીએ પોતાની સ્વભાવસિદ્ધ સરળતાથી પોતાના દીકરાના ગુણદોષનું કન્યા અને એનાં માતાપિતા આગળ વર્ણન કર્યું અને વિચાર કરવા કહ્યું. ગાંધીજીએ કન્યાના ગુણદોષે પોતાના પુત્રને લખી જણાવ્યા અને પિતાની ભલામણ લખી જણાવી. કન્યામાં એક શારીરિક ખોડ હતી.
એક મિત્રે ગાંધીજીને સૂચવ્યું કે “તમારે વરકન્યાને મેળવી આપવાં જોઈએ, અને બન્નેને એકબીજાને પરિચય થવા દેવો જોઈએ. અને કન્યાની શારીરિક ખેડને નિભાવી લેવા પુત્ર કેટલે અંશે તૈયાર છે, તથા પરિચય થયા બાદ એકબીજા સાથે લગ્ન કરવા સંમત રહે છે કે કેમ, તે જોવું જોઈએ.'
ગાંધીજીને આ સૂચના ઠીક ન લાગી. એમણે કહ્યું, “મને આવી પદ્ધતિ બરાબર લાગતી નથી. આજે એ બન્ને લગ્ન માટે ઉતાવળાં થયાં છે. એમની દૃષ્ટિ આજે મોહાંધ ગણાય. એ ભેગાં થઈ “હા” ભણે તે વિચારપૂર્વક હા કહી છે એમ નહિ કહી શકાય. “ના” નીકળી શકે એવાં જેટલાં કારણો હોઈ શકે તે બન્નેને સ્પષ્ટ કરી સમજાવ્યાં છે. જેમનામાં કામેચ્છા ઉભવી છે એવાં સ્ત્રીપુરુષ, એકબીજા પ્રત્યે સકામદષ્ટિ એકવાર પિષ્યા બાદ લગ્ન કરવા ન કરવાનો ઠરાવ કરવાની છૂટ લેવા ઈચ્છે, એ મને અયોગ્ય લાગે છે. એમાં સમાજની અને ખાસ કરીને સ્ત્રી જાતિની રિક્ષા નથી. સમાજને એ અપવિત્ર કરનારી વસ્તુ છે.” ”
(“જેનતિ માંથી) આવી સાહસિક લગ્નપ્રણાલિકાને અનુસરવામાં ખૂબ જોખમ છે. યુવાનીના આવા પ્રેમપ્રસંગો બહુધા વાસનાથી જન્મે છે, તેથી તે સ્નેહ કૃત્રિમ હોવાથી ગૃહસ્થાશ્રમના જીવનકાળમાં તેનો રંગ ઝંખવાય છે અથવા નાબૂદ થાય છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ફલનિદર્શન
આવેશ અને મેહથી ઉત્પન્ન થયેલાં લગ્ન કસોટીમાં સાંગોપાંગ પાર ઊતરી શકતાં નથી. ગૃહસ્થાશ્રમનું નાવ જેમ જેમ આગળ ધપતું જાય છે, તેમ તેમ તેવા યુગલને અવનવા અનુભવો થતા રહે છે. ધીમેધીમે વય વધતાં સૌંદર્યનું આકર્ષણ ક્ષીણ થતું જાય છે, અને સુખદુઃખમાં પરસ્પરની વૃત્તિઓની કસોટી પણ થતી જાય છે. - આવા પ્રસંગે યુવાનની મહત્ત્વાકાંક્ષાના હવાઈ કિલ્લાઓ એક પછી એક જમીનદોસ્ત થતા જણાય છે, ત્યારે પિતાની સાહસવૃત્તિનું અને ભૂલનું તેને ભાન થાય છે ખરું. પરંતુ હવે તે તેઓ જીવનની મુસાફરીમાં બહુ આગળ વધી ગયેલાં હોય છે. તેથી પ્રકૃતિના અણબનાવમાં પણ તેમના ગૃહસ્થાશ્રમનું રસિયું ગાડું સુખે અગર દુઃખું પસાર થયે જ છૂટકો છે. તેઓ ભલે તે સમયે સમાજ તરફ શાપ વરસાવે, પરંતુ નથી તેમાં સમાજના બંધારણનો દોષ કે નથી ઇતરને દેષ; દોષ માત્ર તેમની પોતાની જ વૃત્તિને છે. વડીલેએ શું કરવું?
આથી જ આવા ભવિષ્યથી બચવા માટે નીતિકારોએ વરકન્યાના ગુણદોષને ભાર અનુભવી વડીલેને સોંપ્યો છે. કારણ કે તેઓ પરસ્પરની વય, ઉભયનાં માતાપિતાની કુલીનતા, કન્યાની યોગ્યતા અને સગુણાદિની પરીક્ષા કરવાનો પાકે અનુભવ ધરાવે છે. - જે વડીલે નિસ્વાથી અને પ્રજાના હિતૈષી હોય છે તેઓ પોતાની ફરજને બરાબર સમજી શકે છે, અને પોતાની સંતતિનું ગૃહસ્થજીવન સુંદર રીતે પસાર થાય તેવી ગ્ય જેડીની પસંદગી કરી આપે છે. તે પસંદગી થયા પછી પોતાની સંતતિને પણ તે વસ્તુસ્થિતિનું યથાર્થ ભાન કરાવી, તેઓની પાકી અનુમતિ મળ્યા પછી જ તેઓનાં લગ્ન કરી આપે છે. આવા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
૨૫
ગૃહસંસારમાં તે યુવયુવતીને તેમનું મનોરથપૂર્ણ સ્વર્ગીય જીવન ગાળવાની તક સાંપડે છે. અને તેવા દંપતીજીવનમાં સૌજન્ય અને સ્નેહની સુવાસ ઠેઠ સુધી પ્રસરી રહે છે.
એ ખેદનો વિષય છે કે આજને વડીલ વર્ગ આ પવિત્ર ફરજને કેટલેક અંશે પરવારી બેઠે છે. આજે તો પુત્રપુત્રીને ગમે તેની સાથે જોડી આપવાં એટલામાં જ પિતાના કર્તવ્યની ઈતિસમાપ્તિ માની બેસે છે, અથવા સ્વાર્થવશ અયોગ્ય કાર્ય કરી બેસે છે.
લગ્નવ્યવસ્થામાં વ્યાપી રહેલી અરાજકતા અને આજના ગૃહસ્થાશ્રમની દુર્દશામાં આ પણ એક પ્રબળ કારણ છે. તેઓમાંનાં કેટલાંક તે લગ્નજીવન માટે વરકન્યાના ગુણદોષને તો શું પરંતુ
ગ્યાયોગ્ય વયને સુદ્ધાં વિચાર કરવાને અવકાશ લેવા માટે ભતાં નથી. એક પિતા પોતાના સ્વાર્થની ખાતર કોઈ બુટ્ટાસુદ્દા કે સડેલા પુરુષના કરમાં પિતાની કુમળી કળી જેવી નિર્દોષ બાળાનું જીવન હોમતાં લેશમાત્ર અચકાતો નથી. કોઈ પિતા પિતાની પુત્રીને લગ્નસંબંધ બાળવયમાં જ કરી નાખે છે, અથવા તે અગ્ય સંબંધ પણ જોડી દે છે. .
આવા નિયમવિરુદ્ધ તથા અણમેળ લગ્નથી એ કિશોર બાળાઓ દામ્પત્યજીવનના સુમધુર રસથી વંચિત રહે છે, અને એવાં એવાં કારણોથી અબળાઓના આર્તનાદો અને વૈધવ્યજીવનની કરુણુ કહાણીઓ પ્રાયઃ જન્મે છે. વધારામાં વૈધવ્યજીવનને પવિત્ર અને સુરક્ષિત રાખવાના ઉપાય અને સાધન તરફ પણ આવાં કહેવાતાં હિતૈષીઓ બેદરકારી સેવે છે. રિણામે સમાજને કલંકિત SS કરનારાં દુષ્ટ કાર્યોની પરંપરા એક પ SSS
ક ઉત્પન્ન થતી જાય છે, જે નિવારવા વિધવાવિવાહ અને એવી એવી પ્રવૃત્તિની ઝુંબેશ ઉઠાવતો એક વર્ગ સમાજ સામે છડેચોક તૈયાર થતું જાય છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
સમાજનાં આ બધાં દર્દોને મૂળથી નાબૂદ કરવા સારુ વરકન્યાના વડીલાને પેાતાની પવિત્ર ફરજનું ભાન થાય તેવી વ્યવહારુ કાશિશ કરવાની પ્રત્યેક સાચા સુધારકની સૌથી પ્રથમ અને અગત્યની ફરજ છે. આ પ્રવૃત્તિમાં વિચારબળ ઉપરાંત કાર્યĆકારક શક્તિની પણ પૂર્ણ આવશ્યકતા છે, અને સાથેસાથે ફળ પરત્વે ધીરજ અને સહિષ્ણુતાની પણ અપેક્ષા છે. પરંતુ ‘મનસ્વી ર્યાર્થી ન મળતિ દુ:શૈ न च सुखं । આ ફરજ યથાર્થ રીતે બજાવી શકાય તે સમાજજીવનને કારી રહેલાં અનેક દર્દના જડમૂળથી નાશ થઈ શકે, એ નિર્વિવાદ વસ્તુ છે.
..
છૂટાછેડા
અત્યાર સુધી આપણે જે ચર્ચા કરી ગયા તે બધી લમજીવનના પ્રારંભકાળની હતી. આ પ્રશ્ન લગ્નજીવન પછીના છે. એટલે તેની પણ પ્રાસંગિક ચર્ચા ગૃહસ્થજીવનમાં અનિવાય હોવાથી અહી તે પ્રશ્નની. વાસ્તવિકતાની વિચારણા કરી લેવી ઉચિત છે.
દામ્પત્યજીવન યેાગ્ય હાવા છતાં શારીરિક આકષ ણુની હીનતાને કારણે અથવા વાસનાની અતૃપ્તિને કારણે કેટલેક સ્થળે એક ઉપરાંત બીજી પત્નીલગ્ન અથવા છૂટાછેડાને ઉપયાગ વતમાનકાળમાં કેટલીક વાર થતા હાય તેમ દેખાય છે.
આવી જાતના છૂટાછેડાને વાયુ પ્રાયઃ વિદેશી સ ંસથી ઊતરી આવેલા જણાય છે. જો કે પતિ અને પત્નીનું સન્માન અને લગ્નજીવનની વ્યવસ્થા યથાર્થ જાળવવા સારુ અતિ પ્રખળ કારણવશાત્ તા ભારતવની પ્રાચીન સમાજવ્યવસ્થામાં પણ આવી છૂટને ઉલ્લેખ સ્મૃતિમાં છે ખરે.
नष्टे मृते प्रव्रजिते क्लिबे च पतिते पतौ । પંચસ્થાપત્યુ નારીમાં, તિક્ષ્યો વિષયતે॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
પતિ નષ્ટ થયો હોય, મૃત્યુ પામ્યો હોય, તજી ગયો હોય, નપુંસક થઈ ગયો હોય અને પતિત થયો હોય તો આવાં પ્રબળ કારણથી તે બીજા પતિ સાથે લગ્ન કરી શકે છે.”
પરંતુ આજે જેવા રૂપમાં તે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત કરવામાં આવે છે તેવા છૂટાછેડાની છૂટ તો ગૃહસ્થાશ્રમની સંસ્થાને લેશમાત્ર ઉપયોગી નથી, એટલું જ નહિ બલ્ક તે દામ્પત્યજીવનનાં નિર્મળ સ્નેહમાં બહુ હાનિકારક છે એમ દીર્ઘવિચારને અંતે જણાયા વિના રહેતું નથી. કારણ કે એક પતિ પોતાની પ્રેમપાત્ર પત્નીનો અને એક પત્ની પોતાના પ્રાણવલ્લભ પ્રીતમને જ્યારે પણ ઈચ્છા થાય ત્યારે (ગળે ઊતરે એવા એક પણ સબળ કારણ સિવાય) ત્યાગ કરી શકે તેવી જાતની સાર્વદેશિક છૂટ ભારતીય સંસ્કૃતિ સારુ બિલકુલ અનાવશ્યક અને તદ્દન નિરુપયોગી છે.
જે ભારતમાં પતિના મૃત્યુ પાછળ પત્નીનું જીવન અને પત્નીના વિયેગથી પતિનું જીવન નીરસ બની જતું એ અપૂર્વ દામ્પત્યપ્રેમ હતો તે જ ભારતમાં છૂટાછેડાની આવી અનાવશ્યક પ્રથાની ચર્ચાઓ ઊભી થાય છે, તે ખરેખર ભારતીય સંસ્કૃતિ માટે લજજાસ્પદ વસ્તુ છે. અને ગૃહસ્થાશ્રમની હીનતાનો પણ એક નમૂનો છે તેમ જાણીને
ક્યા સમાજપ્રેમીને હૈયે દર્દ ઉત્પન્ન નહિ થાય ? - હવે તે પાશ્ચાત્ય દેશના સમાજહિતચિંતકે પણ આવી જાતના છૂટાછેડાની અનાવશ્યકતા સ્વીકારતા થઈ ગયા. છે. તેથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે તે વસ્તુ સમાજ સારુ ઉપયોગી નથી. આને માટે પશ્ચિમમાં છાશવારે છૂટાછેડા ન થાય એવા કાયદાઓ અને પુનર્લગ્નના પ્રસંગ ભારે કર નાખી લગ્નજીવન વ્યવસ્થિત કરવાના પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે. માટે સમાજના પ્રત્યેક જવાબદાર અગ્રેસરે તથા લેકનેતાએ આવા પ્રશ્નો પર ઊંડી ચિકિત્સા કરી તે કારણોનો જ નાશ કરવો એ જ તેમનું અનિવાર્ય ર્તવ્ય છે. કારણ કે સમાજની સુધારણું તથા સમાજની સુરક્ષિતતા આવા પ્રશ્નો પર જ અવલંબે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
છૂટાછેડાનું મૂળ
આજના દુખી ગૃહસ્થાશ્રમ પર વકીલેની બેદરકારી સિવાય એક બીજું પણ પ્રબળ કરણ છે કે જે છૂટાછેડાના ઉપસ્થિત થયેલા પ્રશ્નોનું મૂળ છે. તે છે દામ્પત્યપ્રેમનો અભાવ.
શુદ્ધ દામ્પત્યપ્રેમને આજે વિકાસની વાસનાના શેતાને ચૂંથી ખાધ છે. વિકાસની અતિમાત્રાઓથી વિકારને પુષ્ટિ મળી છે અને મળે જાય છે. વળી બ્રહ્મચર્ય અને સંયમની ઉપયોગિતા માત્ર ધાર્મિક દૃષ્ટિએ નહિ પરંતુ સામાજિક દૃષ્ટિએ પણ આજે ઊભી થવા પામી છે. વળી આ બન્ને સિદ્ધાંતને પ્રચાર જેવી રીતે ગૃહસ્થાશ્રમના લગ્નવિષયક અંગને વ્યવસ્થિત રાખવા સારુ જેટલો ઉપયોગી છે તેટલો જ રાષ્ટ્રની વ્યાપી રહેલી બેકારીના નિવારણ માટે પણ આવશ્યક છે તેમ ઊંડાણથી વિચારતાં જણાઈ આવે છે. હવે તો આપણી સરકારે એવા કાયદા કર્યા છે કે જેથી સમાજ જે તેને સાચા અર્થમાં અપનાવી લે તે એવા પ્રસંગો કવચિત જ બનશે. સંતતિનિયમનને સિદ્ધાંત
લગ્નવિષયક ચર્ચામાં આગળ વધતાં એક બીજે પણ સ્વાભાવિક પ્રશ્ન થાય છે કે લગ્નજીવનમાં સંતતિનું સ્થાન છે કે કેમ? કારણ કે શાસ્ત્રકારોએ તો “પ્રનાટિ અધિનામાઉત્તમ પ્રજોત્પત્તિ અર્થે લગ્નવ્યવસ્થા નિર્માણ કરી છે. તે સંતતિનિયમનને સિદ્ધાંત શાથી અસ્તિત્વમાં આવ્યું તે જાણવું જોઈએ.
કેટલાક એમ માને છે કે પ્રજા વધવાથી રાષ્ટ્રીય બેકારીમાં વધારે થાય છે, માટે સંતતિનિયમન સમાજને આવશ્યક છે. આ સિદ્ધાંતમાં પણ પ્રાયઃ વિદેશનો જ ચેપ છે. ભારતની બેકારી * આજે ભારતની બેકારીને પ્રશ્ન ઉકેલવા માટે કેટલાક જવાબદાર વિચારકે પણ તે તરફ આકર્ષાયા છે ખરા. પરંતુ આ સિદ્ધાંત એટલે ઉપલક દૃષ્ટિએ સરળ અને સુંદર લાગે છે તેટલું જ પરિણામે સમાજજીવનનો નાશક છે. વળી રાષ્ટ્રીય બેકારી દૂર કરવાની દૃષ્ટિએ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
પણ તેની ઉપયોગિતા યથાર્થ રૂપમાં સિદ્ધ થઈ શકતી નથી તે ભૂલવું ન ઘટે. કારણ કે આખી સૃષ્ટિમાં એ કુદરતી નિયમ છે કે જે જે પ્રાણીઓ જન્મે છે તેની ઉત્પત્તિની સાથે જ તેની જીવનપયોગી સામગ્રીનું સર્જન પણ થતું રહે છે. દષ્ટાંતરૂપે આપણે જોઈ શકીએ. છીએ કે જ્યારે બાળક ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેને હવા, જળ અને ખોરાકની આવશ્યકતા હોય છે. તો હવા કુદરતી રીતે તેને મળી રહે છે તથા જળ અને ખેરાકની ગરજ પૂરી પાડવા સારુ તે જ વખતે માતાના પયોધરમાં દૂધની વ્યવસ્થા થયેલી હોય છે, અને એ જ પ્રકારે જેમજેમ તેનું જીવન લંબાતું જાય છે તેમતેમ શક્તિ અને સાધન પ્રાપ્ત થતાં રહે છે.
અર્થશાસ્ત્રની દષ્ટિએ અવલોકન કરતાં હેત્રી જે નામના એક વિદ્વાન અર્થશાસ્ત્રીએ આ જ માન્યતાને પુષ્ટિ આપતાં કહ્યું છે, કે “વસ્તીના વધવાથી કંઈજિંદગીની ખારાકી ખૂટી જતી નથી. માનવશક્તિનો આજે દષ્ટિગોચર થતો હાસ અને માનવદુઃખોનો ગંજ એ કુદરતના કાયદાને અંગે નથી. એ તો કુદરતના કાયદાને નહિ અનુસરવાનાં જ સીધાં પરિણમે છે.”
એટલે આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાય છે કે જેઓ રાષ્ટ્રની બેકારી દૂર કરવા માટે આ સંતતિનિયમનના સિદ્ધાંતને પ્રચાર કરે છે તે તદ્દન અવાસ્તવિક છે. સંતતિનિયમનનું ધ્યેય અને તેનું પરિણામ આ પણ જે સંતતિનિયમનને સિદ્ધાંત વીર્યસંરક્ષણના શુદ્ધ લક્ષ્યબિંદુથી યોજાતો હોય તો આજે તેવા નિયમનની આવશ્યક્તા છે ખરી. કારણ કે એક મહાપુરુષે જણાવ્યું છે કે જે પ્રજા વિકારી ભાવનાને અંગે ઉત્પન્ન થાય છે તે કદી માતા, પિતા, કુટુંબ, સમાજ કે રાષ્ટ્રની સેવા તે કરી શકતી નથી, બલ્ક ઊલટું માતૃદ્રોહી, પિતૃલોહી, કુટુંબદ્રોહી, સમાજદ્રોહી તથા રાષ્ટ્રદ્રોહી બને છે. તે મહાસ્વાર્થ અને વાસનાના વમળમાં ગોથાં ખાઈ પોતાનું જીવન પૂરું કરે છે. મનુસ્મૃતિમાં પણ કહ્યું છે કે –.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मकर्मद्विषः सुताः । क. ३-४१.
વિવાહની પવિત્ર ભાવના લુપ્ત થયા પછી અર્થાત વિકારી વાસનાથી જે પ્રજા જન્મે છે તે અધાર્મિક જ બને છે. આવી પામર પ્રજાને ઉત્પન્ન કરવી તે પણ એક પ્રકારનું પાપ છે.
પરંતુ જે પ્રજા ધર્મભાવના અને ઉચ્ચ સંસ્કારથી ઉત્પન્ન થાય છે તે જ પ્રજા પોતાના કર્તવ્યનું પાલન કરવા સારુ વિવિધ આત્મભોગ આપી શકે છે. તેથી જ્યાં જ્યાં વિલાસ અને સ્વાર્થનું સામ્રાજ્ય -વ્યાપી રહ્યું હોય ત્યાં તેવા વાતાવરણમાં તેવી પ્રજાની વૃદ્ધિ થાય તે કરતાં સંયમની ભાવના ફેલાય તે વધુ યોગ્ય છે.
વળી પરિણત દંપતી કાયિક બ્રહ્મચર્ય પાળે તે પોતાનું સ્વાથ્ય કે જે તત્વ આજે સમાજમાં બધે અલ્પ પ્રમાણમાં માલૂમ પડે છે તેને પુનઃ પ્રાપ્ત કરી પોતાની અમૂલ્ય શક્તિના સંચયનો પરમાર્થ ખાતર સદ્વ્યય કરી શકે. પૂર્વકાળમાં આવી ભાવના ખૂબ વ્યાપક હતી અને તેથી પ્રજાજીવન અનેક પ્રકારે સુખી હતું.
આવું દમ્પતી સહ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરનાર વર્ગ ભલે અલ્પ પ્રમાણમાં તૈયાર થઈ શકે. પરંતુ તે વૈર્ગ સમાજ તેમજ રાષ્ટ્રને ઉપયોગી થઈ પ્રજાની આશિષો અવશ્ય મેળવી શકે તેમાં તો લેશ માત્ર આશ્ચર્યો નથી.
પરંતુ જો કોઈ વિકારી વાસનાને પોષીને કૃત્રિમ પ્રાગદ્વારા પ્રજનનના કાર્યને અટકાવવાની કોશિશ કરે તો તો પરિણામ એ આવે કે પુરુષ જાતિ નપુંસક બને અને સ્ત્રી જાતિનાં વાત્સલ્ય તથા સૌજન્યના સ્ત્રોતો સુકાઈ જાય. પરિણામે રાષ્ટ્રીય હિતને બદલે રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિના મૂળમાં જ કાપ પડે, અને સંસ્કૃતિ નાશ પામ્યા પછી માનવજાતિમાં જીવન જેવું કશું તત્ત્વ રહેવા પામે નહિ.
. વળી જેઓ વિકારવાસનાને પણ ખાવાપીવા કે મળત્યાગની ક્રિયાની પેઠે કુદરતની હાજત માને છે તે પણ એક ભ્રમપૂર્ણ માન્યતા છે. તેવી માન્યતા ધરાવનાર વર્ગે સમજી લેવું જોઈએ કે
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
૩૨
:
,
બ્રહ્મચર્ય એ અસ્વાભાવિક વસ્તુ નથી, તેમ અસાધ્ય પક્ષી . વળી વાસનાને વહેતી મૂક્વી એ ખાવાપીવા જેવી અનિવાર્ય ક્રિયા નથી, કારણ કે જેમ જેમ તેને વહેતી મુકાય છે તેમતેમ વિષા શુળવર્મા મૂથ gવામિત (મહામારત) એટલે કે જેમ આહુતિથી અગ્નિ શાંત પડતો નથી બલકે વધે છે, તેમ તે પણ વળે જાય છે.
માટે જે કોઈ વ્યક્તિ યા સમૂહ આ સિદ્ધાંતને વાસનાના પોષણ અર્થે જ દુરુપયોગ કરે તો તે વર્ગ પિતાના અને પ્રજાના હિતને મહાન હાનિ પહોંચાડે છે. અને તે અધાર્મિક કાર્ય માનવતાને પણ લાવે તેવું છે, તેમ તેણે સમજી લેવું ઘટે. લગ્નજીવનની પરિસ્થિતિ
આ બધાં દર્દીનું મૂળ આજના લગ્નજીવનની બેયશન્ય પરિ સ્થિતિ જ છે. વિચારમાં ભલે ન છે પરંતુ વર્તનમાં તે માત્ર વિકારને પિષવા સારુ જાણે લગ્ન ન હોય, તેવું ધ્યેય સમાજમાં બહુ અંશે દેખાય છે. તેથી જ સ્ત્રીનું જીવન પણ એક શણગારેલી પૂતળી જેવું નિપ્રાણ થઈ ગયું છે.
વિવાહિત જીવન પછી જ્યાં સુધી પતિ અને પત્ની ઉભયની વાસના તૃપ્ત થતી રહે છે ત્યાં સુધી તે માની લીધેલે પ્રેમ ટકી રહે છે. પછી તે તેને વિલય થાય છે, કિવા ક્ષીણ થતો જાય છે. દમ્પતીજીવનમાં લાગણીની એકાકારતા એટલે કે એકબીજાનાં સુખે સુખ અને દુઃખે દુઃખ થાય તેવી સ્થિતિનાં દર્શન જ થતાં નથી. આ પ્રશ્ન એટલે ગંભીર અને અગત્યનું છે કે તેના ઉકેલ પર જ આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમની ઇમારતના પાયાની દઢતાને આધાર છે.
જ્યારે પતિ અને પત્ની એ બન્ને વિકારી વાસનાની પૂર્તિનાં સાધન નહિ પણ ગૃહસ્થાશ્રમનાં બે ચક્રે છે, પ્રત્યેક કાર્યમાં બન્નેને પરસ્પરના સહકારથી જીવવાનું હોય છે, સ્ત્રી જાતિને પણ પુરુષ જાતિ જેટલો અધિકાર છે, આટલું સમજી વર્તનમાં મુકાશે ત્યારે આજની
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ
દેખાતી લગ્નજીવનની અવ્યવસ્થાને ઉકેલ સહેજે આવી રહેશે, અને તે દિવસ એવો ભવ્ય હશે કે ઘેરઘેર સ્વર્ગ ઊતરશે અને આનંદમંગળના કલરવ સંભળાશે.
આવી રીતે લગ્ન વ્યવસ્થાની વિચારણા પછી સમાજમાં દંપતીજીવનનું એક અંગ કે જે રોગિષ્ટ છે તેની વિચારણા કરવી અહીં આવશ્યક છે. સ્ત્રી સમાજની વર્તમાન હાલત
સ્ત્રી પણ ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી રથનું ચક્ર છે, તેથી જેટલે અંશે તે ચક્ર મજબૂત ન હોય તેટલે અંશે ગૃહસ્થાશ્રમમાં શિથિલતા આવે એ સ્વાભાવિક જ છે.
છેલ્લા શાસનકાળમાં નારીજીવનની શિક્ષણ પ્રણાલિકા ઘણી જ અવ્યવસ્થિત થઈ ગઈ હતી. તેના જીવનને ઉપયોગી વિષયનું બહોળે અંશે તેને જ્ઞાન મળતું નહોતું. તેથી નારીજીવન નિર્માલ્ય પ્રાયઃ થઈગયું.
પૂર્વકાળે નારીજીવન કેટલું મહત્ત્વનું હતું તેનું મનુસ્મૃતિનાં આ સૂક્તો સ્પષ્ટ પ્રમાણ આપે છે
યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજ્યન્ત રમતે તત્ર ફેવતા: ” જ્યાં ગૃહદેવીઓનાં સન્માન હોય છે ત્યાં જ દેવોનાં રમણ હોય છે. આ સિવાય રાધાકૃષ્ણ, સીતારોમ ઇત્યાદિ ભક્તિમત્રોમાં પણ સન્નારીનું સૌથી પ્રથમ સ્થાન છે. - આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે જે વર્ગ, વર્તમાન નારીજીવનની દુર્દશામાં ભારતની પ્રાચીન પ્રણાલિકાની ઊણપ આગળ ધરે છે તે તદ્દન અસ્થાને છે. આ વિશે નથી શાસ્ત્રનો દેષ કે નથી સમાજબંધારણને દોષ, દોષ છે માત્ર પુરુષોની મૂઢ સ્વાર્થપરાયણતાને. - જ્યારથી નારીજીવન પ્રત્યે પુરુષવર્ગ બેદરકાર બન્યો અને નારીજીવન પ્રત્યેનું સન્માન ઘટી નારી એ પગની મોજડી અને વાસના
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
લગચર્ચા તૃપ્તિના એક સાધન તરીકે મનાવા લાગી, ત્યારથી “ચાદર માવના ચય સિદ્ધિર્મવતિ તાદશી” તે કથનાનુસાર આ ભાવનાના ફળસ્વરૂપે ગૃહસ્થાશ્રમની અને ક્રમશઃ રાષ્ટ્રની પણ દુર્દશાની શરૂઆત થવા પામી છે.
આજે ભગવાન મહાવીરે, ભગવાન કૃષ્ણ વગેરે મહાપુરુષો પ્રસવનાર એ રત્નકુંખધારિણીઓમાંથી મોટે ભાગે નિષ્ણાણ અને નિતેજ પ્રજા ઉત્પન્ન થવા માંડી છે.
એક કવિએ કહ્યું છે કે
દૈવીભાવથી દેવ બને, પણ ગોલીથી ગોલા થાવે, ઊંદરડી સમજે સ્ત્રીને તે તેમાંથી ઉદર પાવે. ગુલામડીથી ગુલામ પાકે, રાણુ પ્રસરે છે રાણા;
ભાવ જેવી તમે ભાવના, શાણુથી પ્રગટે શાણું.
શ્રી તરફ આવી ભાવના થવાનું કારણ આપણું ધન તરફની સંકુચિત દષ્ટિ છે. નારીનું વૈધવ્યજીવન
આજે સ્ત્રીઓમાં પણ સૌથી વધુ ખરાબ દશા જે કાઈની હોય તે તે આપણી વિધવા બહેનની છે. બાલ્યવયમાં પિતાના પતિજન્ય સુખથી વંચિત થયેલી અને યાવદૂછવન બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રબળ પિપાસુ આવી ત્યાગમૂર્તિને ઈ પુરુષવર્ગે પિતાની વિકારી અને વિલાસી વૃત્તિ માટે શરમાવું જોઈએ, અને તેવી વિધવા બહેને પ્રત્યે પૂજ્યભાવ કેળવી વફાદાર થવું ઘટે. એ તેની પવિત્ર ફરજ છે. તેને બદલે પિતાની વિધવા બહેનો પર અત્યાચાર ગુજારનાર જે વર્ગ આજે સમાજમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે તે વર્ગ ખરેખર નારીજીવનની હત્યાનો ગુનેગાર છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
૩૪
આ પ્રશ્નને ઉકેલવાના ઉપાય
વિધવા બહેનો એ સમાજની એક આદશ અને જીવતી જાગતી સયમની પ્રતિમા છે. તેના કિઠન માર્ગોમાં સરળતા કરી, તેને શિક્ષ અને સંસ્કારથી સજ્જિત કરી તેને માટે યેાગ્ય સગવડ કરી આપવી, અને સમાજમાં તેનું માનભર્યું સ્થાન સ્થાપિત કરવું, તે સૌથી ઉત્તમ કવ્ય છે; અને વિધવા બહેનેાનું તેમાં જ વાસ્તવિક કલ્યાણ નિર્માયું છે, તે વાત સમાજના દરેક હિતૈષીએ સમજતા થઈ જવું ધડે.
આ માર્ગે જ તે બહેનેા સ્વેચ્છાએ વૈધવ્ય પાળવા સમર્થ બની શકે અને બ્રહ્મચર્યના પ્રભાવને તાદશ કરાવી શકે. પરંતુ ઊલટું જો તે વને સમાજ કેવળ જુલમની જંજીરાથી જકડી લેશે તેા સમાજ આજે જે કટુ પરિણામ ભોગવે છે તેમાં ઉમેરા થશે. આજને યુગ સમાજના પ્રત્યેક અંગના સહકારને સાધવાની છે, તિરસ્કાર કરવાનેા નથી.
વૈધવ્યનુ એક કારણ
આકસ્મિક કારણેા બાદ કરતાં વૈધવ્યજીવનનું વિશેષ પ્રમાણ પ્રાયઃ માતાપિતાની પેાતાની સંતતિ પ્રત્યે ફરજ ભુલાવાથી જ જન્મવા પામ્યું છે તેમ ઊંડાણુથી વિચારતાં જણાશે.
એટલે ખીજા ઉપાય તરીકે બાળલગ્ન, વૃદ્ધવિવાહ અને અણુમેળ ગણાતી લગ્નસ ંબંધાની પ્રથા સમાજમાંથી શીઘ્ર નાબૂદ થવાની આવશ્યકતા છે. સ્ત્રીજીવનની ઉન્નતિ અર્થે કાયદા તે! આવ્યા છે જ પણ સમાજે એને દિલથી સમજપૂર્વક અપનાવવે જોઇએ. સીસ્વાત ત્ર્ય
નારીજીવનની સુધારણા સારુ આજે સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્યની ઘેાષા ચારેકારથી આવી રહેલી સભળાય છે. જો કે આ પ્રકારની સ્વતંત્રતાના નાદ સન્નારીઓના પેાતાના અંતઃકરણને અવાજ છે કે કેમ અને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
લગ્નચર્ચા
૫
જે પ્રકારની સ્વતંત્રતાની માંગ આજે કરવામાં આવે છે, તે સ્વતંત્રતા સ્ત્રીઓને ઉપયોગી છે કે કેમ, તે એક વિચારણય પ્રશ્ન છે.
થોડા જ વખત પર “મન” નામના હિન્દી દૈનિકમાં નારીજીવનના પ્રશ્નની ગંભીર સમાલોચના કરતી એક લેખમાળા એક વિદુષી બહેન તરફથી પ્રસિદ્ધ થઈ હતી કે જે બહેન પિતે સમાજજીવનનાં અભ્યાસી અને અનુભવી તરીકે સુપ્રસિદ્ધ છે. તેમણે સન્નારીઓના પ્રતિનિધિ બનીને આજની સ્વતંત્રતા પર શિષ્ટ સ્ત્રીઓને કેવો અભિપ્રાય છે અને તે કેવી સ્વતંત્રતા ચાહે છે, તેનો આબેદૃબ ખ્યાલ નીચેનાં વાક્યોથી આપ્યો હતઃ “આજની સ્વતંત્રતા ઉપરથી તે અમૃત જેવી મધુર અને દૂધ જેવી ઉજ્જવલ દેખાય છે, પરંતુ તેની ઊંડાણમાં તો છલોછલ વિષ ભર્યા છે. તેમાં નારીજીવનને વિકાસ નથી, પણ હાસ છે. જે સ્વતંત્રતામાં જીવનને વિકાસ નથી, તે જીવન સ્વતંત્ર કહેવડાવવાને લેશમાત્ર લાયક ન હોઈ શકે. અમને આજે સ્વતંત્રતા અવશ્ય જોઈએ છે પરંતુ તે સભ્યતાભરી સ્વતંત્રતા, નહિ કે સ્વચ્છંદતા.” આમ કહી આજના નારીજીવનની પરતંત્રતાનાં મૂળ કારણો પામરતા, બેટી લજજા અને વિકાસની નબળી વૃત્તિને દર્શાવી, આ નિર્બળતાઓને પરિવાર જ્યારે સન્નારીઓ પોતે જ કરી શકશે ત્યારે જ સ્વાભાવિક અને સાચી સ્વતંત્રતા તેઓ પ્રાપ્ત કરી શકશે, એમ દિશાસૂચન કર્યું હતું.
નારીજીવન માટે ઉપર્યુક્ત ચિકિત્સા સમુચિત અને વાસ્તવિક છે એમ આપણને લાગ્યા વિના રહેશે નહિ. પ્રાચીન કાળમાં નિડરતા અને સંયમ જેવા સદ્દગુણેથી નારીજીવન સુખી અને ઉન્નત હતું. પુરુષોની જેમ સ્ત્રીઓ પણ સુશિક્ષિત હતી, અને તેથી જ ગૃહસ્થાશ્રમને લગતા પ્રત્યેક કાર્યમાં ઉપયોગી થઈ અર્ધાગનાના વિશેષણને ચરિતાર્થ કરી શકતી હતી. જ્યારે યુદ્ધ કાર્યમાં આવશ્યક્તા પડતી ત્યારે તે કેસરિયાં પહેરી રણે ચડતી, ગૃહજીવનના વહેવાર ચલાવવામાં તે નિપુણ હતી. પ્રસંગ પડે જ્ઞાનચર્ચામાં પણ તે રસ લઈ શકતી.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
જ્ઞાનમાં સ્ત્રીએ કેટલી આગળપડતી હતી તે શંકરાચાર્યની સાથે થયેલા મ`ડનમિશ્રનાં ધર્મપત્નીના સંવાદથી સમજી શકાય છે. આટલી યેાગ્યતા હાવા છતાં તેઓનું મુખ્ય કાય તો પેાતાના ગૃહમદિરમાં સ્વર્ગ બનાવવા સારુ પતિસેવા અને પ્રજાપાલનનું હતું. કારણ કે પતિસેવામાં દામ્પત્યપ્રેમની સુરક્ષા અને પ્રજાપાલનમાં રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિનાં સંરક્ષણ સમાયેલાં છે.
સ્ત્રીઓને જે આનંદ પતિના વિશુદ્ધ પ્રેમની છાયા તળે મળી રહે છે, તે આનંદ પ્રમુખપદની ખુરશી મળવાથી મળી શકતા નથી. અને રાષ્ટ્રની સેવા પણ તેઓ ગૃહમંદિરમાં રહેવા છતાં ઉત્તમ રીતે બજાવી શકે છે., કારણ કે જે કુમળાં બાળકા ભવિષ્યના નાગરિકા બની રાષ્ટ્રની સેવા કરવાનાં છે, તેમનામાં રાષ્ટ્રભક્તિ અને ધાર્મિકતાના ઉત્તમ સંસ્કારાનું બીજારાપણ કરીને આ ગૃહલક્ષ્મી જ સે શિક્ષકાની ગરજ સારી શકે છે.
આ ઉપરથી ગૃહિણીનું બિરુદ ધરાવનારી સ્ત્રીઓનું રાષ્ટ્ર કેટલું ઋણી છે અને ગૃહમંદિરમાં સ્ત્રીનું સ્થાન રાષ્ટ્રિય દષ્ટિએ કેટલું ઉપચેાગી છે. તે સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે, અને ગૃહકાને જે લેાકા તુચ્છ કાટિમાં લેખે છે તેએ ગંભીર ભૂલ કરે છે, તે વસ્તુ પણ વિશેષ રૂપે સમજાવવાની હવે આવશ્યકતા રહેતી નથી.
આ રીતે નારીજીવનનું સ્વાતંત્ર્ય અને સ્વાભાવિક સુખ શિક્ષણ અને સદાચારના વિકાસ પર અવલંબે છે, તેથી નારીજીવનના વિકાસસાધક અને તેને બંધમેસતા સુશિક્ષણની પૃથક વ્યવસ્થા થવાની ખૂબ આવશ્યકતા છે. કારણ કે જો નારીજીવન સુવ્યવસ્થિત થશે તા જ આખા ગૃહસ્થાશ્રમ સુવ્યવસ્થિત બનશે.
આજે છેલ્લા બે સૈકામાં દિવસે દિવસે નિષ્પ્રાણ બનેલા સ્ત્રીજીવનને ફરીથી ઊંચું લાવવાને માટે સરકાર કાયદા તેા કરે જ છે, તે આ દિશામાં આશાજનક પગલું છે. પણ્ કાયદાઓને સમાજ સમજી શકે અને પચાવી શકે તથા સ્ત્રીઓ પણ પેાતાના અધિકારાની સુરક્ષા કરી શકે તેવું ઘડતર ખાસ થવાની જરૂર છે.
આ પ્રમાણે લગ્નજીવન અને ગૃહસ્થાશ્રમના અંગની સુદૃઢતાની -વિચારણા પછી ગૃહસ્થાશ્રમને આદશ બનાવવામાં ખીજા જે જે પ્રયાસેાની આવશ્યકતા છે, તેની આપણે દ્વિતીય ખંડમાં વિવેચના કરીશું.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્તવ્યખંડ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ પત્નીનાં કર્તવ્ય
ગૃહસ્થજીવનને પ્રારંભ
चतर्थमायुषो भागमुषित्वाध गुरौ द्विजः । द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥ '
મનુસ્મૃતિ: : ૨ “જિંદગીના ચાર વિભાગે પૈકી પહેલો વિભાગ બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં ગાળી ગૃહસ્થાશ્રમ ઇચ્છતા મનુષ્ય વિવાહિત થઈને ગૃહસ્થજીવન ગાળવું જોઈએ.” - આશ્રમવ્યવસ્થામાં ગૃહસ્થજીવનનું સ્થાન જેટલું મહત્વનું છે તેટલું જવાબદારીવાળું પણ છે. આથી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરવો એટલે એક મહાન જવાબદારીભરી સ્થિતિમાં જાવું, અને તેથી જ ગૃહસ્થજીવનના સ્વીકારને પણ એક પ્રકારની દીક્ષા કહેવામાં આવે છે.
બ્રહ્મચર્યાશ્રમને કાળ જેમ પચીસ વરસને નક્કી કરવામાં આવ્યા છે, તેમ આ આશ્રમનો કાળ પણ પચીસ વર્ષનો છે. અને ત્યારબાદ વાનપ્રસ્થાશ્રમ આદિ આશ્રમમાં તે પરિણમે છે. પરંતુ આજે વાનપ્રસ્થાશ્રમની પ્રણાલિકા લુપ્તપ્રાય થઈ ગઈ હોવાથી જીવનપર્યત પતિ અને પત્નીને ગૃહસ્થસ્થિતિમાં સંપૂર્ણ જીવન ગાળવાનું હોય છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થામમ
४०
પતિ અને પત્ની એટલે
કુટુંબ એ સમાજનું અગત્યનું અંગ છે, તેા પતિપત્ની એ કુટુંબનાં આભૂષણ છે. તેથી એ બંને પોતપોતાનાં કન્યા સમજીને આચરતાં થાય, તે તેમના જીવનમાં સુખનાં ઝરણાં વહે અને કૌટુંબિ જીવન સમૃદ્ધ બનતાં સમાજ પણ ઉન્નત થાય. દામ્પત્યજીવનના આ આદશાં સળંગ જળવાઈ રહે તે માટે નીચેની પ્રતિજ્ઞા અને એકબીજા પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો માટે સતત જાગ્રત રહેવું જોઇએ. ગૃહસ્થજીવનની પ્રારંભિક પ્રતિજ્ઞા
૧. પતિએ પેાતાની પત્ની સિવાય ઇતર સ્ત્રીઓ પ્રત્યે માતૃષ્ટિ કેળવવી અને તે જ રીતે પત્નીએ પણ અન્ય પુરુષા પ્રત્યે ભ્રાતૃષ્ટિ ધારણ કરવી.
૨. અમે તે જીવનપર્યંત સહજીવન ગાળવાનાં છીએ. તેથી તે સહજીવન સુરમ્ય રહે તે સારુ મનુષ્યજાતને સુલભ એવી સામાન્ય ભૂલાને પરસ્પર ગળી જતાં અમે શીખીશું.
૩. પતિ અને પત્ની એ બન્નેનાં કાર્યાક્ષેત્રો ભિન્ન હાવા છતાં ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી રથને વહન કરનારાં તે એકસરખાં ઉપયાગી ચક્રે છે. એમાં એક પણ એવું ઉપયોગી કે નકામું નથી. બંને એકબીજાનાં પૂરક છે.
૪. જેટલા પ્રમાણમાં પતિ પત્નીને હિતબુદ્ધિથી કહી શકે છે, તેટલા જ પ્રમાણમાં પતિની ભૂલના પ્રસંગમાં પત્ની પણ વિનીતભાવે શિખામણ આપવાની હકદાર છે.
૫. જેમ પતિની યોગ્ય બાબતમાં તેને સંતાપ આપવા એ પત્નીની પવિત્ર ફરજ છે, તે જ રીતે યેાગ્ય બાબતેામાં પત્નીના અંતઃકરણને સંતાવું અને સન્માનવું એ પતિની પણ અનિવા ફરજ છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં કર્તવ્ય
. ૪૧ ૬. અમારે ગૃહસ્થાશ્રમ કેવળ અમારા સ્વાર્થની પૂર્તિ સારુ નથી, પરંતુ વિશેષતઃ કુટુંબ, સમાજ અને રાષ્ટ્રની ઉચિત અને ઉપયોગી સેવા બજાવવા અર્થે છે; તેથી અમારું જીવન એવું હળવું બનાવીશું કે જેથી બીજાને બોજારૂપ ન થતાં ઉપકારક થાય.
૭. અમારું પરસ્પર સંયે જન વિકાર અથે નથી, સ્નેહ અને સહકાર અર્થે છે–જે સહકારથી આતિથ્ય સત્કારમાં, ધાર્મિક યમનિયમના આચરણમાં તથા ઈતર પ્રાણીઓની સેવામાં સરળતા થાય.
૮. “સમી વરતાં ઘનિતિ” આ સૂત્રનો અર્થ એ છે કે પતિ અને પત્ની બન્નેએ એ ધર્મ પ્રતિ પ્રત્યેક ક્ષણે લક્ષ્ય આપવું ઘટે.
ગૃહસ્થાશ્રમનો ધર્મ એટલે કઠિન છે કે ત્યાં શાણું માણસો પણ જાણવા છતાં બ્રાતિમાં પડે છે. પાપને પ્રસંગ પળે પણ ધમમાં અડગ રહેવું, એ દમ્પતીનું અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે.
આટલી બાબતો જાણ્યા પછી અને તેવા આચરણની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કર્યા પછી જે યુવયુવતીઓ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરે છે, તેઓનાં ગૃહસ્થજીવન સ્વર્ગીય શાં બની રહે છે. એક આવશ્યક સૂચના
દામ્પત્યજીવનમાં પ્રવેશતાં જ જે એક વસ્તુ તરફની ઉપેક્ષા, ગૃહસ્થાશ્રમની આદર્શતામાં ઊણપ લાવી મૂકે છે, તે સંબંધમાં અહીં એક આવશ્યક સૂચન કરવું યોગ્ય છે.
યુવાનીમાં પગલાં માંડતો યુવાન નવા જ પ્રકારના અનુભવો કરે છે. વીર્ય એના દેહમાં ઊછળી રહ્યું હોય છે. એને એગ્ય માર્ગ અને વહન ન મળે તે શરીરમાં પેદા થયેલી આ અદ્દભુત શક્તિ વિકૃત માર્ગે વળી જાય છે. એને મદ કહેવાય છે. જેમનાં મન બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં ઘડાયેલાં નથી તેઓ આને ભોગ બને છે.
- યુવતી પર પણ આ વયની ગુપ્ત અસર યુવાન કરતાં વધુ પ્રમાણમાં હોય છે. તે તેનાં અંગ, વાણું અને હાવભાવ પરથી પ્રતિત થાય છે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પરંતુ સ્ત્રીજીવનને સુલભ એવા લજ્જા, સહિષ્ણુતા, ધૈર્ય, કેમલતા ઈત્યાદિ ગુણોને લઈને તે બાહ્યરૂપમાં તો કવચિત જ દેખાવ દે છે, અને તે દૃષ્ટિએ તેવી સ્થિતિમાં તે યુવતી કરતાં યુવાનની જવાબદારી સંયમની બાબતમાં વધુ હોય છે.
આવા આવેગને અધીન થયેલે જે જુવાન વિવાહિત જીવન પહેલાં વાતાવરણ કે કુસંગના પરિણામે પોતાને પથ ચૂકી ગયે હેય. છે, તેનું વિવાહિત જીવન કેટલું કષ્ટપ્રદ અને કેવું શોચનીય થઈ પડે છે, તેનું વર્ણન કલ્પનાથી અતીત છે. પરંતુ જે યુવાન હજુ સુપથ પર સ્થિર રહી શકે છે, અને જેના ઉદ્દામ અંતઃકરણમાં આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમની મહત્ત્વાકાંક્ષા છે, તે યુવાન પણ વિવાહિત થયા પછી ગૃહસ્થાશ્રમના પ્રારંભમાં જ પિતાના દુઃખને નેતરવાનું પગલું ભરવાની મહાભૂલ કરી નાંખે છે. જોકે પતિ પત્નીને પરસ્પર વિશુદ્ધપ્રેમ હેય. એ દમ્પતીજીવનનો મુખ્ય ધર્મ છે. કારણ કે–
यदा भर्ता च भार्या च परस्परवशानुगौ । तदा धर्मार्थकामानां प्रयाणामपि संगतम् ॥
मनुस्मृतिः ३: ६२ “જેમ જેમ પતિ અને પત્ની પરસ્પર વિશુદ્ધ પ્રેમ ધરાવે છે તેમ તેમ ધર્મ, અર્થ અને કામ એ ત્રણે પુરુષાર્થોની વિશુદ્ધિ અને ઉન્નતિ થાય છે.”
પરંતુ જે યુવક અને યુવતી આ આવેશને અધીન થાય છે તેને પ્રેમ અખંડ ન રહેતાં વિક્ત બની વિકારવાસનાના રૂપમાં પલટાઈ જાય છે. તે બન્નેનાં અંતઃકરણમાં એક પ્રકારની પહેલાં ન અનુભવી હોય એવી આગ સળગે છે અને તેની શરીર અને મન પર પણ કારમી અસર થાય છે. આવા પ્રસંગે તે બન્ને એકબીજા પ્રત્યે એટલાં તો આસક્ત હોય છે કે તેઓને પિતાનાં કર્તવ્યનું ભાન સુદ્ધાં રહેતું નથી. આવી તીવ્ર આસક્તિને પણ તેઓ ભ્રાતિથી પ્રેમ માની
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં કત
લે છે. આવા સંમોહને વશ થઈ પુરુષ સ્ત્રીની વાસના સંતોષવા ખાતર પિતાનું સત્ત્વ નિચોવવાની શરૂઆત કરી દે છે; પિતાના ચેતનને વેચી મન અને વાસનાના ગુલામ બને છે. તે જ રીતે સ્ત્રી પણ પુરુષના પતનનું પ્રબળ સાધન બની પિતાનું પતન નોતરે છે, તેમજ અમૂલ્ય સ્વાથ્ય અને સૌન્દર્ય ગુમાવે છે.
આવે વખતે તેમનાં વડીલે કે જેઓ જીવનની આવી કારમી કસોટીમાંથી પસાર થયાં હોય છે, અથવા જેઓ આવા પ્રસંગનાં પરિણામોથી જ્ઞાત હોય છે, તેવાં હિતૈષી મુરબ્બીઓ તે યુગલને પિતાના કર્તવ્યનું ભાન કરાવવા મથે છે. પરંતુ ત્યારે તે તેઓ એમ માની બેસે છે કે આ બધાં અમારા સ્નેહમાર્ગમાં કાંટા વેરવાનું દૂર કૃત્ય કરે છે, અને મીઠા દાંપત્યમાં વિષ રેડે છે. આવી ભ્રમમૂલક માન્યતાને અંગે તેમની શિખામણ સ્વીકારવાને બદલે તેઓ તેમને સામને કરે છે અથવા બંડખેર પ્રવૃત્તિ આદરે છે. અનિચ્છનીય પરિણામ
આમ થવાનાં બે મુખ્ય કારણ હોઈ શકેઃ (૧) નવા વાતાવરણમાં. આવતી કન્યાને માબાપે એ તાલીમ આપી હતી નથી. (૨) પુરુષની આસક્તિ ગાઢ હોય છે, કારણકે સંસ્કારભર્યું પણ જાતીય વિજ્ઞાન એને શીખવવામાં આવતું નથી, તથા ત્રીપુરુષ વચ્ચે સમાજની કહેવાતી શુદ્ધિને ખાતર કૃત્રિમ દીવાલ વધુ પડતી ઊભી કરી દેવામાં આવી હોય છે.
એકાંતનો લાભ લઈ હમેશાં પત્ની પોતાના પતિ પાસે પોતાનાં સાસુ, સસરા, નણંદ વગેરેના દોષનું દિગદર્શન કરાવે છે; દિયર, જેઠ વગેરે કુટુંબીજનો સાથે રહેવામાં મુશ્કેલીઓનું ભાન કરાવે છે; અને આવી પરતંત્રતામાંથી છૂટકારાને દમ ખેંચવા અને સ્વતંત્ર સુખ મેળવવાની તક લેવા માટે વારંવાર વિનવણી કર્યા કરે છે, અથવા ઉશ્કેરે છે. • •
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
મેહાંધ યુવાન તેનાં પરિણામનો વિચાર કરવા બેસી રહેતા નથી. જો તે સશક્ત હાય છે તે તેા તુરત જ પેાતાના સ્નેહીજનાનાં વાત્સલ્ય કે પ્રેમને ઠાકરે મારી તેમનાથી દૂર થવાનું :પસંદ કરે છે. જો પાતાના પગ પર ઊભા રહી શકે તેમ ન હેાય તે! કાઈ ખીજો મા શોધી લે છે. આવી સાહસવૃત્તિથી થયેલું કા જ માટે ભાગે તેના ખારા સંસારનું નિમિત્ત બને છે તેના ખ્યાલ તેને પાછલા જીવનમાં જ આવી શકે છે. પરંતુ આ વૃત્તિને, આવા આવેગને વશ થઈ તે તેવા સમયે રેકી શકતા નથી. આવી રીતે આખા કુટુંબના કલહનું વાતાવરણ પ્રાયઃ આવા નશાથી જ જાગે છે, તેમ કહેવું લેશમાત્ર અસ્થાને નથી.
૪૪
પરંતુ જે યુવાને બ્રહ્મચર્યનું મહત્ત્વ જાણ્યું છે, જેનામાં માતાપિતા તથી મળેલા સંસ્કારો તથા પૂગત સંસ્કૃતિના વારસા છે, જે હિતાહિત સમજી શકે છે અને જેનું મન બળવાન હોય છે તેવા વીર યુવાન આવા નશાને વશ થતા નથી; પણ આ નશાતે પેાતાના કાબૂમાં રાખે છે; તેમ જ પોતાની પત્નીને સુશિક્ષા આપી યથા સમજૂતીથી ઠેકાણે લાવે છે. કદાચ પોતાનાં માતાપિતા કે કુટુંબીજતાની પ્રકૃતિને અંગે ગૃહમંદિરમાં અણુબનાવ રહેતા હોય તે તેનું મૂળ શેાધી તેને નિવારવાની કાશિશ કરે છે અને પોતાની ભાર્યાને સહનશીલ બનાવી ગૃહસ્થાશ્રમની મહાન ફરજોનું ભાન કરાવે છે. એક વ્યાપી રહેલા ભ્રમ
આ સ્થળે કહેવું જોઇએ કે કેટલાક બુદ્ધિમાન ગણાતા પુરુષામાં પણ પરણ્યા એટલે વિષયોપભેગા કરવા જ જોઈએ' એ જાતની ભ્રાંતિ હોય છે. ખરેખર આ એક મહાાનિકારક માન્યતા છે, અને તે આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમના લ'કરૂપ છે.
વિવાહિતજીવનવિલાસ અને વિકારની પૂર્તિ અર્થે નથી જ. કેવળ સુદૃઢ અને સંસ્કારી પ્રજોત્પત્તિના શુભ હેતુ માટેજ દાંપત્યજીવન
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં કર્તવ્ય નિર્માયું છે. તેથી જ નીતિકારોએ પ્રજોત્પત્તિના હેતુપૂર્વક “#gશ્રામામિ ચાત્ ” અર્થાત ઋતુકાળે જ અભિસરણ કરવું એ સિદ્ધાંત, પર ભાર મૂક્યો છે.
આ પરથી ગૃહસ્થજીવનમાં પણ બ્રહ્મચર્યની મહત્તા અને ધાર્મિક્તાની કેટલે અંશે આવશ્યકતા અને સ્થાન છે, તેને ખ્યાલ આવી શકે છે. જે આવી વૃત્તિ પતિ અને પત્ની ઉભય યુવાનવયમાં સેવે અને તેમાં કવચિત ખલના થાય તો તેને તુરત સુધારી લેવાનું લક્ષ્ય રાખે તો ખૂબ જ લાભ થાય. આવી રીતે જેટલે અંશે દંપતીજીવનમાં બ્રહ્મચર્યનું પાલન થાય તેટલે અંશે તેઓનો ગૃહસ્થાશ્રમ સફળ અને સુખી નીવડે અને તેમની પ્રજા પણ વીર્યવાન અને સંયમી બને. પતનની પરિસીમા
બ્રહ્મચર્યના ખંડનથી સુખ મળે છે તેવી માન્યતા અવાસ્તવિક છે. કારણ કે જે દ્વારા તે જીવાત્મા જે સુખ મેળવવા મથે છે તે જ સુખ ગુમાવે છે. વીર્યના ખલન પછી ઊંડેઊંડે તેના અંતઃકરણમાં “આઘાત થાય છે. અતિવિકારના પરિણામે તે રેસિષ્ટ બને છે, અને શારીરિક સંપતિ ગુમાવ્યા પછી ભ્રાંતિથી માની લીધેલા વિષયજન્ય સુખનો ઉપભોગ પણ તે કરી શકતો નથી.
આવા પતનની પરિસીમા રહેતી નથી. જેઓ બ્રહ્મચર્યનું માહાત્મ્ય સમજે છે તેવા પુરુષો પણ એકવાર પિતાને પંથ ચૂક્યા પછી મનના એવા તે ગુલામ બની જાય છે કે તે વિષયના વ્યસન વિના તેને એક પણ દિવસ પસાર થઈ શકતો નથી. આવા પુરુષો સ્વસ્ત્રીરત હોવાનો દાવો ભલે કરતા હોય, પરંતુ સ્વત્રી સાથે પણ મર્યાદિત બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું હોય છે. કારણ કે સ્ત્રી એ કાંઈ વિષયવાસના સંતોષવાનું યંત્ર નથી. સ્ત્રી એ ધર્મપત્ની છે. પ્રજોત્પત્તિને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદરા ગૃહસ્થાશ્રમ શુદ્ધ હેતુ સિવાયનો સંગ વ્યભિચાર છે. તેથી જે તેવું કૃત્ય કરે છે, તેની ગણના ખરેખર વિષયાંધ કે લંપટમાં થાય છે.
જેણે યુવાની જાળવી નથી તેવા આ અજ્ઞાન નરભ્રમરે વય વધવા છતાં પણ પોતાની દુષ્ટ લાલસાને રોકી શકતા નથી. તેથી એક સ્ત્રી હોવા છતાં સંતતિની ઈચ્છાને ખરે કરી તે બીજી સ્ત્રી પરણે છે, અથવા પરસ્ત્રીગામી બની તે વાસનાને તૃપ્ત કરવા સારુ અનેક અબળાઓનાં જીવન ભ્રષ્ટ કરી સમાજદ્રોહી બને છે; અથવા જેઓની પાસે સંપત્તિ કે તેવાં સાધન હોતાં નથી તેવા પામરો સ્ત્રીતિ પર દષ્ટિવિકાર સેવતા હોય છે. કોઈ પણ રૂપવતી સ્ત્રીને જોતાં વાર જ તેની દબાયેલી વાસના ભભૂકી ઊઠે છે અને તેની તૃપ્તિના સંયોગો મેળવવા તે આતુર બને છે. આવા પુરુષો અનિચ્છાએ શારીરિક રીતે બ્રહ્મચર્ય પાળે તે પણ તેઓને બ્રહ્મચારી ગણી શકાય નહિ. કારણકે તેમનાં મન અને વાણી તો વિકારી થઈ ચૂક્યાં હોય છે.
આવા પુરુષોની શારીરિક સંપત્તિને બમણે હાસ થાય છે. અને આમાંના કેટલાક તો રાક્ષસી વૃત્તિને અધીન બની કેક કુમળાં બાળક અને બાલિકાઓનાં જીવનનું અધઃપતન પણ કરે છે.
પત્નીવાળા યુવાનો આ વૃત્તિને અધીન થઈ સ્વપત્ની સાથેનું મર્યાદિત બ્રહ્મચર્યવ્રત પાળી શકતા નથી, અને તેથી પોતાની સ્ત્રીની સગર્ભાવસ્થામાં પણ તે સંયમી રહી શકતા નથી. પત્નીની ઇચ્છા ન હોય તો પણ આ સેતાનિયતને અધીન થયેલા તેઓ બળાત્કાર કરે છે. અને નાની વયની પત્ની હોય તો પણ અત્યાચાર કરતાં ચૂકતા નથી.
એવા વિકારી પુરુષ ઘરડા થતાં એમની ઇકિયે અને શરીર તે શિથિલ થાય છે, પરંતુ એમની વાસનાને વેગ શિથિલ નથી થતું. જુવાનીમાં જેણે સંયમનો પ્રયત્ન કર્યો નથી તેને વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ વિકારે સતાવ્યા કરે છે, અને એવો માણસ જીવનના કળશરૂપી વૃદ્ધત્વની સુખશાંતિ પામી શકતો નથી.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં બે
આપણું દેશનું ગભરાવી મૂકે એવું મોટું મરણ–પ્રમાણુ અને કસુવાવડમાં માતાના મૃત્યુના અનેક પ્રસંગો આ વયના વિકારેનું જ પરિણામ છે.
આ વિષયમાં કેવળ પુરુષો જ જવાબદાર નથી, પરંતુ કેટલેક અંશે સ્ત્રીઓ પણ છે. જોકે સ્ત્રીએ પોતે ભલે અત્યાચાર કરતી ન હોય; પરંતુ અત્યાચાર કરનાર કરતાં અત્યાચારને ભોગ થઈ પડનાર વર્ગ પણ ઓછો ગુનેગાર ગણાતો નથી. આ દિશામાં નિરંકુશ વિકારને સામને કરવાની જે વૃત્તિઓ સ્ત્રીઓમાં આવતી જાય છે, તે આવકારલાયક છે. સ્ત્રી જાતિ
જે સ્ત્રી જાતિ પિતાના સ્થાનને સુરક્ષિત રાખી શકે, તો પુરુષોને સ્વયં પોતાના સ્થાનનું ભાન થાય. પ્રાચીન ઇતિહાસમાં ઘણે સ્થળે એવાં જ્વલંત દષ્ટ છે કે અનેક સ્ત્રીરત્નોએ પિતાના સતીત્વનું રક્ષણ કરવા સારુ અનેક વિષયાંધ પામરને પિતાના સ્થાનનું ભાન કરાવ્યું છે. જેસલ તોરલનું અર્વાચીન ચિત્ર આને જ ખ્યાલ આપે છે.
આજે પણ ભારતને ખૂણે એવી એવી કેક વીરાંગનાઓ પડી છે કે જે લાલચ કિવા વિકારને વશ નહિ થતાં સાત્વિક વીરતાથી પિતાના સ્ત્રીધર્મનું રક્ષણ કરી રહી છે. હવે તો સેવાના કામમાં પણ ઠીકઠીક પ્રમાણમાં બહેને બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરી આગળ આવી રહી છે. અહીં એક સૂચન કરવાનું મન થાય છે. લાંબા કાળ સુધી સહેલા અન્યાયોના પ્રત્યાઘાત ઊઠે તે સ્વાભાવિક છે. પણ એમાંથી ટ્રેષની વૃત્તિ ન જન્મે એ તરફ સ્ત્રી જાતિએ ખાસ ધ્યાન આપવાનું છે. સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતામાં માનતી બહેને પ્રત્યે મારી ખાસ અપેક્ષા છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કૃત્રિમ ફેશન
પશ્ચિમના સંસર્ગથી તેમના સદ્દગુણ કરતાં નિરુપયોગી વસ્તુઓને આપણે વિશેષ પ્રમાણમાં સ્વીકાર કરતા આવ્યા છીએ તે આજ સુધીને ઈતિહાસ સાક્ષી પૂરે છે. તે જ રીતિને અનુસરીને ત્યાંની ફૅશનેબલ રીતિને પણ આપણને બુરે પાશ લાગ્યો છે કે જેણે પુરુષો કરતાં પણ ભારતના સ્ત્રી જીવન પર ભારે ખરાબ અસર ઉપજાવી મૂકી છે.
જેમ પુરુષ વિષયના ગુલામ હોય છે તેમ સ્ત્રી જાતિ પણ હોય છે ખરી. પરંતુ તે બન્ને વચ્ચે તારતમ્ય હોય છે. તે જ રીતે સૌંદર્યના સંબંધમાં પણ છે. સુંદર બનવાની વૃત્તિ પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓમાં વિશેષ હોય છે. પુરુષ સાંદર્યને ચાહે છે ખરો, પરંતુ તેની પ્રાપ્તિ માટે જેટલે ભેગ સ્ત્રીઓનો હોય છે તેટલો પુરુષોને હોતે નથી. સારાંશ કે સ્ત્રી એ સૌંદર્યની ઉત્કૃષ્ટ ઉપાસિકા છે, અને સૌંદર્ય સંવર્ધન સારુ તે ભારે ઉત્કંઠા ધરાવે છે. સૌંદર્ય એ શું છે?
સૌંદર્ય એ નૈસર્ગિક વસ્તુ છે. તે બહારથી મેળવાતું નથી. શરીરસૌંદર્યને પણ માટે આધાર શારીરિક તંદુરસ્તી પર જ નિર્ભર હોય છે. સ્વાસ્થ થયા પછી સૌંદર્ય ટકી શકતું જ નથી, એ નિર્વિવાદ વસ્તુ છે. આમ છતાં યુવાનવયમાં તે વાતને ભૂલી જઈ ઘણી યુવતીઓ શરીરને દુરુપયોગ કરી પોતાના વાસ્તવિક સૌંદર્યને લુપ્ત કરી બેસે છે, અને પછી તે સૌંદર્યની પ્રાપ્તિ સારુ ખાટી ફેશનનાં અવલંબન લઈ તેની પાછળ સતત ફેગટ કશિશ કર્યા કરે છે.
જોકે ફેશન કેટલીક વાર બહારની કૃત્રિમ સુંદરતા લાવે છે ખરી, પરંતુ તે વિનાશી અને કૃત્રિમ હોય છે. તેવી કૃત્રિમતાથી ગૃહસ્થાશ્રમમાં લાભને બદલે ખૂબ હાનિ પહોંચે છે. ફૅશનથી કઈ જાતનાં નુકસાન થાય છે તેનું સંક્ષિપ્ત અવલોકન કરીએ.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિ પત્નીનાં કર્તવ્ય ફેશનના ગેરફાયદા
પ્રથમ તે આવી સૌંદર્યલેલુપ સ્ત્રીઓને ઘણેખરે સમય ફેન્સી વસે પહેરવામાં તથા વાળ ઇત્યાદિની અનાવશ્યક ટાપટીપમાં વ્યર્થ ચાલ્યો જાય છે. બીજું, આ ફેશનનો શોખ પૂર્ણ કરવા સારુ તેઓને એવા અનેક પદાર્થો વાપરવાની આવશ્યકતાઓ વારંવાર ઊભી થાય છે અને તે ખાતર આર્થિક નુકસાન થાય છે.
આટઆટલે ભોગ આપ્યા છતાં પણ લાભને બદલે પ્રાયઃ હાનિ પહોંચે છે, કારણ કે એ પદાર્થ સૌદર્યવર્ધક થવાને બદલે ઊલટે રહાસા સૌંદર્યને પણ વિકૃત બનાવી દે છે. એટલે તે દૃષ્ટિએ પણ કૃત્રિમ ફેશનનો નાદ તદ્દન નિરુપયોગી છે.
આ ઉપરાંત બીજું અગત્યનું નુકસાન એ છે કે ફેશન તે રોજ ને રોજ બદલાતી રહે છે, પણ એની અસર મન પર પડતાં મન ચંચળ બની જાય છે.
આર્થિક હાનિ થવાથી રાષ્ટ્રીય દષ્ટિએ તે તે સહસા ત્યાજ્ય જ છે. આજે દેશ ઘણે દરિદ્ર છે. તેને આવાં અનાવશ્યક ખોટા ખર્ચે પરવડી શકે તેમ નથી. આ વાત જેટલે અંશે પુરુષોએ વિચારવી જોઈએ તેટલે જ અંશે સ્ત્રીઓએ પણ વિચારવી એ તેમની ફરજ છે. કારણ કે તેઓ પણ સમાજનું એક અંગ છે. આથી સમાજ અને રાષ્ટ્રના હિત ખાતર તેમણે પિતાની રૂઢિઓ અને ત્રુટિઓને દૂર કરવા માટે સજ્જ થઈ જવું જોઈએ.
સ્વરાજ આવ્યા પછી સમાજને દઈ સામે રાખીને જ પિતાની જરૂરિયાતોનો વિચાર કરવો જોઈએ.
જ્યાં પ્રજાને મોટો વર્ગ આજે બેકારી ભોગવી રહ્યો છે, ગરીબાઈથી રિબાઈ રહ્યો છે, પહેરવા સારુ પૂરતાં વસ્ત્ર કે ખાવા સારુ પૂરતું અન્ન સુદ્ધાં મળી શકતું નથી, ત્યાં ખોટા મોજશોખ તથા બેટા
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ એશઆરામની ખાતર દ્રવ્યને દુર્વ્યય કરવો કે કરાવે એ કાર્યની ગણના પાપમાં જ થઈ શકે.
જો કે તેમના પતિઓ તે આજે કદાચ પિતાની પત્નીઓને ઢીંગલી માની શણગારવા સારુ ગમે ત્યાંથી અને ગમે તે રીતે લાવીને આવા પદાર્થો પૂરા પાડશે, અને તે દ્વારા સ્ત્રીઓની આવી ઈચ્છાને સંતોષી પોતાની વાસના પણ પૂર્ણ કરશે. પરંતુ તેનું પરિણામ એ આવશે કે આથી આખા રાષ્ટ્રમાં અન્યાય અને સ્વાર્થનું સામ્રાજ્ય વ્યાપી દેશને હજુ પણ વધુ કંગાળ અને પામર બનાવશે. | માટે આવા માઠા ભવિષ્યથી બચવા સારુ પણ આપણું સ્ત્રીસમાજે આવી ખોટી ફેશનના ફાંસામાં ન ફસાતાં તે માર્ગથી દૂર થઈ પોતાની જરૂરિયાતોનું ક્ષેત્ર સાચી લેવું ઘટે, અને સાચા સૌદર્યને નિભાવવા સારુ વિષયવૃત્તિ પરત્વે સંતોષ કેળવી લેવો જોઈએ. આથી રાષ્ટ્રની આબાદી અને નીતિ એમ બન્નેને વિકાસ થશે. સ્ત્રીઓમાં વીરત્વ પ્રગટશે, અને તે પિતાના પ્રભાવથી પોતાના પતિ પદભ્રષ્ટ થતા હશે તો તેમને ઠેકાણે લાવવામાં સફળ થશે તેમ જ ફલતઃ પોતે પણ શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક સુખનો સાક્ષાત્કાર કરી શકશે. પતિ અને પત્નીએ પાળવાના નિયમો
પતિ અને પત્નીએ મર્યાદિત બ્રહ્મચર્ય પાળવા સારુ અને સંયમની આરાધના કરવા સારુ તદ્દન સાદા અને સરળ નીચેના નિયમો પર ખ્યાલ આપવાની આવશ્યકતા છે.
૧. ઋતુકાળ સિવાય પ્રાયઃ બ્રહ્મચર્ય પાળવું જોઈએ, અને તેના પાલન સારુ શય્યા પયફ હેવી જોઈએ.
સહશય્યાને લીધે પરસ્પરના અંગસંસર્ગથી વિકારની સવિશેષ જાગૃતિ થવા પામે છે, તેથી તે મર્યાદા પાળવી ઘટે. બ્રહ્મચર્ય પાળવાની ઈચ્છા ધરાવતા કેટલાક પુરુષો પિતાના મબળને મજબૂત માની “એમાં તે શું?” એમ ઉપેક્ષા કરી સહશય્યા રાખે છે. તેમનું મન
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં કર્તવ્ય વહેલું ચામડું ચલિત થઈ બહુધા તેમના સંકલ્પમાં ક્ષતિ જ પહોંચાડે છે.
બ્રહ્મચર્યની આરાધના કરનાર ગૃહસ્થ સાધક સૂવાનું પણ અલગ ખંડમાં રાખે એ ઈષ્ટ છે.
૨. રાત્રે સૂતી વખતે સાત્વિક વાંચન અથવા એ માગે પ્રેરણ આપે એવાં સ્ત્રીપુરુષોનાં જીવનચરિત્ર વાંચવાં. જપ–પ્રાર્થના પણ મદદગાર થઈ શકે. 3. इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरंति प्रसभं मनः ।
માથાનીતા' ઉત્તેજિત થયેલી ઇન્દ્રિય મનને ચંચળ બનાવે છે. આ વિષય પર જેનદર્શને તે બહુ ગંભીર સમાચન કર્યું છે. જેમ વૃક્ષના રક્ષણ માટે મજબૂત વાડ કરવી પડે છે તે જ રીતે બ્રહ્મચર્યપિપાસુઓને માટે બ્રહ્મચર્યના રક્ષણ સારુ તેણે નવ વાડો બતાવી છે, તે પૈકી આ ત્રણ વસ્તુઓ પર તો ખૂબ જ ભાર આપવામાં આવ્યો છેઃ
વિભૂષા, સ્ત્રીતણે સંગ, રસાળાં સ્વાદુ ભોજન,
કરાલ ઝેરના જેવાં, તે આત્માર્થી મુમુક્ષુને. શરીરની ટાપટીપ, રસાળાં ભોજન અને ગાઢ એકાંતમાં પુરુષ અને સ્ત્રીને પારસ્પરિક સંસર્ગ આત્મહિતાથ જનને અને બ્રહ્મચારીને માટે હાનિકારક છે. આથી સાત્વિક ખોરાક ખાવો જોઈએ, સાદો પિશાક પહેરવો જોઈએ અને શુદ્ધ વાતાવરણમાં રહેવું જોઈએ.
૪. આવા ઉત્તમ જીવનને માટે કેફી ખાણું અને પીણુને ત્યાગ કરે સૌથી અધિક આવશ્યક છે. - મદિરા કે તેવી કેફી ચીજે જ્ઞાનતંતુઓને ઉશ્કેરી મૂકે છે તથા નિર્બળ પણ બનાવે છે. માંસ અને મદિરાનો ઉપયોગ કરનાર વધુ વધુ તામસી વૃત્તિમાં ઘસડાઈ જાય છે. અને તેથી તે વૃત્તિને આધીન થઈ તે સાત્વિક જીવન ગુજારી શકતો નથી.
માન,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કે આજે તો આ પ્રશ્ન એટલે શારીરિક દષ્ટિએ વિચારાય છે તેટલે ગૃહસ્થાશ્રમીને આર્થિક દૃષ્ટિએ પણ અતિ વિચારણીય થઈ પડ્યું છે. ભારતની અઢળક સંપત્તિ આવાં આવાં કેફી પીણું અને વિવિધ ખાણુઓ પાછળ દરવર્ષે વેડફાઈ જાય છે.
૫. મેહક અને આકર્ષક છતાં જે ખરાબ વૃત્તિને ઉશ્કેરે છે તેવું નિરુપયોગી સાહિત્ય અને નૈતિક જીવનને હાનિ પહોંચાડે તેવાં નાટક અને સિનેમામાં દેખાડાતાં દશ્યો તથા તેવા જ પ્રકારના મોહક વાતાવરણથી પણ દૂર રહેવું જરૂરી છે.
કારણ કે સંસર્ગ, દર્શન તથા વાચનની સારી કે માઠી અસર ગુપ્ત રીતે થતી જ રહે છે. અને તેથી બ્રહ્મચર્યના વાસ્તવિક ફળને ઇચ્છનાર સજજનોએ ઉપયુક્ત વિષયોમાં સાવચેત રહેવાની જરૂર છે.
અન્ય પ્રદેશમાં તો આવી બધી પ્રવૃત્તિઓ ઉપર ખૂબ તકેદારી રાખવામાં આવે છે. પ્રજાજીવન પર બેટી અસર પડે તેવી જાતનાં સાહિત્ય, કળા, અને પ્રયોગોની છૂટે ત્યાં આપવામાં આવતી જ નથી.
ભારતમાં હજુ તેવી સ્થિતિ નથી. તેથી પ્રજાના હિત ખાતર કળાના ઉપાસકોએ કળાની વિકૃતિઓ દૂર કરવા કમર કસવી ઘટે,
અને તે કળાઓ કુપાત્રમાં વેડફાઈ જતી હોય તો તેવાઓને ખસેડી પિતાને હાથ કરી લેવી ઘટે. કારણ કે આજે તે ધોધ એટલો બધો જોશભેર વહી રહ્યું છે કે પ્રજાની સંસ્કૃતિના સુધાર કે બગાડનું આ એક જ સુકાન છે.
૬. ઉચ્ચ ભાવનાવાળાં યુવાન યુગલોએ પિતાનાં પતિપત્ની સિવાય અન્ય સ્ત્રીપુરુષો સાથે એકાંત સંસર્ગ અને ખાનગી પરિચયના પ્રસંગથી દૂર રહેવું ઘટે. કારણ કે તેથી નૈતિક જીવનમાં વિશેષ હાનિ પહોંચવાનો સંભવ છે.
આ નિયમનો હેતુ એ નથી કે સ્ત્રી અને પુરુષજાતિ વચ્ચે
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પતિપત્નીનાં કર્તવ્ય
'
૫૩
દ્વેષ કે અતડાઈ ઊભી કરવી. કારણ કે સ્ત્રી અને પુરુષની સમાનતા તો ગૃહસ્થજીવનમાં અનિવાર્ય આવશ્યક છે. પરંતુ સ્ત્રીપુરુષની સમાનતા તે બન્નેના અતિ સંસર્ગથી જ સાધ્ય થાય છે તેવું કશું નથી. પુરુષની સમાનતાનો આધાર તે પુરુષોની સ્ત્રીઓ પ્રત્યેની ઉદાર ભાવના અને વિવેક પર જ અવલંબે છે.
અતિ સંસર્ગના પરિણામે કેટલીક વખત સમાનતાના યોગ્ય લાભને બદલે વિશેષ પ્રમાણમાં હાનિ થતી દેખાય છે.
પુરુષના સ્વભાવગત સાહસને લઈને પુરુષને સ્ત્રીઓના અતિ સંસર્ગથી તો નુકસાન થયાનાં અનેક દષ્ટાંતો આપણે જાણીએ છીએ. પરંતુ સ્ત્રીઓને પણ પુરુષના અતિ સહવાસથી ઘણું વેઠવું પડ્યું છે, તે વાત પણ નવીન નથી.
એટલે તે દૃષ્ટિએ આ નિયમનું વિવેકપુરસર પાલન કરવું આવશ્યક છે.
૭. પતિએ પિતાની પત્ની અને પત્નીએ પોતાના પતિ પ્રત્યે સમાનતા કેળવવી જોઈએ. - જે પત્ની પિતાના પતિ સિવાય અન્ય પુરુષ સામે બ્રાતૃબુદ્ધિથી અને પુરુષ પોતાની સ્ત્રી સિવાય અન્ય સ્ત્રીઓ પ્રત્યે માતબુદ્ધિથી જોતાં શીખે તે આવી ઉચ્ચ ભાવના વર્તનમાં આવી શકે, અને તેવું વર્તન થવાથી તે બન્ને સમાનતા અનુભવી શકે.
સમાનતાની ભાવનાવાળી સ્ત્રી સ્વાભાવિક રીતે જ પતિનું એક વિરામસ્થાન બની રહે છે. પતિ પિતાના વ્યાવહારિક બોજાથી કંટાળી જતો હોય ત્યારે આ અર્ધાગના તેને ભાર હળવો કરી શકે છે અને પતિના દુઃખે દુઃખી અને સુખે સુખી બની શકે છે. આવી સ્ત્રીઓને જ શાસ્ત્રકાએ ઉત્તમ કોટિની ગણી છે. તે જ રીતે જે પતિ પિતાનું ગૃહમંદિર એ જ સ્વર્ગ છે અને પિતાની પત્ની એ જ પિતાના પ્રેમ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અને સુખનું કેન્દ્રસ્થાન છે એમ સમજે છે તે જ આદર્શ પતિ છે. એમ સમજાવ્યું છે.
આ બધા નિયમની આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમી જીવનમાં અનિવાર્ય ઉપયોગિતા છે. કારણ કે જે આ નિયમનું પતિ અને પત્ની બન્ને યથાર્થ પાલન કરે તો તેના ગૃહસ્થજીવનનું સ્વર્ગ દેવોને પણ આપી શકે. અને તેવાં યુગલો પિતાના ગૃહસ્થાશ્રમમાં રાષ્ટ્રીય અને ધાર્મિક ફરજે પ્રતિ લક્ષ રાખી ઐહિક અને પારલૌકિક હિત સાધી આખા સમાજને પિતાને આદર્શ પૂરી પાડી શકે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
જે દેશમાં પ્રજાની સંસ્કૃતિ પર વધુ લક્ષ અપાય છે તે દેશ સુખી અને આબાદ હાય છે. કારણ કે સારાયે રાષ્ટ્રની ઉન્નતિના આધાર પ્રજાની સંસ્કૃતિ પર નિર્ભર છે.
સુપ્રણયી દંપતીના ગૃહસ્થાશ્રમના ફળસ્વરૂપે ઉત્પન્ન થયેલી સંતતિને ગર્ભ પ્રવેશથી માંડીને પુખ્ત વય પ ત માતાપિતાએ તેમનામાં કંઈ જાતના સંસ્કારી રેડવા ઘટે તથા તેમની પ્રત્યે કેવી જાતનું વર્તન રાખવું ઘટે તે વસ્તુને વિચારીશું.
પિતાની ફરજ
ગર્ભધારણ થયા પછી પ્રસૂતિકાળ પર્યંત પત્નીસંગ કરવા તે એક ભયંકર પાપ છે. એટલું જ નહિ બલ્કે ત્યાં સુધી પત્ની પ્રત્યે વિકારી દૃષ્ટિથી જોવું કે વિકારી વાતા કરવી તે પણ પાપવૃત્તિનું જ એક સ્વરૂપ છે.
કારણ બાળક જ્યારથી ગર્ભ માં આવે છે ત્યારથી માતાની અને તેની નાડી એક જ હેાય છે. માતાના શ્વાસેાફ્સદ્દારા જ ગર્ભ જીવે છે. તેથી માતા પર થતી સારી કે માઠી અસર સતતિ પર પણ તાત્કાલિક થાય છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ જે સંતતિનાં માતાપિતા બાળક દૂધ પીતું થાય ત્યાં સુધી પરિપૂર્ણ બ્રહ્મચર્ય પાળે છે, તે સંતતિ સંયમી અને બલિષ્ટ બને છે. પરંતુ જે સંતતિનાં માતાપિતા પિતાતી બૂરી વાસનાને રોકી શક્તાં નથી, તેમની સંતતિ વિકારી અને રેગિષ્ટ બને છે. તેનાં માબાપ તે સંતતિનાં ધર્મમાતા કે ધર્મપિતાને બદલે સંતતિનાં સંહારક સમાં ગણાય છે. એટલે વિકારસંયમ એ માબાપનું સંતતિ પ્રત્યેનું સૌથી પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
જે માબાપ પોતાના આ કર્તવ્યને ચૂક્યા પછી ભવિષ્યમાં પિતાની સંતતિ તરફથી સદ્દભાવના કે સેવાની આશા રાખે છે, તેઓ બાવળનું બીજ વાવી કેરીની ઈચ્છા રાખનાર મૂના જેવું બેહૂદું કાર્ય કરી રહ્યાં છે, તેમ લાગે છે. પુરુષને ઉપાલંભ
આવે સમયે ગર્ભ માટેની પિતાની જવાબદારી માતા કરતાં અધિક છે. પરંતુ તેમાંથી પિતાની ફરજ સમજનાર બહુ ચેડા જ વર્ગ આજે નજરે પડે છે. વિશેષાંશે તો એવા મૂખ અને વાસનામય પુરુષો હોય છે કે જે પ્રસૂતિકાળ થતાં સુધી પણ પિતાની કારમી વાસનાને રોકી શકતા નથી. ખરેખર, આવા પુરુષે પિતાના પવિત્ર નામને પણ લજાવે છે. કસુવાવડ અને ડીલી સંતતિનું ઉત્પન્ન થવું, એ મોટે ભાગે એવા પ્રકારની વાસનાનું જ પરિણામ છે; સ્ત્રીઓનાં અનેક દર્દીનું પણ આ એક મુખ્ય કારણ છે.
આજે સુવારોગોને તો રાફડે ફાટ્યો છે. સેંકડે ૨૫ ટકા માતાઓ તે સુવાવડમાં જ મૃત્યુ પામે છે; અને બાકીની જે જીવે છે તે શક્તિહીન થઈ જીવન પૂર્ણ કરે છે. તેમનું નૂર ચોરાઈ ગયેલું હોય છે. પ્રદર, હિસ્ટીરિયા અને તેવાં જીવલેણ દર્દોથી તે હમેશાં પીડાતી રહે છે. પછી અનેક શક્તિવર્ધક પીણુઓ કે જે શારીરિક અને ધાર્મિક દૃષ્ટિએ હાનિકારક અને એકાંતત્યાજ્ય હોય છે, તેમનું
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૭
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય તેને સેવન કરવું પડે છે. છતાં પણ ગયેલું સ્વાસ્થ તેને ફરીથી સાંપડી શકતું નથી, અને બેચાર બાળકોની માતા બની ગયા પછી ભલેને વય માત્ર ૩૦ વર્ષની હોય પરંતુ એક ૮૦ વર્ષની ડોશી કરતાં તે ઓછી ઘરડી કે ઓછી શિથિલ દેખાતી નથી.
આ બધાં દર્દીનું મૂળ વિકારની વાસના જ છે. અતિ વિકારનું પરિણામ કેવળ પુરુષોને જ ભોગવવું પડે છે તેવું કાંઈ નથી. તેની અસર આ રીતે સ્ત્રીઓ ઉપર પણ બહુ બૂરી થાય છે. આવી રીતે ગુમાવેલા આરોગ્યને મેળવવા જે સંતતિનિયમનના ઉપાયો માટે ફાંફાં મારે છે, તેમણે થાકીને તે આખરે પિતાની વિકારી વાસનાને કાબૂમાં લાવવાને રસ્તે જ વળવું પડશે. પરંતુ પછીથી વળવું તે કરતાં પ્રથમથી જ વળવું એ વધુ ઉચિત છે, કારણ કુદરતના કાનૂનને અધીન થઈ આખરે તેમ વર્તવાની ફરજ અવશ્ય ઊભી થાય છે.
પ્રથમના છ વર્ષના ગાળા એ બાળકના જીવનને માટે સૌથી વધુ અગત્યનો હોય છે. એ સમય દરમિયાન બીજાં સંતાનને બેજે માબાપ પર આવી પડે તો તેઓ પ્રથમ બાળક પ્રત્યે પૂરતું લક્ષ્ય આપી શકતાં નથી. આની અસર ભાવિ પ્રજાના જીવન પર પડે છે. વધુ જવાબદારીને બોજો સહન ન થતાં માબાપ ચીડિયાં બને છે, અને એનાથી બાળકની અનેક ઊર્મિઓ અને ભાવનાઓ કચડાઈ જાય છે. સ્ત્રીઓને સૂચન - આ પરિસ્થિતિમાં સંતતિની માતા કંઈ ઓછી જવાબદાર નથી. તેણે આવા પતિને સદ્દબોધદ્વારા પોતાની પવિત્ર ફરજનું ભાન કરાવવું ઘટે અને જે તે ન માને તે સત્યાગ્રહથી પણ તેને ઠેકાણે લાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ; પરંતુ આવી વાસનામય વૃત્તિને અધીન તો કદી ન જ થવું ઘટે.
પતિની આવી વાસના તૃપ્ત કરવામાં કોઈ પતિભક્તિ સમજતું
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
૫૮
હાય તે! તે કેવળ ભ્રમ છે. યાદ રાખવું જોઇએ કે પત્ની એ પતિની ગુલામડી ( વિષયવાસનાની તૃપ્તિઅર્થે ) નથી, પણ જીવનની સાથીદાર છે. તેથી આવા પદભ્રષ્ટ થયેલા પતિને ભાનમાં લાવવા માટે શક્ય તેટલા બધા પ્રયત્ના કરવાને તેને સંપૂર્ણ હક્ક છે. આવે સમયે જો તે આટલી પણ નૈતિક હિંમત ન દાખવે તેા તે અત્યાચારી પતિની પેઠે પાતે પણ ગુનેગાર બને છે, અને તે જ વખતે તે સંતતિની પવિત્ર માતા મટી ધાતિની બની રહે છે.
સયમનું શુભ પરિણામ
જે માબાપે પોતાની સંતતિ ત્રણચાર વર્ષની થતાં સુધી બ્રહ્મચ પાળે છે તેમની સંતતિ સૌથ, સ્વાસ્થ્ય અને સંસ્કારથી ભરપૂર દેખાય છે. તેના વન ઉપર લાલી ચમકે છે, તેનું લલાટ ભવ્ય અને સુરેખ જણાય છે. અને આવું બે વર્ષાનું બાળક પણ પાંચ વર્ષની વય જેટલું પુષ્ટ લાગે છે.
ગર્ભાધાન પછી માતાએ પાળવાના નિયમા
૧. મન અને વાણીથી પણ બ્રહ્મચર્યની ભાવનાનું વહેણ ચાલુ રહે તે સારુ ઉચ્ચ અને પવિત્ર વાતાવરણમાં રહેવું.
૨. સતીએનાં જીવનચરિત્રા વાંચવાં કે સાંભળવાં.
૩. ખાટી નિંદા, કૂથલી કે નિરર્થક વાત કરવી કે સાંભળવી નહિ.. ૪. કુત્સિત (વિકારવક) દૃશ્યો જોવાં નહિ.
૫. લડાયેટટી કે ઝઘડામાં રસ લેવા નહિ. પણ નવું નવું ઉપયેાગી શિક્ષણ મેળવવામાં સમય પસાર કરવા. તે સમયની દરેક ક્રિયાની અસર અવશ્ય થાય છે. અભિમન્યુને ગર્ભમાં જ માતાની વૃત્તિથી જ થયું હતું તે વાત તેા જ નહિ બલ્કે આજે પણ આપણે પ્રત્યક્ષ
અવ્યક્તપણે બાળક પર
છ કાંઠાના યુદ્ધનું જ્ઞાન શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ છે. એટલું જોઈ શકીએ છીએ કે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય ગર્ભવતી માતા જેવા વિચાર સેવે છે અને જેવી રીતે વર્તે છે તેવી પ્રકૃતિનું બાળક જન્મે છે. - “આદત જેવી હોય માતમાં તેવી પુત્રમાં આવે છે. - ગર્ભવતીની સઘળી ચેષ્ટા ગર્ભે ગ જમાવે છે.”
–સંતશિષ્ય એટલે જે ગર્ભવતી માતા તે સમયે બેદરકાર રહે છે, તેનું પરિણામ તે સંતતિ સંસ્કૃતિહીન થવાથી તેને પિતાને પણ ભવિષ્યમાં ભેગવવું પડે છે. દેહદ - દેહદ’ શબ્દને ગૂજરાતી ભાષામાં ડોહળે કહેવામાં આવે છે. દેહદ એટલે બે હૃદયવાળી ગર્ભવતીની ઉત્કટ ઈચ્છા. જેમાં દર્દીને આરામ થતો જાય છે ત્યારે ભિન્નભિન્ન જાતની જનરુચિઓ જાગૃત થાય છે, તેમ ગર્ભવતી સ્ત્રીને પણ આવા સમયે જુદાજુદા પ્રકારની ઈચ્છાઓ ઉત્પન્ન થાય છે.
જે બહેને સુશીલ અને સંસ્કારી હોય છે તેમને આવી ઉત્તમ પ્રકારની રુચિઓ પ્રગટે છે; કાઈને ધાર્મિક વાતો સાંભળવાની, કોઈને કુદરતી દશ્યો જોવાની, કોઈને દાન દેવાની, કેઈને સુમધુર ખાનપાન લેવાની, તો કેઈને સત્કાર્યાદિ કરવાની, વગેરે.
આવી ઉત્તમ રૂચિઓને પરિપૂર્ણ કરવી તે તેમનાં પતિ, સાસુ અને વડીલોની ફરજ છે; કારણ કે તેવી ઉત્તમ ઈચ્છાઓ પરિપૂર્ણ ન થાય તો તેના અંતઃકરણમાં દુઃખ થવાને લીધે સંતતિને પણ ઈજા પહોંચવાનો સંભવ છે.
પરંતુ કેટલીક બહેને માટી કે રાખ ખાવાની નિરર્થક વાતો કરવાની, નિરુપયોગી જેવાસાંભળવાની, કે ખાટું, ખારું, તીખું– તમતમતું ખાવાની પણ ઈચ્છા થાય છે. આવી ઇચ્છાઓ પ્રાયઃ આસપાસના ખરાબ વાતાવરણથી કે હલકી ખાસિયતની સ્ત્રીઓના
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સંસર્ગથી અથવા તે શારીરિક પિષક દ્રવ્યોની ખામીથી જન્મે છે. શાણી માતાઓએ એવી ઇચ્છાને સ્વયં સંયમપૂર્વક દાબી દેવી જોઈએ અથવા યોગ્ય ઉપચાર કરવા જોઈએ. અન્યથા પિતાની પ્રજા પર તેવા ખોટા સંસ્કારોની છાપ પડી જવાને ભય રહે છે. ખાનપાન
જેવી રીતે પ્રજાના સંસ્કારોને આધાર માતા પર છે તે જ રીતે ગર્ભની તંદુરસ્તીને આધાર પણ માતાનાં રહન સહન અને ખાનપાન પર છે. તેથી અતિ મરચાવાળા, અતિ મીઠાં, તૂરાં, ખાટાં કે ખરાં ખાણું ખાવાં નહિ, પણ સાદું અને સાત્વિક ભોજન અને તે પણ પરિમિત લેવું. ચા, કોફી કે તેવાં બીજાં કઈ પણ જાતનાં કેફી પીણું ન પીવાં, અને હલનચલનાદિ ક્રિયાઓ પણ ગર્ભને - તકલીફ ન પડે તેમ તદ્દન અશક્ત ન બની જાય તેવી રીતે કરવી, એ બાળકની માતા બનનાર દરેક બહેનની ફરજ છે. વડીલેને નિદેશ . આ પ્રસંગે તે બહેનનાં વડીલો અને તેમાં પણ ખાસ કરીને તેમની સાસુઓનું અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે કે તેમણે તેમની પાસેથી શ્રમ પડે તેવું કાર્ય ન લેવું, બહુ ઊઠબેસની ક્રિયાઓ ન કરાવવી, તેને ધ્રાસકો પડે તેવું વર્તન ન રાખવું, અને તેને વિશેષ શાંતિ કેમ રહે, તે તરફ સાવચેત રહેવું. - ગૃહકાર્યની સત્તા ઘણુંખરું સાસુના હાથમાં હોય છે તેનો ઘણીવાર કેટલીક સાસુઓ દુરુપયોગ કરી નાખે છે. કેટલીક સાસુઓ ગર્ભવતી વહુઓ પાસે અતિ તકલીફ પડે તેવું કાર્ય લે છે. આમ કરવામાં તેઓ કદાચ પિતાને સ્વાર્થ સરે છે એમ માનતી હશે. પરંતુ તેનું પરિણામ એ આવે છે કે તે વહુની તબિયત લથડે છે, અને સાથે સાથે સંતતિને પણ દુઃખ થાય છે. આવું પરિણામ ભવિષ્યમાં મોટી આફતનું કારણ બની રહે છે, માટે આ સંબંધમાં પહેલેથી જ કાળજી રાખવી ઘટે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય સુવાવડને પ્રશ્ન
દવાખાનામાં જે સ્વચ્છતા અને સગવડ હોય છે તે સાધને સારા સાધનસંપન્નને ત્યાં પણ હોતાં નથી. અને તેની આવશ્યકતા પણ છે. - હવે તે આપણે ત્યાં પણ ઠેર ઠેર પ્રસૂતિગૃહે નીકળવા લાગ્યાં છે અને તે જરૂરી પણ છે. પરંતુ એની ઉપચારો કરવાની રીતમાં હિંદની પરિસ્થિતિને અનુકૂળ થાય તેવું ઘણું સંશોધન જરૂરી છે. આજના નવા વિજ્ઞાન પાસે શરીરશાસ્ત્ર તથા સ્વચ્છતા વિષેના જે ખ્યાલે છે તે વર્ષોથી ચાલી આવતી દાયણે પાસે નથી, અને તેથી તે ખૂબ જ સુધારા માગી લે છે. જે એ બંનેનો વ્યવહારુ સમન્વય કરી નવું જ શાસ્ત્ર નિર્માણ કરવામાં આવે તે પશ્ચિમના માત્ર અનુકરણથી જે નુકસાન થાય છે તેમાંથી આપણે ઉગરી જઈશું.
વળી કેટલીક વખત એવું પણ બને છે ખરું કે દેશી સુયાણી જેટલું નર્સને પરિપક્વ વ્યવહારુ જ્ઞાન ન હોવાને કારણે ગર્ભને અને માતાને સોસવું પડ્યું હોય ! પરંતુ જ્યાં સુધી શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ શરીરશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરાવી એવાં દેશી પ્રસૂતિગૃહે તૈયાર ન થાય ત્યાં સુધી આમ કર્યા વિના છૂટકે થતો નથી, કારણ કે આજની શહેરી સ્ત્રી એટલી તો નિર્બળ હોય છે કે થતું પ્રસૂતિકષ્ટ સહન કરવાની શક્તિ તેણે ગુમાવી દીધી છે.
બીજી બાજુ તન્દુરસ્ત ગ્રામીણ સ્ત્રીઓ પ્રાચીન કાળની પેઠે આજે પણ તે કષ્ટ સહેલાઈથી સહન કરી શકે છે. કારણ કે તેમનામાં તાકાત પરિપૂર્ણ હોય છે. પ્રાચીન પ્રતિશાસ્ત્રનું જ્ઞાન આજે નષ્ટપ્રાય થઈ ગયું છે તેની પુનરચના કરવાની અને ગર્ભવતી પાસે સ્વચ્છ વાતાવરણ અને વ્યવસ્થા રાખવાની શિક્ષાને પ્રચાર કરવાની પણ આવશ્યકતા જણાય છે.
બાળક એ રાષ્ટ્રનું ધન છે, એટલે પ્રસૂતિકાળ દરમ્યાન માતાને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
અને બાળકને પૂરતું પાષણ મળે એ માટે સમાજ અથવા સરકારે વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ.
નિમ ળતાના જન્મ
સ્ત્રીઓની આ નિર્બળતા જન્મવાનું મૂળ એકમાત્ર વ્યાયામને અભાવ જ છે. પહેલાં કમેાદ, ડાંગર, તલ ઇત્યાદિની ખાંડવાની ક્રિયાથી હાથના સ્નાયુઓ અને ફેફસાંને ખૂબ કસરત મળતી. દળવાથી પેટનાં આંતરડાંને વ્યાયામ મળતા. દૂરદૂરથી પાણીનાં ખેડાં ભરી લાવવાથી પગ, ડાક ઇત્યાદિ દરેક અંગને તાલીમ મળતી. પશુપાલનને રિવાજ વિશેષ પ્રમાણમાં હાવાથી સ્ત્રીઓને સતત કા રહ્યા કરતું હતું. જીવનનાં આવશ્યક તત્ત્વા જેવાં કે હવા, જળ અને ખારાક તે ત્રણે આવા કુદરતી વ્યાયામેાથી સાત્ત્વિક અને સ્વચ્છ મળતાં હતાં, અને તેથી શારીરિક, માનસિક અને ત ંદુરસ્તી જળવાઈ રહેતી હતી. આવે! વ્યાયામ જતાં આજે શારીરિક અને આર્થિક એમ બન્ને ષ્ટિથી ખૂબ વેઠવું પડે છે. તેમાં પણ હજુ કાંઈ ખાકી રહી ગયું હાય તેમ દેશની દુર્દશા કરનારાં અનેક વ્યસના પુરુષસ ંસર્ગથી સ્ત્રીજીવનમાં પણ લાગુ પડી ગયાં છે.
ચાની બદી
ખીજા નાનાંમોટાં વ્યસને બાદ કરીએ તે! પણ સ્ત્રીઓમાં આ વ્યસન જ્યાં જુએ ત્યાં બહુ અંશે દેખાવ દે છે. શારીરિક, આર્થિક, રાષ્ટ્રીય અને ધાર્મિ`ક એમ ચારે દૃષ્ટિએ ચા હાનિકર્તા છે, તે વાત હવે ચાના ગેરફાયદાનું આટલું સાહિત્ય નીકળ્યા પછી વિશેષ સમજાવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પરંતુ આ સ્થળે એટલું નિર્દેશ કરવાનું જરૂર મન થાય છે કે તે પેાતાનાં શરીર તરફ ભલે ખેદરકાર હાય, પણ પ્રજાના હિત માટે તે। તેમણે જરૂર આ અદીમાંથી છૂટી જવું જોઇએ.
જે બાળકની માતા ચા પીએ છે તે બાળકને ગળથૂથીમાં જ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સતિ પ્રત્યે માબાપનું કેન્ય
૬૩
અમૃતને બદલે વિષ પાય છે, અને પ્રજાનું આયુષ્ય અ· બનાવવાની પાશવી ક્રિયા કરે છે, તેમ માનવું અસ્થાને નથી. આ બદીએ માં, વિધવા હા કે સધવા હા, કાઈ ને બાકી રહેવા દીધાં નથી. આ કુટેવ દરેક સ્ત્રીઓએ શીઘ્ર તજી દેવી જોઈએ.
બાળઉછેરના જ્ઞાનનો અભાવ
(
નાના બાળકને જરા આંખ, માથું દુખે કે તુરત જ મેાલાવા ડોકટરને' એમ કહેવુ પડે તે બાળઉછેરના જ્ઞાનના અભાવને નમૂના છે. અનુભવી ડાશી પણ ગઈ અને ઘરવૈદાનેા લાપ થતા ગયા, પરંતુ તેનું પરિણામ તેા બાળકાને જ ભાગવવું પડયુ. માંદગીએ વધી અને દવાઓના ખાટલા પીવરાવીને બાળાને માયકાંગલાં અનાવી મૂક્યાં.
આ દુઃખથી છૂટવા માટે માતા થયા પહેલાં દરેક બહેને ધરગથ્થું વૈદકના અભ્યાસ કરવાની ખૂબ જ જરૂરી છે. નાનાં માળકા પ્રત્યે
બાળકા જ્યાં સુધી માતાનું દૂધ પીએ ત્યાં સુધી માતાએ પેાતાની દરેક ક્રિયામાં સંયમી રહેવું ઘટે અને દૂધપાનની સાથે ઉચ્ચ સંસ્કારાનું પાન પણ કરાવવું ઘટે. બાળકના કાનમાં મીઠાં અને મધુર વચને ભરવાં જોઈએ. કારણ આ વખતે બાળકની માતા સાથે એટલી તેા એકાકારતા હાય છે કે તે પેાતાની માતા સિવાય જગતમાં કાઈ તે ઓળખતું જ નથી.
કેટલીક માતાએ તે બાળકની પૂરી શરીરસ્વચ્છતા પણ રાખી શકતી નથી, ત્યાં સંસ્કૃતિની તે! વાત જ શી ? આવી માતાની ગણુના શ ́ખણી સ્ત્રીઓમાં થાય છે. તેનાં બાળા રૂપાળાં અને તંદુરસ્ત હૈાવા છતાં કાઈ ને રમાડવાનું કે જોવાનું મન સુદ્ધાં થતું નથી. તેમની આંખમાં ચીપડા ખાવા હાય છે. નાકમાંથી લીંટ અને
મે ઢામાંથી લાળ ઝરતી હાય છે. તેમ જ કાનમાં મેલના થર જામેલા
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ હોય છે. શાણી માતાઓએ બાળક પ્રત્યે આવી બેદરકારી દૂર કરી સાવધાન રહેવું જોઈએ. બે ઉપયોગી વાતે
બાળકને છાનું રાખવા અગર સુવરાવવા માટે કેટલીક માતાઓ રે બાવો આવ્યો, એ બાઘડે આવ્યો, સૂઈ જા, જે બિલાડી આવી ! તને ખાઈ જશે, છાનો રે', એવી એવી ત્રાસદાયક રાડો પાડી બાળકમાં બીકની લાગણી ઉત્પન્ન કરે છે. કેટલીક વળી બાળકને ખૂબ રડાવવાની આદત પાડે છે, એ પણ સારી ટેવ નથી. આથી બાળક પિચું અને બીકણ બને છે. માતાએ બાળકને રેતલ અને પામર ન બનાવતાં સર્વદમનની પેઠે સિંહના દાંત ગણે તેનું નિર્ભય અને શૂરવીર બનાવવું જોઈએ. કહ્યું છે કે :
જનની જણ તો ભક્તજન, કાં દાતા, કાં શર, નહિ તો રેજે વાંઝણી, મત ગુમાવીશ નર.” કારણ કે બાળકના સારામાઠા ભવિષ્યની વિધાતા એક માતા જ છે. આથી બાળઉછેરનું કાર્ય જે માતાને આવડતું નથી, તે સારા રાષ્ટ્રની દ્રોહી બને છે. પ્રજોત્પત્તિ કરવી તેમાં જ કંઈ માબાપનાં કર્તવ્યની ઇતિસમાપ્તિ થઈ જતી નથી. તેની ફરજનો મોટો પ્રશ્ન તે બાળક જમ્યા પછી જ ઊભે થાય છે. બાલશિક્ષણ
બાળક પાંચ છ વર્ષનું થાય ત્યાં સુધી તેના શિક્ષણને ભાર તેની માતા પર નિર્ભર હોય છે. આ કાળ જોકે બહુ અલ્પ છે, છતાં તેટલા જ સમયમાં પૂરેલા સંસ્કારે જીવનપર્યત સ્થાયી રહી શકે છે. આટલી વય સુધી તો માબાપોએ બાળક પ્રતિ હરેક પળે જાગ્રત રહેવું જ જોઈએ, અને પછીથી તે બાળકને ગ્ય શિક્ષકના હાથ તળે સેંપી દેવું ઘટે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
શિક્ષકેના હાથ તળે ગયા પછી પણ માબાપો દેખરેખ રાખવાની ફરજથી તો કદી છૂટી શકતાં જ નથી. પરંતુ શિક્ષણને બજે તેમના પરથી શિક્ષક દ્વારા આ રીતે ઊતરી જાય છે. શિક્ષકેનું કર્તવ્ય
શિક્ષક એટલે પંતુજી નહિ, ભાડૂતી માણસ નહિ, પણ આખા રાષ્ટ્રના નાગરિકોને એ નિર્માતા પિતા છે. વિદ્યાર્થી પ્રત્યેનો તેને પ્રેમ અને સહિષ્ણુતા માતા જેવાં ઉદાર હોવાં ઘટે.
' શિક્ષકે પિતાના આ કર્તવ્યથી ચૂક્યા છે ત્યારથી તેઓ પંતુજી બની ગયા છે. પ્રથમના વખતમાં વિદ્યા આપવાનું કાર્ય પ્રાયઃ ત્યાગી વર્ગ જ કરતો હતો, અને તેથી ગુરુપદનું ગૌરવ તથા સન્માન હતું.
આજે શિક્ષકેનું સ્થાન વિદ્યાથીઓનાં હૃદયમાં નથી. કારણ સ્પષ્ટ છે. શિક્ષકની દષ્ટિ મુખ્યપણે પૈસા તરફ વળી ગઈ છે. તેઓ પિતાનું પદ અને મહત્તા ચૂક્યા છે. સમાજ પણ એ જ મને ભોગ બને છે. બાળકના સંસ્કાર કરતાં પૈસા એને વધુ આકર્ષે છે. એટલે શિક્ષણ આજે નિખ્ખાણ બની ગયું છે. અને જેને બીજે ક્યાંય પત્તો નથી ખાતો એવી જ લેક શિક્ષકો બને છે. હવે, સમાજે સારા શિક્ષકો મેળવવા હોય તે તેમને પ્રતિષ્ઠા અને પોષણ આપવા જોઈએ. શિક્ષકની પસંદગી શિક્ષણની સાથે સાથે ચારિત્રની *રીતે કરવી જોઈએ. આ કામ સરકાર ન કરી શકે એટલે શિક્ષણની સંસ્થા મોટા ભાગે પ્રજાના હાથમાં હેવી જોઈએ.
આવી કેળવણમાં કેવળ અક્ષરજ્ઞાનને જ સમાવેશ થતો નથી; બલકે જીવનોપયોગી કળાઓ ઉપરાંત શરીરશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્રનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. આવું શિક્ષણ આપવામાં પિપટિયું શાળાજ્ઞાન જ માત્ર કાર્ય આપી શક્યું નથી. પણ શિક્ષકમાં પરિપકવ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અનુભવ અને સાથેસાથે તેમનામાં ચારિત્રની સુવાસ પણ પૂર્ણ હેવી જોઈએ.
આપણું રાષ્ટ્રના સદ્દભાગ્યે ગાંધીજીએ શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં પણ ક્રાંતિ કરી “પાયાની કેળવણી ”થી આપણને પરિચિત કરી દીધા છે. આજ સુધી શિક્ષણ અને જીવન બે છૂટાં પડી ગયાં હતાં. હવે જીવનમાંથી જ શિક્ષણ એ વ્યાખ્યા સ્વીકારાઈ છે. અને કામ કરતાં કરતાં, હાથપગ હલાવતાં માણસ જીવન જીવતાં શીખે અને ઘડાય એવા પ્રયોગ થઈ રહ્યા છે. આ છે નવી તાલીમનો આત્મા. આ શિક્ષણ જેટલું વહેલું વ્યાપક બનશે તેટલે અંશે મેળવેલા સ્વરાજને પાયે મજબૂત બનશે. ઉપયોગી શિક્ષણ
આટલું ઉપયોગી જ્ઞાન તે બાળકને અવશ્ય મળવું જોઈએ કે જેથી તે ભવિષ્યને આદર્શ નાગરિક બને ૧. માતૃભાષાનું ઊંડું અને રાષ્ટ્રભાષાનું પરિપકવ જ્ઞાન. ૨. કૃષિ, વાણિજ્ય અને ઈતર હુન્નરે; જેવાં કે સુથારી, લુહારી,
વણાટ, રંગાટ વગેરેમાંથી પિતાની પસંદગી પ્રમાણે તેમાંથી એકાદનું તલસ્પર્શી જ્ઞાન કે જે જ્ઞાન દ્વારા મનુષ્ય સ્વાવલંબી
રીતે પિતાની આજીવિકા ચલાવી શકે. . ૩. દેશની પરિસ્થિતિ તથા તે પ્રત્યેની પોતાની ફરજ. ૪. રાષ્ટ્ર અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંબંધોનો પરિચય. ૫. પિતાના રાષ્ટ્રના રાજકારણના મુખ્ય મુખ્ય વિષયનું જ્ઞાન. ૬. દેશની અને વિશ્વની મહાન વિભૂતિઓનાં જીવનચરિત્રનું જ્ઞાન. ૭. જગતના મુખ્ય મુખ્ય ધર્મો જેવા કે વેદિક, જૈન, બૌદ્ધ, મુસ્લિમ,
ખ્રિસ્તી, શીખ, પારસી અને યહૂદી વગેરેનું રહસ્ય, તેની . ઉત્પત્તિ તથા તેના સંસ્થાપકેના ઉદ્દેશનું સમન્વયાત્મક જ્ઞાન.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય’ ૮. સાહિત્ય, કળા, વિજ્ઞાન અને સંગીતનું જ્ઞાન. ' કળા કઈ ?
આજે કળાની જે વ્યાખ્યા સમાજમાં પ્રચલિત છે તે કળા નથી પણ કળાનું એક વિકૃત સ્વરૂપ છે. જે કળાદ્વારા સાચી રસવૃત્તિ જાગ્રત થાય અને તેને વેગ વિકાસ પ્રતિ વળે તે જ (કળા) સાચી કળા છે. આવી રસવૃત્તિ કાર્યમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે. પરંતુ જ્યારે અમુક જ કાર્યમાં રસવૃત્તિ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે જાણવું જોઈએ કે તે રસવૃત્તિ નથી પણ રાગવૃત્તિ છે, અને તે કળા પણ આવી રાગવૃત્તિથી વિકૃત થઈ જાય છે.
દાખલા તરીકે, સંગીત એ કળા છે. વાસંવાદન એ કળા છે. પરંતુ જ્યારે તે હલકા પાત્રમાં અને આવી શૃંગારિક વૃત્તિ ઉત્પન્ન કરવામાં યોજાય છે ત્યારે તે કળા મટી જઈ વિકૃત થાય છે અને વિકાસને બદલે પતન પણ કરે છે. સંગીતની જેમ જીવનનાં બધાં ક્ષેત્રમાં સમજવું.
શાળા અને કોલેજમાં મળતું શિક્ષણ બાળક્ના માનસને જે ઉત્પન્ન કરે છે. સેંકડો અનુપયોગી બાબતે તે વિદ્યાથીને શીખવી પડે છે અને સંસ્કૃતિ સુધારમાં પણ તે જ્ઞાન ઉપયોગી થતું નથી. તેથી શિક્ષણ વિષયક સુધારણું અને પુનર્રચનાની આજે અનિવાર્ય અગત્યતા છે. તે ખાતર પ્રત્યેક રાષ્ટ્રહિતષીએ બનતું કરી છૂટવું ઘટે, અને શિક્ષણ સંસ્થાના સંચાલકનું આ વિષય પર ધ્યાન ખેંચાવવું ઘટે.
સ્વરાજ આવ્યા પછી આ દિશામાં ઝડપભેર પ્રગતિ થવી જોઈએ. અને આપણી શાળા પશ્ચિમના અનુકરણરૂપ નહિ પણ ભારતીય સંસ્કૃતિના કેંદ્રરૂપ બનવી જોઈએ. બાળક અને બાલિકાઓની શિક્ષણપ્રણાલિકા - સ્ત્રી અને પુરુષના શરીરબંધારણમાં જેટલે કુદરતી ફેરફાર છે
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર ગૃહસ્થાશ્રમ તેટલું જ તેમની પ્રકૃતિમાં પણ પરાવર્તન હોય છે. સ્ત્રીઓમાં પુરુષ કરતાં શ્રદ્ધા, સરળતા, સહિષ્ણુતા અને સેવા ઈત્યાદિ ગુણ વિશેષ રૂપે હોય છે. આવા ગુણપરાવર્તનને અંગે જ સમાજના માનસશાસ્ત્રીઓએ બને પાત્રો સ્વતંત્ર અને સમાન હોવા છતાં ભિન્નભિન્ન કાર્યોમાં તેમની પૃચપૃથક્ યોજના કરી છે. અને તેથી તેઓના શિક્ષણમાં પણ ભિન્નભિન્ન દિશાઓ હેવી જોઈએ એમ લાગે છે. જોકે કેટલાક વ્યવહાર સમાન રીતે જાળવવાને હોય છે. તેથી પ્રાથમિક જ્ઞાન બન્નેને સમાન અપાય તે ઉચિત છે અને તેથી નાની વય સુધી તેઓનું સહશિક્ષણ હોય તે સ્વાભાવિક છે.
પરંતુ આજે સમાજમાં એક મોટો પ્રશ્ન અનેક રીતે ચર્ચાઈ રહ્યો છે તે તે કોલેજના સહશિક્ષણને છે. પુખ્ત વયનાં યુવયુવતીએનું અમર્યાદિત સાથે રહેવું એ નૈતિક દૃષ્ટિએ હાનિકારક છે, એ વસ્તુને બાજુ પર મૂકીએ તે પણ એટલું તો જરૂર સ્વીકારવું પડે છે કે તેનું શિક્ષણ સ્ત્રીજીવનની ઉપયોગિતામાં બહુ આવશ્યક નથી, એટલે તે દષ્ટિએ પણ તે વસ્તુ વિવાદગ્રસ્ત છે. પરિણામ "
કોલેજનું શિક્ષણ લીધા પછી કદાચ તે બહુ આગળ વધીને શિક્ષિકા, ડોકટર કે બૅરિસ્ટર બનશે. પરંતુ આખરે તેને પ્રાયઃ વિવાહિત તો બનવું જ પડશે, અને ત્યારે તેનું કાર્યક્ષેત્ર સ્વાભાવિક રીતે જ બદલી જવાનું. માનો કે તે પોતાનું કાર્યક્ષેત્ર પુરુષની માફક નિતિક હિંમત રાખી ચલાવે, તો પણ નારીજીવનને અંગે એલા આ દિશાના શિક્ષણથી તેનું કાર્ય સંપૂર્ણ રીતે સરી શકશે નહિ. પતિપ્રેમ, પ્રજાપાલન ઇત્યાદિ કાર્યો તે નારીજીવનને માટે અનિવાર્ય રહેવાનાં જ.
- ઈતર દેશની પદ્ધતિ, રીતરિવાજ, વાતાવરણ અને એ બધી પરિસ્થિતિ અંગે કદાચ ત્યાં આવું શિક્ષણ સ્ત્રીઓને માટે ઉપયોગી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય હશે. જેમકે રશિયામાં આજે પ્રજા ઉત્પન્ન થયા પછી તેના પાલનનું કાર્ચ માતાપિતા પર રહેતું નથી. એ બાળપણથી માંડીને મોટી ઉમ્મર–સ્વાવલંબી ન બને ત્યાં સુધી તેને બધે ભાર ત્યાંની સરકાર માથે લે છે, અને બધી વ્યવસ્થા કરી આપે છે. પરંતુ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને મનુષ્યના સહજ વિકાસની નજરે તે બંધબેસતું પણ નથી.
ભારતમાં ચારિત્ર એ જ જીવન છે. પ્રેમ સ્નેહ અને સેવા એ જીવનવૃક્ષનાં રસિક ફળો છે. આવા રસના આસ્વાદનમાં ભારતીય સ્ત્રીઓ પિતાનું સદ્દભાગ્ય સમજે છે.
ઘડીભર માની લો કે આજના સમાજ પુનર્રચના પામે અને સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેને એક જ કાર્ય પર યોજાવાનું થાય. તે પણ આવો સુશિક્ષિત વર્ગ તો અપવાદરૂપે જ નીકળવાનો, અને તે માર્ગમાં પણ મનુષ્યહૃદયની મહત્વાકાંક્ષા જે વસ્તુના શોધન પાછળ મથે છે તે તેમાંથી મળે છે કે કેમ, એ એક ગંભીર અને ચિંતનીય વસ્તુ છે.
અહીં એ વસ્તુ ખાસ યાદ રાખવી જોઈએ કે પુરુષના કરતાં સ્ત્રીને દરજજો અને અધિકાર જરાયે ઓછો નથી. અને તેથી પુરુષની જેમ સ્ત્રીને પણ કેળવણી પ્રાપ્ત કરવાનો પૂર્ણ અધિકાર છે.
પરંતુ સેંકડે નવ્વાણું ટકા સ્ત્રીઓને માતૃપદ ભોગવવાનું હોય છે. તેથી તે પદને ઉપયોગી જ્ઞાન તો તેને મળવું જ જોઈએ. તે ઉપરાંત સ્વરાજ મળ્યા પછીના સામાજિક ઉત્થાનમાં સ્ત્રીઓએ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવવાને છે. આર્થિક પરાધીનતાને કારણે જે બધાં ક્ષેત્રોમાં સ્ત્રીઓને પરાવલંબી બનવું પડયું છે તેમાંથી તેમનું ઉત્થાન કરી સમાજને ઊંચે લાવવાનો છે. નારીજીવનને ઉપયોગી કળા
અક્ષરજ્ઞાન, ગણિત વગેરે જ્ઞાન ઉપરાંત સ્ત્રી જીવનમાં વિશેષાંશે કળાજ્ઞાનની આવશ્યક્તા છે. હુન્નરને સમાવેશ પણ કળામાં થઈ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ શકે છે. આજે બાળાનાં માબાપ બાળાના શિક્ષણ તરફ જેટલાં બેદરકાર રહે છે તેટલું જ દુઃખમય પરિણામ તેને પાછળથી ભોગવવું પડે છે, તે પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. સ્ત્રી જીવનના આજના દુઃખદ પારતંત્રયનું મૂળ કારણ પણ આ જ છે.
કેટલાંક માબાપ એમ કહે છે કે બાળાને ક્યાં નોકરી કરવા જવું છે કે શિક્ષણની તેને જરૂર હોય ! એમ માની અક્ષરજ્ઞાનથી પણ તેને વંચિત રાખે છે. આ માન્યતા સ્ત્રીજીવનના વિકાસમાં મહાન રાધ કરે છે, તેમ સમજી તેને ઉપયોગી દરેક કળા મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં રહીને તેને જરૂર શીખવવી ઘટે.
ગૃહસ્થધર્મના દૃષ્ટિબિંદુએ અક્ષરજ્ઞાન ઉપરાંત પાકશાસ્ત્રની કળા, બાળઉછેર, ઘરગથ્થુ વૈદું, શીવણ, ગૂંથણ અને ભરતની કળા તથા ગૃહઉદ્યોગ, જેવાં કે દળવું, રેંટિયે કાંતવો વગેરે તેમને સહજસાધ્ય હેઈ આવડવાં જોઈએ. આવા શિક્ષણની તાલીમ આપી પહેલાં તેવી શિક્ષિકાઓ ઉત્પન્ન કરી લેવાની ખૂબ આવશ્યકતા છે. બાળાઓના જીવન પર શિક્ષિકા સ્વજાતીય હેવાથી સંસ્કૃતિ અને શિક્ષણ બને પર તેમની ઊંડી અસર સારી રીતે પડે છે. આથી એક સામાન્ય વર્ગના કુટુંબ પાછળ દોઢસોથી બસે રૂપિયા જેટલું ફાલતું ખર્ચ આવે છે તે બચી જાય અને કપડાંનું ખર્ચ નીકળી ગયા પછી ખેરાકનું ખર્ચ તો બહુ જ જૂજ આવે.
આથી તે ગૃહસ્થાશ્રમને સુખમય બનાવી શકે એટલું જ નહિ, બકે નારીજાતિને વૈધવ્યજીવનમાં જે દુઃખ ભોગવવું પડે છે તે દુઃખને પણ આવી રીતે સ્વાવલંબી બની પરિહાર કરી શકે.
દંપતીજીવનનાં સુખસાધનોમાં પુરુષ કરતાં વધુ પ્રમાણમાં સ્ત્રીઓ માટે પોતાના પતિને રંજન કરવા સારુ બીજી કળાઓ, જેવી કે સંગીતાદિની આવશ્યકતા હોય છે ખરી; પરંતુ તેમનું સ્થાન તેના
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય ઉદ્દેશ પૂરતું મર્યાદિત હોવું ઘટે. આ કળાના વિકાસ માટે જ ગરબા, રાસ વગેરે પદ્ધતિઓ સમાજમાં ચાલુ હતી.
પરંતુ અતિ બારીક અને મર્યાદાવિહીન સ્વાંગ સજી અન્ય પુરુષોની સાથે જાહેરમાં નાટયાદિ પ્રયોગો કરવા તે કદાચ પાશ્ચાત્ય. સભ્યતાને અનુરૂપ ભલે હોય, પરંતુ ભારતીય સંસ્કૃતિ માટે તે બંધબેસતું થઈ શકે તેમ નથી. અને તેમ કરવામાં કળા પણ નથી.
સારાંશ કે કળાપ્રેમીઓએ કળાની સંસ્કૃતિ તરફ વધુ લક્ષ રાખી તેને વિકાસ કરવો જોઈએ. સંસ્કારિતા
બાળકોના શિક્ષણવિષયક જે શિક્ષક ઉતારી શકે છે, પરંતુ તેમ છતાં બાળક યથાર્થ શિક્ષણ લે છે કે કેમ, તથા તે શિક્ષણની બાળકના જીવન પર કેવી અને કયા પ્રકારની અસર થાય છે તે તપાસવાનું કામ તો માબાપનું જ રહે છે. દિવસના છ થી આઠેક કલાક જ બાળક નિશાળમાં હોય છે. ત્યાં તેને વિવિધ વિષયોનું જ્ઞાન અપાય છે. પણ દિવસનો મોટો ભાગ તો તે ઘેર જ હોય છે. ત્યાં જ તેનું ભણતર પાકું થાય છે, સાચું ચારિત્ર ઘડાય છે.
નાનાં બાળકે જેમની સાથે રમતાંખેલતાં હોય છે તે બાળકનાં માબાપોની ખાસિયત ઉચ્ચ હોવી જોઈએ. હલકાં માબાપનાં જે સંતાન હોય છે તેમનામાં સંસ્કારગત કુટેવો લાગુ પડી ગયેલી હોય છે. આવા સંસર્ગથી સાથે રમતાં સારાં બાળકે પણ ખરાબ થઈ જાય છે, અને તેમનામાં કેટલીક કુટેવ એવી જડ ઘાલી બેસે છે કે જે શરીર અને મન પર કારમી અસર કરે છે, અને પછી જિંદગી સુધી તે કુટેવ છૂટી શકતી નથી. - કેઈની એંઠી બીડી પીવી, પરસ્પર ગાળાગાળી કરવી, ચારિત્રવિષયક ખોટી ખોટી અશ્લીલ ચેષ્ટાઓ કરવી, આ બધાં
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ બાળસંસ્કૃતિનાં દેખાવમાં નાનાં છતાં મહાન દર્દી છે. તેવા સંસર્ગથી માબાપોએ બાળકેને દૂર રાખી તેના સુસંસ્કાર તરફ સાવચેત રહેવું ઘટે.
કેટલાંક માબાપ બાળક જરા ભૂલ્યું એટલે તેને મારવા મંડી પડે છે; કેટલીક માતા બાળાઓને “નપીરી, નભાઈ વાલા મૂઈ” ઇત્યાદિ ગાળો દે છે, તે બહુ બૂરી કુટેવ છે; કેટલીક માતાઓ પોતે કાઈ પર કેઈ કારણથી ગુસ્સે થાય છે તે પિતાને ગુસ્સો બાળકને મારીને ઉતારે છે. આ બધી માબાપની પોતાની જ ખામી છે. જોકે બાળકને સુશિક્ષા આપવી અને તેના જીવનમાં વક્રતા ન આવે તેવી સુધારણા કરવી એ માબાપની ફરજ છે. પણ બાળકને મારવાથી તે કદી સુધરતું નથી, બલકે વધુ બગડીને હઠીલું થઈ જાય છે. એથી એની ઊર્મિ અને સહજ વિકાસ રુંધાય છે. સાચું ધન - બાળકને સંસ્કારિતા અને શિક્ષણ આપવું એ જ સાચું ધન છે. તે ધનને કઈ છીનવી શકતું નથી. જે માબાપ આવા શાશ્વત ધન તરફ બેદરકાર રહે છે અને તેના સારુ ધાતુનાં ધનનો સંચય કરે છે, તે ખરેખર ભૂલે છે.
ધનના સંચયથી બાળકે સુખી થાય છે તે માન્યતા કેવળ બ્રમપૂર્ણ છે, ઊલટું જ્યાં ધન હોય છે ત્યાં વૈભવવિલાસ, મૂર્ખતા અને મદ વધે છે કે જે દુર્ગુણોથી કુળનું પતન થાય છે, અને સંતાન દુઃખી થાય છે કિંવા ભાઈ ભાઈ વચ્ચે લડી સંપત્તિ અને શરીર બન્ને ગુમાવે છે.
સંસ્કારસંચય કરવાથી ધનસંચયની તૃષ્ણથી ઉત્પન્ન થતાં અનેક પાપ, રાષ્ટ્રદ્રોહ અને બિમારીઓનો અંત આવી જશે અને રાષ્ટ્રનાં ભૂખે ટળવળતાં ભારતીમાતાનાં બાળકોને પણ રાહત મળશે. આ વસ્તુ નિર્વિવાદ સત્ય છે.
આજે એવાં ઘણાં દષ્ટાંતિ મળશે કે જેનાં માબાપ ધનને
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનુ કે વ્ય
૭૩
વારસા મૂકી ગયાં છે તેમની સંતતિ દુઃખ અને ખેકારીની ખાઇમાં ગાથાં ખાતી ખાતી માબાપે પર અભિશાપ વરસાવી રહી છે. અને એવાં પણ ઘણાં દાંતા છે કે જેમનાં માબાપે। સ્થૂળ ધન નહિ પણ સદ્ગુણી અને શિક્ષણના વારસે મૂકી થયાં છે, તે સંસ્કાર અને સંપત્તિથી સદાચાર અને સુખમાં ઝીલી રહી છે. માટે માબાપેાએ તેવા ધનસંચયને બદલે શિક્ષણ અને સંસ્કારિતાને પેાતાનાં પ્રત્યેક બાળકામાં વારસા ભરવા એ જ ઉચિત છે, અને એ જ તેમની પવિત્ર ફરજ છે.
વ્યાયામ
શરીરને તંદુરસ્ત રાખવા માટે કઈ ભારે ભારે ખારાકાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પણ આ વાતને નહિ સમજનાર ઘણાં માબાપો પેાતાના બાળકને ન પચી શકે તેવા બલિષ્ઠ પદાર્થોં પરાણે ખવડાવી પુષ્ટ બનાવવા ચાહે છે, અને એ રીતે બાળકેા પ્રત્યેના પેાતાના પ્રેમને વ્યક્ત કરે છે, તે જબરી ભૂલ છે. તેમણે પેાતાનાં માળાને તંદુરરત રાખવા માટે બહુ સાદા અને સાત્ત્વિક ખારાક આપવા ઘટે, અને સાથેસાથે વ્યાયામની તાલીમ પણ આપવી જોઈએ.
જ્યાં સુધી બાળક નાનું હોય ત્યાં સુધી તેા તેને દેડવાનું, કૂવાનું વગેરે જાતજાતની નાની નાની રમતેાથી વ્યાયામ મળી રહે છે. પરંતુ જેમ જેમ મોટું થાય તેમતેમ તેને સારી વ્યાયામશાળાઓમાં ઉપયાગી કસરતે શીખવાની તાલીમ આપવી જોઈએ. આવી તાલીમ આપવાથી વગર ઔષધે અને વગર બલિષ્ટ આહારે તેનું સ્વાસ્થ્ય સુંદર રહે છે અને તેની માનસિક શક્તિ પણ વિકસિત થાય છે.
બાલિકાઓને તો ઘરગથ્થુ કાર્યોથી કસરત કરાવવી જોઈએ, જેથી તેમના શરીરસ્વાસ્થ્યની સાથે તેમને ગૃહઉદ્યોગનું જ્ઞાન મળે, અને આર્થિક દ્રષ્ટિએ પણ લાભ થાય..
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ હિંદુસ્તાન હવે સ્વતંત્ર થયું છે. પોતાના નૈતિક પતનમાંથી એને ઊંચે આવવું છે. હજુ પણ દુનિયાના દેશો વૈજ્ઞાનિક હિંસક શસ્ત્રોની શોધ અને હરીફાઈમાં મચી પડેલા છે. એવે વખતે બહારનાં રાષ્ટ્રોના આક્રમણથી બચવા–એની સામે ટકી રહેવા પલિસરાજ નહીં ચાલી શકે. તેથી દેશનાં પ્રત્યેક યુવયુવતીને વ્યાયામની તાલીમ ઉપરાંત પૂર્વકાળની જેમ લશ્કરી તાલીમ આપવી આવશ્યક છે.
આ શિક્ષણ અને વ્યાયામ ઉપરાંત બાલિકાઓને માતાએ ઉત્તમ પ્રકારના સંસ્કારનું શિક્ષણ પણ વિશેષ આપવું જોઈએ. કારણ કે પુત્રનું જીવન પુરુષજાતિ હોવાથી સદા સ્વતંત્ર રહે છે, પણ બાળાએને તો વિવાહિત થયા પછી શ્વસુરગૃહે જ જવાનું હોય છે. ત્યાં તે સહિષ્ણુ, ઉદાર અને સુંદર જીવન ગાળી શકે તો જ તેનો ગૃહસ્થાશ્રમ આદર્શ બની શ
આ રીતે બાલક અને બાલિકાઓને તે તે અંગને ઉપયોગી શિક્ષણ અને સંસ્કાર આપ્યા પછી યોગ્ય વય થયે, તેમને યોગ્ય સ્થળ જોઈ તેમની સંમતિ મેળવી ગૃહસ્થાશ્રમમાં જોડી આપવાં, એ માતાપિતાની ફરજ છે. એ ફરજના પાલનથી આર્યભાવનાનું મૂળ દષ્ટિ-- બિન્દુ બરાબર જળવાઈ રહે છે.
કેટલાંક માબાપ બાળક અને બાળા પ્રત્યે અસમાન ભાવનાઓ. રાખતાં હોય છે. તેમને ઘેર જ્યારે પુત્ર અવતરે છે ત્યારે તે ઉત્સવ ઊજવે છે, પણ જ્યારે પુત્રી અવતરે છે ત્યારે જાણે મહાન દેવી કેપ ન થયો હોય તેવી દુઃખદ સ્થિતિ અનુભવે છે. આ ભેદ બાળપણથી. માંડીને ઠેઠ સુધી રાખે છે. આવી ભેદભાવના એ ભારતીય સંસ્કૃતિ માટે મહાન કલંકરૂપ છે. તેવી વૃત્તિ ઉત્પન્ન થવાનું મૂળ કારણ તે. પુત્ર કમાઈ લે, અને પુત્રીને તો આપવું પડે; પુત્ર તેર લાડી લાવે જ્યારે પુત્રી તો સાસરાને ઘેર ચાલી જાય !” આવી આવી જાતની વાથી વૃત્તિ જ છે. આવી મનોદશા પાશવવૃત્તિથી પણ નિકૃષ્ટ ગણાય.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું ક્તવ્ય લગ્નસમય
पश्चविंशे ततो वर्षे षुमानारी तु षोडशे। . समत्वागतषीयौं तौ जानीयात् कुशलो भिषक् ॥
“પુપુત વૈવિશ” પચીસમા વર્ષે પુરુષ અને સોળમા વર્ષે સ્ત્રી સમાનવીર્ય થાય. છે એમ કુશળ વૈદે જાણવું.
શાસ્ત્રીય આજ્ઞા પણ એ છે કે લગ્નષ્ણુ સંતાન હોય તો ૨૫ વર્ષનો પુત્ર અને ૧૬ વર્ષની પુત્રી થયા પછી જ તેના લગ્નસંબંધ જોડી આપવા. આથી વધુ વય હોય તો ચાલી શકે, પણ અલ્પ વય તે નહિ જ; કારણ કે તેટલી પરિપકવ વય થયા પછી જ ગૃહસ્થાશ્રમને વહન કરવાની શક્તિ તેમનામાં આવે છે, અને પરસ્પરના હિતાહિતને પણ ત્યારે જ જાણી શકે છે. પરંતુ આજે આ પ્રણલિકાને ઘણું સમાજમાં ભંગ થતો જોવામાં આવે છે.
- આજની પરિસ્થિતિમાં સંતતિનિયમન અત્યંત જરૂરી છે. તેથી લગ્નની વય સોળથી વધારીને વીસ કરવામાં આવે છે તેથી સ્ત્રીઓના વિકાસમાં પણ ઉપયોગ થાય, અને ઘણી ભાવિ મુશ્કેલીઓ ટળી જાય.
ઉચ્ચ ગણાતાં એવાં ઘણાં કુટુંબમાં એવી ખાસિયત હેય છે કે તેઓ નાનપણથી જ બાળકોના અજ્ઞાનપણામાં તેમનાં વેવિશાળ કરી દે છે, અને કેટલેક સ્થળે તો અજ્ઞાનદશામાં લગ્ન પણ કરી નાખે છે. 1 નાની ઉમ્મરનાં લગ્નોથી દેખીતી રીતે નીચે પ્રમાણે નુકસાન થાય છેઃ (૧) પતિ અને પત્ની વચ્ચેનું જે વયનું અંતર રહેવું જોઈએ તે રહેતું નથી. તેને પરિણામે કજોડાં થાય છે. આવાં કજોડાંની સંતતિ કદરૂપી અને નિર્બળ જન્મે છે. (૨) વયની અસમાનતાથી પ્રકૃતિને મેળ ખાતો નથી. (૩) અજ્ઞાન દશામાં થઈ ગયેલાં લગ્નને અંગે દામ્પત્યપ્રેમને પ્રવાહ એકરૂપતામાં વહેતો નથી. (૪) આથી બાલવયમાં જ વધવ્યદુઃખની સંભાવના પણ બહુ અંશે રહે છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
- આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ મારે ઘેર જલદી વહુ આવે અને મારા કાર્યમાં જલદી ભાગ લે એમ પુત્રની માતા માનતી હોય છે. અને પિતા એમ માને છે કે પુત્રને જેટલું જલદી પરણાવું તેટલે કરજથી જલદી છૂટો થાઉં. કાલ કોણે દીઠી છે ? માટે પરણાવીને લહાવો લઈ લઈએ.
માબાપની આવી મનેદશા બાળલગ્નાદિનું કારણ છે. અને તે પુત્રપુત્રીના ભાવિ જીવનની ભારે ઘાતક છે. તેથી તેવી માન્યતાને ત્યાગ કરવો ઘટે. અણુમેળ લગ્ન
કેટલાંક માબાપ ખાનદાન (કુલીન) મૂરતિયો મળે તે માટે નાની ઉમ્મરમાં પોતાની પુત્રીનાં લગ્ન કરી નાખે છે. એટલું જ નહિ પણ કેટલીક વાર તો આ બ્રાતિને વશ થઈ પિતાની પુત્રી કરતાં નાની ઉમ્મરના બાળક સાથે વિવાહ સંબંધ જોડી દે છે. આ પણ એક જાતનું અણમેળ લગ્ન જ છે. સ્ત્રી અને પુરુષ વચ્ચે નીતિકારિએ જે ૭-૮ વર્ષનું અંતર રાખ્યું છે તે શરીરશાસ્ત્રને અનુસરીને જ નક્કી કરવામાં આવ્યું હોય છે.
પરંતુ તેને ઠેકરે મારી જેઓ આવાં અણુમેળ લગ્ન કરી નાખે છે અને તેમને તેથી જે હાનિ થાય છે તે અકથ્ય છે. કન્યાવિક્રય
એક દીકરી ને બીજી ગાય, જ્યાં દોરે ત્યાં જાય” તેવી સરળતાનો દુરુપયોગ કરી કેટલાંક માબાપો પિતાની કન્યાનું લગ્ન કરાવી તેમાંથી ધન મેળવે છે. આ એક કરુણાજનક પગલું છે. શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે –
गृहणश्छुल्कं हि लोमेन स्यान् नरोऽप्रस्यविक्रयी ॥ मनुस्मृति
જે પુરુષ કન્યાનું થોડું પણ ધન લે છે તે પિતાની પ્રજાને વ્યાપાર કરનાર અધમ ગણાય છે.'
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
G૭ જે પિતાની સંત તને ઉત્પન્ન કરી વેચે છે તે પિતા કે માતા મનુષ્ય નથી, પશુ નથી, પણ તેનાથી યે અધમ છે. આવાં માબાપોમાં પિતાની સંતતિ પ્રત્યે વાત્સલ્યનું બિદુ પણ કયાંથી હોઈ શકે ? પિતાને માલ સરસ અને સુંદર બને તે સારુ તે પિતાની પુત્રીને ઉછેરે છે અને પોષે છે; જ્યારે માલ પાકીને તૈયાર થઈ જાય ત્યારે કોઈ ગ્રાહક શોધી તેને વેચી નાંખે છે. માંસવિતા બીજા પશુઓ પ્રત્યે ભલે નિર્દય હોય, પરંતુ પોતાના હાથ નીચે ઉછરેલાં પશુઓ પર તો તે પણ પ્રેમાળ વૃત્તિ દાખવે છે. જ્યારે અહિંસક અને સભ્ય ગણતાં જે કુટુંબમાં આ પ્રથા છે તે તો ખરેખર નિર્દયતાની પરાકાષ્ઠા જ ગણાય. - કન્યાવિક્રય આ રીતે ઉદ્દભવે છે. (૧) પિતા ઋણ-દેવાદાર બનેલે હય, (૨) પહેલાં સારી સ્થિતિમાં હોય અને પછી નિર્ધન બની ગયો હોય, (૩) પોતે બેકાર હોઈ સામાજિક રૂઢિ એટલે કે જમણવાર, કરિયાવર વગેરેને પહોંચી વળવાને ખાતર અને (૪) કેટલેક સ્થળે પોતાના દીકરાને વરાવવા કે પોતાને પરણવા ખાતર સાટાં કરે છે. તે પણ એક જાતનો વિક્રય જ છે.
ઉપરનાં ચાર કારણે પૈકી જે કઈ કારણથી આ કાર્ય થાય છે તેમાં એકલે પિતા જ નહિ બલ્ક કન્યાની માતા અને સમાજ પણ જવાબદાર છે. માતાની ફરજ
જે માતા સુશીલ હોય છે તે પિતાના પતિને આવા વખતે સારા વિચારે આપી પોતાના કર્તવ્યનું ભાન કરાવે છે. પરંતુ ખેદની વાત એ છે કે કેટલીક વાર માતા પોતે જ દાગીના, ધન, વસ્ત્ર એવા શુદ્ધ સ્વાર્થ ખાતર આવા દુષ્ટકાર્યમાં સંમત થાય છે. જે માતા સંમત ન હોય તે જરૂર આ કાર્ય ન થાય. પણ અજ્ઞાન અને સ્વાર્થોધતાને વશ થયેલી આવી નારીઓ પોતાની જ નારીજાતિની કડી સ્થિતિ કરવામાં આડકતરી રીતે કારણભૂત થાય છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સમાજની જવાબદારી
આ સ્થળે વધુમાં વધુ જે કઈ જવાબદાર હોય તે તે સમાજ જ છે. સમાજજીવનને કરી રહેલાં આવાં ગુપ્ત પાપ પર “એમાં તે શું ?” એમ કહી સમાજ આંખમિંચામણાં કરી લે છે, અને કેટલીક વાર સમાજની જવાબદાર ગણાતી વ્યક્તિઓ છડેચોક થતા આવા ગુનાઓને મિષ્ટભોજન કે ધનની થેલીઓમાં લેભાઈ નિભાવી લે છે તથા કેટલીક વાર આવા વ્યક્તિગત દોષો પર ઢાંકપિછોડે કરી નાખે છે. એથી જ એ દોષ ધીમે ધીમે વધતા જાય છે. આ રીતે આવી બાબતમાં સ્વાભાવિક પણે જ તેઓ વિશેષ જવાબદાર બની રહે છે. - જ્યાં સુધી આવા બનાવો કવચિત જ બને છે, ત્યાં સુધી તે કાર્ય કરનાર માબાપોને સમાજ તરફથી સંક્ષોભ રહ્યા કરે છે. પરંતુ જેમ જેમ તેવી સંખ્યા વધતી જાય છે તેમ તેમ વિઝાના કીડાની માફક તે એટલા તે ટેવાઈ જાય છે કે પછી તેને આ ઘાતકી પ્રથા ત્યાગવાનું મન થતું નથી. અને તેનું ઉદાહરણ આપણે આજે ઘણી સમાજમાં પ્રત્યક્ષ જોઈ શકીએ છીએ. તેવી ઘાતકી રૂઢિનાં મૂળ એટલાં તે ઊંડાં પેસી ગયાં હોય છે કે શાણાં અને વિચારક ગણાતાં લેકે પણ તે બુરી પ્રથાથી છૂટી શકતાં નથી.
વાસ્તવિક રીતે તે કન્યાને દાન તરીકે આપવી એ જ માબાપની ફરજ છે. શાસ્ત્રવિહિત કન્યાદાન શબ્દ પિતે જ તે સૂચિત કરે છે. ઘણું સમાજમાં આ રીતિ આજે પણ પ્રચલિત છે, તેઓ કન્યાનું ધન લેતા નથી એટલું જ નહિ, સમયે સમયે તેને સહાય કરવાનું પણ ચૂકતા નથી. પારસી અને એવી જાતમાં તો પુત્રની માફક જ પુત્રોને પણ મિલકત સમાન રીતે વહેંચી આપવાની રીતિ છે. સ્ત્રી જાતિ અને પુરુષજાતિ વચ્ચેની સમાનતાનું આ એક દૃષ્ટાંત છે. કન્યાને મૃત્યુ સુધી અથવા ત્યાર પછી પણ એ કુટુંબ પ્રત્યે પોતાની ફરજ સમજીને કંઈક ને કંઈક આપતા રહેવું એવું ધર્મનું અંગ છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય ન્યાવિક્રયનું પરિણામ
જે માબાપ આપત્તિની ખાતર કન્યાવિક્રય કરે છે તે પણ તેટલાં જ અધમ છે. કારણ કે આપત્તિ એ માનવધર્મની કસોટી છે. તેમાં જે માનવધર્મ ચૂકે છે તેઓ પોતાનું મૃત્યુ જ ખેંચી લાવે છે.
કોઈ પ્રશ્ન કરે કે કન્યાવિક્રય કરવાથી નુકસાન શું? તેને ઉત્તર સ્પષ્ટ છે કે કન્યાવિક્રય કરનાર પ્રથમ પિતાને આત્મા વેચે છે. કારણ કે પ્રેમ એ આત્માનું સ્વરૂપ છે. જ્યારે આ કાર્ય તો અંતઃકરણમાં વહેતી પ્રેમમય લાગણી સાવ સૂકાઈ જઈ તે નિર્દય બને ત્યારે જ બની શકે છે. એટલે એ કાર્ય પ્રથમ તો આત્મસ્વરૂપનું જ ઘાતક છે.
વળી જે માબાપ લેશ પણ સ્વાર્થની આશા રાખે છે તે પોતાની કન્યા માટે યોગ્ય પાત્ર જોઈ શક્તાં નથી. તેથી આવા અયોગ્ય પાત્રને પનારે પડેલી તે અબળાના દિલને દુભાવવાના પાપમાં ભાગીદાર પણ તે જ બને છે. વૃદ્ધલગ્ન
વૃદ્ધલગ્નનો વિકાસ આ વૃત્તિને અંગે જ થવા પામ્યો છે. એને તેનું પરિણામ શું આવ્યું છે તે તો સામે ઊભેલી વિધવાઓ પિતે જ સાક્ષી આપી રહી છે, અને જ્યાં જ્યાં અણમેળ લગ્ન અને કજોડાંનાં લગ્ન થયાં હોય છે ત્યાં ત્યાંથી ફલાણું સ્ત્રી બળી મરી, ફલાણુએ કૂવો પૂર્યો, એવીએવી અશ્રોતવ્ય વાતો અને આર્તનાદો સંભળાય છે. સમાજની મહાન દુર્દશા કરનાર આ ઘાતકી પ્રથાને શીધ્રાતિશીધ્ર નાબૂદ કરવી જોઈએ, અને માબાપોએ પિતાની પુત્રીની યથોચિત સંમતિ મળ્યા પછી જ તેમનાં લગ્ન કરવાં જોઈએ.
કેટલેક સ્થળે કન્યાવિક્રયને બદલે વરવિય થતો જોવામાં આવે છે. જે સમાજમાં કન્યાઓનું પ્રમાણ અધિક હોય છે ત્યાં આવી જાતની કુપ્રથા ચાલી રહેલી હોય છે. આ કુપ્રથાને પરિણામે એક ઉપર બીજી કે ત્રીજી પત્ની પરણતાં મનુષ્ય લાજતો નથી. ત્યાં સોય
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
પ્રથા
(સપત્ની)માં પરસ્પર કલહ અને કાંકાસની ખો નીકળતી દેખાય છે. એટલું જ નહિ બલ્કે સ્ત્રીાતિનાં અધઃપતન પણ આવી આમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. બંગાળમાં ઉચ્ચ કામની બનેલી હજા ... વેશ્યાએ તેનુ જીવતું જાગતું ઉદાહરણ છે.
૮૦
આ કુપ્રથા જ્યાં ચાલુ હોય છે ત્યાં નારીજાતના સ્વમાનની હિંસા થાય છે, પુરુષને મન સ્ત્રીએનું કાણી કાડી જેટલું મૂલ્ય હોતું નથી અને તેથી તેના જીવન તરફ ખેદરકાર રહી બજારુ માલ તરીકે તેને ઉપયેાગ કરી શકે છે.
આવા ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રેમનું બિંદુ પણ કયાંથી હાય ! જે સન્નારીએ રત્નસમાન પુત્રપુત્રીએ આપ્યાં હૈાય છે તેની જ ખળતી ચિતા ઉપર ખીજું સગપણુ કરતાં એ નરાધમને લેશ પણ આંચકા લાગતા નથી. છતાં આ ધાતકી કાર્ય જે સમાજમાં ખાનદાનીના એક સ્વરૂપ તરીકે ગણાય છે તે સમાજ કઈ કાર્ટિના હશે તે કલ્પી શકાતું નથી.
આવી રીતે કન્યાવિક્રય અને વવિક્રય એ બન્ને કુપ્રથાઓમાં નારીજાતિનું ધાર અપમાન અને હિંસા છે, તેમ જ આવી હિંસા સામાજિક અને નૈતિક બન્ને દૃષ્ટિએ ત્યાજ્ય છે. આથી બાળ, યુવાન કે વૃદ્ધ, સ્ત્રી કે પુરુષ દરેકે આ ધાર પ્રથાનો નાશ કરવા હરપળે સુસજ્જ રહેવું જોઈએ, પછી તે પોતાના સમાજમાં હૈ। કે અન્ય સમાજમાં હા. કારણ કે આ કઈ એકલા સમાજને જ નહિ, બલ્કે આખી સ્રીજાતિને અને સારા રાષ્ટ્રના પ્રશ્ન છે.
લગ્નસમયે
સમાજમાં એવી અનેક કુરૂઢિઓ વ્યાપી રહી છે કે જે લખવા એસીએ તેા તેનુ એક મેટું પુસ્તક ભરાય. પ્રસ્તુત સ્થળે લગ્નવિષયક કુરૂઢિઓની વિચારણા કરવાની છે. કારણ કે તે કુરૂઢિ માતાપિતાઆથી જ પાષાય છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય પિશાક - લગ્ન સમયે બહુ ભારે પિશાક વર, વહુ અને તેના લાગતાવળગતાઓએ ધારણ કરવો જોઈએ જ, પછી ભલે ઘર પહોંચતું હોય કે ન હેય. એટલું જ નહિ બલકે વહુ માટે ૨૫-૨૫ વસ્ત્રોની જોડ અને તે પણ બહુ ભારે કિંમતની આપવી જ જોઈએ; તે વિના સારું ન દેખાય, એવો રિવાજ સમાજમાં ચાલુ છે. જ્યારે આ રિવાજ પ્રથમ ચાલુ થયો હશે ત્યારે તે આખા સમાજને માટે ફરજિયાત નહિ જ, હેય. કારણ કે સૌ કોઈ તેવા ધનાઢ્ય હોતા નથી. પણ આજે તે કન્યાવિક્રય કરે કે વૃદ્ધવિવાહ કરે; પરંતુ આ બધું તે કરવું જ જોઈએ, એવો રિવાજ સમાજમાં રૂઢ થઈ ગયો છે. અને આજે તે એ કુરૂઢિના પરિણામે અનેક ગુપ્ત પાપ આચરવાં પડે છે.
આવાં વસ્ત્રોમાં કઈ જાતની શોભા છે તે સમજાતું નથી. તેવાં બારીક વસ્ત્રોમાં કેટલી હિંસા, કેટલી આર્થિક મુશ્કેલી વગેરે પડે છે, તે જાણવા છતાં સુધારક ગણુત વર્ગ પણ જૂના ચીલે ઘસડાયા કરે છે તે જ આ કુરૂઢિની ક્રૂરતાનો નમૂનો છે.
દિવસે દિવસે વધતી જતી ફ્રેશનેની ખાતર તેવા પોશાકના વસ્ત્રની કિંમત ઉપરાંત વધુ તો સિલાઈની પાછળ દ્રવ્ય વેડફાઈ" જાય છે. અને જે વસ્ત્રો ખરીદાય છે તે પણ એટલાં કવિનાનાં હોય છે કે એકાદળે ધણ જોયા પછી તેને ફેંકી જ દેવાં પડે છે.
આવા ખર્ચાળ અને આછકડા પિશાક ઉપરાંત દાગીનાનું. પણ એક એક લગ્ન પાછળ ઘણું મેટું ખર્ચ હોય છે. પહેલાંના વખતમાં ઘરેણુની સંખ્યા અલ્પ હોવાથી તે ભારે ભારે કરવામાં આવતાં હતાં.
આ રીતિની પાછળનો ઉદ્દેશ એ હતો કે તે બાઈને સુખેદુખે તે ધન કામ આવે. કારણ કે તે દાગીના (સ્ત્રીધન)ની માલિકી તે બાઈની જ ગણાતી. આજે એ ઉદેશ ભૂલી જવાય છે. નાનાં નાનાં
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અનેક ફેશનદાર આભૂષણોની મજૂરી પાછળ ધાતુની કિંમત કરતાં વધુ દ્રવ્ય નકામું વેડફાઈ જાય છે. કેટલાંક કુટુંબોને કરજ કરી આ રૂઢિને અનુસરવું પડે છે, તો કેઈને બીજાનાં ઉછતાં લાવી આ સમય સાચવી લેવો પડે છે.
કન્યાને શોભાર્થે જે દાગીનાઓ પહેરાવાય છે, તે શોભાને બદલે ઊલટાં કાન, નાક વગેરેના છેદવાથી દુઃખરૂપ બને છે. તે ઉપરાંત કાન તથા નાકમાં મેલ ભરાય છે. ડોક, હાથ અને પગ પણ ઘસાય છે, અને ખૂબ બેજ થાય છે તે નફામાં. આ રીતે તે આભૂષણો સુખને બદલે દુઃખ અને શોભાને બદલે કેટલીક વાર બેડેળતા લાવે છે. શાણું માતાઓએ સુસંસ્કાર ભરી બાળાઓને સારા સદ્દગુણોનાં આભૂષણોથી શણગારી લહાવો લેવો ઘટે. અને આવી કુરૂઢિને તોડી પિતાની સજ્જનતાને પરિચય સમાજને આપ ઘટે. આથી દેશને પણ આર્થિક દષ્ટિએ ઘણો લાભ થશે. આભૂષણોને નિષેધ કરવાને અહીં આશય નથી. પરંતુ તે આભૂષણે ઉપયોગિતા અને સુંદરતાની દષ્ટિએ હોવાં જોઈએ અને તે પણ સમાજમાં રૂઢિરૂપે તો ન જ હોવાં જોઈએ, તે સમજાવવાને ઉદેશ છે. અશ્લીલ ગીત
લગ્નઅવસરે કેટલીક બહેને અલીલ (ગુંદા) ગીત ગાઈને લહાણું લે છે. તે પણ એક પ્રકારની કુરૂઢિ છે. આવી જાતની હાંસી અને મશ્કરીથી પાસેનાં બાળકોના માનસ પર તેના બૂરા સંસ્કારની છાપ પડે છે. વાતાવરણ બિભત્સ ને શૃંગારિક બને છે. આથી તેવાં અશ્લીલ ગીતોને બદલે તેવે સમયે શિક્ષાપદે અને સંગીત સુમધુર સ્વરે ગાવાં ઘટે, જેથી ગમ્મતની સાથે સારું જ્ઞાન પણ મળે. લગ્નવિધિ
લગ્નસમયે જે વિધિદ્વારા ગૃહસ્થજીવનનાં કર્તવ્યોને નિર્દેશ અને પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવે છે તેને લગ્નવિધિ કહેવાય છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૮૩.
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
પ્રાચીન કાળમાં તે વિધિનું ગૌરવ કેવું હશે અને તે વખતના મંત્રોચ્ચારણો કેવી સ્પષ્ટ શૈલીથી ઉચ્ચારાતાં હશે તે તો દૈવ જાણે, પરંતુ આજે એવી પવિત્ર અને ઉપયોગી લગ્નવિધિ “મો ગુમ માર્ચ ગુમ મા છે તો તે સાવધાન” એવા એવા અપુર, અશુદ્ધ અને એકના એક મંત્ર વારંવાર બેલી સવાબે ચોપડી ભણેલા ગોરબાપા હડસેલીને પૂરું કરી દે છે, અને વર, કન્યા તથા ઈતરને છૂટકારાને દમ ખેંચાવે છે. ચોરીમાં આ બધી ક્રિયાઓ અબોધ યુવાન અને મુગ્ધા બાબા તેમનાં સ્નેહીઓને સહારે લઈ ઉત્સાહહીનપણે માંડમાંડ પૂરી કરી કાંઠે પહોંચી જાય છે. બધી વિધિને સમય લગભગ રાત્રિને જ હોય છે. સામયું કરી મોડી રાતે આવેલા, થાકીને લોથ થયેલા. એ વર અને કન્યાપક્ષના માણસોને રાત્રિના બાર કે એક વાગ્યા સુધી આ ક્રિયામાં જોડાઈ રહેવું પડે, ત્યાં રસ પણ શાને હેય !
આજે તે વરને પખવા આવતી સાસુ રૂઢિ મુજબ ઘસરું, ત્રાક, રવાયો, અને સાંબેલું બતાવીને ચાલી જાય છે. તેના ગૂઢ અર્થને પોતે જ જ્યાં ન સમજતી હોય ત્યાં જમાઈને તો ભાન જ ક્યાંથી હોય !
આખી લગ્નવિધિ અને તેને અંગેનાં સંશાત્મક ચિહ્નો એવાં તે પ્રેરક અને બોધપ્રદ છે કે જે તે સુગ્ગદમ્પતીને સંપૂર્ણ રીતે રહસ્ય સાથે વિસ્તારથી સમજાવ્યાં હોય, તો આજે ગૃહસ્થાશ્રમની જે વિટંબનાએ ઉઠાવવી પડે છે તેને સહેજે ઉકેલ આવી રહે.
સમાજના ભડવીર ગણાતા આગેવાનો જેટલો રસ લગ્નના લાડુ પાછળ લઈ રહ્યા છે તેટલે રસ જે આવા ઉપયોગી પ્રશ્નો પરત્વે લે તો ઘણું ઉત્તમ ગણાય. મેટી મોટી જાને લઈને જવું, પિતાને માટે અને કન્યાના વડીલોને માટે હાડમારીઓ ઊભી કરવી, તે કાંઈ લગ્નજીવનની લહાણ નથી. થોડાંક માણસો, સાદાઈ અને એકાદ ટંકનું ભજન, આટલેથી જે લગ્ન પતી જાય તે સમાજના આવા અવસરો પાછળ વ્યર્થ વેડફાતા સમય અને ધનની ખૂબ રક્ષા થાય અને લગ્નની ધમાલિયા વિધિને બદલે તેમાં પણ આદર્શતા આવે. બેથી ત્રણ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
કલાક સુધી કાઈ સારા ગૃહસ્થાશ્રમના અનુભવી અને પીઢ વિદ્વાન પાસે શાંતિપૂર્વક આ વિધિ કરાવાય તે યાગ્ય ગણાય.
વિદાયશિક્ષા
જે બાળાએ સેાળસેાળ વર્ષ સુધી કુટુબના પ્રેમમય વાતાવરણમાં ઊછરેલી હેાય છે, જેણે માતાનું વાત્સલ્ય, પિતાના લાડુ અને ભાઈનાં મીઠડાં સ્નેહસંભારણાં વચ્ચેને સ્વર્ગીય આનંદ લીધા હાય છે, તે બાળાને બધા આનંદને છેાડી પેાતાની પ્રેમાળ સહચરીઓના સ્નેહવિનોદને દૂર કરી અને જન્મસ્થાનની મીઠી મમતાને પરહરી અજાણ્યા અણુઅનુભવેલ વાતાવરણમાં મુકાવું પડે છે. તેની તે વખતની માનસિક સ્થિતિ કેવી કરુણ હશે ! તેના અંતઃકરણને આ પ્રસંગની કારમી વેદના કેવી પીડતી હશે ! તે દૃશ્ય ખરેખર કવિઓની કલ્પનાથીયે પર છે.
આવે પ્રસંગે માતાનું હૃદય પણ ચિરાતું હાય છે. તેની આંખ માંથી ઝરતાં પ્રેમાશ્રુ વાતાવરણને કરુણ બનાવી દે છે. તેની વાચા ઊપડતી નથી, છતાં આવે સમયે તેના પ્રેમની કરી સેટી ખીજી રીતે થાય છે. તે કમેટી એટલે વિદાયની શિખામણ. પુત્રી પાસે જતાં તેનું હૃદય વલવલે, છતાં ક`બના દાબથી તેને દબાવી પુત્રીનાં સ્નેહાત્રુઓને લૂછતી અને ગાદમાં લેતી એ માતા જ્યારે વિદાયશિક્ષા આપે છે ત્યારે કવિશ્રી ખેાટાદકરનું ‘જનનીની જોડ સખી ! નહિ જડે રે લાલ 'નું ચિત્ર પ્રત્યક્ષ થાય છે અને વસમા કઠાર હૃદયને પણ કામળ બનાવી એકવાર તેા રડાવી મૂકે છે અને સાથેસાથે નતમસ્તક બનાવી દે છે. ત્યારે તે માતાના હૃદયની શી સ્થિતિ થાય છે તે ભાવ આ અભિજ્ઞાનશાકુંતલ'ને! એક મ્લાક વ્યક્ત કરે છેઃ
शुश्रूषस्व गुरून् कुरु प्रियसखीवृत्तिं सपत्नीजने भर्तुर्विप्रकृतापि रोषणतया मा स्म प्रतीपं गमः । भूयिष्ठ भव दक्षिणा परिजने भाग्येष्वनुत्से किनी यान्त्येव गृहिणीपदं युवतयो वामाः कुलस्याधयः ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનું કર્તવ્ય
“બેટા! સાસુ, સસરા ને વડીલની ભક્તિપૂર્વક સેવા કરજે. તેના સ્વભાવ કે દુર્ગુણ સામું જોઈશ નહિ, અને તારી દેરાણી, જેઠાણી વગેરે સાથે સાહેલીની જેમ પ્રેમાળ હૃદયે વર્તજે. પદાર્થના ઓછાવત્તાપણું સામે જોઈશ નહિ. સ્નેહ આગળ રત્નોનાં પણ કશાં મૂલ્ય નથી. પતિના પ્રેમની પળેપળે ઝંખના કરજે. સ્વપ્નામાં પણ તેની સાથે જ કરીશ નહિ. તેના લેશમાત્ર કપનું નિમિત્ત કદી બનીશ નહિ. કદાચ કારણવશાત્ તે ક્રોધે ભરાય તોપણ ઉજવલ અંતઃકરણને કાપથી કાળું ન કરીશ. તારી નીચેના માણસો પર તું અમદષ્ટિ રાખજે, અને દયાદષ્ટિથી તેમનાં દુઃખ દૂર કરવા પ્રયત્ન કરજે. તમારા દામ્પત્યજીવનમાં ગમે તેવી વિપત્તિ આવે તો પણ પતિ પત્ની બન્નેની એકાકારતા જાળવી રાખજે. પતિનાં દુઃખમાં ભાગીદાર બનજે. વસ્ત્ર, આભૂષણ અને ખાનપાનને મેહ ન રાખજે. ગરીબ દશામાં ગમગીન અને તવંગરપણામાં ઉછાંછળી ન બનજે. તારી આટલી ગ્યતા તને ગૃહિણપદ માટે યોગ્ય બનાવે છે. આ પ્રમાણે જે બાળા નથી વતી શકતી, તે આ ગૃહિણી પદને લાયક નથી.”
માતાની આ છેલ્લી શિખામણ દામ્પત્યપ્રેમને મીઠે આશીર્વાદ છે. જે માતાના આવા ઉદ્દગારે હોય છે તેની પુત્રીને ગૃહસ્થાશ્રમ પણ તે જ સુંદર બને છે.
આવી સાસુઓ પિતાને જમાઈને પણ પુત્રવત્ માને છે અને તેના હિત સારુ સતત જાગૃત રહે છે. પોતાની પુત્રીના ગુણદોષનું હૃદય ખોલી તેની પાસે નિવેદન કરી તેને માર્ગ સરળ બનાવી આપે છે.
'કેટલીક માતાઓ કે જે આ ફરજને નથી સમજી શકતી તે નાનપણથી જ પોતાની બાળાઓમાં હલકા સંસ્કારે રેડે છે. સારુંસારું ખાવું, સારાં કપડાં પહેરવાં, દાગીનાઓથી શરીર શણગારવું, પછી ભલે પતિ ગરીબ કે બેકાર હોય. આવા સંસ્કારથી તે શ્વશુરગૃહે જઈ પોતે સુખી થતી નથી અને બીજાઓને પણ દુઃખી કરે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
છે. સ્વાર્થ તરફ તેની દૃષ્ટિ વિશેષ રહે છે. તેથી તે નાની નાની બાબતે માં દેરાણી, જેઠાણી, સાસુ વગેરે સાથે લડે છે. આવી વઢકણી બાળાઓને વળી તે માતાએ પિયરમાં આશ્રય આપી ઉશ્કેરે છે કે આડકતરી રીતે તેનુ ઉપરાણું લે છે. તેવી માતાએ પેાતાની પુત્રીના મીઠા સસ્પેંસારમાં ઝેર રેડે છે, માતાએ થઈને શત્રુનું કા કરે છે. તેમનુ આ જાતનું વહાલ એ પણ હળાહળ વિષ છે. માટે દરેક માતાએ ચેતાની પુત્રીના સાચા હિતની ખાતર દીર્ઘદૃષ્ટિથી પ્રસંગ પાર્થે ઉપરના જ સંસ્કારા રેડવા જોઈએ અને શિખામણ પણ તેવી જ આપવી જોઇએ.
આ રીતે પુત્રપુત્રી પુખ્ત વયનાં થયા પછી અને તેમનાં લગ્ન. ઇત્યાદિ ક્રિયા પતી ગયા પછી તેમનાં માબાપ પેાતાની જવાબદારીથી ઘણે અંશે મુક્ત થાય છે. જોક પિતાની હિતબુદ્ધિ અને માતાનું વિમળ વાત્સલ્ય એ બન્ને વહેન તા વહેતી ગંગાની પેરે જીવનભર પુત્રપુત્રી પર વહેતાં જ રહે છે. તે કદી સુકાઈ શકતાં નથી. પરંતુ કાની જવાબદારીના ખાજો તે! જરૂર તેના પરથી ઊતરી જ જાય છે.
પુત્રી પેાતાને સાસરે સિધાવ્યા પછી તેનું પેાતાના પિયરમાં આગમન પણ કવચિત જ થાય છે. જોકે તે વાસ્તહેવારે કે કાઇ સારેમારે પ્રસંગે જ આવે છે. તેમ છતાં તેને મહિયરને પ્રેમ તે અખંડ જ રહે છે.
પુત્રીપ્રત્યે
જ્યારે જ્યારે તે માતાપિતાને ત્યાં આવે ત્યારે માબાપની ફરજ છે કે તેનું સુખદુઃખ પૂછી તેનાં દુઃખને દૂર કરવા યથાશક્ય પ્રયત્ના કરવા, તેની આર્થિક, સામાજિક વગેરે મુશ્કેલી ઉકેલવી, તેમના શ્વશુરપક્ષ સાથે સુમેળ રખાવવા, તેનાં સાસુસસરા ઇત્યાદિની સેવા કરવાની તક આપવી, તેનાં સુખદુઃખમાં ભાગ લેવા અને તેને શુભ શિક્ષા આપવી. બાળાના સુખી જીવન સારું પેાતાનું કવ્યંમેશાં બજાવતા રહેવું, એ તે! માબાપની ડેડ સુધીની
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંતતિ પ્રત્યે માબાપનુ કે વ્ય
ફરજ છે. કારણ કે પુત્ર કરતાં પુત્રીનું જીવન જેટલું વધુ દયનીય છે તેટલું જ વધુ નિરીક્ષણીય છે.
પુત્રપ્રત્યે
2
प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रे मित्रषदाचरेत् ।
પુત્ર મેટા થયા પછી તેના પ્રત્યે માબાપેાએ તેને મિત્ર સમાન ગણી વતન રાખવું એમ નીતિકારી કહે છે. પછીથી પ્રત્યેક કા'માં તેની સંમતિ લેવી. તેની સંમતિ લેવાથી તેનું હૃદય સદા પ્રેમાળ અને પ્રઝુલ રહે છે. કદાચ તેના અને પેાતાના વિચારામાં વયનું અંતર હાવાથી તારતમ્ય સભવે છે ખરું, પરંતુ માતાપિતાની ફરજ છે કે યુવાન પુત્રના વિચારા સાંભળવા. તેના પર પોતાની દીર્ઘદૃષ્ટિ ફેરવવી અને જે ગ્રાહ્ય હોય તે ગ્રહણ કરવું અને ખાટું લાગે તે સુધારવા સારુ મીડી શિક્ષા આપવી, પણ તે વિચારને તિરસ્કાર ન કરવા. તિરસ્કાર કરવાથી તેનું અંતર દુભાય છે અને પ્રેમમાં ક્ષતિ પહેાંચે છે. તેના સત્કા માં અને સદ્વિચારમાં સાથ દેવા, તેને ઉત્સાહપૂર્ણ બનાવવે, પણ રાધ ન કરવા. તે વ્યવહારથી અનભિજ્ઞ હાય તે। પેાતાને વ્યાવહારિક અનુભવ કહેવા અને એ રીતે પ્રેમપૂર્વક તેના જીવનમાં સહાયક થવું એ પિતાની ફરજ છે. માતાના પ્રેમ તેા સદા પુત્ર પર અખંડ જ રહે છે. છતાં અધિક પુત્રો હાય તા દરેક પર સમાન પ્રેમ રાખવા. તેની ભૂલ થતી હાય તા માતૃહૃદયને છાજે તેવી ચિત મા`દિશા બતાવવી એ તેમની પણ ફરજ છે. આમ વર્તવાથી જીવનના અંત સુધી એ આખું કુટુંબ સ્નેહામૃત અને સંસ્કારસુધાથી તરખેાળ રહે છે અને તેનું વાતાવરણ કૈક પાડાશી કુટુંમેને પણ અનુકરણીય બની રહે છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યા
પુત્રી પાતાંને સાસરે સિધાવ્યા પછી તેનું કવ્યક્ષેત્ર વિભક્ત થઈ પેાતાનાં પતિ, સાસુ, સસરા, નણંદ, દેરાણી, જેઠાણી ત્યાદિ પરત્વે રહે છે તેથી તેટલું જ તેના માબાપ પ્રત્યેનું કવ્યક્ષેત્ર સહેજે પરિમિત બની જાય છે. વળી જે જે સામાન્ય કવ્ય માબાપ પ્રત્યેનાં હાવાં જોઈ એ તે તે તેનામાં કુદરતી રીતે જ રહે છે. તેથી તેના નિર્દેશ કરવાની અહીં આવશ્યકતા રહેતી નથી. પરંતુ પુત્રની પુખ્ત વય થયા પછી જેટલે અંશે તેનાં માબાપ વ્યમુક્ત થાય છે તેટલે જ દરો પુત્રનુ પેાતાનાં માબાપ પ્રત્યેનું નવીન કાર્યક્ષેત્ર ઊભું થાય છે. આજે એક કહેવત પ્રચલિત છે કે
“પુત્રને આવી લાડી રે પછી માબાપ મૂકયાં કાઢી રે, પુત્રને આવી મૂછ્યું રે પછી માબાપને નવ પૂછ્યું રે.
આ કહેવત ઘણે સ્થળે ચિરતા થતી હાય છે. પુત્રની આ કત વ્યભ્રષ્ટતા માબાપાનાં અંતઃકરણને અતિ દુઃખિત કરે છે. વર્ષો સુધી જહેમત ઉઠાવી માબાપાએ પુત્ર તરફથી શાંતિ અને નિવ્રુત્તિની જે આશાએ રાખી હેાય છે, તે પુત્રની આવી વૃત્તિથી તદ્દન
કરમાઇ જાય છે.
આવાં માબાપેાના અભિશાપે અને અંતરની આઠે જે પુત્ર પર વરસે છે તે ભલે કદાચ ધનિક હાય, પરંતુ તેના અંતઃકરણમાં આ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો અકાર્યથી ઊંડું ઊંડું દુઃખ અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય છે કે જે ભૂંસાવાને માટે બહારની ઈતર સામગ્રી તદ્દન નિરર્થક નીવડે છે.
કેટલાક પુત્રો તો પિતાનાં માબાપનું ભરણપોષણ કરવા સુદ્ધાં તૈયાર હોતા નથી, અને કેાઈ કરે છે તે પણ તેના તરફ તિરસ્કારની દષ્ટિથી જુએ છે. તે અશક્ત અને વયોવૃદ્ધ થયેલાં માતાપિતાને નિવૃત્તિ અને સંતોષ આપવાને બદલે કલેશ અને પરિતાપ ઉપજાવે છે અને માથાકૂટ શ્રમ પણ કરાવે છે. - કેટલાક કુલીન ગણાતા પુત્ર તે માબાપના ભરણપોષણ સારુ પિતાના ભાઈઓ વચ્ચે માંહોમાંહે લડે છે. તેમને જુદાં રાખે છે અને ખર્ચ માટે આનાકાની કરે છે. કેટલાંક તો વળી બે ભાઈઓ હોય તે એક માને પોષે છે અને એક બાપને પિષે છે, અર્થાત કે માબાપના આ રીતે વિભાગો પાડી દે છે.
પિતાના મોજશોખ અને એશઆરામની પાછળ હજારે અને લાખ ખર્ચનારને પોતાનાં માતાપિતાનું ભરણપોષણ કરવું એ ભારે પડે કે ખૂચે એ સ્વાર્થધતાની પરાકાષ્ઠા અને હલકાઈની પરિસીમાં છે. આવા કાર્યમાં માનવતાનો મહાન હાસ છે. માબાપની સેવા સંસ્મરણ
ऊढो गर्भः प्रसवसमये सोढमत्युग्रशूलं पथ्याहारैः स्वपन विधिभिः स्तन्यपानप्रयत्नैः । विष्टामूत्रप्रभृतिमलिनैः कष्टमासाद्य सधखातः पुत्रः कथमपि यया स्तूयतां सैव माता॥
આ નીતિશાસ્ત્રનો એક શ્લોક છે અને તેમાં માતૃસેવા કેવી અદ્વિતીય અને અપાર હોય છે તેનું દિગદર્શન છે.
જ્યારથી બાળક ગર્ભમાં આવે છે ત્યારથી માંડીને તેની પુખ્ત ઉમ્મર ન થાય ત્યાં સુધી તેના જીવનને મહત્ત્વભર્યો આધાર કેવળ માતાની ચીવટ પર અવલંબે છે. તેનું આ તાદશ ચિત્ર છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
પ્રથમ તે એ ગના ભારતે નવનવ માસ સુધી વહન કરે છે. ગને લેશમાત્ર દુઃખ ન થાય તે સારુ તે બિચારી પોતાની પ્રિયમાં પ્રિય વસ્તુને પણ ત્યજી દે છે. ખાનપાનના સ્વાદ અને રસવૃત્તિ પર કાખુ રાખી સાદું અને સામાન્ય ભાજન લે છે. ઊડવામાં, બેસવામાં, ખેલવામાં કે ચાલવામાં રખેને ગર્ભ દુભાય, તેમ વિચારી વિચારીને બધી ક્રિયા કરે છે. પ્રસવના સમયે તે અપાર અને અકથ્ય. કષ્ટ વેઠે છે. પરંતુ પ્રસવ થયા પછી બાળકને ધ્વનિ સાંભળે છે કે તુરત જ જાણે બધું દુઃખ ભૂલી ગઇ ન હેાય તેમ તેના મુખ પર મૃદુ મૃદુ સ્મિતની છાયા તરવરી રહે છે. કેટલા એ. અગાધ પ્રેમ !
૯૦
પ્રસવ થયા પછી પણ બાળકનું સ્વાસ્થ્ય સુંદર રહે તે સારુ ખાનપાન ઇત્યાદિમાં પૂર્વવત જ સંયમ રાખે છે, અને જ્યારે જ્યારે આવશ્યકતા હોય ત્યારે ત્યારે બીજું બધું કા ઢાડી બાળકને સાત્ત્વિક પયનું પાન કરાવે છે. પેાતે બધુ કામ કરતી હાય છે, પરંતુ તેની દૃષ્ટિ તે। પેાતાના બાળક તરફ જ હાય છે. જ્યારે તે રડે છે ત્યારે તેને બધા આનંદ સુકાઈ જાય છે. પરંતુ જ્યારે તેનુ વદન પ્રફુલ્લ હોય છે ત્યારે જ બહારનું બધું દુઃખ ભૂલી તે સ્વની મેાજ માણે છે.
ખેાળામાં સુવાડી બાળકને તે પંપાળે છે, કર ધરી બાળકને હુલાવે છે અને પારણે પેઢાડી તેનાં મીઠડાં વેણુ ! કેવી તેની અમીભરી આંખડી !
મસ્તકે મીઠા ઝુલાવે છે. કેવાં
સહશય્યામાં સૂતેલું બાળક સૂત્ર કે વિષ્ટાથી ઉત્તમ વસ્ત્ર ખરાબ કરે છતાં વિના ક્ષેાભે તેને સાફ કરવુ, ભીનામાંથી સૂકામાં સુવાડવું, રાત્રિ ને રાત્રિના ઉજાગરા કરવા, ભરનિદ્રામાંથી પળેપળે જાગૃત થવું; આવાંઆવાં અનેક કષ્ટોમાં પણ જેને પ્રેમપ્રવાહ તેવા તે તેવા અખડિત રહે એવી જો કાઈ પણ ભક્તિમાન સેવિકા હાય તેા તે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્ય એક માતા જ છે, કે જેની તુલના આખા જગતમાં ઘી જડતી નથી. સૂર્ય, ચંદ્ર, ધરણું, સમુદ્ર આદિ જગતના મહાન ઉપકારક છે. પરંતુ જનનીના અનંત ઉપકાર આગળ તેનો ઉપકાર સાવ ફિક્કો અને અલ્પ જ લાગે છે, જેના ગુણોની સંખ્યા મુખથી ગણાતી નથી અને ઉરમાં સમાતી યે નથી; એવી એ અપરંપાર ઉપકારકારિણું જનનીને કટિકટિ વંદન હે.
પિતાને સ્નેહ એ પણ જેવોતે હેત નથી. પુત્રનાં લાલનપાલન પાછળ તેનાં પણ સમય અને શક્તિ બને ભોગ અપૂર્વ હોય છે. બાળકના હિતની ખાતર તે વહાલામાં વહાલી સંપત્તિને ન્યોછાવર કરે છે. તેના સુખની પાછળ તેની સેવાને પણ આવા મહતીય ફાળો છે. અધમતાને પરિચય :
પરંતુ એ પ્રેમપ્રવાહિની, અનેકઉપકારિણું પૂજ્યપાત્ર જનનીને એસ, બેસ, ડોકરી !” અને પૂજ્ય પિતાને “સાઠે બુદ્ધિ નાઠી’ એવાંએવાં તિરસ્કૃત વચને અને વિશેષણથી વધાવી લેનારા કેટલાક પુત્રો આજે ભારતમાં દષ્ટિગોચર થાય છે. ખરેખર, આ કેટલી દુર્ભાગ્યની બીના છે! આવા વર્ગની ગણના પશુમાં કરવી કે ક્યાં કરવી તેય સમજાતું નથી.
જે શિક્ષણ આવી જાતની નિષ્ફર વૃત્તિ જાગૃત કરતું હોય તે શિક્ષણ ભલે દફનાઈ જાઓ. તેની લેશમાત્ર આવશ્યકતા નથી. અને જે વાતાવરણમાં આવી એકાંત સ્વાર્થવૃત્તિને પિષણ મળતું હોય તે વાતાવરણ પણ વિલય પામે તે જરાય બટું નથી. જે ધન કે જે
અધિકાર માતાપિતા અને પુત્ર વચ્ચે તથા ભાઈભાઈ વચ્ચે કલેશ ઉત્પન્ન કરે, તેવી સંપત્તિમાં મહાલવું તે કરતાં ગરીબીમાં દિન ગાળવા એ માનવસંસ્કૃતિ માટે વધુ સલામતીભયું છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અભક્તિનું કારણ
માતાપિતા પ્રત્યે આવી અભક્તિ થવાનાં મૂળ કારણે મુખ્યત્વે કરીને નીચે પ્રમાણે હોય છેઃ
૧. વહુ અને સાસુને અણબનાવ—તે બે રીતે ઉદ્દભવે છે એક તો કાર્યમાં અને વિચારમાં પરસ્પરની અસહિષ્ણુતા અને બીજું સામાન્ય ભૂલ થતાં ટેકટેક કરવાને સ્વભાવ. - શાણી સ્ત્રી હોય છે તે આવી સામાન્ય વસ્તુને બહુ મહત્વ આપતી નથી અને પોતાની સાસુ સાથે સુમેળ સાધી લે છે. અને કેટલીક સાસુઓ પણ એવી હોય છે કે તે પોતાની જુવાન વહુને પ્રેમની ગાંઠથી બાંધીને કેળવી લે છે. પણ જે સાસુએમાં આટલી આવડત હોતી નથી તે પરસ્પર વિગ્રહ કરે છે અને પુરુષોને હથિયારરૂપ બનાવે છે. તે વસ્તુ આપણે આ જ ખંડના પહેલા પ્રકરણમાં વિચારી ગયા છીએ. આ પણ એક સ્ત્રી જાતિના દુર્ભાગ્યને નમૂને છે કે જેનું પરિણામ આખા કુટુંબને સોસવું પડે છે. ૨. વયનો મદ–શાસ્ત્રકારોએ કહ્યું છે કે
यौवनं धनसम्पत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता।
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयं ॥ . ધન, અધિકાર અને યૌવન; એ ત્રણેનું જ્યાં મિલન થાય છે ત્યાં પ્રાયઃ અવિવેકિતા જન્મે છે, એટલે કર્તવ્યાકર્તવ્યનું તેને ભાન રહેતું નથી. તે નશામાં માતાપિતાના પૂર્વઉપકારનું તેને વિસ્મરણ થઈ જાય છે. તેથી પણ આવી બેદરકારી આવે છે.
૩. વિચારોની અસમાનતા–વિચારેની અસમાનતાથી પણ ઘણીવાર માબાપની સાથે મેળ ખાતે નથી. શાણું બાળકે આવે સ્થળે સહનશીલ અને ઉદાર બની પિતાનું કાર્ય બરાબર બજાવ્યું જાય છે, અને ભક્તિ તથા પ્રેમથી પોતાનાં માબાપને પણ સત્ય વસ્તુ સમજાવી શકે છે. પરંતુ જે ઉછાંછળાં હોય છે તે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્ય સહન કરી શકતાં નથી, અને માબાપ સાથે લડવાનું શરૂ કરી દે છે. આ રીતે માબાપ અને પુત્ર વચ્ચે મીઠા સ્નેહમાં કલેશનાં ઝેરી બીજો વવાવાં શરૂ થાય છે.
આ અભક્તિનાં ત્રણ કારણો પૈકી પહેલા કારણની વિસ્તૃત વિવેચના ચોથા પ્રકરણમાં કરીશું. અહીં બીજા અને ત્રીજાની વિવેચના કરીએ. સ્વચ્છંદતા
જ્યાં સુધી સમાજ વ્યવસ્થિત હોય છે ત્યાં સુધી સમાજનાં સૌ અંગેને ઈચ્છાઓ કે અનિચ્છાએ પોતપોતાનાં કર્તવ્યમાં પરાયણ રહેવું પડે છે. પરંતુ સમાજમાં જ્યારે રૂઢિઓનાં તાંડવનૃત્ય થાય છે, સમાજના નેતાઓ–અગ્રેસરે પિતાની ફરજ ચૂકે છે, કર્તવ્યભ્રષ્ટ બને છે ત્યારે સમાજમાં અવ્યવસ્થા વધે છે, ત્યારે કોઈ કોઈને કહી શકતું નથી, અને આવી અરાજકતામાંથી જ સ્વચ્છંદતાને જન્મ થાય છે. પૂર્વ વણિત મદ, મોટાઈ, યુવાની, ધન અને મૂખતા એ બધા સ્વચ્છંદતાનાં વર્ધક કારણો છે. આથી સ્વછંદતા ફૂલે છે, ફલે છે અને ફળે છે.
આજે આવી સ્વચ્છંદતા ઘણાખરા યુવાનોમાં બહુ અંશે દૃષ્ટિગોચર થાય છે, અને આ દોષથી તેમના વિચારો અને ઉત્સાહ અતિ ઉચ્ચ હોવા છતાં તે આગળ વધી શકતા નથી, એટલું જ નહિ બલકે ઘણુ વાર ઠોકર ખાતા નજરે દેખાય છે. આ સ્વછંદી વૃત્તિ પ્રથમ તો સમાજની પ્રણાલિકા અને નિયમો પ્રત્યે જ લાગુ પડે છે. પરંતુ આખરે તો તેનાં પગરણ સર્વ ક્ષેત્રોમાં વ્યાપક બને છે. આવા યુવાનને નિયમોની અધીનતા લેશમાત્ર પરવડતી નથી. તેને માત્ર સ્વછંદી વિહાર ગમે છે. આ સમયે તે યુવાનની આ પ્રવૃત્તિને પાશ તેની સહચારિણીને કદાચ લાગુ પડી જાય તો તો તેનું પરિણામ બહુ બૂરું આવે છે. તેઓ બને નૈતિક બાબતે પ્રત્યે પણ પછીથી બેદરકાર બનતાં જાય છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ આજે સ્વતંત્રતાને જમાનો છે, અને અમે સ્વતંત્ર રહેવા ઈચ્છીએ છીએ, તેમ માની આ વૃત્તિને સ્વતંત્રતામાં સમાવેશ કરે છે. વસ્તુતઃ આ સ્વતંત્રતા તો નથી જ, પણ નરી સ્વછંદતા છે. આવી સ્વછંદતામાં વિકાસને લેશમાત્ર અવકાશ નથી. સ્વચ્છંદતાનું પરિણામ
આવાં યુવાન યુગલો ખોટી ફેશન પાછળ પુષ્કળ ધનની બરબાદી કરે છે. નાટક, સિનેમા અને બીજી અનેક બાબતો પાછળ તે લાગ્યાં રહે છે, પિતાનું ઘર તપાસવાની તેમને પરવા હોતી નથી.
પિતાના હાથમાં ઘરની માલિકીની લગામ આવ્યા પછી તે ખૂબ ઉડાઉ બને છે, કમાવાને બદલે દિનપ્રતિદિન ખોટા ખરચમાં વૃદ્ધિ થતી જાય છે. આમાંના કેટલાકને બેટા સંગથી બૂરી બદીઓ પણ લાગુ પડી જાય છે.
આવી સ્વછંદી વૃત્તિને લઈને તેમનાં માબાપ તેમને રાધ કરે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ તેઓ તેમનો આ રેધ સાંખી શકતાં નથી, અને તેમની શિખામણ માનવા માટે થોભી પણ શકતાં નથી. પરિણામે માબાપે અને તેમની સાથે કલેશ થતા રહે છે. માબાપ પ્રત્યે અભક્તિ થવાનું કેટલેક સ્થળે અને કેટલેક અંશે આ પણ એક કારણ છે. વિચારેની અસમાનતા
સાસુવહુના અણબનાવ અને સ્વચ્છંદતા સિવાય માબાપ પ્રત્યે અભક્તિ કે અપ્રેમ થવાનું બીજું કારણ વિચારોની અસમાનતા છે. પરંતુ ઉપરનાં બે કારણોથી માબાપની જેવી કડી સ્થિતિ થાય છે તેવી આ કારણમાં થતી નથી. કારણ કે આ કારણ મૂખ કે સ્વચ્છંદી પુત્રથી ઉત્પન્ન થતું હોતું નથી. પરંતુ આ કારણ તો વિચારક ગણુતા પુત્રોમાંથી જન્મે છે, અને આ કારણમાં માબાપને પણ કેટલેક અંશે દોષ હોય છે. તે એટલાં બધાં રૂઢિચુસ્ત
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં ક્તવ્ય અને અજ્ઞાન હોય છે કે “આગેસે ચલી આતી હૈ.” “વાવ વચ્ચે પ્રમાણમ્' ઇત્યાદિ કહી શતાનગતિ કરી રહ્યાં હોય છે. તેથી સામાજિક કે. ધાર્મિક ક્રિયામાં કોઈ યુવાન જિજ્ઞાસાપૂર્વક પ્રશ્ન કરે કે રૂઢિ સામે અણગમો બતાવે તો તેને તુરત જ નાસ્તિક અને અવિનીતનાં વિશેક્ષણેથી તેઓ વધાવી લે છે. કેટલાક પિતા તો ગુસ્સે થઈ જઈ ગાળો ભાંડે છે અથવા કવચિત તાડન પણ કરે છે.
આ પ્રસંગે તેને હવે પોતાને પુત્ર પુખ્ત થયો છે તેથી તેની સાથે મિત્રને છાજે તેવી સભ્યતા રાખવી જોઈએ તેવો કશે ખ્યાલ રહેતું નથી. આવી રીતે તે યુવાનને મને દુઃખ થાય તેવું કાર્ય બને છે અને એવા એવાં કારણોથી વડીલ પ્રત્યેને તેને હાર્દિક ભાવ સુકાઈ જાય છે અને પરસ્પર અસંતોષ જન્મે છે. જે પુત્રમાં કાંઈક સભ્યતા હોય છે તે આ બધું બેલ્યા વિના સહી લે છે ખરે, પરંતુ તેના માનસમાં પણ અસંતોષવૃત્તિથી અમેળના સંસ્કારે આ રીતે વધવા પામે છે. અને કેાઈવાર આવેશ કે ઉછુંખલતા આવી જાય તે આ મનોવૃત્તિ કાર્યમાં પરિણમવાને પણ સંભવ રહે છે. પુત્રોને સૂચન
આવાં માબાપને તો બીજું શું કહેવાય ? કારણ કે તેમની આવી ભૂલે સમાજની ભૂલોમાંથી જ જન્મી હોય છે. વળી તેમાંનાં ઘણુંખરાં તે બિચારાં ભોળાં અને અણસમજુ હેય છે. વળી તેઓ જે કાળમાં જન્મ્યાં હોય છે તે કાળના સંસ્કારની પણ તેમના પર મોટી અસર હોય છે. તેથી સૌથી મહત્ત્વભરી જવાબદારી આ સ્થળે પુત્રોની જ છે. એક તો તેઓ માતાના મહાન ઉપકાર તળે દબાયેલા છે, તેઓમાં યુવાનીને ઉત્સાહ છે, શિક્ષણ છે અને સંસ્કાર પણ છે. ભલે તેઓ પોતાના વિચારે અને વર્તનથી કુરૂઢિ અને કુરીતિને પરિહાર કરે અને સમાજ સામે બંડ પણ જગાવે, પરંતુ સાથે સાથે વિવેક અને સહિષ્ણુતાને ન ગુમાવે. કારણ કે અવિવેક અને અસહિષ્ણુતા એ બન્ને "
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ યુવાનીના ન ભૂંસાય તેવા દોષો છે એમ નીતિકારો કહે છે. જે સાચે વીર છે તેમાં લેશમાત્ર ધ નથી. ક્ષમા એ જ એનું ભૂષણ છે. માતૃપિતૃસેવા
વળી જે યુવાને પોતાનાં અપાર ઉપકારી માબાપની સેવા સુદ્ધાં કરી શકતા નથી, તે પિતાના કુટુંબની, સમાજની કે રાષ્ટ્રની સાચી ભક્તિ કરવાને લાયક બની શકતા નથી. જે પિતાના પગ નીચે બળતું બુઝાવ્યા વગર અન્ય સ્થળે દોડે છે તે પરની કે પિતાની એકે શાંતિ આરાધી શકતો નથી. સારાંશ કે સેવાનું પ્રાથમિક ક્ષેત્ર પોતાનાં પવિત્ર વડીલો જ છે. શાસ્ત્રકારોએ અનેક તીર્થોનું માબાપરૂપી પવિત્ર જંગમ તીર્થ બતાવ્યું છે, તે આ રીતે સામાજિક હિતના દૃષ્ટિબિંદુને અનુલક્ષીને જ.
આ સ્થળે ભક્ત શ્રવણનું ચેતનવંતું દષ્ટાંત સાંભળતાં અદ્દભુત આશ્ચર્ય જગાડે છે. કાંધે કાવડ ફેરવી પગપાળા ચાલી અંધ માતાપિતાની ભાવનાને પૂર્ણ કરનાર એ શ્રવણની અપ્રતિમ અને અપૂર્વ ભક્તિની યશોગાથા આજે પણ ગુંજી રહી છે. આનું નામ જ ધર્મપુત્ર. સેવાનું રહસ્ય
હમેશાં માતાપિતાની પાસે રહેવું, તેઓ જે બેલે તે બધું સાચું જ માની લેવું, તેમની દરેક વૃત્તિને અધીન થવું, તેમના પગ દાબવા, એટલામાં જ કાંઈ વિનય કે ભક્તિની ઇતિસમાપ્તિ થઈ જતી નથી.
વડીલોનાં વચનામાં પણ ત્રુટિ હોય, તેમની વૃત્તિમાં ભૂલ હોય, તે સુધારવામાં પણ ભક્તિ જ છે. આવા પ્રસંગનો ઉકેલ અને સાચી ભક્તિનું રહસ્ય જૈનદર્શનના "ઠાણાંગસૂત્રમાં આપેલું છેઃ
ચાર પ્રકારનાં દૃષ્ટાંત આપી તે પુત્ર ઉત્તમ અને ધર્મપુત્ર છે અને તે જ માબાપની સેવાના ઋણમાંથી છૂટી શકે છે કે જે પોતે સત્યમાર્ગને સમજીને વિવેક અને ભક્તિથી પિતાનાં વડીલોને પણ ધર્મમાર્ગમાં પ્રેરે છે.”
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુત્રનાં માબાપ પ્રત્યેનાં કર્ત
આ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જે કાર્ય નીતિ અને ધર્મવિહિત છે તે કાર્ય વિવેકપૂર્વક કરી વડીલોના અંતઃકરણને સંતોષવું એ સાચી ભક્તિ છે.
આવી ભક્તિની આરાધનામાં અપાર આત્મભોગ આપવાને જ હેય છે ખરો, પરંતુ તે સુપુત્રોનું આદિમ અને અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે.
કેટલાક પુત્રો કે જેઓ સમાજની લજજા ખાતર ઉપરઉપરથી ભક્તિ બતાવતા હોય છે તે કંઈ સાચી ભક્તિ ન કહેવાય, તે તો એક પ્રકારની સફેદ શઠતા છે.
કેટલાક એવા પણ પુત્રો હોય છે કે જે જીવનભર તે માબાપનાં સુખદુઃખ સામે જોતા નથી, પરંતુ તેમના મરણ પછવાડે મોટાં મોટાં રુદન અને મહાખર્ચાળ મૃત્યુભેજન, પિતૃશ્રાદ્ધ અને એવી અનેક ક્રિયાઓ કરે છે, પણ તે સાચી ભક્તિ નથી.
આવી નિરર્થક વસ્તુઓ કરતાં જીવનપર્યતે તેમની સેવા કરવી, એ અગત્યનું કાર્ય છે. તેઓ વૃદ્ધ થાય ત્યારે તેમના માથેથી કાર્યભાર હળવો કરી તેમને નિવૃત્ત કરવાં, પરમાર્થ કાર્યમાં તેમને સગવડ કરી આપવી, તેઓની યોગ્ય સચિઓને માન આપવું, પ્રત્યેક વ્યાવહારિક કાર્યમાં તેમની ઉચિત સલાહ લેવી, અને હમેશાં તેમનું સન્માન સાચવવું, તે જ સાચી ભક્તિ છે. આવી વ્યક્તિ ન કરતાં જેઓ વડીલેનું અપમાન અને તિરસ્કાર કરે છે કે તેમનાં દિલ દૂભવે છે, તેઓને ગૃહસ્થાશ્રમમાં તેનાં કટુ ફળ ચાખવાં પડે છે. પરંતુ જેઓ ઉપર પ્રમાણે સાચા હૃદયથી ભક્તિ કરે છે તેનું કુટુંબ આદર્શ બને છે, સમાજને અનુકરણીય બને છે, અને તેઓ પોતે પણ માબાપના અંતઃકરણના ઉદાર આશીર્વાદ મેળવી અહિક અને પારમાર્થિક બને પ્રકારનાં હિત સાધી સુખી થાય છે.
Rીલા અબમમાં તેના પર કર,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુસસરાનાં કર્તવ્યો
પિતા, માતા, સ્વજન અને વહાલું વતન એ બધાંથી વિખૂટી પછી જ્યારે પરિણીત નવવધૂ પિતાના શ્વસુરગૃહ તરફ પગરણ માંડે છે ત્યારે જાણે નવજન્મ થયો હોય તેમ એ બાળા સાવ મુગ્ધા બની જાય છે.
થોડા દિવસ તો તેને કશુંય ચેન પડતું નથી. માતાનાં વહાલ તેને ક્ષણેક્ષણે સાંભરે છે. સાહેલીઓના સ્નેહ અને મીઠી મશ્કરીની ચાદ તેને વારેવારે રડાવે છે. વીરાનાં હેત અને ભાભીના લાડ તેને ગદ્દગદિત બનાવે છે. કેવી એ વિરહ વેદના !
આવી વિરહનાનાં દર્દોથી ભરેલી એ નવયુવતીને આવા પ્રસંગે પતિના વિશુદ્ધ પ્રેમની અને સગી જનેતાને ભુલાવે તેવાં સાસુનાં મીઠાં આશ્વાસનની આવશ્યકતા છે. ત્યારે બને છે શું ?
પુત્રના જન્મસમયથી માંડીને આજ સુધી એટલે વસબાવીસ કે પચ્ચીસ વર્ષ સુધી એ પુત્રની માતાએ એ જ વિચાર સેવ્યા હોય છે કે “વહુ ક્યારે આવે અને હું સાસુ બનું !' “સાસુ બનીશ ત્યારે
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુસસરાનાં
બ્યો
હું બાજોઠ પર બેસીશ અને આમ કરે-તેમ કરેા એવાએવા હુકમે કરવાના દિવસે આવશે.' વહુ બધું કામ ઉપાડી લેશે અને મારી સેવા કરશે.’ આવીઆવી મનેાભાવના તેણે ખૂબ સેવી રાખેલી હેાય છે, અને વહુ ધેર આવે તે પહેલાં તેને સારુ આગળથી મનેરથાને ઢગ પણ ભરી રાખ્યા હોય છે. તેથી ધણાં વર્ષે જાણે ખાજ ન મળ્યું હાય, તેમ વહુ આવે ત્યારથી તેને દબાવવાની તથા તેની પાસે ધમકાવીને કામ લેવાની પદ્ધતિને તે સાસુ અમલ કરવા માંડે છે.
A
સામુશાહીના સંસ્કાર
વહુ પાસે કામ કરાવવું અને તેની ભૂલ થાય તે માતાને છાજે તેવી શિખામણ આપવી, તે કાંઈ ખાટું નથી. પરંતુ આવી પ્રેમાળ સાસુ તા કવચિત જ સાંપડે છે. ઘણીખરી તે। દમદાટીભર્યુ. જ વન રાખે છે. કારણ કે તેમનામાં સાસુશાહીના સંસ્કાર! હાય છે.
આ સંસ્કાર બહુધા તેની સાસુના અને તેની સાસુમાં વળી પ્રસાસુના એમ પરંપરાથી ઊતરી આવેલા હાય છે. આવી પરંપરા કયા સ્થાનથી અને યારથી શરૂ થઈ તેને કશા ચેાક્કસ ઇતિહાસ આજે મળી શકતા નથી, પરંતુ જે સાસુએ આ સાસુશાહીને! પ્રારભ કર્યા હશે તેણે કુહાડાના હાથારૂપ બની આખી સ્ત્રીજાતિની અવનતિના શ્રીગણેશ માંડવાનું પાપ વહોરી લીધું છે. આ અવાજ સાસુશાહીના પાંજામાં સપડાયેલી અબળાઓના અંતઃકરણમાંથી ઊડાઊડે આજે ચાલો આવે છે. કઈ પતિતપાવની સાસુ આ અવાજને ઓળખી સ્ત્રીજાતિના આ કલંકને સાવ સાફ કરી સ્ત્રીશક્તિની ઉધિકા બનશે, તે કૌસલ્યા જેવાં સાસુ સ્વર્ગીમાં રહ્યાંરહ્યાં આકાંક્ષી રહ્યાં છે.
પતિને પગલે વનવાટ સંચરતી એ સીતાદેવીને રાકતી માતા કૌસલ્યાનું ઐતિહાસિક ચિત્રપટ કેવું આદર્શ છે ! આજે પણ સાસુના આદતે તે આખેડૂબ ખડું કરી દે છે. આવી સાસુએ એકવાર તે ચિત્રપટને હૈયાંકિત કરે તે કેવું સારું !
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ટેકની કુટેવો
આજે એવી અનેક સાસુઓ ઘેર ઘેર મળી આવે છે કે જેને ટેક કરવાની તો ટેવ જ પડી ગઈ હોય છે. પિતાની વહુ જરા ઊંચે સાદે બોલે કે તુરત જ “વહુ છે કે વો !” કામમાં જરા મેડું થાય કે જરા ભૂલ થાય તો તે ગાળોની ઝડી વરસાવી મૂકે છે, અને રજનું ગજ કરી આખા કુટુંબમાં તે બિચારી નવવધૂને અળખામણી કરી મૂકે છે. આટલું જાણે અપૂર્ણ રહ્યું હોય તેમ તે પિતાના પુત્રને પણ એ તો ભરમાવે છે કે તે તેને પ્રેમી મટી વૈરી બને છે. આવા પ્રસંગથી ઘણીવાર તે બિચારી નિરપરાધ બાળાઓને એવો તે મૂઢ માર પડે છે કે તે હિંદુસંસારને અભિશાપ વરસાવતી વરસાવતી પરની વાટ પકડી લે છે. આવી રીતે ઝઘડાઓનાં અહીંથી જ મંડાણ શરૂ થાય છે. જે તે યુવતીને પતિ સાચે પ્રેમી અને સમજુ હોય તો તેના આશ્વાસનથી તે આવે વખતે બધું સહન કરી શકે છે, અને તે પતિ પોતાની માતાને અને પત્નીને સુમેળ સધાવવાની કાર્યદક્ષતા પણ વાપરી શકે છે ખરે. પરંતુ જ્યાં પતિ નમાલે અને મૂર્ખ હોય છે, ત્યાં તો આવી અબળાઓની બહુ બૂરી દશા થાય છે; અને આવાં કુટુંબોમાં એવી નિરાધાર અબળાઓ અત્યાચારની કારમી વેદનાથી છૂટવા ખાતર ગળે ફાંસો ખાય છે, કૂવામાં પડે છે કે બળી મરે છે.
આવા કિસ્સાઓમાં કંઈક અંશે વહુઓનો દોષ પણ હશે ખરે. પરંતુ તે દોષને હિતશિક્ષાથી નિવારવા તે જ સાસુનું સૌથી પ્રથમ કર્તવ્ય છે. કારણ કે વહુ કરતાં સાસુની જવાબદારી અધિક છે. ક્તવ્ય
જે નીચેની બાબતો પર શાણી સાસુઓ લક્ષ આપે તે આ પ્રશ્નને ઉકેલ ઘણે અંશે લાવી શકે.
[૧] પુત્રવધૂ પર પુત્રીભાવ. રાખો .
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
સાસુસસરાનાં ક્તવ્ય
પિતાની પુત્રી પર માતાને કુદરતી વાત્સલ્ય હોય છે. પુત્રીની. અનેક ભૂલે થવા છતાં માતાની આંખમાં રાષ ભરાતો નથી. તે જ રીતે તે વાત્સલ્ય સાસુ બનેલી સ્ત્રીએ પોતાની વહુ પર રાખવું જોઈએ. કારણ કે પિતાની સાચી પુત્રી તે પુત્રવધૂ જ છે, જે જીવનભર સાથે રહી સેવા કરવાની છે.
[૨] વહુને યોગ્ય છૂટછાટ
માનવમાત્રને સ્વતંત્રતા ગમે છે અને ગ્યતા પ્રમાણે તે હકદાર પણ છે. ખેટી રીતે તેનો રોધ કરવાથી તેની લાગણી દુભાય છે અને આવા અત્યાચારથી તેની વૃતિ બંડખોર બનતી જાય છે. દબાણ કરવાથી માત્ર અમુક સમય કે જ્યાં સુધી તેની સત્તા ક્ષીણ હોય છે ત્યાં સુધી તે આ બધું મૂંગે મોઢે સહન કરે છે ખરી. પરંતુ પ્રસંગ આવ્યું તેને બદલે લીધા વિના તે રહેતી નથી. ઘણું સાસુઓને વૃદ્ધવયમાં આનાં કડવાં ફળ ચાખવાં પડે છે અને ખૂબખૂબ સેસવું પડે છે, તેવાં દૃષ્ટાંત આજે પણ સમાજમાં કયાં થોડાં છે ?
આ દર્દને મૂળથી મટાડવા માટે વહુને 5 છૂટ સાસુઓએ આપવી તે તેમની ફરજ છે. હા, તે છૂટમાં સ્વચ્છંદતા ન પોષાય તેટલું લક્ષ રાખવું જોઈએ. આવી યોગ્ય છૂટ ઘરનાં નાનાંમોટાં કામકાજમાં
અને દમ્પતીજીવનમાં ન આપવામાં આવે તો દમ્પતી કેટલીકવાર નિજ બની જવાને સંભવ રહે છે. માટે આવું દુષ્પરિણામ અટકાવવાની ખાતર પણ સાસુઓએ જ સમજી જવું જોઈએ.
[૩] કાર્યમાં અને વિચારમાં સહિષ્ણુતા આ નવા ઘરની બિનઅનુભવી વહુ હાલતાં અને ચાલતાં ભૂલ કરી બેસે તે સ્વાભાવિક છે. તે વખતે તેને શિખામણ આપવાને બદલે કેટલીક સાસુઓ છણકો કરે છે. અને ધમકાવે છે. કેટલીક
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
સાસુએ તેા વળી એવાં મહેણાં મારે છે કે તેના ઘાવ જિંદગીભર રુઝાતા નથી. સહેજસહેજ વાતમાં તેનાં માતાપિતાથી માંડી સાત પેઢી સુધીની ગાળેા આપવી અને અણુછાજતા આક્ષેપ અને મહેણાંટાણાં મારવાં તેમાં માનવજાતિની કર હિંસા છે. તેનુ આવી અહિંસક' સાસુઓને ભાન હેતું નથી તે મહાદુઃખની બીના છે,
સાસુએના વિચારાની અસમાનતાનું પરિણામ પણ બૂરું આવે છે. કેટલીક સાસુ અવિશ્વાસુ સ્વભાવની હોય છે. ખાવાપીવા જેવી સામાન્ય વસ્તુ પર પણ તે તાળાકૂંચીથી જાપ્તા રાખે છે. સમાન વયની સખી સાથે મળેહળે તાપણુ રખેને મારી વાતે કરે, તેવા ભયથી ડરીને પેાતાની પ્રકૃતિ સુધારવાને બદલે તેના પર આપખુદી વાપરે છે અને તેને ધરમાં તે ઘરમાં ગાંધી રાખે છે. તેને સહિયરમાં જવા રાધ કરે છે. આટલુ પણ જાણે અધૂરું હોય તેમ તેના પતિ સાથે પણ મળવાની તક ઓછી જ લેવા દે છે. એક આશાભરી યુવાન વયની નિર્દોષ બાળાને આવા ત્રાસ આપતી વખતે તેવી સાસુ પેાતાની યુવાનીનું ચિત્ર સાવ ભૂલી જાય છે. આવા ત્રાસથી આખું કુટુબ દુઃખી થાય છે. તેથી નીતિકારા કહે છે કે આવાં ક્લેશકારણાના અંત લાવવામાં શાણી સાસુએ પ્રેમ, ક્ષમા અને ધીરજ કેળવવાં જોઇએ.
વિધવા બહેનનાં વીતક
પતિની ઉપસ્થિતિમાં જે બાળા ઉપર આવે કેર વર્તી રહ્યો છે તેનુ વૈધવ્યજીવન કેટલું રોમાંચકારી હશે તે કલ્પી શકાય તેવું નથી. સૌભાગ્યવિહીન વધૂ તરફ આવે વખતે સાસુ અને સસરાની ફરજને ખાજો પ્રથમ કરતાં અવશ્ય વધે છે. તે વસ્તુ તેમણે પુનઃ
પુનઃ યાદ રાખવી ઘટે.
ખેદના વિષય એ છે કે તે પેાતાની પવિત્ર ફરજ આવે સમયે અેક જ ભૂલી જાય છે.
આજે અંગત દૃષ્ટિએ વિધવા એટલે—
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુસસરનાં કર્તવ્યો
૧૦૩
(૧) સંપૂર્ણ પરાધીન સ્ત્રી. (૨) કુટુંબ ઉપર ભારણુ. (૩) કુટુંબમાં કલેશનું કારણ (૪) સંબંધીઓની ભયંકર ચિંતાઓનું પાત્ર.
સમાજની દષ્ટિએ– (૫) અપશુકનિયાળ તિરસ્કૃત સ્ત્રી. (૬) સગાંવહાલાંની મજૂરણ. (૭) કેવળ નિરુપયોગી વસ્તુ.
સ્ત્રી જાતિના આવા હડહડતા અપમાનથી સમાજને જે વેઠવું પડે છે તે વસ્તુથી આજે ભાગ્યે જ કોઈ અજાણ હશે. સાસુસસરાની ફરજ
તેમનાં સાસુ અને સસરાઓએ સમજી લેવું જોઈએ કે વિધવા પણ એક મનુષ્ય છે. તેનામાં પણ સુખદુઃખની લાગણી છે. પતિ જવાથી તેની સાથે તેની વૃત્તિઓ કંઈ ચાલી જતી નથી. વયની અને વાતાવરણની તેને પણ અસર થાય છે, તે ચેતનહીન જડ વસ્તુ નથી, એમ જાણુ મનુષ્યતાને છાજે તેવા સદ્દભાવથી તેમની સાથે વર્તવું જોઈએ.
જે પિતાને ત્યાં બાળવિધવા પુત્રી છે અને જેને ઘેર યુવાન પુત્રવધૂ છે તેણે પોતાની વૃત્તિઓ પર કાબૂ રાખવો ઘટે. જે સાસુ અને સસરા પિતાની યુવાન પુત્રવધૂની પાછળ બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે, જે વિધવા બહેન પ્રત્યે વાત્સલ્ય અને સહિષ્ણુતા ધરાવે છે અને સવાચન તથા સુસંસ્કારે તેના હૃદયમાં રેડે છે, તે સાસુસસરાઓ એ ત્યાગમૂર્તિના અંતઃકરણના આશીર્વાદ પ્રાપ્ત કરે છે, અને વૈધવ્યજીવનનું દુઃખ ટાળી તે બહેનને અમરપંથે પ્રેરી શકે છે.
જે સાસુ અને સસરા ભવિષ્યકાળમાં પોતાને માટે પણ સુખી જીવન ગાળવા ઈચ્છતાં હેય, જેને જીવનપર્યત પુત્ર તથા પુત્રવધૂની
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
હાર્દિક સેવા જોઈતી હૈાય તેણે પાતાના સ્વાર્થ માટે પણ આટલા દૈવ્યમા જપી લેવા જોઇએઃ
૧. આવતી વહુ ગુલામડી નથી પણ પુત્રી છે તેમ ધારી તેને પ્રેમાળ પાત્ર બનાવવું.
૨. કુટુંબનું તે પણ એક અંગ છે. તેથી કાઈ પણ જવાબદારીવાળુ` કા` તેને અજાણપણે રાખી ન કરવું.
૩. ઘરની તે સાચી ધણિયાણી છે તેમ માની યાગ્ય માર્ગોમાં તે પદાર્થો વાપરે તે તેના વિરોધ કે ટાંકટાંક ન કરવી.
૪. પતિ અને પત્ની યાગ્ય રીતે પેાતાના માર્ગોમાં ચાલ્યાં જતાં હૈાય ત્યાં સુધી ખાસ પ્રસગ વિના તેમના ખાનગી જીવનમાં માથું ન મારવુ.
નીતિકારાએ કહેલી આ શિક્ષાને અનુસરવામાં તેમના પવિત્ર પુની પણ પૂર્ણ રક્ષા છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુસસરા પ્રત્યે વહનાં કર્તવ્ય
પિતૃગૃહ છોડી પતિમંદિરે સંચરતી નઢાસ્ત્રીએ બાળપણમાં પતિનેહનાં જે જે મીઠાં સ્વપ્નાં સેવ્યાં હોય છે તે જ એક આશાનું બિંદુ તેને આવો મહાન ત્યાગ કરવા પ્રેરે છે. તે પ્રેરણાના બળે જ તે નવા ક્ષેત્ર પ્રતિ આકર્ષાય છે.
પ્રાણીમાત્રમાં સ્નેહની લાગણી હોય છે. તે સ્નેહનું વહન જ્યાં જ્યાં વહેતું જુએ છે ત્યાં ત્યાં સત્વર મળી જાય છે. આવી ભિન્નભિન્ન સરિતાઓ વિશ્વકુંજમાં વહી રહી છે. એ સ્નેહમાં જેટલી અવિકૃતિ તેટલાં જ તેમાં સૌહંદ, સુખ અને સ્થિરતા ટકવાનાં, અને જ્યારે વધતાં વધતાં તે સ્નેહ સાવ નિર્વિકારી એટલે વિશુદ્ધ પ્રેમમાં પલટાઈ જાય ત્યારે જાતિ, મત તથા મતિના ભેદોને તે જ સમયે વિલય થવાને અને સ્ત્રીભાવ તેમ જ પુરુષભાવથી પર થઈ તે ઉર્જવલ આત્મા આખા વિશ્વની એક અખંડજ્યોતિને ચિરાગ બની જવાને.
- પતિ અને પત્નીનું સહકારી જીવન પણ તે સ્નેહના વિકાસ અર્થે યોજાયું છે, રજોગુણના સંસ્કારોને ભોગવી લઈ સાત્વિક ભાવનાક્ષેત્રમાં ઊડવા માટે તે બન્ને ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી પંખીની પાંખારૂપ બને છે. અહીં તે દમ્પતીનાં માતાપિતા તે બન્ને પાંખોનાં સંરક્ષક છે. રખેને તે પાંખે ફ્લેશ કે વિકારના શસ્ત્રોથી કપાઈ જાય ! તે સારુ તે બાળપણથી જ તેમનામાં સુસંસ્કારે રોપે છે અને પુખ્ત થયા પછી તેમનામાં ધર્મપ્રજા
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
ઉત્પન્ન કરવાની ઉત્કટ ઇચ્છા જાગે તેા જ બ્રહ્મચશ્રમનેા કાળ પૂર્ણ થયા પછી તેને સુયેાગ્ય પાત્ર સાથે જોડી તેના માર્ગોમાં આવતાં વિઘ્નાને દૂર કરવાની શક્તિ અને શિક્ષાના સભાર ભરે છે.
વધ્રૂવ ન
વિવાહિત યુવતી પેાતાના પતિમદિરમાં જ્યારથી પગ મૂકે ત્યારથી તેણે પોતાનું આખું નવકુટુંબ અહીં રચી દેવું જોઈ એ. આમ કરવાથી તેનું વિરહદુઃખ ભૂલી જવાય અને ભાવિ જીવન સુખરૂપ બને.
જે પત્ની પેાતાના શ્વશુરગૃહને પેાતાનું નથી કરી શકતી તેના ગૃહસંસાર દુ;ખ અને કંકાસના મળથી દર્દી બને છે, અને તેના પતિની પણ ખૂરી દશા થાય છે.
"
કુટુંબભાવ
શ્વશુર એ પિતા, સાસુ એ માતા, દિયર એ ભાઈ, નણંદ એ બહેન, દેરાણીજેઠાણી એ સ્નેહી સહચરી અને પતિ એટલે હાર્દિક પ્રેમનું પરમ કેંદ્રસ્થાન, આ ભાવ રગેરગમાં વ્યાપક બની જવા જોઇ એ. જોકે સ્ત્રીજીવનની આ એક કપરી કસાટી છે, પરંતુ આ પરીક્ષામાં જે યુવતી ઉત્તીર્ણ થાય છે તેને ગૃહસ્થાશ્રમ સાંગેાપાગ સ્વ શેા સુખદ બની રહે છે. તેમાં લેશમાત્ર શંકાને સ્થાન નથી.
પરંતુ દુઃખની વાત એ . છે કે કેટલીક બાળાઓને તેા ગૃહસ્થાશ્રમમાં યેાજાવા પહેલાં તે ભાર ઉઠાવવા સારુ કેટલી શક્તિ અને કેવા વિવેકની આવશ્યકતા છે તેનું કશું વ્યવહારુ જ્ઞાન હોતું જ નથી. આ એક માબાપાના સંસ્કારાની ન પુરાય તેવી ત્રુટિ છે. આ ત્રુટિને અંગે પતિ, સાસુ, સસરા, નણંદ, જેઠાણી ઇત્યાદિ પ્રત્યે કેવી રીતે વવું તેનું યથા ભાન ન હાવાથી તેને પાતાને પણ ખૂબ જ સાસવું પડે છે.
કેટલીક બાળાઓને તેમનાં માબાપ તરફથી આવાઆવા આછા
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાસુસસરા પ્રત્યે વહુના કા
૧૦૭
સંસ્કાર। પડવા હોય છે. તેથી તે કુટુંબભાવ લાવવાના પ્રયત્ન કરે છે ખરી, પરંતુ જે રીતે તે આરાધવા જોઈએ તે રીતના ઉપાયાના અજ્ઞાનથી અથવા અલ્પ પ્રયત્નથી તેએ તેમાં સફળ થઈ શકતી નથી. કેટલીક લક્ષ્મીવાન પુત્રી ભૂખ જેવી હેાય છે. તેને પેાતાના પિયરની સપત્તિના ખાટા મદ હાય છે. વસ્તુતઃ પિતાની કરાડની સંપત્તિ તેને લેશમાત્ર ઉપયેાગી' નથી. પરંતુ પતિ પ્રેમ અને સાસુસસરાને! સ્નેહ જ ઉપયેાગી છે. પણ એ વાતથી અજાણ હોવાથી તે ઘણીવાર પાતાના સ્વર્ગીય સંસારમાં વિષ રેડી મૂકે છે. માત્ર સાસુ, સસરા, દેરાણી, જેઠાણી, નણંદ ઇત્યાદિ પ્રત્યે જ નહિ બલકે પોતાના પતિ પર પણ તે પ્રેમ કેળવી શકતી નથી. આવી યુવતીઆને પાછળથી ખૂબ વેઠવું પડે છે, પરંતુ આ બાબતમાં તે યુવતી. કરતાં તેનાં માતાપિતા જ વધુ જવાબદાર છે. જો તે પાતાની પુત્રીને સમાવે કે તારું સાચું કુટુંબ અને સાચુ' ધર તે જ છે, અમે દૂર તેટલા દૂર જ છીએ’, તે। જરૂર સુધારણા થાય.
કેટલીક યુવતીઓ છાજતા કે અણુછાજતા ઉપાયેાથી માત્ર પતિને રીઝવવામાં જ પેાતાના કર્તવ્યની શ્રૃતિસમાપ્તિ માની ઇતર સબંધીઓ તરફ તેા ઉપેક્ષા જ રાખે છે. આ પણ એક પ્રકારની ત્રુટિ જ છે. જોકે પતિ એ ગૃહસ્થાશ્રમનું મુખ્ય પાત્ર હાઈ પત્નીના હૃદયમાં તેનું ઉચ્ચ સ્થાન હોય તે અવાસ્તવિક નથી; પરંતુ જે સ્નેહ ખીજા ક્ષેત્ર તરફ દ્વેષ, વેર, કે કલેશ જન્માવે તે ન ઇચ્છવાયાગ્ય મેહ છે, વાસના છે અથવા રાગ છે. તે સાચે સ્નેહ તે! નથી જ. એટલે આવી વાસનાથી પણ સાસુસસરા સાથે અણબનાવનાં નિમિત્તો પળેપળે ઊભાં થવાતા અને ગૃહસ્થાશ્રમ દુઃખી બનવાને સંભવ રહે છે.
કેટલાક સ્થળે એવી પણ અક્ષહીન વહુએ હાય છે કે જે પેાતાને પેાતાના ઘરની ધણિયાણી તરીકે સમજતી નથી અને પેાતાનુ શ્વશુરધન કંઈક બહાનું કાઢીને પિયરમાં માકલી ખુશી થાય છે. આવી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કુટેવ જેકે બહુ અલ્પ સ્ત્રીઓમાં હોય છે, પરંતુ તે એક અત્યંત ખરાબ કુટેવ છે, જે આખા શ્વશુરકુટુંબના સ્નેહમાં મોટી ઝાંખપ લગાડે છે. કર્તવ્ય
૧. શાણી સ્ત્રી વિકારી કે મોહાંધ નેહ વાંચ્છતી નથી, કારણ કે તે સમજે છે કે તેવા નેહમાં પતિ કે પત્ની કઈને ઉત્કર્ષ નથી.
૨. યુવાનીના નશામાં સપડાઈ તે કર્તવ્યભ્રષ્ટ બનતી નથી, કારણ કે તે સમજી શકે છે કે સુકર્તવ્યો એ જ જીવન છે.
૩. પિતાનો યુવાન પતિ માર્ગે ચૂકે તો તેમાં ન ઘસડાતાં તેને પણ સાચી શિખામણ આપી તે ઠેકાણે લાવે છે. કારણ કે પિતાની ધર્મપ્રજાની સંસ્કારિતા પ્રત્યે તેનું સંપૂર્ણ લક્ષ્ય હેય છે.
૪. શાણી સ્ત્રી ખાનપાન, વસ્ત્ર, અલંકાર ઈત્યાદિ પિતાની વાપરવાની સામગ્રીમાં સંયમ રાખે છે. કારણ કે તેના અસંયમથી કુટુંબમાં ઘણીવાર માટે કલહ થાય છે અને આવા વ્યસનો કેટલિીક વાર ધન જતાં અકાય તરફ વૃત્તિ પ્રેરાઈ જાય છે કે જે સતી
જીવનનું લાંછન છે. તેથી તે શિયળ અને સગુણના અલંકારે શભાકર માની તેનું જ સંરક્ષણ કરે છે.
( ૫. સાસુસસરાની સેવા અને ગૃહસ્થાશ્રમના પ્રત્યેક વ્યાવહારિક કાર્યમાં તે દક્ષ રહે છે. કારણ કે આથી પોતાના પતિને માનસિક બોજો ઓછો થાય છે, અને આ રીતે પતિભક્તિ અને પતિપ્રેમમાં વૃદ્ધિ થાય છે તેવું તે દઢ રીતે સમજી શકે છે. વહુશાહીના પંજામાં
ઉપરનાં કર્તવ્યો તરફ બેદરકાર અને યુવાનીના મદથી ભાન ભૂલેલી યુવતીઓ આજે ઓછી સાંપડતી નથી. તેના પનારે પહેલાં
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
સાસુસસરા પ્રત્યે વહુનાં કર્તવ્ય સાસુસસરાનાં પણ સાસુશાહીના પંજામાં સપડાયેલી વહુના જેવી જ બૂરા હાલ થાય છે.
આવી યુવતી પોતાના વિલાસમાં અને એશઆરામમાં મશગૂલ રહેવાનું જ પસંદ કરે છે. આ વાસનાની પૂર્તિ સારુ પોતાના આત્માનું વેચાણ કરી પોતાના દેહને ભોગનું સાધન બનાવી વાસનામય પતિને પિતાને ગુલામ બનાવવું તે ચૂકતી નથી. પતિ ગુલામ બન્યા પછી તે પૂછવું જ શું! પ્રતિદિને તેના સ્વચ્છેદની માત્રા વધતી જાય છે. ખાનપાન, વસ્ત્ર, અલંકારો અને એશઆરામનાં સાધને પાછળ તે અનિયંત્રિત પણ શક્તિ, સમય અને સંપત્તિને વેડફે છે.
આ સ્વચ્છંદી ક્ષેત્રમાં આગળ વધી તે પિતાના માર્ગમાં આડે. આવતાં બધાં પાત્રોને કંટક માની તેમને બાજુએ ખસેડતી જાય છે. આ પંજામાંથી બીજા છૂટી શકે છે, પરંતુ તેનાં સાસુસસરા તા. છૂટી શકતાં જ નથી. કારણ કે તે હવે વાવૃદ્ધ થવાથી પિતાની પાંખે ઊડવાની તેમનામાં શક્તિ રહી હતી નથી. તેથી તેને નિરુપાયે વહુશાહીના પંજાને શિકાર બનવું જ પડે છે.
પુત્ર અને પુત્રવધૂનાં આવાં સ્વચ્છંદી જીવનથી તેમને બહુ ખેદ અને દુઃખ થાય છે, અને તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ તેઓ જે તેમને શિખામણ આપવી જાય તે તેઓ માનતાં નથી, એટલું જ નહિ બલકે ઘણીવાર તેવાં માતપિતાનું અપમાન કરી તેની બૂરી દશા પણ કરી નાંખે છે. આથી આવા પ્રસંગે તો ઊનાં આંસુ સારી તેમને એક બાજુ રહેવાની જ ફરજ પડે છે.
કેટલીક વહુ તો એવાં મહેણાં પણ મારે છે કે “અમે સગા હાથથી કમાઈને ઉડાડીએ છીએ, કયાં તમે કમાયાં છો?” “મારે પતિ કમાઈ ક્યાઈને થાકી જાય છે ત્યારે માંડમાંડ પૂરું થાય છે, એમાં તમને ક્યાંથી ખવડાવીએ?” “તમે કયાં ધન એકઠું કર્યું છે?
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
કામ કરે તો ખાવા મળશે. એવુંએવું કહી એ પવિત્ર સાસુસસરાને શાન્તિ પમાડવાને બદલે ઊલટું બેવડું કષ્ટ ઉપજાવે છે.
જ્યારે પોતાનાં માબાપ પર આટલું દુઃખ સગી આંખે જેવા છતાં એ યુવાન પિતાની પત્નીને કંઈ પણ કહી શકતું નથી પરંતુ તેમાં માતાપિતાને જ દોષ જુએ છે, ત્યારે તે આવા જીવન કરતાં મૃત્યુ ભલું એવી એવી તે વૃદ્ધોને અંતઃકરણમાંથી ઊંડીઊંડી આઠ નીકળે છે. પરિણામે જે વહુ આવા જુલમ ગુજારે છે તેને પણ વૃદ્ધવયમાં આવા જ હાલહવાલ થાય છે. કારણ કે કર્મનો અચળ કાયદે કેઈને છોડતો નથી. એક મહાપુરુષ કહે છે કે :
“જેવાં કરીએ તેવાં પામીએ રે એ છે અચળ જગતને ન્યાય હે. સુખ દીધે સુખ ઊપજે રે
દુઃખ દીધે દુઃખ હોય છે લાલ...જેવાં આ ન્યાયને સમજી સાસુસસરા પ્રત્યે અતિ સ્નેહાળ ભાવથી વર્તવું અને તેમની સેવાસુશ્રુષા કરવી એ જ પ્રત્યેક વહુનું કર્તવ્ય છે.
કેટલાક સમાજમાં સાસુસસરાને ઘૂમટો કાઢવાનો રિવાજ હેય છે. આ રિવાજ પણ સાસુસસરાના નિર્મળ પ્રેમથી વંચિત રાખે છે. સસરે એ પુરુષજાતિ છે, એટલે કદાચ તેની મર્યાદા રાખવી તે ઉચિત છે. જોકે તે મર્યાદા પણ શુદ્ધ પ્રેમ અને કર્તવ્યની ઘાતક ન હોવી ઘટે. તેટલો વિવેક વાપરવાની છે ત્યાં પણ આવશ્યકતા છે. પરંતુ સાસુની આવી મર્યાદાની તો લેશમાત્ર આવશ્યકતા હોતી નથી. સાચી સેવા • વળી સાસુના પગ ચાંપવામાં જ કે સાસુસસરાની લાજ કાઢવાથી કઈ સેવાની સમાપ્તિ થતી નથી. પરંતુ તેમનું ચિત્ત પ્રસન્ન રહે તેવી વૃત્તિ રાખવી તે જ સાચી સેવા છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
સાસુસસરા પ્રત્યે વહુનાં કર્તવ્યો
વૃદ્ધવયમાં ઈચ્છાનો વેગ વધે છે, ઈદ્રિયો શિથિલ થાય છે, અને મગજશક્તિ ક્ષીણ થવાથી પ્રકૃતિ પણ ગરમ થવા પામે છે. આવા પ્રસંગે આ બધું બનવા યોગ્ય છે. પોતાની પણ, એક દિવસ એવી સ્થિતિ થવાની છે તેમ માનીને દરેક ક્રિયામાં સહિષ્ણુતા અને સેવાભાવને મોખરે રાખી તેમની વૃત્તિને સંતોષવી, એ જેકે કપરું કાર્ય છે ખરું પરંતુ ઉત્તમ સ્ત્રીઓ આ કાર્યને સાંગોપાંગ પાર ઉતારી વહુને આદર્શ ખડો કરે છે. સાસુસસરાની કડવી શિખામણ અમૃત ગણું પીએ છે. સાસુ પ્રત્યે લેશ પણ અરુચિ રાખ્યા વિના સતત પ્રેમ અને ભક્તિભાવે તેની સેવા કરે છે. તેની માંદગીમાં તેની વેદ્ય બને છે અને દરેક કાર્યમાં તેનું સ્થાન ઊંચું રાખવાને વિનય કરે છે.
પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસમાં આવા આદર્શ કદાચ અલ્પ દેખાશે, પરંતુ ભારતના ઈતિહાસમાં તે પાને પાને અને લીંટીએલટીએ આ આદર્શો ભર્યા પડયા છે. તેમાંની એક અંજલિનું પણ પાન કરી આજની દરેક વધુ જે ગૃહસ્થાશ્રમમાં પગરણ માંડશે તે તે ગૃહસ્થાશ્રમ દિવ્ય બનશે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાંડુનાં કર્તવ્ય
એક જ માતાના ઉદરથી જન્મેલાં સહોદરે વચ્ચે એક એવું લાગણમય તત્વ વહેતું હોય છે કે તે અવ્યક્ત તત્વના સંધાનથી તેઓ જીવનભર એકબીજાનાં સહાયક અને માબાપનાં પાળક–પોષક બને છે. આવું અવ્યક્ત આકર્ષણ એ માતાના સ્તનપાન અને સંસ્કોરેના પોષણથી જન્મતું હશે કે એક પિતાની પુણ્યભાવનાથી ઉદ્દભવતું હશે, તે દૈવ જાણે. પરંતુ પરસ્પરની આ સ્નેહધારા, એક ભાઈ
છું કે વધતું કમાતે હોય કિંવા ઓછુંવતું કાર્ય કરતો હોય છતાં બધી સ્થિતિમાં સમાન રીતે વહ્યા કરે છે. * એક ભાઈ બીજા ભાઈના દુખે દુભાય છે, પડતાને સાથ દે છે, ડૂબતાને બચાવે છે, હારેલાને હિંમત આપે છે. તેઓ જુદાં જુદાં ક્ષેત્રમાં કાર્યપ્રસંગને લઈને વસવા કે રહેવા છતાં “ડાંગે માર્યા પાણી જુદાં ન થાય' તેમ પ્રેમના પ્રવાહથી એકમય રહે છે. એકબીજાને પ્રત્યેક કાર્યમાં ઠેઠ સુધી તે સહકારી રહે છે.
વાસ્તવિક રીતે જોતાં આ વિશ્વમાં સહોદર એવા પાત્ર છે કે જે એકબીજાના વિકાસમાર્ગમાં પણ પરસ્પર આધારભૂત થઈ રહે છે. જેને સહેદર નથી તેને બીજાં બધાં સુખમાં ઊણપ લાગે છે. ગૃહસ્થાશ્રમીનું આખું કુટુંબ ભાઈ વિના શૂન્ય ભાસે છે. લક્ષ્મણને
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાંડનાં કર્તવ્ય
* ૧૧૩ બાણ વાગ્યું અને તે મૂછિત થયા ત્યારે “કડવી હેજે લીંબડી પણ મીઠી જે છાંય, બાંધવ બેલને એકવાર’– આ વાક્યમાં ભ્રાતૃસેવ્ય રામચંદ્રજીએ સહેદરની મીઠી છાયાનું જે ચિત્ર દેર્યું છે તે અદ્વિતીય, અપ્રતિમ અને અનુભવથી યુક્ત છે. સહદરના સ્નેહસમીર આગળ વિપત્તિઓનાં વાદળ પણ વિખરાઈ જાય છે.
રામાયણમાં દેખાતું ભારતનું ચિત્ર ભાઈ સાથેની અપાર વિનમ્રતાનું સૂચક છે. અયોધ્યા જેવી નગરીની મળતી રાજગાદી ભ્રાતવિહેણું એ ભરતને કંટક સમી દુઃખદ ભાસે છે. એ ભાવનાવંત જુવાન રામના વનવાસની વાત સાંભળતાં કંપી ઊઠે છે અને તે જ વખતે એ આશાભર્યો યુવાન વનની વાટે વિહરે છે. તેને સહેદરના સ્નેહ આગળ રાજગાદી ને રાજસુખ સાવ તુચ્છ લાગે છે. કે એ ભ્રાતૃપ્રેમ !
વહાલા વીર કૃષ્ણના મૃત્યુ પછી તેને સ્કંધ પર ઉપાડી ઠેરઠેર ફરતા બળદેવને “કૃષ્ણનું મૃત્યુ થયું” એ શબ્દો જ કારી ઘા સમાન ભાસતા હતા. કેવી એ લાગણ! આ ચિત્ર જૈન રામાયણમાં છે. આજની પરિસ્થિતિ
આજના બાંધ પર દષ્ટિ ઠેરવીએ.
સ્નેહનાં નિર્મળ સરોવર અને પ્રેમના પરિમલ આજે હૃદયકુંજથી વિદાય થયાં હોય તેમ લાગે છે. આજે ભાઈભાઈનાં હૃદયમાં કલહના કંટક ચૂલે છે. આંખમાં ઈષ્યની આગ ભભૂકે છે. એક બીજાના પંથ નિરાળા પડી ગયા છે.
એક ભાઈ કરોડની સંપત્તિને સ્વામી બની મોટરગાડીમાં અને બાગબગીચામાં સહેલગાહ કરે છે. બીજે ચીંથરેહાલ બની રખડેરઝળે છે. તેને ખાવા પેટપૂરતું અન્ન પણ મળતું નથી, છતાં તે સ્થિતિ જોઈને શ્રીમંત ભાઈનું હૃદય સ્નેહ કે અનુકંપાથી દ્રવતું નથી, પરંતુ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
એ એ જ લાગના છે, તેના ધંધા જ એવા છે,' એવાંએવાં પથ્થરથી પણ કઠોર વચને તેના વનથી નીકળે છે. સમાન સ્થિતિના ભાઈ પણ આજે પરસ્પર સહકાર ધરાવતા હેાય તેવું કવચિત જ દેખાય છે. લેાકલજાએ તે કદાચ મળે છે ખરા, સાથેસાથે રહે છેય ખરા, પરંતુ એકખીજા પ્રત્યેના ઉઉલ્લાસ આસરાયેલા જણાય છે. લાગણીનું તત્ત્વ જાણે ખૂઠ્ઠું બની ગયું હોય તેમ દેખાય છે.
એકાએક આમ બની જવાનું કારણ નથી કળિયુગ કે નથી જી... કઈ. તેમ થવાનું એકમાત્ર કારણ છે સ્વાર્થીની અતિમાત્રા. મનુષ્ય જ્યારે પરહિતઅર્થે જીવે છે ત્યારે તેનું જીવન દેવ જેવું દિવ્ય અને નીર જેવું નિર્માળ હેાય છે. તેવે સમયે તે કુટુંબ, સમાજ, દેશ અને વિશ્વ ખાતર પેાતાની જાતને ન્યાચ્છાવર કરી શકે છે. તેને બીજાના પ્રેમ અર્થે પેાતાના લાભ જતા હોય તે! તેમ કરવામાં પણ લેશમાત્ર આંચકા લાગતા નથી. પરંતુ તે પેાતાની જાત તરફ જેમ જેમ વધુ ઢળતા જાય છે, તેમતેમ તેના સ્નેહનું ક્ષેત્ર પણ ધીરેધીરે સંક્રાચાતું જાય છે. વિશ્વ જેવા વિશાળ ક્ષેત્રના પ્રેમનું આધારસ્થાન તેનું અંતઃકરણ જેમજેમ ટૂંકું થતું જાય છે, તેમતેમ તેનામાં વિકૃતિનું જોર પણ વ્યાપક થતું જાય છે. આખરે પ્રેમામૃત, રામ અને મમત્વના -વિષમાં પલટાઈ જાય છે, અને તેનું અંતઃકરણ તેટલું જ વિકૃત થઈ ભૂમિકાનું ક્ષેત્ર ઊતરતાં ઊતરતાં દેવ, માનવ, પશુ અને તેથી પણ પાછળ એટલે કે પિશાચ જેવું ખની રહે છે.
માનવીની સ્વાર્થા ધતાને લઈને તેની આશા અને ઇચ્છાનુ ક્ષેત્ર પણ ધીમેધીમે ખૂબ વિકસે છે અને તે ઇચ્છાઓની તૃપ્તિ ખાતર તે ઠેરઠેર મૃગજળના ઝાંઝવાની પાછળ ઝાવાં મારે છે. આવે સમયે તેને પોતાના કબ્યક્ષેત્રનું ભાન ન રહે તે સાવ સ્વાભાવિક છે.
ભારતની આ સભ્યતાના લેાપ કરનાર આ એક જ કારણ તે સ્વાર્થની અતિમાત્રા છે—જેણે ધમ, નીતિ અને કર્તવ્ય એ ત્રણે
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાંડનાં ચૈા
૧૧૫
વિકાસવેલી ઉપર કુઠારાધાત કરી ચેતનવંતા માનવીને જડ સમા નિષ્ઠુર અને નિય બનાવી મૂકયા છે.
વિલાસવૃત્તિ
એ સ્વામાં પણ જ્યારથી વિલાસવૃત્તિને વેગ ભળ્યા છે ત્યારથી તે પાપની પરાકાષ્ઠા થઈ રહી છે. આખા કુટુંબને જે અલ્પ ખથી પાષણ થતું તેટલું ખ આંજે એક વ્યક્તિને સામાન્ય જરૂરિયાતો પાછળ પણ પૂરતું થઈ શકતું નથી. ખીજી ખાજુ બેકારીનુ ભૂત વળગી રહ્યું છે. આવાંઆવાં કારણેાને લીધે સ્નેહનાં સ્રોતે સુકાઈ જવાના શ્રીગણેશ મંડાયા છે. વિલાસની વૃત્તિ કાને નથી અભડાવતી !
સંયમી વૃત્તિથી જેમ ખર્ચ ઘટશે તેમ પાપ પણ ઘટશે. ત્યારે ધાર્મિક વૃત્તિ અને સાથેસાથે કવ્યપરાયણતા પણ વધતી જશે, અને તે જ સમયે કુટુંબ, સમાજ અને રાષ્ટ્ર પ્રતિના પ્રેમનાં પૂર ઊભરાઈ નીકળશે. માબાપની સેવા અને સહાદરની સ્નેહધારાનાં વહેન પણ વહી નીકળશે. અને ત્યારે એ પ્રાચીન ઇતિહાસનાં જે ચિત્રા આજે પુસ્તકમાં જ અવલેાકીએ છીએ, તે ધરધર પ્રત્યક્ષ થશે અને ગૃહસ્થાશ્રમની આદર્શીતાનું આજનું ભાવનામય ચિત્ર નજરે જોઈ શકાશે. ભાઈબહેન
બહેનને ભાઈ પ્રત્યે કેવા સ્નેહ હાય છે તે તેા તેની પ્રત્યેક ક્રિયા પરથી વાંચી શકાય છે. ખાળપણથી તેના હૃદયમાં ભાઈનું સ્થાન અહુ સજ્જડ રૂપે જડાઈ ગયું હોય છે. ઢીંગલાઢીંગલીની રમતમાં પણ તે ભાઈ અને ભાભીને વીસરતી નથી. પણ જેમજેમ વય વધતી જાય છે, તેમતેમ તે સ્નેહ ગાઢ થતા જાય છે અને પિતૃગૃહ છેડી તે શ્વસુરગૃહે સિધાવે છે છતાં તેને તે સ્નેહ તેા તેવા ને તેવા જ અખંડ રહે છે. ચાલતાં ઠેસ વાગે ત્યારે કષ્ટમાં પણ ખમ્મા મારા તેના હાઠ બહાર નીકળી પડે છે.
વીરને' આ હૈયામાં સધરેલું વચન વા એ ગિનીને પ્રશસ્ત સ્નેહ !
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ - બહેનને ભાઈ પ્રત્યે પ્રેમ હોય છે તેમ ભાઈનો પણ ભગિની પ્રત્યે પ્રેમ હોય જ છે. પરંતુ તેનું કાર્યક્ષેત્ર પુરુષ અને સ્ત્રીના રવભાવ અને સદ્દગુણે પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન હોય છે.
બહેન વીરાનું સદા અને સતત હિત વાંછતી હોય છે અને પ્રસંગ પડયે વીરાની સેવા કરવા સારુ તે તત્પર રહે છે, અર્થાત્ આવી રીતે લાગણી અને સેવા દ્વારા તેને પ્રેમ પ્રગટ થાય છે.
ભાઈ પણ બહેનનું દુઃખ દૂર કરવા તન અને મનથી તૈયાર હોય છે. ઘણીવાર માબાપ પોતાનું કર્તવ્ય ચૂકતાં હોય તે બહેનના હિત સારુ તેમની સામે સત્યાગ્રહ કરીને પણ બહેનનું અહિત થવા દેતું નથી. બહેનની ગરીબીને કે દુઃખી હાલતને ભાઈ પોતાની ઉદારતા દ્વારા ફિટાડે છે. આ રીતે એ બન્નેના પ્રેમનો જીવનપર્યત વિનિમય થતો રહે છે.
ઘણું ભાઈઓએ બહેન ખાતર સમાજ અને કુટુંબનાં સિતમ. ક્યાં હોય અને બહેનેએ પોતાના ભાઈ ખાતર પોતાનું સુખ અને સંપત્તિને સમર્યા હોય એવાં દષ્ટાંતો ભારતીય ઈતિહાસમાં ઓછાં નથી..
પરંતુ આજે તો જેમ ભાઈભાઈ અને માબાપ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો ભૂલેલાં માનવી નજરે પડે છે, તેમ ભાઈ અને બહેન વચ્ચેનાં વહાલ પણુ સુકાઈ ગયેલાં દેખાય છે, અને કર્તવ્ય ચૂકતાં તેમ થવું સ્વાભાવિક જ છે. પરંતુ આટલું યાદ રાખવું જોઈએ કે આવા મીઠા સ્નેહની ગૃહસ્થાશ્રમી જીવનમાં ખૂબ ખૂબ આવશ્યકતા છે. •
ભારતીય પ્રજામાં ઘરઘર ઊભરાતાં દુઃખોમાં આ પ્રશ્ન બેકારી કરતાં અધિક દુઃખજનક નીવડ્યો છે. જ્યાં કુટુંબ વચ્ચે સ્નેહ છે, પરસ્પરના મિલનથી જે કુટુંબના સભ્યોની આંખડીઓમાં અમી ઊભરાય છે, જે એકબીજાનાં દુઃખે દુઃખી બને છે તે જ આંગણે સ્વર્ગીય લક્ષ્મીનાં દર્શન થાય છે. વિપત્તિઓના ડુંગરમાં પણ ત્યાં આનંદની લહરીઓ ચમકે છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાંડનાં ક્તવ્ય
૧૧૭ અને જે કુટુંબમાં સ્નેહ કે સંપ નથી, ત્યાં સંપત્તિની છોળો ઊડવા છતાં શાતિ કે સંતોષનું બિન્દુય સાંપડતું નથી; અને એ સંપત્તિ પણ કંકાસના કાદવથી પ્લાન થઈ કંટાળીને વિદાય થઈ જાય છે અને કલેશથી ગળાનાં પાણી સુકાય' એ કહેવત આ રીતે ચરિતાર્થ થઈ જતી દેખાય છે. ભાભી અને દિયર
ભાભીના ભાવ મને ભીંજવે રે લેલ.” કવિશ્રી બોટાદકરનું આ કાવ્ય ઘેરઘેર ગવાતું હશે. આ કાવ્યમાં જે ભાવ છે તેથી અગણિત ભાવ દિયરનો ભાભી પ્રત્યે હોય તે સ્વાભાવિક છે. કારણ કે જે અંતઃકરણને ભાવો હોય છે તેને શતાંશ પણું વાણીમાં આવી શકતું નથી. સ્નેહ એ વાણથી અગમ્ય છે.
મનુષ્યના હૃદયમાં માતાનું સ્થાન તે સર્વોપરિ જ છે. પરંતુ ત્યારપછી આખા વિશ્વમાં જે માતૃભાવ ઢોળવાનું બીજું કોઈ પાત્ર હોય તો તે એકમાત્ર ભાભી જ સાંપડશે. મોટા ભાભી એ જનનીનું એક પ્રતીક છે.
નીતિકારે કહે છે કે માતૃહૃદય રચીને જેમ વિધાતાએ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે, તેમ આદર્શ ભાભીનું અંતઃકરણ પણ અદ્વિતીય રચ્યું છે. એ માતૃવિરહની વેદના ભૂલવનારી જનેતા છે. એના
અંતઃકરણમાંથી વાત્સલ્યની ધારા નિરંતર પુત્રવત વહે છે. ઘણું ભાભીઓએ નાના દિયરને તેની માતાનો સ્વર્ગવાસ થયા પછી 'પિતાની દુષ્પસુધા ચખાડી જિવાયા છે, પાળ્યા છે અને પોષ્યા છે. ભાભી પ્રત્યે
જે રીતે ભાભીનું હૃદય માતૃવાત્સલ્યથી ભરપૂર છે તે જ રીતે દિયરના અંતઃકરણમાં પણ તેમના પ્રત્યેને પૂજ્યભાવ પ્રબળતર હોય છે. પિતાના ભાઈ કરતાં ભાભી પર તેને વધુ પ્રેમ હોય છે. તેના પડતા બોલ ઝીલી લેવામાં પોતાની કૃતાર્થતા સમજે છે. માંદગી અને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ એવા બીજા કારણે તેની સેવાવૃત્તિ તેવી ને તેવી અખંડ રહે છે. તેના અંતઃકરણમાં એમ જ થયા કરે છે કે હું શું આપું ? અને તેમના ઉપકારનું ઋણ કઈ રીતે ચુકાવું?
વીર લક્ષ્મણનું દષ્ટાંત તેની સાક્ષી પૂરે છે. વડીલ ભાઈ અને ભાભીની સેવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થયો ત્યારે તે માબાપના વિરહદુઃખને ભૂલી છે. રાજમંદિરના રમ્ય ભોગે છેડી વલ્કલે સજ્યાં, અને અરણ્યની અપાર વેદના વેઠવા સજ્જ થયે. સીતાદેવીની જે અખંડ સેવા એ વીરે બજાવી તે તેના હૃદયના અપાર અને એકાંત પ્રેમની જ સૂચક છે.
પરંતુ આજે તો ભાભી અને દિયરના સ્નેહ પણ સુકાઈ ગયેલા નજરે પડે છે. જનેતા સમાન એ ભાભી પિતાના નાના દિયર પ્રત્યે લાગણીહીન જણાય છે. તે પિતાના પતિને ઝટપટ કહી દે છે કે “તે
ક્યાં કમાય છે! તેનો બજે આપણું પર શા માટે ?' તે જ રીતે દિયરને પણ ભાભી ઉપર જે માતૃપ્રેમ હોવો જોઈએ તે દષ્ટિગોચર થતું નથી. તે સુખી હોય તો પણ તેના પ્રત્યે સહાનુભૂતિ ધરાવી શકતા નથી. ભાભીની વૈધવ્યભરી જિંદગીમાં પણ તે દિયર તેનો સહાયક થઈ શકતો નથી. આ બધાંનું કારણ પોતપોતાનાં કર્તવ્યની ત્રુટિ અને તેનું મૂળ કારણ શોધવા જઈએ તો કેવળ ટૂંકી સ્વાર્થવૃત્તિ જ તરી આવતી દેખાશે. નણંદ અને ભેજાઈ
એક બાળાને પિતાના વીરા પ્રત્યે જે પ્રેમ વહેતો હોય છે તેની ભાભી પણ પૂરી ભાગીદાર છે. ભાઈને ઘેર ભાભી આવશે એ સુખદ સોણલાં પર તે ખૂબ મહાલતી હોય છે. નાનપણમાં તેને ભાભીના લાડ ગમે છે. મોટી વયમાં તે ભાભીની અમીદ્રષ્ટિ ઈચ્છે છે. કારણ કે ભાભી એ તેના પિયરગ્નેહને સતત ચાલુ રાખનારી એક સરિતા છે. ભાઈના ઘરની તે ધણિયાણું છે. ભાભીની દૃષ્ટિ ફરે તે તેનું પિયરમાં
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
ભાંડનાં ક્તએ રહેવું ભારી થઈ પડે છે. નણંદ અને ભાભી બન્ને ભિન્નભિન્ન ઘરે ઉત્પન્ન થવા છતાં તેમને સ્નેહ સગી બહેન સમો હોય છે. જેમ ભાભી પરઘરથી આવે છે, તેમ મારે પારકે ઘેર જવું છે, એમ હમેશાં શાણી નણંદ સમજે છે. તે બન્નેને સારો સ્નેહ ટકવાનું કારણ આ જાતની સમાન સ્થિતિ છે. વર્તમાન પરિસ્થિતિ
પરંતુ આજે સ્થિતિ જુદી છે. “નણંદ થોડા જ દિવસની મહેમાન છે તેમ સમજવા છતાં ભાભી એટલે વખત પણ સ્નેહ રાખી શકતી નથી. પિતાના પતિને પિતાની નણંદ પર અપાર સ્નેહ હોય, તે તે સહન પણ કરી શકતી નથી. નણંદને અપાતી વસ્તુ પિતાના ઘરમાંથી ઓછી થાય છે એવી જાતની સ્વાર્થવૃત્તિ તેના સ્નેહમાં રોધ ઉત્પન્ન કરે છે.
આ પ્રમાણે જેટલી કર્તવ્યપરાયણતાની ભાભીમાં ખામી છે તેટલી જ નણંદમાં પણ હોય છે. ભાભી પરણીને જ્યારે ઘેર આવે છે ત્યારે એ નણંદબા પિતાની ભાભી પર હુકમ ચલાવવા લાગી જાય છે. સમાન વયની હોય તે કામકાજમાં ઈર્ષ્યા પણ કરે છે. પિતાની ભાભી પ્રત્યે પિતાને ભાઈ વધુ સ્નેહાળ બને તો તે પણ તેને પાલવતું નથી. જાણે કેમ પોતાનું તે લઈ લેતી હોય, કે ખાઈ જતી હોય! તેમ તેના પર સતત વૈરવૃત્તિ રાખી પોતાની મા આગળ સાચા ખોટા સાંધા કરી સાસુવહુ વચ્ચે અને ભાઈભાભી વચ્ચે કેટલીક નણંદે તે કુલહ પણ જગાડે છે. પ્રસંગ પડશે મહેણાંટોણું પણ મારે છે, અને જેમ જેમ તેને દુઃખ થતું જાય તેમ તેમ તે રાજી થાય છે. સ્ત્રીજાતિની પરસ્પરની આવી ઈર્ષા ઉભય પાત્રને તો દુઃખરૂપ નીવડે જ છે. પરંતુ સાથે સાથે તે ગૃહસ્થાશ્રમના સુખી જીવનમાં પણ દુઃખ રેડનારી બને છે. ભાભી અને નણંદ વચ્ચેનું આ વૈમનસ્ય ભવિષ્યના જીવનમાં ભાભી અને નણંદને બહુ ભારી પડે છે તેનું પણ તેને આ વખતે ભાન હોતું વથી.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કિર્તવ્ય - નણંદ નાની છે કે મોટી છે, તેણે સમજી લેવું જોઈએ કે પિયરનું ઘર એ તેને માટે સંસારમાં મીઠી છાંયડી આપનારું વૃક્ષ છે. ભાભી અને ભાઈએ વૃક્ષની ડાળી અને ફળ છે, તેઓને એટલે સ્નેહ વિશેષ તેટલો જ તે વૃક્ષની છાયાનો લાભ મળવાને. આમ વિચારી પિસ્તે મેટી હોય તો આવતી ભાભીની થતી ભૂલો ગળી જઈ તેને મીઠી શિખામણ આપી સુધારવાનો પ્રયત્ન કરવો તે તેની ફરજ છે. આથી તેમનો પ્રેમ દિનેદિને પાંગરે છે.
નણંદ જે નાની હોય તો તેણે ભાભીના કાર્યમાં સહાયક બની તેની સેવા કરવી, તેની પાસેથી ઉપયોગી શિક્ષણ લેવું અને તેના તરફ સ્નેહભાવ ધરાવે એ તેની ફરજ છે. સારાંશ કે નણંદ અને ભાભીને સ્નેહ એક સગી બહેન કરતાં વિશેષ હોવો જોઈએ. તે તેઓ બને કુટુંબમાં સ્નેહ અને સંપની સાધિકાઓ થઈ પડે છે.
પરંતુ આ બધી બાબતમાં સૌ સૌએ પિતપિતાનાં કર્તવ્યોમાં પરાયણ રહેવું ઘટે. એક પણ અંગ જ્યારે પિતાની ફરજ ચૂકે છે કે સ્વાર્થ તરફ ઢળે છે, ત્યારે સામેનું પાત્ર પણ તેવું જ કે તેથી વિશેષ સ્વાથ અને અકર્મણ્ય બની જાય છે. આમાં જે પાત્ર પહેલું હોય તે જ આ પરિસ્થિતિનું વિશેષ જવાબદાર છે.
કુટુંબને સ્નેહ જાળવવામાં પળેપળે ગમ ખાવાની ટેવ એટલે કે સહનશીલતા કેળવવાની સૌથી પહેલી આવશ્યકતા છે, અને તેટલી જ જરૂર સ્વાર્થત્યાગની પણ ભાવના કેળવવાની હોય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેરાણી જેઠાણી
જેમ કુટુંબના પોષણઅર્થે વ્યાદિ મેળવવામાં અને ગૃહવ્યવવહાર ચલાવવામાં ભાઈ ને ભાઈની આવશ્યકતા હોય છે—કારણ કે તે ભુજારૂપી બની એ બોજ વહન કરવામાં મદદગાર થઈ પડે છે–તે જ રીતે ગૃહકાર્યને આંતરિક બાજે વિભક્ત કરવા માટે જેઠાણી ને દેરાણીની જરૂર રહે છે.
સાસુના મનમાં પિતાની પુત્રવધૂ લાવવાના કોડ જેમ રહ્યા કરે છે તેમ જેઠાણીને પણ પિતાના નાના દિયરને વિવાહિત કરવાના મીઠા કેડ અવશ્ય રહે છે, અને તે ઈચ્છે છે કે મારી નાની બહેન આવવાથી મારા કાર્યમાં સરળતા થશે. વર્તમાન પરિસ્થિતિ - પરંતુ આજે તો ઘણેખરે સ્થળે એ બન્નેને પરસ્પર સ્નેહ કવચિત જ દેખાવ દે છે. એટલું જ નહિ બલકે જ્યારથી ભેગાં મળે છે -ત્યારથી બન્ને વચ્ચે આ રીતે લડાઈ થવી શરૂ થાય છે. સાસુ મને આટલું બધું કામ આપે અને જેઠાણને કાં નહિ ? અથવા જેઠાણી એમ માને કે સાસુને દેરાણુ પ્રત્યે આટલો પ્રેમ અને મારા પર કેમ નહિ ? એ કરિયાવર વધુ લાવી છે માટે ને?
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ ખાવામાં પણ “મને આ મળ્યું અને તેને તે મળ્યું એવી એવી સ્પર્ધા રહ્યા કરે છે. એક નાની બંગડીથી માંડીને સુવર્ણ કે રત્નનાં આભૂષણ અને પિશાકમાં તો એ બન્નેની હુંસાતુંસીને પાર જ પામી શકાતો નથી. “મારે ધણું કમાય છે, મારા ધણુ મહેનત કરે છે, તેને પણ સરખા અલંકારે શા માટે ?” એમ દરેક નાનીથી માંડીને મોટી વાત સુધીમાં ઈર્ષાર પ્રકૃતિથી તેઓ અંતરમાં પરસ્પર સળગ્યા જ કરે છે.
તેનાં નાનાં નાનાં બાળકોને ખાવાની નાની સરખી ચીજ આપવામાં પણ એકબીજાની વૃત્તિનું પ્રદર્શન થાય છે, અને તે બાળકની. માને ખબર પડતાં જ તે લડવા તૈયાર થઈ જાય છે. છેકરાંઓ પરસ્પર રમતાં એકબીજા સાથે લડી પડે તે તેની પાછળ પણ તે માતાઓ, પરસ્પર લડવામાં બાકી રાખતી નથી. આવી રીતે એ ઝઘડો માત્ર તે બન્ને વચ્ચે જ નહિ, પરંતુ પછી પુરુષોમાં પણ પેસે છે. કારણ કે તે બન્ને જ પોતાના પતિ પાસે નવીનવી ફરિયાદો રજૂ કરતી હોય છે, અને એવી સફાઈથી અને રેતી આંખે કહે છે કે રેજરેજ કહેતાં કોઈ દિવસ તે પતિના હૃદયમાં પણ તે વાત ઘર કરી બેસે છે. અને તેમાં પણ જે દૈવયોગે કઈ પ્રત્યક્ષ નિમિત્ત મળી જાય છે તે પછી પૂછવું જ શું? તે ભાઈઓના પરસ્પરના સ્નેહ આવી નાની નાની બાબતમાં બળીને ખાખ થાય છે, અને તેનું નિમિત્ત તે સ્ત્રીઓ બને છે.
ભાઈભાઈ વચ્ચે મારામારી, ગાળાગાળી કે ખૂનખરાબી પણ થતી આપણે સાંભળીએ છીએ. ભાઈભાઈ કોર્ટે ચડ્યાના કિસ્સાઓને તે પાર જ નથી. આ બધાંનાં મૂળ કારણભૂત તેઓ કે બીજી વસ્તુ નથી, પરંતુ ઘણું કરીને તે બન્નેની સ્ત્રીઓ એટલે કે દેરાણું અને જેઠાણું જ હોય છે.
જ્યાં સુધી બન્ને ભાઈને પરણ્યા હોય ત્યાં સુધી તેમનો સ્નેહ ખૂબ જ ગાઢ હોય છે. એક ભાભી આવ્યા પછી કેઈ સ્થળે કંઈ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૩.
દેરાણી જેઠાણું ઊણપ અથવા તેને તેવો સ્નેહ રહે છે. પરંતુ બન્ને ભાઈ પરણ્યા એટલે તે થોડા જ વખતમાં તેમને અલગ થયા વિના ચાલતું નથી. દેરાણી જેઠાણુના ઝઘડામાં ઘરનાં માબાપની પણ ખૂબખૂબ કડી. સ્થિતિ થાય છે. આવી રીતે સ્નેહ, સંપત્તિ અને માબાપની સેવા એ ત્રણ ઉચ્ચ વસ્તુઓ, કે જે ગૃહસ્થાશ્રમમાં બહુ આવશ્યક છે તે, આ. ગૃહલક્ષ્મીઓ પોતાને સગે હાથે ફેંકી દે, તેના જેવું દુર્ભાગ્ય કર્યું. હોઈ શકે ? આ સ્થિતિ થવાનું કારણ - સાસુની ઓછી આવડત કે વહુઓ વચ્ચેની અસમાનતા એ. આ ઝઘડાનું બીજ હોય છે ખરું, પરંતુ જે તે બન્ને શાણું બહેનો હોય તે આવી વાતથી તે ઉશ્કેરાઈ જતી નથી. જેઠાણીએ દેરાણી પ્રત્યે ઉદાર અને માયાળુ થવું ઘટે, અને દેરાણી જેઠાણી ગમે તેવાં હોય તો પણ તેમને પોતાનાં વડીલ બહેન સરખાં ગણું તેમના પ્રત્યે પૂજ્યભાવથી વિનયભર્યું વર્તન રાખવું ઘટે. જે આટલું લક્ષ અપાય તે બાકીની બીજી વસ્તુઓ તે સાવ ગૌણ જ થઈ રહે, અને તેમણે સમજી લેવું ઘટે કે દાગીના કે ખાનપાનના પદાર્થો અથવા સંપત્તિ એ સ્નેહ આગળ સાવ તુચ્છ છે. જે દેરાણુઓ અને જેઠાણીઓ આ વસ્તુને યથાર્થ સમજે તો આખા કુટુંબકલહને અંત આવી રહે અને ગૃહસ્થાશ્રમીને પિતાના પ્રત્યેક કાર્યમાં સરળતા થાય. ભાઈભાઈને ન બનવાથી જુદાંજુદાં રસડાં અને ઘર પાછળ એકેક કુટુંબને આર્થિક દષ્ટિએ ચારથી પાંચગણું નુકસાન સહેવું પડે છે. અને પછી તેને પહોંચી વળવા ખાતર ગરીબ કુટુંબને બેકારીના બોજ તળે ચગદાઈ' જવું પડે છે, અથવા અનૈતિક કાર્યો કરવા પડે છે. સારાંશ કે અણુબનાવ કે જે વાત આપણને સાવ સાદી લાગે છે તે પરિણામે કૌટુંબિક, સામાજિક અને ધાર્મિક દૃષ્ટિએ મહાન નુકસાનકારક નીવડે છે. સરળ માર્ગ
જે દેરાણી જેઠાણીઓ પરસ્પર ભગિનીભાવ કે સખાભાવથી વતે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ તે ગૃહસ્થાશ્રમીને સૌથી વધુ સરળતા થાય. આ પ્રશ્ન તો આજે . અશક્ય જેવો બની ગયો છે. ભાઈઓએ પોતાનું કુટુંબ જુદું જુદું રાખવું જોઈએ એ જાતની માન્યતા આજે ઘર ઘાલી બેઠી છે. પણ એ વાત અશક્ય નથી. અને એવી જાતનું ધ્યેય રાખવામાં આવે અને કુટુંબમાં દરેક માણસ તેવું ઈચ્છે તો તે સાવ સાધ્ય છે. આ વિષયમાં તે સ્ત્રીઓની સાસુઓએ પણ વધુ લક્ષ આપવું ઘટે.
આખું કુટુંબ એકસાથે રહેવાથી આર્થિક દૃષ્ટિએ ફાયદો થવા ઉપરાંત “ઝાઝા હાથ રળિયામણુની પેઠે ગમે તેવું મોટું કાર્ય હોય તે પણ તે સહજસાધ્ય થાય અને તે કુટુંબની શક્તિ પણ એટલી વધે કે તે કુટુંબ સમાજ અને રાષ્ટ્રને પણ બહુ ઉપયોગી થઈ પડે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર
• વિકાસની પ્રબળ ઈચ્છાથી સંસારમાં રહેલા પ્રત્યેક જીવાત્માની. પિતાની શક્તિના વિકાસ માટે છેવટ પર્યત અર્થાત તે વિકાસની પરાકાષ્ટા સુધી દરેક અવસ્થામાં સહાયકની આવશ્યકતા રહે છે. નાનામેટાં ચર અને અચર સૌ પ્રાણીઓમાં આ સ્થિતિ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે.
એક વૃક્ષનું બીજ ઊગતાંની સાથે બીજાં સ્વજાતીય તને આકર્ષે છે અને પરસ્પરની સહાયથી તે વિકાસ પામે છે. પ્રત્યેક તત્વમાં આ સિદ્ધાંત સ્વાભાવિક દેખાય છે.
બાળક જ્યારે જન્મે છે ત્યારે તેની માતા સહાયક હોય છે.. પછી પિતા, શિક્ષક, સ્ત્રી અને એમ સહાયકનાં ક્ષેત્રે કુટુંબ, સમાજ, દેશ એમ એમ વધતાં જ જાય છે. પરંતુ માનવજીવન માટે ભિન્નભિન્ન કાર્યપરત્વે ભિન્નભિન્ન સહાયકે પૈકીનું મિત્ર એ એક એવું સહાયક અંગ છે કે જે બાળપણથી માંડીને મૃત્યુના છેડા સુધી કાયમ ટકે છે, જોકે એ મિત્રતાને ઉમેદવાર ઠેઠ પર્યત એક જ રહે છે અથવા એક જ પાત્રપર તે મિત્રતા ટકી રહે છે તેવું કશું નિશ્ચિત હેતું નથી.. પરંતુ એ વાત તો સ્પષ્ટ છે કે એક નાનાથી માંડીને મોટા સુધી સૌ કોઈ મિત્રને ચાહે છે અને મિત્રના જીવનમાં અગત્ય પણ અનિવાર્ય છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ મિત્રતાનું મૂળ - માનવજીવનમાં મિત્રતા કયાં અને કેવા પ્રસંગમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે તપાસીએ.
મિત્રતા જન્મવાનું કારણ સમાનતા છે. બાળપણમાં વયની -સમાનતાથી મિત્રતા જન્મે છે. બાળક જરા મોટું થાય એટલે સમાન રીતે રમતગમતમાં અને સમાન ટેમાં એ મિત્રતા ટકે છે. પછી સહશિક્ષણથી એ મિત્રતા ફૂલે છે અને સમાન વિચારોથી તે મિત્રતા ફળે છે. મિત્રપદની જવાબદારી
જેવો સંગ તેવો રંગ” આ એક નાના વાક્યમાં ગંભીર રહસ્ય છે. મનુષ્ય જેવા વાતાવરણમાં અને જેવા સંસર્ગમાં રહે છે તે તે તે કમેક્રમે બનતું જાય છે, અને તે એટલી હદ સુધી કે માબાપના ઉચ્ચ સંસ્કારથી પોષાયેલું બાળક પણ કુસંગના પરિણામે હલકી ખાસિયતનું બની જાય છે. આથી માબાપને બાળપણથી એવા બાળકના સંસર્ગમાં પિતાના બાળકને મૂકવું જોઈએ કે તે ઉચ્ચ ભાવનાવાળું બને. પરિપકવ બુદ્ધિ થાય પછી તો મનુષ્ય સ્વયં ગુણદોષની કસોટી કરી શકે છે. આથી તેણે પોતે પણ એવા મિત્રો શોધી કાઢવા જોઈએ કે જે ખરેખર મિત્રના પદને લાયક હેય. મિત્રના સદ્ગુણે
મિત્રપદની જવાબદારી ખૂબ જ મહાન છે. તેથી તે પાત્ર શોધતાં પહેલાં નીચેના સદ્દગુણ તપાસી લેવા જોઈએ
૧. તેનામાં ઉચ્ચ સંસ્કારિતા અને સદ્દવિચાર હોવા જોઈએ.
જે તેનામાં ઉચ્ચ સંસ્કાર અને સદ્દવિચાર હોય તો બેટી -કુટેવો અને હલકી ખાસિયતોથી તે મુક્ત રખાવી શકે છે, અને મિત્રનાં કર્તવ્ય કે નીતિને ભંગ થતો હોય તો તે સારા વિચારો આપી આત્મપતનથી પણ ઉગારી લે છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર
૨ દૃઢ નિશ્ચયી.
જેનામાં દઢ નિશ્ચય હોય છે તે વિપત્તિમાં કે સંપત્તિમાં, સુખમાં કે દુઃખમાં, સારી સ્થિતિમાં કે નબળી સ્થિતિમાં પણ મિત્રતાને બરાબર સમાન ભાવથી જ ટકાવી શકે છે.
૩ નિઃસ્વાથી.
જે નિઃસ્વાર્થી મિત્ર હોય છે તે ધનના કે તેવા બીજા કશા પિતાના સ્વાર્થના લેભ ખાતર મિત્રતા બાંધતો નથી, તેથી આવી નિઃસ્વાર્થી મિત્રતા કાયમ ટકી શકે છે અને ફળપ્રદ પણ થાય છે.
૪ ઉદાર.
ઉપરાંત જે પ્રકૃતિને ઉદાર હોય છે તે પિતે દુખ સહીને પણ મિત્રના અંતઃકરણને સંતોષી શકે છે.
તે ભિન્ન જાતિને હોય કે ભિન્ન સંપ્રદાયને હેય તેની કંઈ ચિંતા નહિ, પરંતુ આ ચાર ગુણેથી અલંકૃત હોય તો તે સાચો મિત્ર થવાને લાયક અને મિત્રતાનું સાચું પાત્ર ગણાય છે. આ ગુણ પરત્વે સુભાષિતકારેએ નીર અને ક્ષીરની મિત્રતાની કસોટીમાં આ શ્લોક આપે છેઃ क्षीरेणाऽऽत्मगतोदकाय हि गुणा दत्ताः पुरा तेऽखिलाः क्षीरे तापमवेक्ष्य तेन पयसा धारमा कृशानौ हुतः । गन्तु पावकमुन्मनस्तदभवद् दृष्ट्वा तु मित्राऽऽपदं युक्तं तेन जलेन शाम्यति सतां मैत्री पुनस्तादृशी ॥
જ્યારે દૂધમાં પાણી ભળે છે ત્યારે દૂધ પિતાને મિત્રધર્મ બજાવવા પોતાના ગુણે પાણીને સમર્પે છે. જ્યારે તે દૂધને ઉકાળવામાં આવે છે ત્યારે દૂધની આફત નિવારવા માટે તે પાણી પિતાને મિત્રધર્મ સાચવે છે. અર્થાત કે પ્રથમ પિતે અગ્નિમાં બળે છે. વળી તે સમયે દૂધ પિતાના મિત્રની આપત્તિ જાણું તે પણ બળવા તૈયાર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ થાય છે, અને મિત્ર મળ્યા પછી જ શાંત થાય છે. આવી જ સત્પુરુષની પરસ્પર સાચી મિત્રતા હોય છે. મિત્રતાનું ફળ
એક મિત્રે પોતાના મિત્ર ખાતર પોતાની સંપત્તિ ફના કરી દીધી હોય, એક મિત્રે મિત્રનું દુઃખ પોતા પર વહેરી લીધું હોય, તેવા દાખલાઓ તો પુષ્કળ જ હોય છે. પરંતુ મિત્રની ખાતર મૃત્યુને ભેટનાર મિત્રોનાં પણ દૃષ્ટાંતો કંઈ ઓછાં નથી.
પહાડસિંહ અને ચાંપરાજ હાડાની મિત્રતા એ તેની મહેરછાપ છે. આવાં તો અનેક ચિત્રો ઈતિહાસને પાને ચમકી રહ્યાં છે, અને “અત્યુત્તમ ૫૬ મિત્રતણું આ વિશ્વમહીં જ જણાય” તેના ચરિતાર્થતા કરી રહ્યાં છે.
ગૃહસ્થાશ્રમીને જે જે તેમનાં સગાંવહાલાં, સ્ત્રી કે પુત્ર નથી ઉતારી શક્તાં તે એક મિત્ર ઉતારી શકે છે. જેવી રીતે ચિંતા, ખેદ અને દુઃખમાં મિત્ર એ એક પ્રબળ આશ્વાસનનું સ્થાન છે, તે જ રીતે સુખ અને શાન્તિના સ્થળમાં પણ મિત્રની સહાયની જરૂરિયાત રહે છે.
આપણે એક કુદરતના કળાધામમાં છીએ. ત્યાં વિવિધ કુદરતી સૌંદર્ય વિલસી રહ્યું છે. આપણે તેનું નિરીક્ષણ કરી આનંદ લઈ રહ્યા છીએ. પરંતુ તે આનંદ વ્યક્ત કરવાનું મિત્રપાત્ર આપણી સાથે નહિ હોય તો આપણને જરૂર ઊણપ ભાસવાની. આવો અનુભવ આપણને ઘણીવાર થાય છે, અને તેથી કયાંય પણ જવું હોય તે આપણને મિત્રમંડળની જરૂર રહે છે. વિચારમાં મિત્રની આવશ્યકતા - ઉપરની બીજી આવશ્યકતાઓમાં કદાચ મિત્ર વિના તે ખોટ બીજું પાત્ર પણ પૂરી પાડી શકે, એટલે કે ત્યાં આપણે મિત્ર વિના પણ ચલાવી શકીએ; પરંતુ વિચારોની આપ-લે કરવા માટે તે દરેક મનુષ્યને એક સાચા મિત્રની આવશ્યકતા રહે છે. જેને આવો મિત્ર
૧ “સ્ત્રીઓની મર્દાનગી ” એ નામનું માનવતાનું મીઠું જગતનું પ્રકરણ ૯ વાંચે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર
૧૨૯ હોતો નથી તે ખરેખર આ વિશ્વમાં સુખી દેખાવા છતાં દુઃખી છે. વિચારોને વિનિમય થવાથી માનવજીવનની મોટી જરૂરિયાત પૂરી પડી શકે છે, અને તેનું ધ્યેય બરાબર જળવાઈ રહે છે. આથી સૌએ આવા મિત્રની શોધ કરવી જરૂરી છે.
પરંતુ તે મિત્રમાં ઉપરના સદ્દગુણ હોવા જોઈએ, અને તે સદ્દગુણી મિત્ર પણ ત્યારે મળી શકે કે જ્યારે પિતાની જાતમાં તેટલો વિકાસ થયો છે. જ્યાં સુધી તે મિત્ર શોધવાની યોગ્યતા ન હોય કે જ્યાં સુધી તેવો મિત્ર ન મળે ત્યાં સુધી મિત્રહીણું રહેવું. ઉત્તમ. પરંતુ તેથી ઊલટો એટલે કે દુર્ગુણ મિત્ર કદી ન કરવો. મિત્રતાનાં દૂષણ સ્વાર્થ
જે મિત્ર સ્વાથી હોય છે તે વિષકુમ્ભમ પમુખમ્ ' જેવો ભયંકર છે. તેની મિત્રતામાં સંપત્તિ અને સુખ બન્નેની હાનિ થાય છે. દુવ્યસન
મહાવ્યસનો સાત પ્રકારનાં છેઃ (૧) ધૂત-જુગાર.
જુગારથી મનુષ્ય ચાર અને અધાર્મિક બને છે. નીતિ અને જુગાર એ બને પરસ્પર વિરોધાત્મક વસ્તુ છે, પછી તે જુગાર ઉપરથી દેખાતા વ્યાપાર એટલે કે સટારૂપે હો, રમતગમતના સાધનરૂપે હો એટલે કે ઘોડાની રેઇસરૂપે હે કે ખુલ્લા જુગારરૂપે છે. આજે તે ઘણાખરા વ્યાપારે જ જુગારરૂપ થઈ ગયા છે. પરંતુ તેટલું જ આર્થિક અને નૈતિક દષ્ટિએ ભારતને નુકસાન પહોંચ્યું છે તેમ ગૂઢ તવચિંતકોએ અનુભવ્યું જ છે. આ વસ્તુ કયા વિચારકથી અજાણ છે ?
(૨) દારૂ, તાડી ઇત્યાદિ મોટાં અને ચા, બીડી વગેરે નાનાં વ્યસન.
નાનું કે મોટું વ્યસન ગમે તે હે, પરંતુ તે પણ એક પ્રકારનું બંધન છે. તેથી શરીર અને ધન બન્નેની ખરાબી થાય છે. ઠેરઠેર દેખાતાં ડોકટર અને હકીમનાં પાટિયાં અને બેકારીની બલ્લા તેની સાક્ષી પૂરે છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
(૩) માંસભાજિત્ય.
માંસભેાજિત્યથી શારીરિક બળ વધે છે તેવી ભ્રમજનક માન્યતા આયુર્વેદજ્ઞ વૈદ્યોના જાતીય અનુભવથી હવે દૂર થઈ ગઈ છે, અને માંસ એ શારીરિક આરાગ્યને ઊલટું હાનિકર છે એમ સિદ્ધ થયું છે. છતાં કેટલે વર્ગ ધામિક રૂઢિથી ખેંચાઇને, કેટલાક વરસાસક્તિથી લલચાઇને અને કેટલાક વ શેાખની ખાતર એ વાપરે છે. આ કા'માં પ્રત્યક્ષ કે પરાક્ષ હિંસા છે, અને Rsિ'સા એ અશ્રમ છે. પેાતાના સુખને માટે પરનું સુખ હણી નાખવું એ માનુષિક વ્ય કદી ન ગણાય. એ ધાર્મિ ક દૃષ્ટિની વાત થઇ. પરંતુ માંસભેાજતથી આજે રાષ્ટ્રદૃષ્ટિએ પણ ભારી નુકસાન થયું છે. પશુધન આખીમાં લુપ્તપ્રાય થયું છે. પશુધન જતાં કૃષિપ્રધાન દેશને કેટલું ખમવું પડ્યું છે તે અકથ્ય વસ્તુ છે. આટલા બાહ્ય નુક્સાન ઉપરાંત નિર્દયતાના સંસ્કારથી જે આત્મપતન થાય છે તેના વિચાર તા કાણું કરે છે? (૪) વ્યભિચારનું વ્યસન—વિષયવાસનાને અતિરેક
વિષચવાસનાનુ દુષ્ટ પરિણામ તો અગાઉના પ્રકરણમાં વિસ્તૃત રૂપે વિચારાઇ ગયું છે. વીની ક્ષતિમાં ચૈતન્યની ક્ષતિ છે. ધ`પ્રજાના હેતુ સિવાય કરેલેા સ્વસ્રીસંગ પણ વ્યભિચાર છે, એ મહાત્માજીનું અનુસસિદ્ધ વાક્ય છે. આવા સ્વસ્રીબ્યભિચારાનાં દુષ્પરિણામ શબ્દોમાં વર્ણવી શકાય તેવાંયે નથી. અને તેનાં નુકસાનેની સંખ્યા તે। વળી કલ્પનાથી પણ અતીત છે.
(૫) અતિવિલાસ.
અતિવિલાસ એ ઉપરના ગુણનુ મૂળ છે. એટલે તે વ્યસન પણ તેના જેટલું જ ભયંકર છે. (૬) ચારી.
ચેરીમાં ઠગાઇ, દલ, વિશ્વાસધાત, દેશદ્રોહ, કૃતઘ્નતા ઇત્યાદિ દોષાના સમાવેશ થાય છે. આ દૃો વિકાસના પથથી દૂર કરી વિનારાના પ ઘસડી નય છે. આવા દુર્ગુણાએ ભારતીય સંસ્કૃતિને ખૂબ હીણપ લગાડી છે. આજે આવા દુર્ગુણાથી ટેવાયેલી પ્રજાને તેનું ભાન પણ નથી દરજી, સુતાર અને સેનીથી માંડીને શરારી સુધીના વેપારમાં આણુ વ્યાપક છે. આ ચારીએ ભાષાઅસત્યનુ તેા ધર વ્યાપ્યુ છે. એકદરે આ દુર્ગુણે આત્મપતન અને રાષ્ટ્રપત્તનને નેતરી લીધાં છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
મિત્ર
૧૩૧
(૭) પાપથી લક્ષ્મી કમાવી.
પાપથી લક્ષ્મી ક્રમાવી, અર્થાત્ અતિતૃષ્ણા, ઉપરનાં બધાં પાપેનુ' આ એક મૂળ છે. સયમ અને પ્રેમનાં તત્ત્વા પ્રસરે તે તેને નાશ થઈ શકે અરે, પરંતુ વિલાસ અને સ્વાથી ભાવનાનુ સિંચન થાય તે તે। તે વૃક્ષ પ્રતિનિ પાંગરતું જ રહે છે.
*
જેમ ઉપરનાં વ્યસના ભયંકર છે, તેમ તેવાં વ્યસનને વ્યાસંગી મિત્ર પણ અતિ ભયંકર છે. તેના સંસર્ગથી મનુષ્ય વહેલામાડે તેવા અનતા જાય છે. આ વ્યસને નૈતિક, આર્થિક, શારીરિક અને સામાજિક જીવનમાં ન પુરાય તેવી મહાન ક્ષતિ પહોંચાડે છે. અનિશ્ચિતતા
જે મિત્ર ' ક્ષો ફટઃ, ક્ષળે તુષ્ટઃ ' હાય છે, અર્થાત્ જેના વિચારમાં પીઢતા નથી, તે પણુ ક્યારે કઈ જાતનું નુકસાન પહોંચાડે તેના ખ્યાલ આવી શકતા નથી. વળી અનિશ્ચિત મનવાળા સુખમાં કદાચ ટકે, પરંતુ દુઃખી સ્થિતિમાં તે! ટકી શકેજ નહિ. અવિશ્વાસુ
મિત્ર અવિશ્વાસ નહિ પણ વિશ્વાસુ હાવે। જોઈ એ, એટલે કે મિત્રનુ' ચારિત્ર પણ એવું ઉચ્ચ હાવું જોઈએ કે જેની પાસે પોતાની અંગત બાબતાને પણ ઉકેલ લાવી શકાય અને જે પોતાના ઉચ્ચ ચારિત્રપ્રભાવથી સામ! મિત્રની કાઈ ત્રુટિ હેાય તે તે દૂર કરી શકે.
મિત્રતાના દૂષણથી રહિત અને સદ્દગુણેથી યુક્ત સન્મિત્ર એ આ આખા સંસારમાં સૌથી વધુ ઉપયેગી વસ્તુ છે, તેમ માનવામાં લેશમાત્ર અતિશયેક્તિ નથી. મિત્રભાવના તે! આખા વિશ્વને વશ કરે છે, અને મુક્તિનાં સેાપાન ચડાવે છે. એ નિઃસ્વાથી અને વિશુદ્ધ મિત્રતાના વિકાસની આજે ખૂબ આવશ્યકતા છે.
આજની મિત્રતા સ્વાર્થ, કુટેવ અને સ્વચ્છ ંદતાના દુર્ગંણમાંથી ઘણે સ્થળે પ્રગટ થતી દેખાય છે. તેને પ્રસંગે આટલે આદર્શી સમજાય અને આદર્શો મિત્રતાના પ્રચાર થાય તેવું કાણુ ન ઇચ્છે ?
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડીલો અને જુવાન
ગત આઠ પ્રકરણોમાં આપણે જે પરસ્પરનાં કર્તવ્ય વિચારી ગયા તે બધી વ્યક્તિઓની સાથે તેને તેને સીધો સંબંધ હતો. આ પ્રકરણમાં આપણે વડીલે અને જુવાનો વચ્ચેની પારસ્પરિક ફરજો વિચારવાની છે. વડીલેમાં જુવાનોના મામા, કાકા, બાપા એ પુરુષવર્ગને અને કાકી, મામી, નાની, દાદી વગેરે સ્ત્રીવર્ગને પણ સમાવેશ થાય છે.
જેવી રીતે પિતા, માતા, ભાઈ ઈત્યાદિ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો બજાવવાનાં હોય છે અને તેમાં રહેલી ત્રુટિઓ ગૃહસ્થાશ્રમની મીઠી શાંતિમાં વિક્ષેપ ઉત્પન્ન કરે છે, તેવી જ રીતે આ વડીલો અને જુવાને વચ્ચેનાં પારસ્પરિક કર્તવ્યોની ત્રુટિના સંબંધમાં પણ છે. મામાનું કુટુંબ
મામાનું ઘર એ મોસાળ કહેવાય છે. મામા અને મામીનું ભાણેજ પ્રત્યેનું વાત્સલ્ય પણ પુત્ર જેવું જ પ્રેમાળ હોય છે.
મહિયરથી મેંઘાં રે મહિયર માતનાં” એ બોટાદકરના કાવ્યભાવ પ્રમાણે ભાણેજોનાં હૃદયમાં પણ પિતાના મોસાળ તરફનું ખૂબ આકર્ષણ હોય છે. જ્યારે જ્યારે તે મોસાળમાં જાય છે ત્યારે તેને
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડીલા અને જીવાના
૧૩૩
જોતાં જ તેનાં નાના અને નાની હરખાય છે, ખૂબ લાડ લડાવે છે, તેને સારાંસારાં ભેજને જમાડે છે. મેાસાળનું આખું ગામ તેને ભાણાભાઈ તરીકે સંમેાધે છે, અને સૌ કાઈ તેના તરફ સ્નેહ ધરાવે છે.
ભાણાભાઈ ને માજ ઉડાવવાની ઇચ્છા થાય કે સીધા તે મેાસાળના વતન તરફ પ્રયાણ કરે છે. આવી રીતે માસાળને તેના પર બાળપણમાં મહત્ પ્રેમ અને ઉપકાર હોય છે. તે જ રીતે યુવાનીમાં તે ઋણ ચૂકવવા તૈયાર રહેવું એ તેની પણ ફરજ છે. પેાતે સુખી હાય તે! પેાતાના મેસાળ કુટુંબને પણ આર્થિક મદદ અને વિચારાથી સહાય કરવી એ તેનું પણ આવશ્યકીય કવ્ય છે.
કાકા
આ
કાકા એ પિતાના ભાઈ હોવાથી તેની સંતતિ જેવા જ તેને ભત્રીજા પર પ્રેમ હાવા જોઇએ. જોકે તેને પેાતાને પ્રજા ન હાય ત્યાં સુધી ભાઈના શકરાએ પ્રત્યે તેને પ્રેમ હાય છે ખરા. પરંતુ અતિ નિકટની વસ્તુ આવતાં નિકટની વસ્તુ પણ દૂર થઈ જાય છે તેવી હાલત આ સંબંધમાં પણ બને છે. જોકે કાકાકાકીને પ્રેમ બાળકને સહાયવિા બનાવે તેવું કશું નથી. કારણ કે અપાર વાત્સલ્યની ખાણુ તેનાં માતા અને પિતા બન્ને તે અપૂર્ણાં તાની પૂર્તિ કરી શકે છે. પરંતુ કાકાકાકીના આ અલ્પ સ્નેહ જો પેાતાનાં અને ભાઈનાં બાળકા પ્રત્યેની અસમાનતાના રૂપમાં પલટી જાય તેા તેને અંગે ભાઈભાઈ વચ્ચે અને દેરાણીજેઠાણી વચ્ચેના ઝગડાઓનું નિમિત્ત બની જાય. એટલે એ સ્થિતિથી બચવા સારુ તે બાળકા પ્રત્યે તેમણે પુત્રભાવે કાયમ વવું જોઈ એ. તેમના આ સ્નેહ માટી ઉમ્મરમાં તેમના પ્રત્યેની ભક્તિના વક નીવડે, અને તે યુવાન ભાવિ સમયે પ્રસંગ પાયે માતાપિતા તુલ્ય સેવા પણ કરી શકે તેવા સંભવ રહે. આ વિષયમાં કાકા અને મામા કરતાં પણ કાકી અને મામીએ તે બાળા પર બાળપણથી વાત્સલ્ય વહેવડાવવું એ તેમની અગત્યભરી ફરજ છે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
આદર્શ ગ્રહસ્થાશ્રમ માશી અને ફઈબા
માશી એ માતાની બહેન છે. પોતાની બહેનની સંતતિ પર પણ તેને ભગિનીના સંબંધને લઈને સંબંધ રહે છે, અને આ સંબંધનું સ્મરણ તે પોતાને સાસરે જવા છતાં લઈ જાય છે, એટલું જ નહિ બલ્ક પિતાના પતિને પણ પોતાના કુટુંબ તરફ માયાળુ બનાવે છે. તે માસીનાં બાળકે પણ ભાઈ અને બહેનના નાતે વર્તે છે.
ફઈબાને સ્નેહ પોતાના ભાઈના પુત્રને નાતે અધિક હોય છે. એ તો ભત્રીજાને જન્મ થાય કે તુરત હરખભેર દોડી આવે છે. અને તેનું નામ પણ પોતે જ પસંદ કરીને પાડી દે છે. ફઈબાના પતિ અને બાળકને સ્નેહ પણ પિતાના મોસાળને નાતે આ બાળકે પર ખૂબ હેય છે.
પરંતુ આ બધાનું મિલન ક્વચિત જ થાય છે. માસીબા તો મોસાળમાં જ્યારે સારો પ્રસંગ હોય છે ત્યારે મળે છે. પણ ફઈબા અને તેનું કુટુંબ તો ઘણીવાર મળી શકે છે. ફઈબા-માસીબાનો પ્રેમ હોય છે તે જ પ્રકારે તેમના તથા તેમના કુટુંબ પર તેમના ભાણેજ અને ત્રીજા ગણાતાએ પણ પ્રેમ કેળવવો જોઈએ.’ નાનાનાની અને દાદાદાદી
| નાના અને નાની એ મોસાળના મોભ અને દાદા અને દાદી એ ઘરનાં મુખ્ય પાત્રો હોય છે. તે વૃદ્ધોને સ્નેહ તે બાળકે પર ખૂબ હોય છે, અથવા થાય છે, એ બાબતમાં કશું આશ્ચર્ય નથી. કારણ કે પોતાનાં સગાં બાળક કરતાં તે બાળકની બાળસંતતિ ઉપર તેનું કુદરતી રીતે વિશેષણ આકર્ષણ હોય છે. એટલે તેમનાં બાળકે પ્રત્યેનાં કર્તવ્યોમાં તે અજ્ઞાનતાથી કે રૂઢિથી કદાચ ચૂકતાં હશે, અથવા તેમના પોતાનાં બાળકો આગળ તેમના વચનનું માન ન રહેતું હોય તેથી તે ફરજિયાત ગુપચૂપ રહીને કન્યાવિક્રય, અણુમેળવિવાહ ઈત્યાદિ પિતાની પ્રજા પર થતાં અન્યાયો સહી લેતાં હશે,
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડીલે અને જુવાને
૧૩પ પરંતુ સાચી રીતે તે તેમને ઊંડે સ્નેહ તે બાળકો પર હશે જ. એટલે એમનાં કર્તવ્યો કરતાં બાળકનાં કર્તવ્ય જ તેમના પરત્વે વિશેષે સમજાવવાનાં રહે છે. વળી વયમાં પણ તેઓ વૃદ્ધ હેવાથી તેમની સેવા કરવી એ યુવાન બાળકોનું સૌથી પ્રથમ કર્તવ્ય છે. પિતાનાં માબાપ એ કર્તવ્ય કદાચ ચૂકતાં હોય, તે તે યુવાન અને તેની પત્નીએ પિતાનાં માબાપોને વિનવભાવથી સમજાવવાં ઘટે અને પિતાથી બને તેટલે તન, મન અને ધનથી ભોગ આપવો ઘટે.
સારાંશ કે કાકાકાકી, મામા મામી, માસીફઈબા, નાનાનાની, દાદાદાદી અને ઇતર વડીલો પ્રત્યે બહુમાનથી વર્તવું તે પ્રત્યેક દમ્પતીની પવિત્ર ફરજ છે. વડીલે અને યુવાનને મતભેદ શા માટે?
આજે બીજી બધી બાબતો કરતાં વડીલો અને યુવાને (એ બન્ને) વચ્ચેના કાર્યક્ષેત્રમાં વિચારેને બહુ મોટે મતભેદ હોય છે, અને તે જ અસંતોષનું મુખ્ય કારણ બની જાય છે.
ભારતમાં આજે નવયુગ બેઠા છે. આઝાદી મળ્યા પછી એમાં મહત્ત્વના ઝડપી ફેરફાર થયા છે. વિશ્વના પ્રત્યેક રાષ્ટ્ર સાથે ભારતને સંબંધ દિનપ્રતિદિન ગાઢ થતો જાય છે. એશિયા સાથે તો એ સાંસ્કૃતિક અને આર્થિક બન્ને રીતે સંકળાતું જાય છે. બે એશિયાઈ પરિષદ હિંદને આંગણે મળી ગઈ અને અરસપરસ શુભેચ્છાભર્યા સંબંધો વધતા જાય છે. દરિયાઈ અને હવાઈ સાધનામાં પ્રતિપળે ખૂબ વિકાસ થતો જાય છે. પ્રાચીન કાળમાં ભારતને સંબંધ માત્ર પિતાના દેશપૂરતાં પ્રાંત, શહેર અને ગામડાં સાથે હત; તેવું રહ્યું નથી.
વિજ્ઞાનની અવનવી શોધખોળો જેવી કે રેડિયો, ટેલિફોન, તાર ઇત્યાદિ દ્વારા વિદેશનું વાતાવરણ પ્રતિસમયે ભારતને શહેરે શહેર અફલાતું રહે છે. પેપરેદ્વારા તે એક દિવસમાં ગામડે ગામડે જાહેર
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
થઈ જાય છે. હવે જન શું કરે છે? જપાનની દશા શી છે ? રશિયા કયે. માગે છે ? વિલાયતમાં શું બન્યું ? એ આજે સમજવા ઇચ્છનાર સહેજે સમજી શકે છે. જેવી રીતે આ વમાને ભારતમાં આવે છે તેવી રીતે ત્યાંના વિચારા પણ પૂર જોસમાં ચાલ્યા આવે છે. મૂડીવાદ, સામ્રાજ્યવાદ, સમાજવાદ, સામ્યવાદ વગેરે અનેક વાદે એના પ્રમાણરૂપ છે. આજે રશિયાના આદર્શ ભારતમાં વ્યાપક થાય તેવી વ્યવહારુ કાશિશા કોંગ્રેસ તરફથી જોશબધ થઈ રહી છે.
આજે ધર્માંતત્ત્વને લેાકેા વાસ્તવિક રૂપમાં ઇચ્છે છે, ધના નામે ચાલતાં તિગા કે 'ભ આજની જનતાને સાલી રહ્યાં છે. તે તેમાં વાસ્તવિકતા જોવા મથે છે.
આ પ્રમાણે રાષ્ટ્રવાદ, સમાજવાદ અને ધર્માવાદમાં જબ્બર ક્રાન્તિ મચી રહી છે. આ ક્રાન્તિમાં યુવાને ખૂબ માને છે. જ્યારે કેટલાંક વૃદ્ધો આવે સમયે પણ સમાજવાદની કુરૂઢિ, રાષ્ટ્રજ્ઞાનતા, ધર્મઝનૂન વગેરેથી જકડાયેલાં દેખાય છે.
આ બન્નેનાં પૂર્વ પશ્ચિમ જેમ વિભિન્ન દિશામાં વહેતાં વહેનેાની પારસ્પરિક શક્તિનું અય સધાતું નથી. એક વર્ગ સુધારક અને જો રૂઢિચુસ્ત તરીકે ઓળખાવાય છે, અને આ વિચારાનાં દ્રો માત્ર વિચારમાં જ નહિં બલ્કે પ્રત્યેક વ્યવહાર અને કામાં પણ વ્યાપક બન્યાં છે. ધરધર કલેશના થર બાઝ્યા છે તેનું આ પણ એક એક કારણ છે. વડીલા અને યુવાનોને આ અસ તેાષ બન્નેને કેટલીક વખત વ્યથી પણ ચ્યુત બનાવી મૂકે છે. જો કે હિંદ ઝીંદ થયા પછી નવીન વિચારે! અને ભાવનાઓને એટલા બધા વેગ મળ્યો છે કે જૂના રૂઢ વિચારો અને ભાવનાવાળાને પરાજય સાંપડયો છે. છતાં કરવું તે એ જોઈ એ છે કે જૂના રૂઢ વિચારાવાળામાં આ નવા વિચાર। અને ભાવનાઓ દાખલ થાય. આ ભગીરથ કામ પ્રેમ, ઉદારતા, ક્ષમા અને સંયમ જ કરી શકવાનાં છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
વડીલ અને જુવાને ઉપાયો
આ ઉપાય સહેલે અને સાદો હોવા છતાં પણ આજે બે હાથે સમુદ્ર તરવા જેવો કઠિન થઈ પડ્યો છે. છતાં તે ઉપાયની આજે કૌટુંબિક, સામાજિક અને રાષ્ટ્રિય દૃષ્ટિએ પણ ખૂબ આવશ્યકતા છે. નહિ તો વ્યકિતગત કલહ માત્ર વ્યકિતપૂરતો રહેતો નથી. તે પોતાનું ક્ષેત્ર ખૂબ વિસ્તીર્ણ કરી મૂકી રાષ્ટ્રોન્નતિની આ સુંદર તક ખોઈ બેસાડશે. સહિષ્ણુતા અને સ્નેહ
વડીલોએ વિચારમાં સહનશીલતા રાખવી અને સ્નેહભાવથી યુવાને જ્યાં જ્યાં ભૂલતા હોય ત્યાં સાચા વિચાર આપી તે ભૂલને સુધારી લેવી..
તેમજ પિતાની રૂઢિ કે વારસાગત ખોટા સંસ્કારને દૂર કરવા માટે આવતી મુશ્કેલીઓ તરીને પણ એ કાર્ય કરવું એ તેમની ફરજ છે.
અને જુવાનેએ પિતાના વિચારને પ્રગટ કરતી વખતે ધૈર્ય અને ઉત્સાહ કાયમ રાખવાં. વડીલે ન માને તે મીઠા સત્યાગ્રહથી તેને ગળે આ વાત ઉતારવી. તેઓ જે વાત ન સમજી શકતાં હોય તો તેને સમજાવવાની કોશિશ કરવી, અર્થાત બધું કાર્ય સ્નેહપૂર્વક કરવું અને ધીરે ધીરે આગળ ધપવું, એ યુવાનનું કર્તવ્ય છે. સ્મરણીય વાતે
(૧) વડીલોના સહકાર વિના સાંગોપાંગ કાર્યસિદ્ધિ નથી.
(૨) વડીલે ભૂલતાં હોય તો તેમાં સમાજના પ્રાચીન સંસ્કારના વિશેષ દોષ છે. પણ તે બિચારા મેટે ભાગે અશિક્ષિત કે અજ્ઞાત હોવાથી તે વાત સમજી શકતાં નથી, અને તેમ હોવાથી જ યુવાનોની તેના કરતાં બમણી ફરજ ઊભી થાય છે. વડીલને તિરસ્કાર કરુ કે સ્વછંદી વેગમાં તણાઈ જવું એ મહાન હાનિકર છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આદર્શ રહસ્થાશ્રમ (૩) સ્વચ્છંદી વૃત્તિમાં રાષ્ટ્રનું અને સાથે સાથે આત્માનું પણ પતન છે, વિકાસ નથી.
(૪) શિક્ષણની સાથે પરિપકવ અનુભવની પણ ખૂબ અપેક્ષા છે.
(૫) જે કાર્ય સ્નેહ, ધૈર્ય, સંતોષ અને વિનયથી સાધ્ય થાય છે, તે બીજા ગુણોથી સાધ્ય કે શકય નથી.
(૬) પ્રાચીન વસ્તુઓ બેટી નથી; ધર્મ નથી; પરંતુ તેના રક્ષકે ખોટા છે. તેથી તે દોષારોપણ બીજી વસ્તુ પર શા માટે નાખવું?
(૭) પ્રત્યેક ક્રિયામાં વિવેક એ એક અતિઉત્તમ અને ઉપયોગી વસ્તુ છે. તેને દરેક કાર્યમાં રચનાત્મક ઉપયોગ થવો ઘટે.
આટલી વાતો યુવક લક્ષમાં લે અને વડીલે સમયને ઓળખી કાર્ય લેતાં શીખે તો ગૃહસ્થાશ્રમને લગતા ઘણું પ્રશ્નોનો સુંદર ઉકેલ સહેજે થઈ રહે. જમાઈ અને સાસુસસરા
પિતાની પુત્રી પર જે માબાપને પ્રેમ હોય છે તેના કરતાં વિશેષ સાસુસસરાનો જમાઈ પર પ્રેમ હોય છે. કારણ કે પોતાની પુત્રીનું તે તે અર્ધાગ છે, પુત્રીને સ્વામી છે, પુત્રીનું અદ્વિતીય પ્રેમપાત્ર છે, પુત્રીના સુખનું સ્થાન છે, અને પુત્રીનું સૌભાગ્ય છે. તે વધુ નીરોગી અને સુખી કેમ બને તેવી સાસુસસરાની ભાવના જમાઈ પર અખંડ રહ્યા છે.
ઘણીવાર પિતાના પુત્ર કરતાં પણ તેને તેઓ વધારે ચાહે છે. પિતાના ઘરમાંથી તેને માટે જાણે શું આપી દઈએ, તે તેમને ઉદાર ભાવ જાગે છે. જમાઈની સારી દશા જોઈ તેમનું હૈયું હર્ષે ભરાય છે. જમાઈને જોઈ તેઓનાં અંત:કરણ પ્રફુલ્લ બને છે.
આ પ્રેમ પતિ પત્નીના પ્રેમનો વર્ધક અને સહાયક નીવડે છે.. કર્તવ્ય
આ પ્રેમ પ્રશસ્ત રીતે ચાલુ રાખ, એ સાસુસસરાનું કર્તવ્ય
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯ -
વડીલો અને જુવાને છે. પરંતુ કેટલાક કુટુંબોમાં આ સ્નેહ વિકૃત રીતે પરિણમે છે. એટલે કે સાસુસસરાને અતિ સ્નેહ પોતાની પુત્રી પરના અતિ મમત્વથી કે સ્વાર્થથી કેટલીક વાર તે જમાઈને હાંધ બનાવે છે.
શ્વશુરગૃહ પર આસક્ત થયેલો યુવાન પિતાના જ કુટુંબ તરફ બજાવવાનાં કર્તવ્યોથી ઘણીવાર ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે.
સાસુ અને સસરા પણ જમાઈનાં માબાપ તુલ્ય છે. તેથી તેમણે તે ફરજ ચૂકતા યુવાન જમાઈને તેના કર્તવ્યનું ભાન કરાવવું જોઈએ. કેટલાક સસરાઓ પિતાને ત્યાં ઘરજમાઈ રાખીને કે તેને ખોટી રીતે બહુ સંપત્તિ આપીને આળસુ, અભણ અને વિલાસી બનાવી દે છે. આ પણ સાસુસસરા માટે ત્યાજ્ય વસ્તુ છે.
એક તરફ આમ બને છે ત્યારે કેટલીક વાર એમ પણ બને છે કે સસરાના કુટુંબ પર કેટલાક જમાઈઓને પ્રથમથી જ ઘૂણા હેય છે. અને તે એટલી હદ સુધી કે તે પોતાની પત્નીને સુધ્ધાં તેને પિયર જવામાં આનાકાની કે રોકટોક કરે છે. આ એક જમાઈઓનું મહાદૂષણ છે. તેમણે પોતાના શ્વશુરકુટુંબ પર મીઠે અને સાચો સ્નેહ રાખવો જોઈએ. વેવાઇએ
આ બાબતમાં વેવાઈઓએ પણ પરસ્પરનાં કર્તવ્ય બજાવવાનાં હોય છે. પોતપોતાનાં પુત્રપુત્રીને યથાયોગ્ય શિખામણ આપી તેમને પોતાની ફરજધર્મમાં દઢ બનાવવાં જોઈએ. અને પરસ્પરનો મીઠે સંબંધ કાયમ રહે તે સારુ અતિ લેવડદેવડના પ્રસંગમાં ન આવ્યું. અને પરસ્પરનું હિત ઈચ્છી એકબીજાના ઘર પર આર્થિક સંકટ આવે ત્યારે આર્થિક સહાય અને સામાઠે પ્રસંગે એકબીજા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ રાખી સેવા બજાવવી જોઈએ. વેવાણે
વેવાઈવેવાઈઓ વચ્ચે કેટલીકવાર લગ્નાદિ પ્રસંગે થોડુંઘણું.
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ઓછુંવધુ લેવાદેવાય તે એકબીજા વચ્ચે કંકાસના પ્રસંગ જામે છે. આનું મૂળ કારણ વેવાણો હોય છે.
લગ્ન વખતે આટલા જ લાડવા મોકલ્યા, તેના જમાઈને પાઘડી પણ ન આપી, વેવાણને તે ઘેર ગયાં પણ ચાકરી જ ન કરી?' એવી એવી નાની બાબતો સ્ત્રીવર્ગમાં બહુ મોટું સ્વરૂપ પકડે છે, અને તે બદલ ઘરમાં વહુને મેણાંટોણાં મારીને સાસુ તેનું વેર વાળે છે. તેની સામી વેવાણુ વળી પિતાને ઘેર જમાઈ આવે ત્યારે તેની પાસે તેની માતાજીના દેષો ગાયા કરે છે. પિતાની છોકરીને પણ “તારામાં માલ કયાં બન્યો છે, તારું તે ઘરમાં કંઈ ચાલતું નથી,' એમ કહી ઉશ્કેરી સાસુવહુમાં વિક્ષેપ પડાવે છે. - શાણી વેવાણેએ પિતાની સંતતિના હિત ખાતર આવી કુટેવો છોડી દેવી ઘટે. કોઈનું દીધું લીધું બેસી રહેતું નથી. વળી સૌ સૌનાં ઘરનાં અલગઅલગ ધણિયાણી છે તો શા માટે લડી મરવું જોઈએ ? એમ વિચારી પરસ્પર બહેન સમાન સ્નેહ રાખવો જોઈએ અને પિતાનાં બાળકો કદાચ ભૂલતાં હોય તે તેમને પણ હિતશિખામણ આપી તેમના ગૃહસ્થાશ્રમને સુખી બનાવે જોઈએ સાળાબનેવી
સાળાબનેવીએ પરસ્પરના આંતરિક જીવનમાં ન પડતાં વ્યવહારપૂરતું કાર્ય રાખવું એ જ ઉચિત છે, કે જેથી તેમને સ્નેહ કાયમ ટકે. - કેટલાક બનેવીઓને સાળાની અતિ મશ્કરી કરવાની કુટેવ પડી ગઈ હોય છે. આ પણ મોટું દૂષણ છે. નાના ભાઈ પ્રત્યે છાજે તેવું તેણે સાળા પ્રત્યે વર્તન રાખવું ઘટે, અને એકબીજાના સહાયક બનવા પ્રયાસ કરવો ઘટે.
સાળા કે બનેવી કેઈને નાની વયમાં તે વ્યવહારને બજે હોતો નથી, કારણ કે તેમનાં માબાપ તે બધું સંભાળી લે છે. પરંતુ મોટી વયમાં તેમને માથે તે બેજે આવે છે, ત્યારે સાળાએ પિતાની
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડીલે અને જુવાને
૧૪૧ બહેનના હિતને લક્ષમાં રાખી પૂર્વસનેહ કાયમ રાખવા અને તેના દુઃખમાં ભાગ લેવા બનતું કરી છૂટવું, એ તેની ફરજ છે. અને સાળો કે તેમનું કુટુંબ દુઃખી હોય તે તેને મદદ કરવી, એ બનેવીની પણ ફરજ છે. સા .
બે બહેનના ભિન્નભિન્ન પતિઓનું બે વચ્ચેનું જે સગપણ હોય તેને સાદ્ધ કહેવાય છે.
આ સગપણ વહાલભર્યું હોય છે અને તે બે બહેનના પ્રેમથી ઉદ્દભવ્યું છે, તેથી તે બે વચ્ચે જેટલો સ્નેહ અધિક તેટલું આ સગપણ પરસ્પરના સંબંધનું વર્ધક અને કાર્યસાધક બને છે. ઘણું સાટુઓનો સ્નેહ પણ ભાઈભાઈ વચ્ચેના રને જે સુંદર હોય છે, અને તે જીવનપર્યત ટકે છે.
આ બધાં સ્વજનો કહેવાય છે. એક પતિ અને પત્નીના લગ્નજીવનથી આ બધા સ્નેહો જન્મે છે, અને બધા નેહો ગૃહસ્થાશ્રમના ગહન પથમાં વિશ્રામ સમા સુખદ અને સફળ બને છે. .
મા, બાપ, ભાઈ બહેન, કાકા, ફઈ, દાદા, દાદી એ બધાં કુટુંબી કહેવાય છે. મા અને તેનું કુટુંબ એ સ્વજન ગણાય છે.
મિત્ર અને સંબંધીવર્ય સ્નેહી કહેવાય છે, અને માસી, ફઈ તેનું કુટુંબ એ બધાં સગાંસંબંધીઓ ગણાય છે.
આ રીતે સગાં, સ્નેહી, સંબંધીઓ, સ્વજનો એ બધાંને ભેગ મળે છે.
પતિ અને પત્નીના ગૃહસ્થાશ્રમથી બીજ ઊગી થડનું વૃક્ષ બને છે. આ બધાં તેની ડાળીઓ, પાંદડાં, પુષ્પ અને ફળો છે. એટલે અંશે તેની દઢતા અને સરસતા તેટલે જ ગૃહસ્થાશ્રમને સુંદર રસ ચાખી શકાય. આથી દરેક અંગ પછી તે સ્નેહી છે, સ્વજન હો, કે સંબંધી છે, સૌએ પોતપોતાના કહ્યાં તે ક્ષેત્ર પ્રમાણે પિતાપિતાનાં પારસ્પરિક કર્તવ્યો બજાવવા સારુ હમેશાં લક્ષપૂર્ણ રહેવું ઘટે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુટુંબનિર્માણ
કુટુમ્બ અને તેનાં પારસ્પરિક કર્તવ્યો વિચારતાંની સાથે જ કુટુંબ શું, તેનું નિર્માણ શાથી, અને તેની ઉપયોગિતા શી, એ પ્રશ્નો સ્વાભાવિક રીતે ઉદ્દભવે છે. તેથી આ પ્રકરણમાં કુટુમ્બના નિર્માણ વિષે વિચારીશું.
આપણે એ સ્પષ્ટ અનુભવીએ છીએ કે ગમે તે સાધનસમ્પને ગૃહસ્થાશ્રમી હોય છતાં જે તેનું કુટુમ્બ તેને સુખરૂપ ન હેય, તો સુખનાં અપાર સાધનો હાથમાં હોવા છતાં તે કલેશથી પરિતપ્ત રહ્યા કરે છે. નીતિકારોએ અભિલસ્ય પદાર્થોમાં આરોગ્ય મેળવવાની અભિલાષા પછી બીજે જ નંબર કુટુમ્બજન્ય સુખને મૂક્યો છે. આથી પોતાનું કુટુમ્બ સ્નેહાળ અને વફાદાર કેમ બને, તે સૌ કેઈ ઈચ્છે છે તે સ્વાભાવિક છે. કુટુંબ શું કરે છે ?
કુટુમ્બ દુઃખમાં ભાગ પડાવે છે, સુખમાં સુખની વૃદ્ધિ કરાવે છે; સેવા અને સૌજન્યદ્વારા શારીરિક અને માનસિક શ્રમને નિવારી શાન્તિ અને આશ્વાસનની આરામશયામાં ઝુલાવે છે. જેનું કુટુમ્બ વિશાળ અને સુસંગઠિત છે તેનું સ્થાન સર્વત્ર સર્વોપરિ રહે છે, અને
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેંટ નિર્માણ
૧૪૩
6
તે સમાજ, રાષ્ટ્ર અને ધ'ની પણ સુંદર સેવા બજાવી શકે છે. એકલે હાથે જે કા અશકય અને અસાધ્ય થાય છે, તે જ કા ઝાઝા હાથ ળિયામણા' એ કહેવત અનુસાર કુટુમ્બના સંગઠનથી સુશકય અને સુસાધ્ય બને છે.
કુંટુંબનું મિલન
સ્ત્રી, પતિ, પિતા, માતા, પુત્ર, પુત્રી, ભાઈ, બહેન ઇત્યાદિ સંબધા કેમ અને કેવા રૂપમાં જન્મે છે? ભિન્નભિન્ન સ્થાનમાં ઊડતાં એ પંખીઓના એક જ વૃક્ષમાં આવી રીતે સહજ મેળાપ કેવી રીતે થાય છે? એ પ્રશ્ન અહી સહજ રીતે ઉદ્ભવે છે, અને એ પ્રશ્નની સાથેસાથે આ આખા વિશ્વનાં કાર્યાંકારણાને કાયડા ઉકેલવાને બુદ્ધિ તત્પર બને છે. કઈ શક્તિ કે કયું તત્ત્વ આ આખા વિશ્વનું જ નિદાનભૂત હશે? એ પ્રશ્નના આ પ્રશ્ન સાથે સહજ રીતે સુમેળ હોવાથી તે જાણવા મનુષ્ય ઉત્સુક રહે છે.
વિશ્વનું નિદાન
સૂર્યાં, ચંદ્ર આદિ ગ્રહા, પૃથ્વીની ચેામેર ઘેરી રહેલા એ ગંભીર મહાસાગરા, ખળખળ વહેતી લેાલિની, ઊંચાંઊંચાં ગગનચુખી શિખરાવાળા ગિરિવરા, ઊંડીઊંડી પાતાળસ્પી ભયંકર ખીણા, પશુ, પાણી, પક્ષીઓ, નાનાંમોટાં કાર્યોં તથા એવીએવી અનેક અદ્ભુત વસ્તુ આ વિશ્વમાં છે કે જે માનવકૃતિથી પર છે, તેના રચયિતા કાણુ હશે ? માનવીમાત્રને આ પ્રશ્ન મૂંઝવે છે. અને ત્યારબાદ જ હું કેમ ઉત્પન્ન થયા ? અહી' કેમ યેાજાયા ? એક બુદ્ધિમાન અને એક બુદ્ધિહીન, એક સબળ અને એક નિળ, આ બધી વિવિધતા અને વિચિત્રતા શાથી? એવીએવી અટપટી પ્રશ્નમાળામાં માનવી ઘડીઘડી ગુંચવાય છે. બુદ્ધિથી શકય તેટલા બધા તર્કો કરી મૂક્યા પછી પણુ જ્યારે તેના નિર્ણય થતા નથી, ત્યારે કાઈ એક તત્ત્વ તેને આશ્વાસન
•
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આપી દે છે, તેનું હૃદય આ પ્રસંગે ગદ્દગદિત થઈ બેલી ઊઠે છે કે કંઈક છે.”
. આ “ કંઈક છે” એવી શ્રદ્ધા મનુષ્યને આગળ અને આગળ ધપાવે છે. વિવિધ પ્રકારનાં શાસ્ત્રો અને અનુભવી પુરુષોએ માનવજાતિના સમાધાન અર્થે એ કંઈક તત્ત્વની ભિન્નભિન્ન કલ્પના કરી છે. કેઈ એ તત્વને વિશ્વના નિર્માતા, કોઈ પ્રેરક, કોઈ સંચાલક કે કોઈ તટસ્થ એમ ભિન્નભિન્ન રીતે માનીને તે તત્ત્વને ઈશ્વર, શક્તિ, કર્મ કે માયા એવીએવી વિવિધ સંજ્ઞાઓ આપે છે.
ઈશ્વરતત્વને સ્વીકારતાં મનુષ્યને ખૂબ આશ્વાસન મળે છે. તેના વિકલ્પ અને બુદ્ધિના વિલાસ તેને પજવી શકતા નથી. તે ઈશ્વરની અપાર શક્તિ આગળ અલ્પતાને અનુભવ કરી નિરહંકારી અને શ્રદ્ધાળુ બની રહે છે. ઈશ્વરની અનંતતામાં તે દિવ્યતા અને ભવ્યતાને સાક્ષાત્કાર જુએ છે.
જેવી રીતે આ તત્ત્વના સ્વીકારવામાં લાભ થાય છે, તેવી રીતે હાનિ પણ થવાનો સંભવ છે ખરો. કારણ કે ઈશ્વર પર જ્યારે મનુષ્ય વારંવાર નાનાંથી મોટા કાર્યોને આરોપ કરતો હોય છે ત્યારે કેટલીક વાર તે અધર્મ કે અકર્તવ્ય કરતી વખતે પણ માની લે છે અને પોતાની જાતને મનાવે છે કે મને બુદ્ધિ આપનાર પણ ઈશ્વર છે. જેમ ઈશ્વરે સુઝાડયું તેમ મેં કહ્યું કે કરું તેમાં મારે શ દોષ ! વળી ઈશ્વરે આખી સૃષ્ટિની વસ્તુઓ અમારે માટે તે બનાવી છે, તો તું ગમે તે વસ્તુને ગમે તે રીતે ગમે તેટલા પ્રમાણમાં ઉપયોગ કે દુરુપયોગ કરી શકું તેમાં ખોટું શું ? આવી રીતે કર્તવ્યભ્રષ્ટ બની જવાને પણ સંભવ છે ખરે. તેમજ આ મનુષ્ય જ્યારે સુખી થાય છે, ત્યારે ઉન્મત્ત અને આળસુ બને છે; અને જ્યારે તે દુઃખી થાય છે, ત્યારે તે અશ્રદ્ધાળુ અને અપરિશ્રમી પણ બને છે. કારણકે ઈશ્વરકર્તૃત્વ સ્વીકારનારા મહાપુરુષોએ કેવળ આશ્વાસન સારુ તેને.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુટુંબનિર્વાણ
૧૫ સ્વીકાર કર્યો છે, અને તેઓ પણ પુરુષાર્થ કરવાની શક્તિ જીવાત્માના હાથમાં જ ઈશ્વરે સેંપી છે તેમ સ્પષ્ટ સ્વીકારે છે, તે દષ્ટિબિંદુનું તે પ્રસંગે તે જીવાત્માને ભાન રહેતું નથી. આથી જ ગીતાજીમાં ભગવાન કૃષ્ણ એ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ આપ્યો છે કે - ન કર્તુત્વ ન કર્માણિ લેકસ્ય સૃજતિ વિભુઃ
ન કર્મફલસંગે સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે છે અર્થાત, આ વિશ્વમાં કાર્યને કે કર્મને કર્તા ઈશ્વર નથી એટલું જ નહીં પરંતુ તે કર્મનું ફળ આપવામાં પણ ઈશ્વર સાક્ષીભૂત થતો નથી, માત્ર આ આખું જગત પોતપોતાની સ્વાભાવિક શક્તિથી જ વિકસ્યું જાય છે. રખે કઈ આ માન્યતામાં નાસ્તિતાને આરોપ નાખે ! તે સારું નીચેનું દૃષ્ટાંત તપાસીએ.
વૃક્ષના બીજમાં કુદરતી જ એવી શક્તિ છે કે તેને જે યોગ્ય ક્ષેત્રમાં મૂકવામાં આવે અને તેના સહાયક જેવાં કે જળ, વાયુ ઇત્યાદિથી પોષવામાં આવે તો તે સ્વયં પોતાનાં સ્વજાતીય તને આકર્ષી વૃદ્ધિગત થતું જશે અને આખરે વૃક્ષરૂપે પરિણામ પામશે. આ રીતે સૌ કોઈ નાનાંમોટાં જંતુમાં વિકસવાની પૂર્ણ શક્તિ છે એમ કહી ત્યાં પ્રાણીમાત્રને પુરુષાર્થની પ્રેરણું આપી છે, અને તેનાં સહાયક તો માત્ર નિમિત્ત કારણરૂપ છે તેમ સમજાવ્યું છે. નિષિતોને સંગ શાથી? . આટલી વાત સ્પષ્ટ સમજાયા પછી પણ એક પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય છે કે ઉપાદાન કારણોને જે નિમિત્તે કારણે મળીને ખીલવે છે તે મેળવનાર તત્વ કર્યું હશે! આંબાના વૃક્ષમાંથી કેરી જ પાકે, પશુમાંથી પશુ જ જન્મે, માનવથી માનવ જ થાય, એમ નિયમિત જરા પણ ભૂલ વગર એવાં એવાં હજારે કાર્યકારણે સ્પષ્ટ અનુભવાય છે; તેનું સાજક આટલું બધું નિયમિત તત્ત્વ કર્યું હશે! તેનું સમાધાને અનુભવી પુરુષોએ પ્રમાણભૂત અને સ્પષ્ટ આપ્યું છે. એ તત્ત્વને પ્રારબ્ધ તરીકે તેઓ ઓળખાવે છેઃ
૧ ૦
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
'આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધ
જેનદર્શન પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધ બનેને સમાન કેટિનાં સ્વીકારે છે. તે બન્ને કર્મશક્તિનાં બે પાસાં છે. ફેર એટલો જ કે પુરુષાર્થ એ કરણીય તત્ત્વ હોવાથી હવે પછી કરવાનું હોય છે તેથી તેનો આત્મા, બુદ્ધિ અને શરીર દ્વારા પણ સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે.
જ્યારે પ્રારબ્ધ એ પુરુષાર્થનું ફળ હોવાથી ગુપ્ત છે, તેથી તે સાક્ષાત દેખી શકાતું નથી. તેમ છતાં આ વિશ્વની વિચિત્રતા તેને જ આભારી છે. પ્રારબ્ધની પુણ્યતા કે અપુર્ણતાને આધાર પુરુષાર્થની પુણ્યતા કે અપુણ્યતા પર નિર્ભર છે, અને એ સિદ્ધાંતને અનુસરી ઘણીવાર તે ઊણપ નવીન પુરુષાર્થથી પણ દૂર થઈ શકવાનો સંભવ રહે છે.
ભિન્નભિન્ન સ્થાને કીડી, ભમરા, પશુ, પક્ષી ઈત્યાદિ ભિન્ન સ્વરૂપે જન્મવાની પણ કારણભૂત તે વસ્તુ છે. જીવાત્માને જુદે જુદે માગે ઘસડી લઈ જવા, એકબીજાના સંયોગો અને વિયોગો ઉત્પન્ન કરવા, ઇત્યાદિ બધું ગુપ્ત કાર્ય જે તત્વ આકર્ષક રીતે કર્યા કરે છે તે તત્ત્વ પણ કર્મનું એક પાસું અને તેનું નામ પ્રારબ્ધ કહી શકાય. કુટુંબનિર્માણ
જે રીતે વિશ્વગત કાર્યોનું નિદાન કર્મ છે, તે જ રીતે કુટુમ્બનિર્માણમાં પણ કર્મને જ હિસ્સો છે, કે જે ભિન્નભિન્ન સ્થળે રહેલા જીવાત્માઓને એક સ્થળે લાવી કુટુમ્બરચના કરી આપે છે. એ કુટુમ્બના મિલનમાં પ્રારબ્ધનું પાસું વિશેષતઃ કારણભૂત છે, પણ તેની સુંદરતા કે અસુંદરતા સર્જવાનું કાર્ય તે પુરુષાર્થના જ હાથમાં છે, તે અહીં પણ ભૂલવું ન ઘટે.
કેટલાક મનુષ્ય કેવળ પુરુષાર્થને જ પ્રધાન પદ આપે છે, જ્યારે કેટલાક કેવળ પ્રારબ્ધને જ આપે છે. આ બન્ને માન્યતાની એકાંતતાને પરિણામે પહેલે પુરુષાથી માણસ સુકર્મનું સારું ફળ અને દુષ્કર્મનું ખરાબ ફળ ભોગવવા પ્રત્યે અવિશ્વાસુ બની જવાથી
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુટુંબનિર્વાણ ,
૧૪૭ પિતાના ઐહિક સ્વાર્થને માટે જ પુરુષાર્થ વેડફી નાખે છે. આથી તેને પુરુષાર્થ સત મટી અસત્ બને છે. પુરુષાર્થને ઉપયોગ આત્મવિકાસ અર્થે કરવાનો અધિકાર ઇતર પ્રાણી કરતાં મનુષ્યજાતિ માટે વધુ પ્રમાણમાં સોંપાયો છે. પરંતુ તે જ પુરુષાર્થ જ્યારે આત્મવિકાસને બદલે આત્મપતનના કાર્યમાં યોજાય, ત્યારે તે અસત પુરુષાર્થ એટલે કે પાપ કહેવાય છે. જે ખેડૂત બીજ વાવવાના ઉદ્દેશને ઘાસ કે ફાતરાં પૂરતો અધર્મ માની લે ત્યારે તે મૂર્ખ ઠરે છે, તેવી જ મૂર્ખતા આ પ્રકારનો માનવી સતત કર્યા કરે છે.
વળા કેવળ (એકાંત રીતે) પ્રારબ્ધને જ માનનારે હાલતાં અને ચાલતાં જે થવાનું હશે તે થશે, હું શું કરી શકવાનો હતો, એમ પ્રત્યેક નાનામોટા કાર્યમાં નિરુત્સાહી વૃત્તિ દાખવી આળસુ બનતો જાય છે. પરિણામે એ બન્નેનું એક યા બીજી રીતે પતન છે, પણ વિકાસ નથી. હા, એવું બને છે ખરું કે કેટલાક કાર્યોમાં તે બન્ને પૈકી કોઈ એકની વિશેષતા હોય ખરી. પરંતુ પ્રારબ્ધનું પાસું ગુપ્ત હોવાથી માનવી તેને જોઈ શકતો નથી. ઘણી વખત જેને એ અનિષ્ટ માનતો હોય, તે જ વસ્તુ તેની ઈષ્ટસાધક પણ નીવડી હોય, એવું આપણે ઘણી વખત અનુભવી શકીએ છીએ. આથી માનવજીવનને માટે અધિક હિતાવહ તે એક જ વસ્તુ છે કે તેણે સતત સતપુરુષાર્થ કર્યા કરે. સપુરુષાર્થ કર્યો?
ભિન્નભિન્ન ધર્મના સંસ્થાપકે પુરુષાર્થની સત્યતા ઓળખવા ખાતર જ ધર્મતત્ત્વ ભિન્નભિન્ન રીતે સમજાવ્યું છે.
ઇતર કોઈ પણ પ્રાણીને ન દુભવવાની નીતિ રાખી પિતાની જાતને નિર્વાહ કરી બને તેટલું વિશ્વને ઉપયોગી થઈ પડવું તે સત કે શુદ્ધ પુરુષાર્થનું સ્પષ્ટ ચિત છે. તેની પાલનક્રિયા કરવામાં ઉપસ્થિત થતાં સંકોને સહી લેવાં અને લક્ષ્મપરાયણ રહેવું, તે તત્ત્વને ધર્મ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. એ તત્ત્વની આરાધનામાં ચૈતન્યને વિકાસ અને શુદ્ધિ છે.
આવી રીતે પુરુષાર્થની શુદ્ધિ જાણ્યા પછી પુરુષાર્થ કરે એ માનવીના પિતાના હાથની જ વસ્તુ છે. કુદરતે તેને તે શક્તિ પણ પૂરતા પ્રમાણમાં આપી છે. જોકે નિરંતર પુરુષાર્થ કરવા છતાં ફળની અલ્પતા કે ફળના અભાવને કેટલીકવાર આપણને અનુભવ થાય છે ખરા. પરંતુ તેનું કારણ માત્ર પ્રારબ્ધ જ છે. તેને માટે એક મહાપુરુષે કહ્યું છે કે--
यत्ने कृते यदि न सिध्यति कोऽत्र दोषः ।
જે તમે સયત્ન કરે છતાં કાર્યસિદ્ધિ ન થાય તો નિરાશ ન થશો. માત્ર તે પ્રારબ્ધ (પૂર્વપુરુષાર્થ)નું જ ફળ છે.
આવી રીતે સમજપૂર્વક બે શક્તિઓના સ્વીકારથી મનુષ્યને આશ્વાસન અને પ્રેરણા મળે છે.
આ સ્થળે એક વસ્તુ યાદ રાખવી જોઈએ કે પ્રારબ્ધ એ કેઈ વિકરાળ રાક્ષસ નથી. પ્રારબ્ધ એ માનવીની પિતાની પૂર્વકૃતિનું જ પરિણામ છે. જીવાત્મા પિતાના હવે પછી કરાતાં કર્મો પરત્વે વધુવધુ જાગરૂક રહે તે સારુ માનવી સાથે રહી તે એક પ્રબળ શિક્ષક તરીકેનું કાર્ય બજાવે છે. અને “હાન વિજ્ઞાન જ મોવલ સ્થિ” કરેલાં કર્મોને ભેગવ્યા વિના મુક્તિ નથી તે સિદ્ધાંતને ચરિતાર્થ કરે છે.
આપણે એ બને શક્તિઓની આટલી વિચાર કરી લીધા પછી તે દૃષ્ટિબિન્દુથી તપાસતાં એ સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ છીએ કે કુટુમ્બનિર્માણમાં પુરુષાર્થ કરતાં પ્રારબ્ધની જ મુખ્યતા છે. જે સમાન પ્રકારના જીવાત્માઓ હોય છે તેઓ “સમાન રીસ્ટનેષુ રહ્યું ” એ સિદ્ધાંતાનુસાર પિોતપોતાનાં કર્મની પારસ્પરિક સમાન સામગ્રીને અંગે એક સ્થળે જન્મે છે, અથવા આવી મળે છે. એમ એકબીજાને ઋણાનુબંધ ભોગવી એકબીજાના સહાયક બનવા વિકાસ અર્થે એક સ્થળે જાય છે.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુટુમ્બનિર્વાહ
૧૪૯ આથી કુટુમ્બનિર્માણ પણુ આકસ્મિક કે અનાવશ્યક નથી, પરંતુ આવશ્યક અને સહેતુક હોય છે, તે વસ્તુ ઊંડાણથી સમજી લેવી જોઈએ. આટલું યથાર્થ સમજાય તો “હું જ બધું કરું છું, હું ન હાઉં તો કુટુમ્બનું શું થાય ?” એવું એવું મનુષ્ય અભિમાને પણ ધરે નહિ, તેમજ “કૌટુમ્બિક ફરજનું બંધન શા માટે જોઈએ ? એ તો પરાધીનતા કે મેહ છે,” એવું એવું માનીને કર્તવ્યચુત પણ બને નહિ.
વ્યકિતગત સુખ ઇચ્છનારે પણ કૌટુમ્બિક સુખનો ખ્યાલ કરવો આવશ્યક છે. કારણ કે વ્યક્તિગત સુખનો ઉપભોગ પણ ત્યારે જ સફળતા પામે છે. કૌટુંબિક સુખ શાથી થાય?
કૌટુંબિક સુખ કેવળ ધનાર્જનથી સંભવતું નથી. આ વસ્તુ જાણવા છતાં આજે મનુષ્ય ભૂલી જાય છે. તે ધનાજને પાછળજેટલો શ્રમ લે છે તેટલો કુટુમ્બનાં સંગઠન અને સંસ્કારિતા પાછળ ભાગ્યે જ લેતા હોય છે. જેટલે અંશે પ્રથમ વસ્તુની મુખ્યતા અને બીજી વસ્તુની ગૌણતા અપાઈ છે, તેટલું જ તેનું દુષ્પરિણામ ઘરઘર અનુભવાય છે. જેઓ ધનની ઓછપ એ જ કૌટુંબિક કલહનું કારણ છે એમ માને છે, તેમાંના ઘણાખરાને હવે એવો પ્રત્યક્ષ અનુભવ થઈ ગયો હશે કે ધનની અપાર વૃદ્ધિ થવા છતાં પણ કૌટુમ્બિક કલહમાં ન્યૂનતાને બદલે અધિકતા જ વ્યાપી છે. જોકે તેનું મૂળકારણ શું છે, તે તેણે હજુ સુધી વિચાર્યું નહિ હોય, પરંતુ તે સંગઠન અને સંસ્કારિતાની ત્રુટિ સિવાય બીજું કશુંયે નથી. તેમાં પણ છેલ્લા વિશ્વયુદ્ધ તો આપણું અંગત સ્વાર્થી અને મૂડીવાદી માનસમાંથી નીપજતાં અનેક અનિષ્ટોનું ભયંકર ઝેર ચખાડી દીધું. તે આપણે દુઃખદ રીતે અનુભવી ચૂક્યા છીએ જ. સંગઠનને ઉપાય
બીજા ખંડના પ્રારંભથી જ સંગઠનના ઉપાયની વસ્તુ આપણે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
આદશ ગ્રહસ્થાશ્રમ વિચારતા આવીએ છીએ. પરસ્પરનાં કર્તવ્ય યથાર્થ રીતે બનાવાય તે સહજ રીતે સંગઠન શક્ય બને છે. પરંતુ તે ખાતર પણ સંસ્કારિતાની આવશ્યકતા છે જ.
જે સંસ્કારી કુટુમ્બ હેય છે ત્યાં મારું તારું, હુંતું એવી લૂક સ્વાર્થવૃત્તિ હોતી નથી. તેઓ એકબીજા પ્રત્યે માયાળુ અને સહિષ્ણુ રહે છે. આથી તે સંગઠન કાયમ ટકી રહે છે. સંસ્કારિતાને આરંભ
ઘણાં મનુષ્ય એમ માને છે કે “સંસ્કારિતાનો આધાર તે પ્રારબ્ધ પર જ છે, પ્રારબ્ધ આગળ બીજું શું કરી શકાય ?” આ વાતમાં તથ્થાંશ છે ખરે. કારણ કે એક જ માતાના ઉદરથી જન્મેલાં બે બાળકે શરીરબંધારણ અને પ્રકૃતિથી કેટલીકવાર સાવ ભિન્ન પ્રકૃતિનાં અને ભિન્ન સચિવાળા દેખાય છે, આ બધું પૂર્વકૃત કર્મનું વિવિધ પરિણામ છે. પરંતુ તેમ છતાં તેમાં નવીનતા સર્જવાનું કે ઓછા વધતું બનાવવાનું કાર્ય તે પુરુષાર્થ પર જ મુખ્ય આધાર રાખે છે, તે પણ ભૂલવું ન જોઈએ. આથી પ્રારબ્ધવાદી મનુષ્ય પણ નવીન પુરુષાર્થથી શકય તેટલી સુંદરતા લાવવા કમર કસવી જોઈએ.
સંસ્કારિતાના સંભારને મોટો આધાર બહેનોની સંસ્કારિતા પર નિર્ભર છે, કારણ કે બહેન એ નાગરિકની જનેતા છે. આથી કુટુમ્બનિર્માણનું મહત્ત્વભર્યું કાર્ય તે જ કરી શકે છે. એ કારણે મનુમહારાજે તેનાં એકેએક અંગ પૂજાપાત્ર કહ્યાં છે અને સત્ય, બ્રાહ્મણ કરતાં પણ એમનું સ્થાન ઊંચું મૂક્યું છે. રામ, શ્રીકૃષ્ણ, મહાવીર, બુદ્ધ, શિવાજી જેવા નરવીરે માતાનાં જ ઘડતર પામ્યા હતા. ગાંધીજીનું દષ્ટાંત તાજું જ છે. માટે કુટુમ્બને આદર્શ બનાવવા ઈચ્છનાર કુટુમ્બના આગેવાને બહેનોમાં સુસંસ્કાર રેડવા માટે સૌથી પ્રથમ ધ્યાન આપવું જોઈએ. એ કૌટુંબિક દૃષ્ટિએ જેટલું જરૂરનું છે તેથી વિશેષ વ્યક્તિગત સુખ અને હિતને માટે પણ આવશ્યક જ છે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
પાડેશધર્મ
કુટુમ્બકર્તવ્ય વિચારી લીધા પછી તરત જ જે બીજી જાતની કર્તવ્યપ્રણાલિકા શરૂ થાય છે, તેમાં સૌથી પહેલું સ્થાન પાડેશીના સંબંધનું છે. ' મનુષ્ય કુટુમ્બને તો પિતાનું જ માને છે, અને જ્યાં પોતાપણું હોય ત્યાં તે કર્તવ્ય પ્રત્યે તે સતત જાગરૂક રહે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ એ સ્નેહ પિતા કુટુમ્બ જેટલા સંકુચિત વર્તાલમાં જ ઈતિસમાપ્તિ પામી જાય, તે તે પવિત્ર સ્નેહ મમત્વના રૂપમાં વિકૃત થઈ જાય છે. આથી તે સ્નેહનું ક્ષેત્ર વિકસાવવાનાં મહાપુરુષોએ ભિન્નભિન્ન સ્થાને નક્કી કર્યા છે. તેમાં પણ પ્રથમ સ્થાન પાડોશીધર્મનું જ છે.
પાડોશીધર્મ બજાવવાની જે રીતે મનુષ્યને આવશ્યકતા લાગે છે, તે જ રીતે પાડોશીધર્મને રચનાત્મક બનાવવાની ઊંડી ઊંડી ઈચ્છા પણ તેને સતત રહ્યા કરે છે. પરંતુ પાડે શીધર્મ કોને કહે
એ જ ચિંતનીય વસ્તુ છે. પાડોશી એટલે?
પાડોશી એટલે પાસે રહેનારાં એટલો જ જે તેને સંકુચિત અર્થ કરવામાં આવે તો પિતાની પાસે રહેનાર પત્નીને પતિ પણ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પાડોશી જ લાગે. માતા પુત્રને પણ પડેલી જ ગણે, અને એટલા જ ક્ષેત્રમાં તે પોતાના પાડોશીધર્મની ઇતિસમાપ્તિ માની લે. પરંતુ એ કંઈ પૂરું પાડોશીધર્મ બજાવ્યો ને ગણુય. ' • ઇતર પ્રાણીઓ પણ પોતાની જાતિ પ્રત્યે તો વફાદાર અને સહાયક રહે જ છે. કૂતરાં પણ પોતાની શેરીનાં કૂતરાં સાથે ભાગ્યેજ બાઝે છે. તો તેના કરતાં મનુષ્યજતિમાં માનસિક વિકાસ વધુ હોવાને લીધે તેની કર્તવ્યજવાબદારી અધિક હોય તે સ્વાભાવિક જ છે. તેનું કર્તવ્યક્ષેત્ર જેમ ક્રમપૂર્વક વિકસતું જાય, તેમ માનવસમાજને માટે જન્મભૂમિની વ્યાખ્યા પણ તેટલી જ વિશાળ હોવી જોઈએ. આથી મનુષ્યમાત્ર પોતાના જન્મસ્થાનને જ જન્મભૂમિ મનાવવાને બેસી રહેતો નથી, બલકે જે દેશમાં તે જન્મ્યો હોય છે તે આખા દેશને જન્મભૂમિ માને છે, અને ગનની જન્મભૂમિશ્ચ સ્વર વરીયરી એવી તેને અપાર પ્રેમ હોય છે. આ આખો મારો દેશ છે એમ માની તે પિતાના ઇષ્ટ પુરુષાર્થને દેશના શુદ્ધ હિતાર્થે જ વાપરે છે, રાષ્ટ્રની આબાદી કાજે મળે છે અને મરી ફીટે છે. પરંતુ પોતાના દેશ ખાતર ઈતર દેશનાં સંપત્તિ, સુખ કે સાધને દેખીતી રીતે કે દગાપ્રપંચથી જે તે લૂંટી લઈ પોતાના દેશને આબાદ કરે તો તે આબાદી રાષ્ટ્રપ્રજામાં કુસંસ્કારે રેડનારી અને પરિણામે હાનિ ઉત્પન્ન કરનારી થઈ પડે છે. એ તત્વચિંતક મહાપુરુષોએ ઊંડાણથી વિચારી પાડોશીધર્મની સુંદર ભેજના મૂકી છે.
એ દષ્ટિબિંદુથી અને ઉચ્ચ કક્ષા પર બેસીને જ્યારે આપણે પાડોશીધર્મ વિચારવા બેસીએ ત્યારે પોતાને. આખો દેશ પિતાના ઘરરૂપ હોય અને એ દેશની આખીયે પ્રજા પોતાના કુટુમ્બરૂપ હેય. જેમ કુટુમ્બનાં ભિન્નભિન્ન અંગ ધનાર્જન જેવું ઉપયોગી કાર્ય કરતાં હોય કે સેવા બજાવતાં હોય છતાં એ બન્ને પાત્રો પરત્વે સૌને અભેદતા રહે છે, તે જ રીતે આખા દેશમાં બધા સમાજે અને
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાડશીધર્મ
૧૫૩ જાતિઓ પરસ્પર અભેદભાવે વર્તે. આ રીતે રાષ્ટ્રગત કુટુંબભાવ વ્યાપક થતાંની સાથે જ બીજાં રાષ્ટ્રો પ્રત્યે પાડોશીધર્મ જાગે અને તે પાડોશીધર્મને જેમ જેમ વિકાસ થતો જાય તેમ તેમ આખુયે વિશ્વ મિત્રભાવની લાગણીમાં ઓતપ્રોત બનતું જાય.
જોકે આ સમયે પણ માનવીની સ્વાર્થવૃત્તિ સાવ નાબૂદ તે થાય કે કેમ, તે એક ગંભીર પ્રશ્ન છે. પરંતુ ત્યારે સ્વાર્થ હોવા છતાંયે આજની અધમ દશા છે, તે તો ન જ હોય, એ નિશ્ચિત વાત છે. ઉપરાંત આજનાં જેવાં ભૂખમરો, બેકારી અને એવાં એવાં દુઃખો તે માનવજાતને અવશ્ય ન જ હોય. સારાંશ કે તે સ્વાર્થ હોય તોયે ઉચ્ચ કક્ષાનો સ્વાર્થ હોય.
આજે આટલું પાડોશીધર્મનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ કલ્પનાથી પણ અતીત લાગે છે. તે ગમે તે હે, પરંતુ તેવી વસ્તુ અસ્વાભાવિક કે અશક્ય તો નથી જ.
આજે પ્રચલિત જે પાડેશધર્મની વ્યાખ્યા છે તે દૃષ્ટિએ પણ પાડોશીધર્મ બજાવવામાં આવે તે પણ તે કંઈ ખોટું નથી. ઉચ્ચ અને વિશાળ પાડોશી પ્રત્યેના ધર્મનું જ આ એક નાનું છતાં મહેવનું અંગ જ છે. પછી એ વ્યક્તિ ઘરની પાસે રહેનાર હોય કે એક ગામની વસનાર હોય અથવા ગમે તે હેય. પાડોશી પ્રત્યે
પાડોશીધર્મ બજાવનારાએ આટલી બાબતો પર ખાસ ધ્યાન આપવું જોઈએ : ' (૧) તે ગમે તે ધર્મ, ગમે તે જ્ઞાતિ કે ગમે તે સમાજને મનુષ્ય હોય તેની સાથે સહિષ્ણુતાથી વર્તવું જોઈએ.
વિષે funણે મતિર્મિન્ના' એ માનવશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ મનુષ્યમાત્રને ભિન્નભિન્ન વિચારો અને ભિન્નભિન્ન દૃષ્ટિએ હોય છે, તેમ સમજી માનવ માત્ર વિચારોથી સ્વતંત્ર છે, તેમ સ્વીકારવું જોઈએ.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ તે વિચારોમાં પાછળ હોય કે જ્ઞાતિથી હલકે હય, તે પણ તેને તિરસ્કાર કરવાથી તેનું વર્તન કે વિચાર સુધરી શક્તા નથી. બલકે વધુ બગડવાનો સંભવ છે. એટલે તેને પોતાની કક્ષામાં લાવવા સારુ પણ સ્નેહ અને સહિષ્ણુતા એ બે જ ઉપાયો બીજા બધા કરતાં ઉત્તમ અને બેઉ પક્ષે હિતકર્તા જ થઈ પડે છે, એમ ઊંડાણથી. સમજી લેવું જોઈએ.
(૨) તેનું દિલ લગારે ન દુભાય તેવું મન, વાણી કે કર્મથી વર્તન વર્તવા કશિશ કરવી જોઈએ.
આમાં વ્યવહારની એક સૂક્ષ્મ વાતથી માંડીને ઠેઠ ધાર્મિક ક્રિયા સુધીની મહત્ત્વવાળી વસ્તુઓને પણ સમાવેશ થાય છે. જોકે આ કાર્ય વિચારોમાં કે વાણમાં જેટલું સહેલું છે, તેટલું આચરવામાં કઠિન છે. પરંતુ પાડોશીધર્મ બજાવનારાએ તે તેમ કર્યો જ છૂટકા. પાડોશીધર્મ કેવી ઝીણવટ માગી લે છે, તે કંઈક નીચેના દષ્ટાંતથી સમજી શકાશે.
ધારો કે તમે કેાઈ સ્થળે બેઠા છો કે ક્યાંય મુસાફરી કરે છે. તમને બીડી પીવાનું બૂરું વ્યસન છે. તમારી પાસે બેઠેલો પાડોશી તેને ઈચ્છતો નથી. છતાં તમે તેની પાસે બેસી ધૂમ્રપાન કરે તો તમારે સમજવું જોઈએ કે તમે પાડોશીધર્મ ચૂકી રહ્યા છે. આ જ રીતે ખાદ્ય પદાર્થોમાં પણ તમારી પાસે બેસનારાઓ કે જેનારાઓને જોઈ તમે તેમની ઈચ્છા જાણી શકે કે આ પદાર્થ તેમને ઇષ્ટ નથી. કે ગમતું નથી; અને જો તમે તેમની સામે તે ખાઓ તે ત્યાં પણ તમે પાડોશીધર્મથી ભ્રષ્ટ થાઓ છો, એમ સમજી લેવું જોઈએ. તમારા ઘરને કચરે પાસે નાખીને કદાચ તમે સ્વચ્છતાયે મેળવી હોય, તેયે તમારે સમજવું જોઈએ કે તમે તમારો પાડેશધર્મ ચૂક્યા છે. આ જ રીતે નાના કે મોટા દરેક કાર્યમાં પાડોશીનું મન ન. દુભાય તે રીતે દરેકે વર્તવું જોઈએ.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાડેશીયમ
૧૫૫:
યુરે પાદિ દેશમાં તો આ એક સભ્યતાનું અંગ ગણાય છે, અને તેનું સૌ કોઈ સ્વાભાવિક રીતે જ પાલન કરે છે. પરંતુ તેની નાની સરખી વાત પણ ધર્મ અને સંસ્કૃતિનું કેન્દ્રસ્થાન ગણતી ભારતની પ્રજાને આજે શીખવવી પડે છે તે આશ્ચર્ય સાથે દુઃખદ વસ્તુ પણ. ગણાય. ધર્મ અને જાતિના ભેદોએ તેની આવી સામાન્ય સભ્યતા પણ ગુમાવી દીધી છે, એ ખરેખર ભારત માટે અસહ્ય છે.
એક મસ્જિદની પાસે નીકળતી ભજનમંડળી પોતાના મુસ્લિમ ભાઈની બંદગીમાં રખે હરક્ત થાય તેવો ભાગ્યે જ વિચાર કરે છે. આ જ રીતે કહેવાતા હિન્દુના દેવળ પાસે નીકળતા મુસ્લિમ ભાઈને પણ પિતાના પાડોશીનું દિલ ન દુભાય તેનું ભાન ભાગ્યે જ હોય છે.. જે ધર્મને નામે આવું ઝનૂન વ્યાપતું હોય, વટાળવૃત્તિઓ જે પકડતી હોય. માનવજાતને તિરસ્કાર મળતો હોય, નાનાંમેંટો છવ-- જતુઓને કષ્ટ કે હાનિ પહોચતાં હોય, તો તે ધર્મ નથી, પણ ધર્મને વિકાર છે. આ વાત બાઈબલ, કુરાન, ગીતા તેમ જ ધમ્મુપદ, ઉત્તરાધ્યયન, ઈત્યાદિ ભિન્નભિન્ત શાસ્ત્રોમાં ધર્મના પવિત્ર પ્રવર્તકેએ સ્પષ્ટપણે જણાવી દીધી હોવા છતાં સમજાતું નથી. હા ! ધર્મના નામની રૂઢિનું કેવું પ્રાબલ્ય !
(૩) પાડેશીના સહાયક બનો.
અહીં કઈ એમ ન માને કે પાડોશી ભિન્ન ધર્મ કે ભિન્ન જાતિનો હોય તો તેને સાથે કેવી રીતે અપાય ? કારણ કે કોઈને સાથ આપતાં કે કષ્ટમાં સહાય પહોંચાડવામાં ધર્મની હાનિ નથી, પણ વિકાસ છે. માનવજાતની સેવા કરવામાં જ સાચો ધર્મ છે. ગીતાજીમાં ભગવાન કૃષ્ણને ભક્ત અજુને જ્યારે એ પ્રશ્ન કર્યો કે આપને ભક્ત કોણ, ત્યારે અમુક જાતનાં ચિહ્ન, અમુક જાતને વેશ ધારણ કરનાર કે ટલાટપકાં કરી અમુક જાતની પૂજા કરનારને તેમણે ભક્ત. ગણાવ્યો નથી, કારણ કે એ બધાં તે કેવળ બાહ્ય સાધનો છે. ગુણ
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
વિનાનાં તે સાધના કે ઉપકરણો તો ઊલટા દંભ અને માયાનું સેવન કરાવી ભગવાનથી ભક્તને વિખૂટા કરાવનારાં થવું પડે છે. તેથી જ ગીતાજીમાં નિમ્નાત રીતે ભક્તની ગુણવિશિષ્ટતા બતાવી છે :
अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहंकारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ संतुष्टः सतत योगी यतात्मा दृढनिश्वयः । मय्पतिमनोबुद्धिय मद्भक्तः स मे प्रियः ॥
વિશ્વના કાઈ પણ જીવ સાથે જે વૈર ઇચ્છતા નથી, મિત્રભાવે રહે છે, અન્યને દુઃખ આપતા નથી તેમ જોઈ પણ શકતા નથી, નાનામેટા જીવા પ્રત્યે જે કરુણા રાખે છે, જે મમતા અને અહંકારથી અળગા વસે છે, જે સુખમાં છકી જતા નથી અને દુઃખમાં હિંમત હારતા નથી, જે વિપત્તિમાં સહનશીલ બને છે, મળેલામાં સંતાય માતે છે, જે સતત આત્મલક્ષી રહે છે, જે દમિતેન્દ્રિય અને દૃઢ સંકલ્પવાળા છે, મન અને બુદ્ધિના વિકલ્પેાથી પર રહે છે, તે જ આદશ ભક્ત છે અને તે જ મને (ભગવાન કૃષ્ણને) પ્રિય છે,
આ ઉપરથી એ સ્પષ્ટ સમજાય છે કે અન્યને સાથ આપવામાં તો ઊલટી ધર્મની રક્ષા છે.
બીજો પ્રશ્ન જાતિના છે. જાતિના મૂળ આધાર તેા ગુણુક પર જ નિર્ભર છે, અને વર્ણ વ્યવસ્થાને અંગે જ જાતિની ઉત્પત્તિ થઈ છે. પરંતુ આજે જાતિવાદમાં રૂઢિનું એટલું બધુ જોર વ્યાપ્યું છે કે તેના ઉદ્દેશ આજે આપણે ભૂલી ગયા છીએ, અને તેથી જ જાતિવાદની એથમાં ઉચ્ચનીચના ભેદા કરી માનવીની સ્વાર્થવૃત્તિ લાવ્યા જ કરે છે. એટલે જ અત્યારે અતિ ઘ્યાળુ ગણાતી કામ કૂતરા, બિલાડા કે તેથી પણ સૂક્ષ્મ જીવ તુઓની સેવા કાજે અથવા ક્યા કાજે જાતિના ભેદ સિવાય સેવા ખુશીથી કરી શકશે, પણ પોતાથી ભિન્ન અતિના માનવ જેવા અતિ ઉપયાગી પ્રાણીની પણ તે સેવા કરતાં અચકાશે.
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાડોશીધર્મ
૧પણ આ સ્થિતિ બહુ ખેદજનક છે. આ રીતે તે ઊલટું માનેલ જાતિધર્મ બજાવવા જતાં પિતાને વિશિષ્ટ ધર્મ મનુષ્ય ગુમાવી બેસે છે.
વળી જન્મગત જાતિના ભેદે એક બીજું પણ મહાન નુકસાન કરી નાખ્યું છે. બ્રાહ્મણકુળમાં જન્મેલે એક મનુષ્ય ભલે રાક્ષસનાં કર્મો કરતો હોય, ભૂખ અને અસંસ્કારી હોય અને બ્રાહ્મણનાં કર્મોથી સાવ વિહીન હોય, છતાં એવા ધર્મભ્રષ્ટ જાતિજાત સાથે ખાવાપીવા સુધીને સહકાર કરવામાં તે જ્ઞાતિનાં માણસો જરા પણ અચકાશે નહિ. પરંતુ જે ઇતર જ્ઞાતિને અને તેમાં પણ તેઓ જેને નીચ માને છે તેની સાથે તો તે ઉચ્ચકમી, સંસ્કારી અને ધર્મિષ્ટ હશે તે પણ જરા સરખોયે સહકાર નહિ દર્શાવે. તેના દુઃખમાં ભાગ નહિ પડાવે, બલકે તેના તરફ ધૃણું અને તિરસ્કારની દૃષ્ટિએ જોશે. જાતિવાદની આ અસર માનવીને દેવ બનાવવાને બદલે કે વ્યવહારમાં સહાયક થવાને બદલે નીચ, અધમ અને નિષ્ક્રિય બનાવે છે. આથી એ જાતિવાદની સુધારણું થવાની આજે આ દષ્ટિએ પણ ખૂબ આવશ્યકતા છે. જો કે યુગબળને લીધે જ હવે આંતરજ્ઞાતીય, આંતરપ્રાંતીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય રેટીબેટી સંબંધો વધતા જ જાય છે. અને થોડાં વર્ષો પહેલાં હતી તેવી આજે સૂગ પણ નથી. છતાં હરિજન અને મુસ્લિમ એ બન્ને કામ પ્રત્યે ધર્મદષ્ટિએ ગાઢ સંબંધ થવાના બાકી છે. ખરી રીતે તો વિશ્વ સાથે હિંદે સાંસ્કૃતિક અને ધાર્મિક સંબંધ ઘનિષ્ટ કરવા રહ્યા જ છે, એટલે ગાંધીજીએ જે કામ અધૂરું મેલ્યું છે ત્યાંથી તેને આગળ લઈ જવામાં જાતિભેદ જે કાવટ કરે છે તે રુકાવટ દૂર કરવી જ રહી. જાતિવાદનો વિનાશ
આ સુધારણું થવાથી કંઈ જાતિનો નાશ થવાને નથી પણ, જાતિની શુદ્ધિ થવાની છે. આવી શુદ્ધિ થવાથી સહુ કઈ સંસ્કારી બનવા ચાહશે, અને સંસ્કાર પ્રાપ્ત થયા પછી સહકારી જીવન ઉત્પન્ન
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
થવાથી વ્યાવહારિક અને ધાર્મિક દરેક કર્તવ્યમાં માનવી જાગરૂક રહેશે. એટલે જાતિની આ સંસ્કારિતામાં રાષ્ટ્ર અને ધર્મ બન્નેનું હિત થશે અને મારા પ્રથમ ધર્મ તે પણ બરાબર યથાર્થ રીતે સચવાશે.
ઉપરનાં ત્રણ કર્તવ્યને જે મનુષ્ય નિકટના મનુષ્યો પ્રત્યે બાવે તો તેણે પાડોશીધર્મ બજાવ્યો ગણાય. આ પાડોશીધર્મને જેમજેમ વિકાસ થતો જાય, તેમતેમ એ માનવીને વિકાસ થતો જાય, અને પાડોશીધર્મનું ક્ષેત્ર પણ વિકસિત બનતું જાય. પ્રથમ કુટુમ્બ, પછી પાસે રહેનાર સમાજ, દેશ અને વિશ્વના મનુષ્યોથી પણ ક્રમશઃ આગળ વધી ઇતર સમાતિસૂક્ષ્મ પ્રાણ પર પણ તે ધર્માચરણ થવા માંડે, ત્યારે તે પાડોશીધર્મ મટી આધ્યાત્મિક ક્ષેત્ર પર પહોંચીને આત્માને અવિચળ અને અવિચ્છિન્ન આનંદ પ્રાપ્ત કરે. ભાવના
આ પાડોશીધર્મ બજાવનાર એમ ન સમજે કે હું આ પરોપકાર કરી રહ્યો છું. કારણ કે તે તે માત્ર પ્રાણીમાત્રનું કર્તવ્ય જ છે. અને ઊંડાણથી તપાસતાં તે પોતાનું જ ઈષ્ટકર્તા છે. કારણ કે સંસારમાં પ્રાણીમાત્રને બીજાની સહાયની ભિન્નભિન્નક્ષેત્રમાં આવશ્યક્તા રહે જ છે.
જ્યારે એક મનુષ્ય બીજાને સહાય કરતા હોય છે ત્યારે પ્રથમ તો તેને આત્મસંતોષ મળે છે, અને પોતે સહાય કરી એ સહાયક ભાવના આંદોલનને ઉત્પન્ન કરતો હોય છે. તે આંદોલનની અસર તાત્કાલિક કે પછી અવશ્ય વાતાવરણ પર અને વાતાવરણની અસર વ્યક્તિ પર અવશ્ય થાય છે; અને તેથી પ્રેરાઈ જેની તે સહાય કરે છે તે વ્યક્તિ અથવા તેથી ઇતર કઈ પણ પિતાની આપત્તિસમયે અવશ્ય સહાય પહોંચાડે છે; આ રીતે પાડોશીધર્મ બજાવ, એ અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે, એમ આપણે આ પરથી સ્પષ્ટ અનુભવી શકીશું.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કર્તવ્યો
જ્યાં સુધી વર્ણવ્યવસ્થા યથાર્થ રૂપમાં હતી, ત્યાં સુધી બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્ર એ ચાર વર્ણોના કર્તવ્યનિર્દેશમાં આખાયે રાષ્ટ્રીય ધર્મને સમાવેશ થઈ જતું. આજે જાતિ, સમાજ એવાએવા અનેક વિભાગ અને પેટાવિભાગે પડી ગયા છે. વળી જાતિમાં જન્મેલા છે તે જાતિના કર્તવ્યાનુસાર કર્તવ્ય કરે તેવી સ્થિતિ રહી નથી. આ વ્યવસ્થા તૂટી જવાથી કર્તવ્ય ક્ષેત્રો પણ સ્વાભાવિક રીતે વધુ પ્રમાણમાં થઈ ગયાં છે. આ ઈષ્ટ છે કે અનિષ્ટ તેનો અહીં પ્રશ્ન નથી, કારણ કે કોઈ પણ ધોરણે કાળપરિવર્તનની સાથે ન બદલાતાં કાયમ રહે તેવું બની શકતું નથી. પૂર્વકાળમાં પણ ઘણીવાર વ્યવસ્થાઓમાં પરિવર્તન થયાં છે. એટલે આજે જાતિગત કર્મ કરવાનો આગ્રહ રાખવો એ જરાયે ઇષ્ટ નથી અને શક્ય પણ નથી. પ્રથમ આપણે જે રીતે આખા કુટુમ્બનાં પરસ્પરનાં વ્યક્તિગત કર્તવ્યો વિચારી ગયા છીએ, તે જ રીતે અહીં ધંધાદારીને અંગે વ્યક્તિગત કર્તવ્યો વિચારવાની પણ આવશ્યકતા રહે છે. કૃષિકાર
માનવસમાજને સૌથી પહેલાં અન્નની આવશ્યકતા રહે છે. કારણ કે જીવનનાં ત્રણ આવશ્યક તત્વો પૈકી હવા અને જળ તે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કુદરતી અને સ્વાભાવિક રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, જ્યારે અન્નને તો. ઉત્પન્ન કરવું પડે છે. ફળ, દૂધ, વનસ્પતિ ઇત્યાદિ વસ્તુઓની પાછળ બહુ શ્રમ લેવો પડતો નથી; પરંતુ વિશ્વના આખાયે માનવસમાજને તેટલાં જ તત્વારા જીવન ચલાવવું એ શક્ય નથી, અને તેથી જ વૃષ્ટિ અને સૃષ્ટિ એ બન્નેને લાભ લઈ તનબળથી મનુષ્ય એ અન્નને ઉત્પન્ન કરવાને જે વૃત્તિ સ્વીકારી છે તે અતિ ઉત્તમ છે, અને તે એકલા માનવસમુદાયને જ નહિ, પરંતુ એક કીડીથી માંડીને પશુપક્ષીને ઇતર પ્રાણીસમુદાયને માટે પણ હિતાવહ છે.
માનવ જેવાં દયાળુ પ્રાણીને પણ ક્ષુધા શમાવવા માટે ની વચ મા એ કૃર વૃત્તિને અધીન થઈ જવું પડતું અને કરડે નિરપરાધ પશુઓની અનિચ્છાએ પટને ખાડો પૂરવા ખાતર હિંસા થઈ જતી. તે મુશ્કેલી અન્નની અધિકતાથી દૂર થઈ ગઈ. આ લાભ ઉન્નતિની દષ્ટિએ અને અહિંસક સમાજરચનાના કાર્યની દૃષ્ટિએ નાનેસનો નથી થયો. જે કે આજે અનાદિ પુષ્કળ હોવા છતાં જીવહિંસા સાવ જ નાબૂદ થઈ છે તેવું કશું નથી. પરંતુ એટલું ચક્કસ છે કે તે ઓછી થઈ છે અને થાય છે, તેમાંની પણ કેટલીક રૂઢિથી, કેટલીક અજ્ઞાનતાથી, કેટલીક શોખથી અને કેટલીક રસવૃત્તિની
લુપતાથી જ થાય છે. અન્ન નહિ મળવાને કારણે અનિવાર્ય થતી હિંસા તો અપવાદિત સ્થળે જ થતી આજે નજરે પડશે.
તે અન્ન જેવી આવશ્યક વસ્તુનો ઉત્પાદક કૃષિકાર કહેવાય છે. માટે એ સમુદાય આખી માનવજાતિના પિતા તરીકે જરૂર ગણી શકાય. કતવ્ય - કૃષિકારે એ એક વચ્ચવર્ણનું જ અંગ છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને શક એ ત્રણે વર્ણને જિવાડવા અને તેના વ્યવહારમાં સરળતા લાવવા વૈશ્યવર્ગનું નિર્માણ થયું છે. તે વૈશ્યવર્ગમાં કૃષિકાર એ મહત્વનું અંગ છે, અને એટલે જ અંશે તેનાં કર્તવ્યનું ક્ષેત્ર પણ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય ક્તવ્ય
૧૬૧ તેટલું જ મહત્ત્વનું છે. જેમ પિતા પોતાની સંતતિનું પોષણ કરવા સતત લક્ષ્યપરાયણ રહે છે તેમ કૃષિકારે પણ જાગ્રત રહેવું જોઈએ. કૃષિકારના સદ્દગુણે
કૃષિકાર સતત ઉદ્યોગી અને કાર્યપરાયણ હેવો જોઈએ. ભિન્નભિન્ન ઋતુઓમાં ભિન્નભિન્ન રીતે પાક ઉત્પન્ન કરવામાં તેની કાળજી અને ઉદ્યોગ હોય, તો થેડી જમીનમાંથી પણ તે ઘણું ઉત્પન્ન કરી શકે. નિવૃત્તિકાળમાં એટલે કે કૃષિકાર્યથી નિવૃત્ત થાય ત્યારે પિતાની ઇતર આવશ્યકતાઓ પાછળ તેણે મથ્યા રહેવું જોઈએ. આથી તેને ખોરાક કે વસ્ત્ર માટે બીજાનું અવલંબન લેવાનું રહે નહિ, અને તેટલો જ તે હળવો અને સ્વાવલંબી રહે.
કૃષિકારામાં સંગઠનબળ પણ તેવું જ જોઈએ. તેના ઘરનું આખું કુટુંબ સંગઠિત રહીને તથા એકબીજાના કાર્યવિભાગને વહેંચી લઈને ઉદ્યોગશીલ રહ્યા કરે. તેથી કૃષિકારનું કાર્યક્ષેત્ર વિકસિત બને. કુટુંબ ઉપરાંત કૃષિકારનું જાતિસંગઠન પણ ખૂબ ઘનિષ્ઠ હેવું જોઈએ. આથી તે એકબીજાં કુટુંબોની પરસ્પર આવશ્યકતાઓ પૂરી પાડવાને બરાબર વિનિમય કરી શકે અને તેથી કાઈ પણ કૃષિકારને વેપારી, રાજસંસ્થા કે ઇતર પ્રજાવર્ગ તરફથી કશું શેષાવાપણું રહે નહિ.
ગમે તે જાતિનો મનુષ્ય ખેતી કરી શકે છે, માત્ર તેમનામાં ઉપરના સદ્દગુણો અને કૃષિકારિત્વ હોવાં જોઈએ. આજની પરિસ્થિતિ
કૃષિકારનું જીવન આજે એટલું તો દયાપાત્ર બની ગયું હતું કે તે જોઈને કોઈને પણ દુઃખ થયા વિના રહે નહિ. ઘણાખરા ખેડૂતો પાસે ભાંગેલ હળ, વૃદ્ધ અને થાકી ગયેલી બળદની એકાદ જોડ, તૂટેલો કેસ અને એકાદ ભાંગેલતૂટેલ ગાડા સિવાય કશું જ નહતું. બારબાર માસ સુધી સતત મહેનત કરવા છતાં પરિણમે તો તેની
૧૧ :
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પાછળ ભૂખ ને ભૂખ જ રહી જતી. તેનું આકાશી વૃત્તિનું જીવન હવાને અંગે અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, હિમ, તીડ, ગેરુ ઇત્યાદિ કુદરતી પ્રકોપથી તેને ઘણીવાર બહુ સહેવું પડે છે. જોકે એવા કુદરતી પ્રકોપ સતત હોતા નથી. ખરી રીતે તે તેને આવી પરિસ્થિતિમાં મૂકનાર રાજ્યસંસ્થાની અવ્યવસ્થા અને વેપારીની વ્યાજવૃત્તિ જ મોટે ભાગ વચ્ચે ભજવતી.
પ્રજા અને રાજાની વચ્ચે હિતદષ્ટિએ યોજાયેલા અમલદારને ત્રાસ પણ બિચારા ગરીબ ખેડૂતને ત્રાહિ ત્રાહિ પોકરાવતો. કશું ઉત્પન્ન ન થાય તે પણ મહેસૂલ ભરવાની અને ચૂસણનીતિના બેજા તળે ચગદાઈને છેવટ ખેતીનાં અનિવાર્ય સાધનને પણ જતાં કરવાની તેને ફરજ પડતી. પરિણામે કેક ખેડૂતો ઉત્તમ ખેતીની વૃત્તિને છોડી દઈ યંત્રવાદની ચક્કીમાં ઘસડાતાં આપણે મુંબઈ અને અમદાવાદ જેવા શહેરોમાં જોઈ રહ્યા હતા. તે વર્ગનું પવિત્ર અને સંયમી જીવન શહેરીઓના સંગથી વિલાસી બનવા માંડેલું. તેનામાં વિલાસ વચ્ચે જ જત, વ્યસને તે તેઓની પાછળ જ પડતાં.
જે તેઓ ખેતીમાંથી સારું ઉત્પન્ન કરી શક્યા હોત તે તેઓ કદી આવી સ્થિતિમાં મુકાત નહિ. લાંબે વખત ખેડૂતોની જે આવી જ દશા રહેત તો તેઓ ખરે જ કૃષિજીવનને પરિત્યાગ કરવાના હતા. ધારો કે તેમ જ થાત, તો ભાણામાં ભોજન લેવા છતાં ભૂખે મરનાર મૂના જેવી ભારતની પ્રજાની દશા થઈ જાત. પરંતુ હિંદના સદ્દભાગ્યે દાદાભાઈ નવરજીએ આઝાદીનું વૃક્ષ રેપ્યું અને મહાત્માજીએ એમાંથી ફળ નિપજાવ્યાં. આજે આઝાદી આવી. ખેડૂતોના અને ખેતીના દિવસો આવ્યા. પરંતુ શહેરની ચૂડથી તથા જૂની ઘરેડથી ખેડૂતોને બચાવી તેમનું નતિક પાયા ઉપર સાચું સંગઠન કરવાની હવે અનિવાર્યતા ઊભી થઈ છે અને તત્કાળ તે થવાની જરૂર છે. સુધાર
હજુ કૃષિસુધાર માટે પ્રયત્નની ખૂબ જરૂર છે. હવે સૌથી
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કર્તવ્ય
૧૬૩ પ્રથમ તે કૃષિજીવન ગુજારનાર પ્રજાને કેમ ખેતી કરવી તેનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મળવું જોઈએ. પછી તે શાળાઓ દ્વારા મળે કે ઉપદેશદ્વારા મળે તેને કંઈ વાંધો નથી. પણ તે બધું વ્યવહારુ શિક્ષણ હેવું જોઈએ.
આજે સેંકડે ૫૦થી ૭૫ ટકા કૃષિકારે સારી જમીન તેમજ સાધનો હોવા છતાં ઈચ્છા પ્રમાણે ઉત્પન્ન કરી શકતાં નથી. તેમાં બહુધા કૃષિજ્ઞાનને અભાવ જ કારણભૂત હોય છે.
• એ ખાતરથી માંડીને અંતિમ પાક તૈયાર થતાં સુધીની દરેક ક્રિયાનું તેને વિવેકપુર સર જ્ઞાન હોવું જોઈએ. બીજે ઉપાય, કૃષિકારનાં જ સ્વતંત્ર મંડળ થવાં જોઈએ, કે જે કોઈ પણ કૃષિકારને આફતમાંથી ઉગારી લે. વર્ષ સારુંનબળું આવે તે પણ કોઈ પણ વ્યાપારી કે રાજ્યને આશ્રય લેવાની તેને આવશ્યકતા રહે નહિ.
- ત્રીજો ઉપાય કૃષિકારોને ઉત્સાહી અને ઉદ્યોગી બનાવવાનો છે. કણબી, પાટીદાર અને તેવી જાતે સિવાય બીજી જાતે કૃષિજીવન ગુજારે છે. પણ તેમને ઘણેખરે વર્ગ સતત ઉદ્યોગી હોય એવું દેખાતું નથી. વરસાદ થયા પછી માત્ર બિયાં વેરી આવવાં અને તેમાંથી પાક તૈયાર થાય તે લઈ આવે, એવું જ ઘણાખરા કૃષિકારેનું કૃષિજીવન હોય છે. તેમાં ભિન્નભિન્ન પ્રકારે કૃષિકાર્ય પ્રતિ અભિરુચિ જાગે તેમ કરવાની જરૂરિયાત છે. આ બાબત ઇતર જનતા અને સરકાર લક્ષમાં લે તો ઘણું કરી શકાય તેમ છે. દેશીરાજ્યના સીમાડાઓ ભૂંસાયાથી ખેડૂતોને સૌથી મહાન રાહત હવે મળશે.
છતાં બુદ્ધિશાળી લે છે અને પૂછપતિઓ જે કૃષિજીવનને મહત્વનું અંગ માનતા હોય, તો તે પ્રશ્નને તેઓએ વધુ સહકાર દર્શાવીને કૃષિજીવનને પ્રતિષ્ઠા અને સાધનથી રસતરબોળ કરવું જોઈએ.
કૃષિકારોએ સ્વયં પણ પોતાનું જીવન ઉદ્યોગી અને સંસ્કારી
કણબી, અને ઉપાય શિક લેવાની છે અને તે પણ આ વિકાસ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
૧૬૪
રીતે ગાળવું જોઇએ. આમ કરવામાં કૃષિકાર અને પ્રજા અને વર્યાંનુ હિત છે. વ્યાપારી
પ્રજાવĆના પારસ્પરિક વિનિમયમાં વ્યાપારાદિક વૃત્તિદ્વારા સરળતા કરી આપે તે વ્યાપારી કહેવાય છે. અને આ રીતે આખી વણિકસંસ્થાની ઉત્પત્તિ થઈ છે.
પ્રાચીન કાળમાં પેાતાના દેશની વધારાની વસ્તુઓ દરિયાઈ જમીનરસ્તે લઈ જઈ ત્યાંથી આ દેશને ઉપયાગી વસ્તુઓ લાવી આપી તે પ્રજાવને પૂરી પાડતા, અને એ તેમનું મુખ્ય કાર્ય હતું. સાથે સાથે ગેાપાલનનું મહત્ત્વનું અંગ પણ તેઓ જાળવતા. આવા ઉલ્લેખ) જૈનસૂત્રામાં પણ આવે છે. તેવે વખતે રોકડધન કરતાં વસ્તુઓના વિનિમયને જ વિશેષ પ્રચાર હતા. આ બધી સેવા બદલ તેમની પેાતાની આજીવિકા ચાલે તેટલું તે વિનિમય કરતાં મેળવી લે અને આવી રીતે તે ન્યાયવ્રુત્તિથી રહે, તેવી વ્યવસ્થા સમાજમાં પ્રચલિત હતી.
પાયમાલ દા
પરંતુ જેમજેમ સંગ્રહવૃત્તિ વધતી ગઈ તેમતેમ પદાધન, 'પશુધન અને ક્રમશઃ રાજસંસ્થા તરફથી પ્રચલિત થયેલું સિક્કાધન પશુ સંગ્રહીત થતું ગયું. ઘરની માલિકી પછી ધનની માલિકી એમ તે વૃત્તિ પણ વધતી ચાલી, અને આ રીતે બુદ્ધિના ઉપયેગ મૂડીવાદના સંગ્રહમાં થતા ગયા. પછી તેા પાસે રહેલી બ્રાહ્મણસ - સ્કૃતિને પણ આ દે છેડી નહિ. અને એમ વર્ણમાં અરાજકતા અને અકણ્યતા વ્યાપવા લાગી. એ વ્યાપારી સંસ્થાની ભિન્નભિન્ન દશા પલટાતાં આજે તે કેવા સ્વરૂપમાં છે તે આપણી સામે જ છે. આજે વ્યાપારી કાને કહેવા તે પણ એક મેાટા પ્રશ્ન થઈ પડયો છે. સારાંશ કે માનવીવૃત્તિમાં જેટલા સ્વાથ ભળે છે, તેટલે અંશે નૈતિક
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કતવ્યો
૧૬પ વિષય કેટલે ગૌણ બને છે, તેનું આજે જીવતું જાગતું દૃષ્ટાંત આજની વ્યાપારી દશા છે.
યંત્રવાદે પૂછપતિઓને આજે વ્યાપારી કર્તવ્યથી ભુલાવીને દલાલ જેવા બનાવી મૂક્યા છે. એ વર્ગ વિનિમયની વ્યવસ્થા જાળવવાને બદલે દૂર દૂર દેશમાં કાચો માલ મોકલાવી, તેમાંથી બનતા પાકા માલનાં એકનાં સોગણું દામ વિદેશને ખટાવી અહીંની પ્રજાને તેવી વસ્તુઓ પૂરી પાડવાનું આબાદ કામ કરી રહ્યા છે. શ્રમજીવનને ખેઈ બેઠા છે અને આળસ અને વિલાસને એમણે જાણે અજાણે પણ પિષ્યાં છે. એમને સ્ત્રીવર્ગ બોજારૂપ થઈ પડ્યો છે.
લેહાણ, દરજી, સુથાર, લુહાર અને રાજવીઓ સુદ્ધાં આવી જાતના વ્યાપારમાં ઘસડાઈ રહ્યા વિના ન રહી શક્યા. સારાંશ કે આખીયે વ્યાપારી સંસ્થા અને પ્રણાલિકા તૂટી ગઈ છે, અને વ્યાપારી કરતાં સટ્ટો કરનારા કે જેની ગણના આજે વ્યાપારી વર્ગમાં થાય છે, તેને જ હિસ્સો આજે વધુ પ્રમાણમાં દષ્ટિગોચર થાય છે. સટ્ટાનું પરિણામ
સટ્ટો એ એક પ્રકારને જુગાર છે. સવારે જે લાખોપતિ હય તે સાંજે ભિખારી બને છે. ૨૫ કે ૫૦ રૂપિયાવાળો હજારેને વ્યાપાર ડોળે એવું જે કયાંય બનતું હોય તો તે આ જ વ્યાપારમાં. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે એ વસ્તુને વ્યાપાર તરીકે ગણી શકાય જ ' નહિ. આખા રાષ્ટ્રમાં વ્યાપી રહેલાં ચિંતા અને દુઃખ ઉત્પન્ન કરવામાં સટ્ટાનો મોટો ફાળો છે, તેમ કહીએ તો કશું ખોટું નથી. તેમાં સર્જનનું તત્વ જ નથી, સંહારલીલા જ એમાં વિકસ્યાં કરે છે. વ્યાજવૃત્તિ
વ્યાપારીવર્ગની પાયમાલી અને કર્તવ્યસ્યુતતામાં વ્યાજવૃત્તિને પણ મોટો હિસ્સો છે. મુસલમાન શાસ્ત્રોની પવિત્ર શિક્ષાઓમાં તો વ્યાજ ન લેવાનું ખાસ ભારપૂર્વક સૂચવ્યું છે, કારણ કે વ્યાજ
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ વૃત્તિમાં નૈતિક્તાની મહાન હાનિ છે. વ્યાજ પર છવનારો માણસ પરસેવાની કમાઈ મેળવવાને બદલે વ્યાજ પર જ જીવનારું નિષ્ક્રિય પૂતળું બની જાય છે. તેની વૃત્તિમાંથી ઉદારતાનું તત્વ અલ્પ થતું જાય છે. વ્યાજવૃત્તિ એ માનવીના માનસને ક્ષુબ્ધ બનાવવાનું એક પ્રબળ શસ્ત્ર છે. તે શસ્ત્રનો ભેગ બિચારી ગરીબ પ્રજા થઈ પડે છે.
વ્યાપારશાહીના જમાનામાં કૃષિકારના હદયની હાય આ જ વૃત્તિને અંગે એ વ્યાપારીઓએ લીધી હતી. આજે પણું દારૂ અને એવા વ્યસનના છંદમાં પડેલા મજૂરે અને તેવી ગરીબ પ્રજાને પઠાણ, મારવાડી કે તેવી વ્યાજખાઉ પ્રજા ખૂબ પીડે છે. તેનાં ઉદાહરણ પણ કઈ ઓછાં નથી. અમને ઈડરના પ્રવાસમાં સાઠના એકસિર માત્ર દશ જ માસમાં થયેલા જણાયા હતા. આ બધા નિરંકુશ વ્યવસ્થાની સ્વછંદતાના નમૂનાઓ છે. પોતપોતાનાં કર્તવ્યોને સંભાળવામાં સ્વાર્થવૃત્તિને પ્રથમ ખૂબ જ ભોગ આપવો પડે. પરંતુ આખરે તે માર્ગ જ સુંદર અને સૌ કેઈને હિતકર છે એમ સ્પષ્ટ દેખાય છે. સરકાર તો ઋણરાહત કે તેવા કાયદા જ ઘડી શકશે. ખરી રીતે આ આખું કાર્ય પ્રજાસેવકે અને પ્રજા જ પાર પાડી શકે. બ્રાહ્મણ
જીવન નિભાવવા માટે જેવી રીતે કૃષિની અને વ્યવહારમાં સરળતા લાવવા માટે વિનિમયાદિ વ્યવસ્થાની જેટલી આવશ્યક્તા છે તેટલી જ બલકે કેટલીક વાર તેથી પણ વધુ આવશ્યક્તા અને ઉપ
ગિતા શિક્ષણ અને સંસ્કૃતિની ખાસ છે. શિક્ષણથી માનવી સત્યાસત્યન, હિતાહિતનો કે આવશ્યકઅનાશ્યક વિવેક કરતાં શીખે છે. સંસ્કારિતાથી સત્ય, હિતકર અને આવશ્યક ક્રિયા આચરવામાં એકચિત્ત રહી શકે છે. આ બન્ને તત્ત્વને પ્રજામાં પ્રચાર કરવા માટે જે વર્ણની ઉત્પત્તિ થઈ છે તેમને જ બ્રાહ્મણો તરીકે ધર્મશાસ્ત્રમાં વર્ણવ્યા છે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય ખ્યા
૧૬૭
જ્યાં સુધી એ બ્રાહ્મણા સ્વક વ્યપરાયણ રહ્યા ત્યાં સુધી તેઓ પવિત્રતા અને પૂન્યતાની મૂર્તિ સમા ગણાયા, અને તે તેમના સદ્ગુણાને લઈને ઉચિત જ હતું. ત્રણે વાઁ પાસેથી તેમને વ્યવહારિક તથા ધાર્મિક બન્ને ક્ષેત્રોમાં બહુ માન આપવામાં આવતું. વિવાહથી માંડીને મૃત્યુકાળ પર્યંતના સારામાઠા પ્રસંગે તેમની હાજરી અનિવાય ગણાતી, અને તેમના સત્કારાર્થે પ્રજાવ` તરફથી તેમને યાગ્ય બ્યાદિ પણ મળતું.
પતનના પ્રારંભ
પરંતુ જ્યારથી તેઓ અધિક તૃષ્ણાળુ બન્યા, અર્થાત્ સ્વાર્થીભાવનાથી ધનાદિને કેવળ સંગ્રહ કરવા લાગ્યા, અને પરિણામે વિલાસી અને આળસુ બનતા ગયા, ત્યારથી કુદરતના કાયદા પ્રમાણે તેમનાં માન અને પ્રતિષ્ઠામાં ક્ષીણતા આવવા લાગી આ ક્ષીણુતા નાબૂદ કરવા માટે અને પ્રજા તરફથી તેમનું વર્ષો થયાં જે સ્થાન હતું તેને કાયમ ટકાવવા માટે તેમણે પોતાની ત્રુટિઓને નિવારવાને બદલે પેાતાના દોષ) પર જ ઢાંકપિછાડા કરવા શરૂ કર્યો. જ્ઞાનને તેણે આ રીતે દુરુપયેાગ કર્યાં. બ્રાહ્મણ એ તેા બ્રહ્માના જ પુત્રા છે, તેમને પૂજવાથી સ્વ` મળે. બ્રાહ્મણને જ દાન આપવાથી કલ્યાણુ થાય. “ ધર્મશાસ્ત્રોનાં અધ્યયન કરવાના બ્રાહ્મણ સિવાય ઇતરને અધિકાર જ નથી. ” “ બ્રાહ્મણુ એ બધા વર્ણાથી ઉત્તમ છે. '’ એવીએવી સ્વાર્થમય ભાવનાને ભાળી પ્રજામાં પ્રચાર કરી પેાતાના સ્થાનની રક્ષા કરવાના મિથ્યા પ્રયાસ તેમણે શરૂ કરી દીધેા અને
..
tr
शमो दमः तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानविज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजं ॥
ܕ
ઇન્દ્રિયનિગ્રહ, મનેાનિગ્રહ, તપશ્ચર્યા, પવિત્રતા, સહિષ્ણુતા, કામળતા, જ્ઞાન, વિવેક અને શ્રદ્ધા આવા ઉચ્ચ ગુણે! જે કાઈ આરાધે તેને જ બ્રાહ્મણ ગણી શકાય, તે વાતને ભૂલી જઈ “ બ્રાહ્મ
66
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ણની પ્રજા જ બ્રાહ્મણ ગણાય, પછી ભલે તેનાં કર્મો બ્રાહ્મણત્વથી છેક જ વિરુદ્ધ જતાં હેય. આમ આ જાતિવાદ ઉત્પન્ન કર્યો.
જાતિવાદની ઉત્પત્તિના ઈતિહાસે આ રીતે કેવળ બ્રાહ્મણો પર જ નહિ બલકે દરેક વર્ણ પર કારમી અસર કરી નાંખી છે. ત્યારથી જ ઉચ્ચનીચના ભેદને પ્રારંભ થયો છે. ગુણકર્મને બદલે સત્તાવાદનું જેર વ્યાપ્યું, અને આજે તો એકેએક વર્ણના અનેક સમાજ અને જાતિઉપજાતિઓના સેંકડો ટુકડાઓ પરસ્પર લડતા ઝઘડતા આપણી સામે પ્રત્યક્ષ નજરે ચડે છે. જાતિવાદનો ઉકેલ
આજે જ્યારે દરેક વર્ણ પોતપોતાનાં કર્તવ્યને ભૂલી ગયા છે તે સમયે વર્ણવ્યવસ્થાને પુનરુદ્ધાર કેવી રીતે થઈ શકે તે કોયડો ખૂબ જ કઠિન છે. તેને ઉકેલવાને માત્ર એક જ માર્ગ છે કે જન્મગત વર્ણવ્યવસ્થા માનવાની રૂઢિ તદ્દન નાબૂદ થવી જોઈએ. ગમે તે કુળ કે ગમે તે જાતિમાં જન્મ્યો હોવા છતાં જે તેનામાં બ્રાહ્મણના ગુણ હોય અને તે વૃત્તિથી તે જીવતો હોય તો તે બ્રાહ્મણ જ ગણુંવો જોઈએ. સારાંશ કે આ રીતે ગુણકર્મ પર વિશિષ્ટતા અપાય તો જાતિવાદનો મદ કે જે આજે રાષ્ટ્રોન્નતિ અને ધાર્મિક ઉન્નતિ બંનેમાં બાધાકર થઈ પડયો છે તેનો અંત આવી રહે, એટલું જ નહિ બલકે સામાજિક ઉન્નતિમાં પણ મોટો લાભ પહેચે. દેશની આઝાદી આવ્યા પછી તો આની ખાસ જ જરૂર છે. બ્રાહ્મણની વર્તમાન હાલત
આજે સેંકડે કે હજારે નહિ બલકે લાખો બ્રાહ્મણ સવિદ્યાને અભાવે તીર્થ જેવા પવિત્ર અને ધાર્મિક સ્થળામાં રહી પિતાની આજીવિકાઅર્થે કેટલીકવાર ધર્મનિષિદ્ધ કાર્યો પણ કરતાં નજરે પડે છે. એને પરિણામે પવિત્ર તીર્થ અભડાય છે અને ધાર્મિક્તાને નામે ધતિંગ પોષાય છે. બીજી બાજુ એવાં કેક ગામડાં છે કે જ્યાં
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય ક્ત
૧૬૯
રહેતા બ્રાહ્મણોની દશા લગભગ ભિખારી જેવી છે. પ્રજાને વહેમી બનાવી પિતાનો સ્વાર્થ સાધવો તે બિચારા તુચ્છ અને મિથ્યા પ્રયાસો કર્યા કરે છે. આ બધા દોષોનું મૂળકારણ તપાસીશું તો તે જ મળી આવશે કે તેઓ અજ્ઞાની અને આળસુ બની ગયા છે. - જ્યાં સુધી પ્રાવમાં અજ્ઞાન છે, ત્યાં સુધી આવી રીતે પણ તેનું જીવન ચાલ્યા કરે છે અને ચાલશે. પરંતુ તેનું અંતિમ પરિણામ અનિષ્ટ જ છે એ વસ્તુ નિઃસંદેહ છે, અને આવી વૃત્તિ એ બ્રાહ્મણત્વનું ન ભૂંસી તેવું લાંછન છે. જે આ વૃત્તિ હજુ પણ લંબાશે તો તેમાં પ્રજાવર્ગનું પણ મોટું નુકસાન છે. પ્રજાવર્ગ તરફથી ભવિષ્યમાં બ્રાહ્મણ જેવા પવિત્ર નામને બદનામી ન મળે તે ખાતર પણ બ્રાહ્મણસંસ્કૃતિના પુનરુદ્ધારની આજે ખૂબ આવશ્યક્તા છે. સંસ્કૃતિ સુધારાના માર્ગો
[૧] એક જ બ્રાહ્મણ કામના જુદાજુદા ફાંટાઓ જ્યાં જ્યાં અને જેટલે અંશે મળી શકે તેટલે અંશે મેળવવાનો પ્રયત્ન કરવો.
[૨] નવી પ્રજામાં સાચું બ્રાહ્મણત્વ ઉત્પન્ન કરવા માટે તેવી જાતની સંસ્થાઓ ઊભી થાય. આજની વિદ્યમાન સંસ્થાઓ કરતાં તેની શિક્ષણપ્રણાલિકાનું ધેરણ નવીન હેય, અને ત્યાં સંસ્કારિતા પર વિશેષ લક્ષ્ય અપાતું હોવું જોઈએ.
[૩] તીર્થયાત્રાના સ્થળે મળેલા ધનનો તીર્થોદ્ધાર કે પ્રજાશિક્ષણમાં જ સદુપયોગ કરવાની યોજના ચાલુ કરવી. આજે પંડ્યા - જે તેને દુરુપયોગ કરે છે તે પ્રથા દૂર થવી જોઈએ.
[૪] કેમના ગરીબ અને સાધનહીન બ્રાહ્મણોને આજીવિકાઅર્થે બીજાં સ્વતંત્ર સાધનો મળી રહે તેવી ઔદ્યોગિક પેજના કરવી.
આમ થવાથી એ આખો વર્ગ પિતાનું અને દેશનું હિત સાધી શકશે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
વૈશ્ય અને રાકે
એ બન્ને વમાંથી લુહાર, સુતાર, કડિયા, હજામ, કુંભાર, દરજી, તેલી, ધેાખી, વણકર, મજૂર, કદાઈ, રંગારી એવીએવી કૈક નાનીનાની ક્રામા ભિન્નભિન્ન ધધાને અંગે ઉત્પન્ન થવા પામી છે. આમાંની ઘણીખરી કામ પેાતાને તે તે જાતિને યાગ્ય ધંધા કરી જીવન ચલાવે છે. અને તેમાંની કેટલીક વ્યક્તિએ પેાતાના જાતિગત હુન્નર કે ધંધાથી ખીજી કાઈ કા દિશા અંગીકાર કરે છે. આ બધી જાતિએ જનસમાજની જરૂરિયાતની વસ્તુઓ ઉત્પન્ન કરવા સારુ નિર્ણીત થયેલી છે, અને તે પેાતાની તે તે ધંધાદાર આજીવિકા ચલાવવાની સાથે જ જનસમાજની સેવા પણ બજાવી શકે તે સારુ તેની યેાજના થઈ છે.
એક નાનીશી વાત
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
જેવી રીતે ખીજા વર્ષાં પાતપેાતાનાં બન્યા છે, તે જ રીતે આવી હુન્નરી કામે પછાત પડી ગઈ છે.
કન્યા પ્રતિ શિથિલ પણ નૈતિક બાબતમાં
દરજીને ત્યાં ચાર વાર કાપડ આપ્યું એટલે તે સાડાત્રણ વાર જ રહે, સાનીને ત્યાં થાડીણી પણ સાનાની ચેરી થાય જ, કાપડિયા કાપડ આપવામાં, અનાજવાળા અનાજ આપવામાં દલ અને શતા કરે જ, અને એ રીતે દરેક ધંધાદારી અને હુન્નરીનું નૈતિક જીવન બગડી યેલું બહુધા દેખાય છે.
આ વસ્તુસ્થિતિ ભારત જેવા ધર્મપ્રધાન દેશમાં બને તે ખરેખર શરમની વાત ગણાય. આ બાબતમાં તે ધંધાદારીએ અને હુન્નરીએ જેટલી પ્રજા પણ જવાખદાર છે. કારણ કે સામા વ્યાપારી અને હુન્નરીને ખૂબ કસી લેવાની વૃત્તિ ધરાવે છે. ખીજી બાજુ તે ધંધાદારીઓમાં પારસ્પરિક સરૂપ કે સંગઠન હોતું જ નથી. ઊલટા તે એકખીજા પ્રત્યે ઈર્ષ્યાળુ હેાય છે. આથી ભાવ એઠા કરી હલકી ચીજ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કર્તવ્ય
૧૭ આપવાની કે ઓછું આપવાની પ્રથા તે વર્ગમાં ચાલુ થઈ જાય છે. એટલે તે ભૂલની જન્મદાતા તો પ્રજા જ ગણાયને!
આવા નૈતિક પતનથી દેશને ખૂબ હાનિ પહોંચે છે, અને માનવમાનવ પ્રત્યે પરસ્પરનો વિશ્વાસ નષ્ટ થાય છે. તે બદી અટકાવવા સારુ વ્યાપારીઓ અને હુન્નરીઓએ પોતપોતાના વર્ગનું સંગઠન કરવું જોઈએ, અને પ્રજાવળે પણ આવા સંગઠનને ઉત્તેજવું જોઈએ. ભાલ નળકાંઠાનું ખેડૂતમંડલ એ દૃષ્ટિએ જ થયું છે. આમ કરવાથી નજીવી બાબતોમાં અસત્ય, દગા, છળપ્રપંચ, માયા વગેરે અધર્મનાં કામો થાય છે તે અટકે, અને તેટલું જ સામાજિક જીવન ઉચ્ચ અને આદર્શ બને.
આજે શહેરની પ્રજામાં વિલાસી વૃત્તિ વધી ગઈ છે અને તેને અંગે તેની આવશ્યકતાઓ પણ ખૂબ વધી ગઈ છે; તેથી તે આવશ્યકતાઓના પ્રમાણમાં ઉપયોગી ચીજ કરતાં બેટી જરૂરિયાત અને મોજશેખનાં સાધને આજે વધુ પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થવા માંડયાં છે. ભારતમાં અનેક કારખાનાં અનેક મિલે, અને અનેક સિનેમા-કળાધામ વિકસ્યાં છે એ તેનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. "
આ સ્થળે એટલું કહેવું જોઈએ કે કળા અને વિજ્ઞાનને વિકાસ એ કાંઈ ખોટી વસ્તુ નથી. પરંતુ તે કળા અને વિજ્ઞાનને હેતુ માનવજાતિના વિકાસ અથે જ હોવો જોઈએ, તે ભૂલવું ન ઘટે.
સિનેમા, નાટક, નૃત્ય કે તેવી કોઈ પણ કળાઓનું ધ્યેય પણ તે જ હોવું જોઈએ. જે માલિક અને કળાકારે નિઃસ્વાર્થી અને સંસ્કારી હોય તેને જ આવી કળાઓનાં વિકાસ કે પ્રચારમાં સ્થાન મળતું હોય, બીજાને નહિ. તો જરૂર તે કળા રસમય અને ફલપ્રદ બની શકે, અને તે દ્વારા સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય પ્રગતિમાં પ્રેરણા મળે તથા પ્રજામાં સુસંસ્કારે વધે.
કાપડિયા, ઝવેરી કે કોઈ પણ તેવા ધંધાદારીઓ, હુન્નરીઓ કે
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
ળાકારા સૌ રાષ્ટ્રપ્રજાનાં સેવાભાવી અને ઉપયાગી અંગા છે, તેમની જવાબદારી પણ તેટલી જ મહત્ત્વભરી છે. જો તે પેાતાની સ્વાભાવના પાષવા ખાતર પ્રજાના નૈતિક જીવનને હાનિ પહોંચાડે તે તે સૌથી વધુ ગુનેગાર છે. સમય પડયે પેાતાના કર્તવ્ય ખાતર બધા સ્વાને જતા કરવા સુધીની તેમની તૈયારી હેાવી જોઈએ. પત્રકારો અને સાહિત્યકારે
એક આદર્શો મનુષ્યનું જીવનચરિત્ર મનુષ્યને ઉચ્ચ લક્ષ્ય પર પ્રેરે છે. એક તત્ત્વચિંતકના વિચારા જીવનમાં વિકાસ અને પ્રેરણા પૂરે છે. એક લેખકની કથાનાં પાત્રોનાં જીવનમાંથી ૐક દિવ્ય અને ભવ્ય શિક્ષાએ સાંપડે છે. એક કવિનાં કાવ્યમાં કુદરતનાં અને ભાવના તથા લાગણીનાં ગંભીર દર્શન થાય છે. આ દિબિંદુથી સાહિત્યની પ્રજાવળ માં આવશ્યકતા હાય છે.
દેશના જુદાજુદા ભાગેામાં વસતી પ્રજાને પોતાના આમદેશમાં શું શું બની રહ્યું છે, અન્ય દેશે। શીશી પ્રગતિ કરી રહ્યા છે, એવા એવા નૂતન સમાચાર મળે કે જેથી તે પાતાનું કર્તવ્ય સમજે તે ખાતર પત્રોની ઉત્પત્તિ થઈ છે.
પત્રકારની ચાગ્યતા
તેથી પત્રકાર પણ પ્રજાને દોરનારા એક નેતા છે. તે પ્રજાને સુમાગે જ લઈ જાય, સાચા જ સમાચાર પૂરા પાડે, વજનદાર હકીકતો જ પ્રગટ કરે, કાઇ પણ સમાજ, વ્યક્તિ કે રાષ્ટ્રને તે દુશ્મન નહિ પણ મિત્ર હાય; અને નિઃસ્વાર્થી, નિડર અને દેશસેવક હાય; આવા જ પત્રકાર બની શકે, અને પત્રકારિત્વ ચલાવી શકે. પત્રકારની જવાબદારી કંઈ નાનીસૂની નથી. પ્રજાવ'ની લાગણી દુભાય કે તે ખાટે માર્ગે દોરાય તેવા એક પણ લખાણને તે પેાતાના પત્રમાં સ્થાન ન આપે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
સામાન્ય કર્તવ્ય
આવા પત્રકાર બનવા માટે પત્રનું ધ્યેય આવું હોવું ઘટે (૧) પત્ર કેઈ પણ સમાજ, કેમ કે સંપ્રદાયનું ન હોવું જોઈએ. (૨) પત્રકાર સ્વાવલંબી, નિડર, ઉત્સાહી, ધીર અને વિવેકી હો જોઈએ. (૩) પત્રમાં પિતાના કે અન્ય લેખકોના જે કઈ વિચારોને સ્થાન મળે તે વિચારે પીઢ, ઉદાર, સ્પષ્ટ અને કાર્યકારી લેવા જોઈએ.
આજે હિંદનું પત્રકારિત્વ સંતોષપ્રદ નથી, એટલે કાં તો પ્રજા એવી તૈયાર થાય કે નામધારી પત્રકારને ખસી જવું પડે અને કાં તો સુધરે, અથવા પત્રકાર ઉપર કડક કાળજી રાખનાર નિયામક કમિટી હોય. કવિ કેવા હોય?
કવિ કેવળ કલ્પનાક્ષેત્રમાં ઊડનારાં જ કાવ્યો ન રચે. તેના કાવ્યને શબ્દેશબ્દ લોકમાનસને અનુસરતાં અને ઉદ્દબોધતાં અસરકારક અદિલિન હોય. કવિ જનતાને રસમાં તરબોળ કરી કેઈ ઊંડા. આદર્શમાં પ્રેરી જનાર હોવો જોઈએ. લેખક કેવા હોય?
લેખક નિસ્વાર્થી, વિચારક અને લક્ષ્યવાન હોવા જોઈએ. તેનું લખાણુ ઉત્તેજનવાળું, છાલકું કે નીરસ ન હોય, પણ ભાવનાવાહી અને આદર્શ હેય. સાહિત્ય એવી સીધી અને સરળ ભાષામાં હોવું જોઈએ કે જે સામાન્ય અભ્યાસીને પણ સુલભ થાય અને તેની કિંમત પણ એવી હળવી હેવી જોઈએ કે સૌ કોઈ ખરીદી શકે. ઉપદેશ
ઉપદેશકો પોતે ચારિત્રશીલ અને જ્ઞાનવાન હોવા જોઈએ. જે વિષયનું તેણે વ્યાખ્યાન આપવાનું હોય તે વિષયનું તેને વિશાળ વાચન અને ઊંડું ચિંતન લેવું ઘટે. અને તેને ઉપદેશ પણ આખા લેકસમુદાયને ઉપયોગી, આશ્વાસનદાયક અને પ્રેરક હે જોઈએ.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આ રીતે પત્રકારે, લેખક, કવિઓ અને ઉપદેશકે પણ દેશની ઉત્તમ સેવા બજાવી શકે છે. માત્ર તેમનામાં કોઈ એક ચોક્કસ ધ્યેય રહેવું જોઈએ, અને તેની કાર્યદિશા પણ ચોક્કસ અને ઉપયોગી હોવી જોઈએ.
વેદ્ય
છે જેવી રીતે શરીરની પુષ્ટિ અર્થે રાક ઈત્યાદિ તત્વોની આવશ્યક્તા છે તેવી જ રીતે તે શરીરને વ્યવસ્થિત રાખવા માટે જ્ઞાન અને તેનાં સાધનોની પણ આવશ્યકતા છે.
પ્રાચીન કાળમાં શિક્ષણની સાથે પોતાની જાતને બરાબર વ્યવસ્થિત રાખી શકે તેવું વૈદ્યક જ્ઞાન પણ આપવામાં આવતું, અને તે ધાર્મિક શિક્ષા જેટલું જ આવશ્યક અંગ મનાતું. અઢાર પ્રકારની વિદ્યાઓમાં આયુર્વેદનું મહત્ત્વભર્યું સ્થાન છે, તે તેનું સ્પષ્ટ પ્રમાણ છે.
શરીરમાં ઘસાવનમા અર્થાત કે શરીર એ સૌથી પહેલું અને ઊંચું ધર્મનું સાધન છે, અને તેની સ્વસ્થતા જાળવવામાં ધર્મની પણ રક્ષા છે, એ વાત પ્રજા વર્ગમાં સૌ કોઈ સ્પષ્ટ સમજતું હતું. ત્યારે વૈદ્ય હતા ખરા, પરંતુ ત્યાં સુધી વૈદ્યોની સ્વતંત્ર સંસ્થા ન હતી. વર્તમાન દશા
આજે તે વિષય પ્રજાવર્ગમાં બહુ ગૌણ થઈ શકે છે. સામાન્ય પ્રજામાં તે જ્ઞાન નથી રહ્યું તેમ કહીએ તો પણ ચાલી શકે, સામાન્યમાં સામાન્ય દર્દનું પણ નિદાન અને તેને નિવારવાના ઉપાયનું જ્ઞાન બુદ્ધિમાન અને વ્યવહારમાં ડાહ્યા ગણુતા પીઢ માણસોને પણ ન હેય તે વસ્તુ ખરેખર ખેદ ઉત્પન્ન કરે તેવી છે. એક માતાને બાળક કેમ ઉછેરવું તેનું પણ જ્ઞાન ન હોય તો તેની પ્રજા રેગિષ્ઠ બને, તેમાં કશું આશ્ચર્ય નથી.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય ક્તવ્ય
૧૭૫ . આવી પરિસ્થિતિમાં જ વૈદ્યોની વૃદ્ધિ થવા પામી છે, અને આજે ઠેરઠેર વૈદ્ય અને ડોકટરેનાં પાટિયાં નજરે પડે છે. વૈદ્યો વધવાથી દર્દ વધ્યાં છે કે ઘટવાં છે તેને નિર્ણય સ્પષ્ટ હેવા છતાં તેમાં કાંઈ આપણે વૈિદ્યોને દોષ ન આપી શકીએ. પણ એટલું તે ખરું જ છે કે તેઓ જે ધ્યેયપૂર્વક પોતાનું કર્તવ્ય બજાવતા હોય તો પરિસ્થિતિમાં ખૂબ જ સુધાર થવા પામે, એ વાત નિઃસંદેહ છે. ક્તવ્ય - આર્યવેદ્ય છે કે ડોકટર હે, તેણે વૈદ્યક જ્ઞાન પ્રાચીન શાસ્ત્રથી મેળવ્યું હોય કે અર્વાચીન નવી શોધથી મેળવ્યું હોય, તેમાં કશો વાંધો નથી. પરંતુ આટલી બાબતો તો તેણે અવશ્ય યાદ રાખવી જોઈએ
[૧] પોતે માનવજાતને સેવક છે.
વ્યાધિગ્રસ્ત માનવી અપાર દુઃખી હોય છે. તેને શાન્તિ પહેચાડવાથી તે પોતે પ્રસન્ન થાય છે એટલું જ નહિ પરંતુ એ તન્દુરસ્ત મનુષ્ય પોતાના સમાજ કે દેશનું હિત કરી શકે છે. આ રીતે માનવજાતની સેવા એ ખરેખર સૌથી અગત્યનું કાર્ય છે અને તે એક આદર્શ વૈદ્ય સુંદર રીતે બનાવી શકે છે.
[૨] વૈદ્ય નિઃસ્વાર્થતા કેળવવી જોઈએ.
અહીં કઈ પ્રશ્ન કરે કે જે એ નિઃસ્વાથી રહે તો તેમના પિતાના જીવનનું શું? અહીં આજીવિકાને પ્રશ્ન નથી. કેવળ જે તે વધવૃત્તિ પર છવો હોય તો તેને તેની સેવાના બદલામાં તેનાં સ્થાન અને યોગ્યતા પ્રમાણે પ્રજા તરફથી મહેનતાણું મળવું જોઈએ. અને તે ધ્યેય રાખી તે જે કંઈ પ્રજાવર્ગથી મેળવશે તેમાં કંઈ ખોટું નથી. પરંતુ તે જે કંઈ લે તેની સાથેસાથે તેને એ ખ્યાલ તો હોવો જોઈએ કે “હું એક જવાબદાર વ્યક્તિ છું. ગરીબ પ્રજાને બોજારૂપ ન થાય તેવી જાતનું મારું જીવન હોવું જોઈએ.”
માનવી અપાતું જ
આ રીતે
એક
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
આદર ગૃહસ્થાશ્રમ [૩] દર્દ થયા પછી તેને નિવારવું એટલું જ વૈદ્યનું કર્તવ્ય નથી. પરંતુ દર્દ ન થાય તેવી પરિસ્થિતિને લાવવા પ્રયાસ કરે એ પણ તેનું કર્તવ્ય છે.
આજે એવી વ્યક્તિઓ ભાગ્યે જ સાંપડી શકે છે. કારણ કે તેને તે શિક્ષણ લેતી વખતે પિતાની કર્તવ્યપરાયણતાનું જ્ઞાન જ આપવામાં આવતું નથી. | દર્દી મરે કે છે, તે ગરીબ હો કે તવંગર હો, બીજાં દર્દી તેને થાઓ કે મટે, તેની ઘણું વૈદ્યોને કે ડોકટરેને કંઈ પડી હતી નથી. તેનું ઉદાહરણ જોઈએ. ઘણે સ્થળે એવું બને છે કે મૃત્યુ પામેલા ગરીબ મનુષ્ય પાસે પણ છેલ્લે વખતે ઘણું ડોક્ટરોએ પોતાને સ્વાર્થ જાતે કરવાને બદલે તેમનાં સગાંવહાલાં પાસેથી પિતાની ફી - પાઈએ પાઈ લીધી હોય. માનવતાની દૃષ્ટિએ પણ
આ કાર્ય તો નિંદનીય જ ગણાય. તે પછી પ્રજાના સેવકને તો તે કેમ જ છાજે?
ડોકટર કે વૈદ્ય એ ધંધાદારી વ્યક્તિ ન હોવી જોઈએ; આ ધંધે તે તેમને પ્રજાની સેવાઅર્થે જ હેય. અને માને કે સાર્વત્રિક આ નિયમ લાગુ ન પડે, અને અપવાદિત વ્યક્તિઓ વ્યાપારની દૃષ્ટિએ વૈધકને ઉપયોગ કરે, તો પણ તેને માટે નૈતિક મર્યાદા તે હોવી જ જોઈએ. બીજા વ્યાપારની જેમ વૈદ્યક પાછળ કેવળ સ્વાર્થભાવના ન જ હોવી જોઈએ. વૈદો જેટલે અંશે નિઃસ્વાથી હોય તેટલે અંશે ગરીબ પ્રજાને તેમને ઠીકઠીક લાભ મળી શકે.
હા, કેટલાક એવા ડોક્ટરે છે ખરા કે જેઓ કઈ સંસ્થામાં પિતાનાં સમય અને શક્તિનો ભોગ આપી રહ્યા હોય. પરંતુ તેઓ જે તેટલામાં જ સેવાધર્મની ઇતિસમાપ્તિ માની લઈ પોતાને ત્યાં આવતા ગરીબ દર્દી પર દયા ન ધરાવે અને ચૂસણનીતિ જ ચલાવે તો તેની આ સંસ્થાની સેવા એ કંઈ સાચી સેવા ન ગણુય–પ્રતિ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
સામાન્ય કત ષ્ઠાનું સાધન જ ગણાય. ખાસ કરીને તેમની વિદ્યા અને શક્તિનો લાભ ગરીબ પ્રજને તો નિસ્વાર્થ ભાવે મળવો જ જોઈએ. '
એક વસ્તુ એ પણ છે કે વૈદ્યકનું ધ્યેય કેવળ ધનાર્જન ન હોવું જોઈએ. પણ ઊલટું તે પરમાર્થનું એક અંગ ગણાવું જોઈએ, અને તે દૃષ્ટિબિન્દુથી વૈદ્યની આજીવિકાનું મુખ્ય સાધન વિક જ ન હેય. આમ થવાથી આજની પરિસ્થિતિમાં ખૂબ જ પલટે થઈ જવાને સંભવ છે. રેગ ઉત્પન્ન થવાનાં કારણે
રોગોની ઉત્પત્તિમાં કેવળ પ્રારબ્ધ કે પૂર્વ કર્મને દોષ માને છે, તે વસ્તુ બરાબર નથી. રેગ થવાનું મુખ્ય કારણ તે મનુષ્યનું પિતાનું જ અજ્ઞાન છે. શરીર એ માત્ર સાધન છે. તે બરાબર કાર્ય આપી શકે તેવી તે તરફ મનુષ્યમાત્રે સ્વયં કાળજી રાખવી જોઈએ. ખાનપાન, રહન સહન, હવા, જળ વગેરે એવાં સ્વચ્છ અને પરિમિત જોઈએ કે તેથી તેના આરેગ્યમાં ક્ષતિ ન પહોંચે.
' ભૂખ વિના ખાવું, જે તે ખાવું, અતિ પ્રમાણમાં ખાવું, એવી એવી ભૂમિથી રગનો જન્મ થાય છે. તે વાતને મનુષ્ય ભૂલી જાય છે તે જ તેનું અજ્ઞાન. જે મનુષ્ય નિયમપૂર્વક સાદું અને સાત્વિક ભોજન લે, આસપાસનું વાતાવરણ સ્વચ્છ રાખે અને ઇકિયેની સંયમિતતાથી રહે તે રોગ ઉત્પન્ન થવાનું નિમિત્ત ભાગ્યે જ મળે. રેગ ઉત્પન્ન કરી પછી દવા લઈ તન્દુરસ્ત થવાને પ્રયત્ન કરવા કરતાં પ્રથમથી જ વિવેક રાખવો, એ વધુ સલામતીભરેલું છે.
પ્રભાવમાં આવી જાગૃતિ લાવવા માટે વૈદ્યોએ પિતાને સ્વાર્થ જતો કરીને પણ આવું વાતાવરણ ઉત્પન્ન કરવું, એ તેમનું અનિવાર્ય કર્તવ્ય છે. નિવારણના ઉપાયો
જેવી રીતે કુદરતના નિયમથી વિરુદ્ધ વર્તવાથી દર્દી ઉત્પન્ન ૧૨
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ થાય છે તે જ રીતે તેને નિવારવા માટે પણ બને ત્યાં સુધી કુદરતી ઉપાયકારા તે દર્દ મટાડવું વધુ ઉચિત છે. ઉપવાસ, અલ્પાહાર, રસપરિત્યાગ એવી એવી તપશ્ચર્યાઓ દ્વારા રોગ મટી શકે છે અને મનનું પણ સ્વાથ્ય જળવાઈ રહે છે. તેનાં જૈનશાસ્ત્રમાં કંઈક પુષ્ટ પ્રમાણે છે. તે સિવાય ઘણું દ આસન, સુર્યસ્નાન ઈત્યાદિ પ્રયોગોથી પણ મટી શકે છે. કેટલાંક દર્દો એવા પણ હોય છે કે જેને માટે ઔષધની આવશ્યકતા છે ખરી. પરંતુ તે ઔષધ હળવું, અ૮૫ પ્રયાસથી સાધ્ય અને નિર્દોષ મળે તે ખાતર પ્રાચીન વધશાસ્ત્રોનું બહુ મોટા પ્રમાણમાં લક્ષ્ય હોય તેવું તેના ઊંડા અભ્યાસી અનુભવી વૈદ્યોએ સ્પષ્ટ જોયું છે.
જો કે આજે એ જ્ઞાન વિકસિત ન હોવાને કારણે તે તરફ બહુ દુર્લક્ષ સેવાતું હોય તેમ જણાય છે. પરંતુ તેમાં તેને નહિ સમજનારા વર્ગની જ અપૂર્ણતા કારણભૂત છે. આ સ્થળે તે એટલે જ નિર્દેશ કરી શકાય કે અર્વાચીન વૈદ્યપદ્ધતિ ખૂબ જ પરિવર્તન માગે છે, અને તે પરિવર્તનમાં અર્વાચીન અને પ્રાચ એ બન્નેને તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ વિચારવા માટે આ વિષયમાં હજુ બહુબહુ અવકાશ છે. તાજેતરમાં જામનગરમાં જે થોડુંઘણું જોવા મળ્યું, તે જોતાં આવા આયુર્વેદપ્રેમી ડોકટરે કે વૈદ્યો આ માર્ગમાં સારું કરી શકે એવી આશા બંધાય છે.
ન્યાય
પ્રજાવના પારસ્પરિક વિનિમયમાં કે વ્યવહારમાં અવ્યવસ્થા ઉત્પન્ન થાય તે તેને અટકાવવા અને માનવીવૃત્તિ સ્વાર્થ તરફ ઢળી કઈ ભૂલ કરી બેસે તો તેમાંથી બચાવી લેવા માટે જે તત્ત્વની આવશ્યકતા રહે છે તેને ન્યાયતત્ત્વ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
આ ન્યાયનું ક્ષેત્ર માત્ર વ્યક્તિ પૂરતું જ નહિ, પરંતુ સમાજ, દેશ અને વિશ્વ જેવડું વિશાળ છે અને હેવું જોઈએ. આ દૃષ્ટિએ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય ક્તવ્ય
૧૭૯ જ શાસ્ત્રકારોએ નીતિને ધર્મના એક અંગ તરીકે સ્વીકારી છે અને તે ખૂબ સમુચિત છે એમ સિદ્ધ થાય છે. નીતિધર્મનું અંગ શી રીતે?
પ્રત્યેક શાસ્ત્રકારે સદ્દધર્મની વ્યાખ્યા આ રીતે કરી છે
અહિંસા ચમત્તેર્યો ત્યારે મૈથુનવર્સન છે એટલે કે અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્ય એ પાંચ વસ્તુઓનો ધર્મમાં સમાવેશ થાય છે.
મનુષ્ય પોતાના પૂર્વગત કુસંસ્કાર કે કુવૃત્તિને અધીન થઈને આત્મવિકાસ( ધર્મ )નું આ ધ્યેય ન ચૂકે તે ખાતર, અથવા બીજી રીતે કહો તો ધર્મની વૃદ્ધિ ખાતર પણ, નીતિની પરમ આવશ્યક્તા સ્વીકારવી જોઈએ. કારણ કે નીતિ એ ધર્મની પુષ્ટિ માટે યોજાયેલી વસ્તુ છે. પ્રજાવર્ગનાં સુખ અને શાંતિને મોટો આધાર પણ તેના પર નિર્ભર છે.
નીતિની દૃષ્ટિથી તેની સુરક્ષિતતા જાળવવા માટે જે નિયમો રચાયેલા હોય છે તેમને કાયદા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ કાયદાઓના બંધનથી સમાજ કે વ્યકિત કાઈ પણ છૂટી શકે નહિ. કારણ કે નિયમોની અધીનતામાં રહેવાથી કોઈ પણ પ્રસંગમાં તેને દુરુપયોગ ન થાય.
કે આવી નીતિના જે સંચાલક હોય તે ન્યાયાધીશ ગણાય. પ્રાચીન કાળમાં તે પદ પ્રજા વર્ગના વિશ્વાસપાત્ર તે તે ગામ, તે તે સમાજ કે તે તે વર્ણના આગેવાનને સુપ્રત હતું. અને જે તે સ્વયં તેનું નિરાકરણ ન કરી શકે તો તે બાબતને છેલ્લે ઉકેલ પ્રજામાન્ય રાજવી પોતે જ લાવતા.
આજે એ આખી વ્યવસ્થાને પલટો થયે છે. તે ઠીક છે કે આઠીક છે તે પ્રશ્ન વિવાદગ્રસ્ત છે. પરંતુ એટલું તો ચોક્કસ છે કે
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ન્યાયને ઉદ્દેશ આજે ભાગ્યે જ સચવાય છે. લોકકલ્યાણની દૃષ્ટિથી આ વસ્તુ ખરેખર અક્ષમ્ય છે. ન્યાયને આભડછેડ
જે ન્યાયને પરિણામે માનવજાતિને દોષની નિવૃત્તિને બદલે, દિવસે દિવસે વૃદ્ધિ થતી હોય, સમાજની વ્યવસ્થાને બદલે અવ્યવસ્થા વધતી હોય, કલેશ અને યુદ્ધ મૂળથી નાબૂદ ન થઈ શકતાં હોય અને પ્રજાને સાચું સુખ અને શાંતિ આપવામાં જે ન્યાયને કશેયે ફાળે ન હોય, તે ન્યાયને ન્યાય તરીકે શી રીતે ઓળખાવી શકાય? ન્યાય આજે પિતે સ્થાનભ્રષ્ટ થઈ ગયો છે, તેથી જ આ દશા અનુભવાય છે.
અહીં વકીલ, જજે અને એથીયે આગળ વધીને સોલિસિટરે અને બેરિસ્ટરને તો કેથોક જામતો જાય છે. નવીન પાક પણ પ્રતિવર્ષ ખૂબ ફાલ્ય જ જાય છે. છતાં પ્રજાનું નૈતિક જીવન જોઈએ તેવું સુધર્યું નથી, એ તો આપણે સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ છીએ.
ફોજદાર, જમાદાર અને પિલીસે સંખ્યાબંધ હોવા છતાં ચેરી, મારફાડ અને દગોફટકાની તો વૃદ્ધિ જ થતી દેખાય છે. આનું કારણ શું હશે, તે પ્રશ્ન ખરેખર વિચારણીય છે.
દેશનું નૈતિક જીવને આ બાબતમાં જવાબદાર છે તે વાત નિઃસંદેહ છે. કારણ કે ભારતમાં આવેલા એક ચિનાઈ મુસાફરે આખી ભારતીય યાત્રા કરી લીધા પછી મુક્તકઠે ભારતની પ્રશંસા ગાઈ હતી તે વાતને હજુ બહુ લાંબો કાળ વીત્યો નથી. તેણે કહ્યું હતું કે “આતિથ્થસન્માન, સત્ય, અહિંસા, બ્રહ્મચર્ય અને ત્યાગ ભારતમાં જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થાન ભેગવે છે, તે ભાગ્યે જ બીજે હશે.”
આજે તે સગુણેમાં ખૂબ સંકુચિતતા આવેલી આપણે આપણું જીવનપુસ્તકનાં પૃષ્ઠપૃષ્ઠ વાંચી શકીએ છીએ. ભારતમાં જ વસતા
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાન્ય કતવ્ય
૧૮૧ જને પિતાના ભાઈઓ પર જેટલો વિશ્વાસ નહિ ધરાવે તેટલો ઈતર દેશના લોકો પર ધરાવશે, તેનું કારણ આપણી નૈતિક નબળાઈ છે. તે નબળાઈ ન હોવા છતાં કયાંથી ઊતરી આવી?કેના સંસર્ગથી જન્મી ? કયા સંજોગોમાં જન્મી ? તે પ્રશ્નો પણ તેટલો જ વિચાર માગે છે. અને તેને અંગે જેમ દેશનું નૈતિક જીવન જવાબદાર છે તેમ પ્રચલિત ન્યાયધોરણ પણ જવાબદાર તો છે જ. આજે ઘણીવાર એવું છડેચક બને છે કે ગુનેગાર છૂટી જાય છે ત્યારે સાચો માણસ માર્યો જાય છે, લીલે કરનારા જમ્બર વકીલે તથા ઉટપટાંગ સાક્ષીઓ ઊભા કરી કોર્ટમાં ફાવી જવું એ આજે સાધારણ વસ્તુ થઈ ગઈ છે. જોકે બાહ્ય ન્યાય એ કંઈ ઈશ્વરી કાનૂન નથી કે તેમાં ભૂલ ન થાય. પરંતુ તેવી ભૂલ તો અપવાદિત જ થાય. આજે, આવું બનવું અપવાદરૂપે નથી રહ્યું; આજે તો એ અપવાદિત વસ્તુ જ રાજમાર્ગ બની ગઈ છે. હવે શું કરવું?
આજના ન્યાયધોરણની પદ્ધતિ અને પાત્ર બદલવાં જોઈએ. આ પદ્ધતિ અને પાત્ર બદલવામાં કોઈ સંસ્થા કે સરકારને હાનિ પહોંચવાની નથી. દેશને કંઈ નુકસાન થવાનું નથી, તેમ તેને માટે કાયદાઓ પણ સાવ બદલી નાખવાની જરૂર નથી. માત્ર નીચેની બાબતો પર ધ્યાન આપવું જોઈએ
[૧] આજે ન્યાયનું અવલંબન દલીલો પર બહુ અંશે નિર્ભર રહે છે. તેને બદલે દલીલો કરતાં તેની વાસ્તવિક્તા પર વિશેષ લક્ષ્ય આપવું જોઈએ.
[૨] ન્યાયાધીશે વાસ્તવિકતાને શોધી શકે તેવા વિચારક, પીઢ અને સત્યપરાયણ હોવા જોઈએ. . [૩] પ્રત્યેક ગુનાની શિક્ષાઓ નવા ગુનાને જન્માવનારી ન થઈ પડતાં ગુનાનું નિવારણ કરે તેવી મળવી જોઈએ.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આમ થવા છતાં વકીલે, ન્યાયાધીશે એ બધું રહેશે ખરું, પણ તેમનું સ્થાન અને ધ્યેય અવશ્ય બદલાઈ જશે. પ્રજા પ્રત્યે
પ્રજામાં આવા ગુનેગારે ઓછા પાકે તે સારુ સમાજ અને જાતિનાં સંગઠન પ્રત્યે પણ રાજસંસ્થા કે સરકારે લક્ષ આપવું જરૂરી છે. એક નાનામાં નાની કેમનું પણ બંધારણ હોવું જોઈએ. આમ થવાથી તે તે સંગઠનથી તે તે જાતિ અને સમાજની આગેવાન વ્યક્તિઓના શિરે તે તે સમાજ કે જાતિની જવાબદારી રહેશે અને નાનીનાની ભૂલેને તે તેઓ અંદરોઅંદર નિકાલ લાવી શકશે. આથી સરકારને અધિક અમલદારે કે લશ્કર રોકવાની જરૂર નહિ રહે, અને તેમ થવાથી તેટલો રાષ્ટ્ર પર પણ ખર્ચને બોજો ઓછો થશે. આ બન્ને દૃષ્ટિએ આમ થવું સહિતકર છે. ગુનાનું મૂળ
કોઈ પણ ગુનેગાર થયેલે માણસ સંગ અને કારણે સિવાય ગુનેગાર થયો હોતો નથી. પ્રથમ તો નિરુપાયે જ તેને તેમ થવાની ફરજ પડી હોય છે. પરંતુ જેમ જેમ તેના પર ગુનેગારની છાપ ઠેકાતી જાય છે, અને ઊલટા ઉપચાર અજમાવાતા જાય છે, તેમતેમ તે વધુ પાપી બનતો જાય છે. એટલે આ વિષયમાં તેવા નિષ્ણુત માનસશાસ્ત્રીઓ રોકી તેમને સુધારવાનો પ્રયાસ કરવો તે વધુ ઉપયોગી છે. માબાપે અને સમાજ
માબાપોએ બાળકોને નાનપણથી જ નીતિ અને ધર્મમય સંસ્કારો તેના જીવનમાં રેડવા જોઈએ. શિક્ષકોએ માનસશાસ્ત્રી બની આવા આવા દુર્ગાનો જન્મ ન થાય તે પ્રત્યે લક્ષ્ય આપવું જોઈએ, અને સમાજના નેતાઓએ સમાજની વ્યક્તિઓ પાપ કે અધર્મ ન કરે તે સાર તેની આર્થિક સ્થિતિ તપાસતાં રહેવું જોઈએ. તે સાધનહીન
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
સામાન્ય કર્તવ્ય હોય તે તેને સહાય પહોંચાડવી જોઈએ. અને સમાજમાં પ્રવર્તી રહેલી ખર્ચાળ પદ્ધતિઓને એક ગરીબ કુટુમ્બ પણ સાધનસંપન્નની હરેનમાં ઊભું રહી શકે તેવી બનાવી દેવી જોઈએ.
આ રીતે ન્યાયની વધુ રક્ષા થવાનો સંભવ છે. અને ન્યાયની રક્ષાની તે પ્રત્યેક વ્યક્તિને આવશ્યકતા છે. સિા પિતપોતાની જવાબદારી સમજે અને નીતિપરાયણ રહે તે અવિશ્વાસ, માનસિક વ્યથાઓ, અતિ સ્વાર્થ અને અધર્મ કે જે દોષો રાષ્ટ્ર અને પ્રજાની સંસ્કૃતિને કરી રહ્યા છે તેમનો સહેજે અંત આવી રહે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
રાજતંત્ર અને પ્રજા
રાજસંસ્થા ઉત્પન્ન થવાનું મૂળકારણ વર્ણવ્યવસ્થા છે. જ્યારથી રાષ્ટ્રની વ્યવસ્થા જાળવવા સારુ ચાતુર્યંની ચેાજના થઈ ત્યારથી ने व तात् किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो રઘુવંશ ॥ અર્થાત્ રાષ્ટ્રની પ્રજાને દુઃખમાંથી આપતા હતા તેની ગણુના ક્ષત્રિયસમાજમાં થતી. તે આખા વર્ગ ક્ષત્રિય તરીકે અને તેને કાઈ એક નૃપતિ તરીકે ગણાતા. પ્રાચીન ઇતિહાસમાં નૃપ, પાર્થિવ ઇત્યાદિ નામેા મળી આવે છે.
1
भुवनेषु रूढः ॥
બચાવી રક્ષણ
પર ંતુ
ત્યારે
નાયક હાય તે નૃપતિ, ભૂપતિ,
પાછળથી તે સુભટને સેના સુપ્રત કરવામાં આવી. અને આખા રાષ્ટ્રનું રક્ષણ કરવા સારુ તેના બધા ખર્ચીને પહેાંચી વળવા માટે અમુક જમીન તથા અધિકારા તેને સોંપવામાં આવ્યા. તદુપરાંત પ્રજા તરફથી તેને કર અને કૃષિભાગ આપવાનું પણ નિયત થયું. ત્યારથી તે નૃપ મટી રાજા બન્યા. સેવકવૃત્તિને બદલે સ્વામીવૃત્તિને ચેપ તેને ત્યારથી લાગવા માંડયો. રાજસંસ્થાને આ મૂળ ઇતિહાસ છે.
રાજગુણા
ગીતાજીમાં ક્ષત્રિયાના સ્વાભાવિક ગુણો નીચે પ્રમાણે વર્ણવ્યા છેઃ
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
शौर्य तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभाषश्च क्षात्रकर्म स्वभावजम् ॥ શૌય, તેજસ્વિતા, ધૈય, ચાતુર્ય, નિડરતા, દાનવૃત્તિ અને ઐશ્વ` આટલા ક્ષત્રિયાના સ્વાભાવિક ગુણા છે.
૧૮૫
આવા ગુણાને લઇને પ્રજા તેના તરફ પિતૃભાવે વર્તે અને તે પણ પાતાનું ક`ન્ય સમજી પેાતાની અંગત પ્રજાની જેમ તે પ્રત્યે વર્તે. નીતિશાસ્ત્રમાં પણ તેમના ધર્મોનું બહુ સુંદર ચિત્રણ આપ્યું છેઃ
दुष्टस्य दंड: सुजनस्य पूजा न्यायेन कोशस्य च संप्रवृद्धिः । अपक्षपातो रिपुराष्ट्रचिता पंचापि धर्मा नृपपुंगवानाम् ॥
દુષ્ટતાને ઈંડવી, સુજનતાની પૂજા કરવી, પ્રજાઅર્થે ન્યાયદ્વારા ભંડાર સાચવવા, પુત્ર અને શત્રુ બન્ને પર ન્યાયષ્ટિએ સમાનતા રાખવી, અને પેાતાના રાષ્ટ્રની ઉન્નતિ સતત ચિંતવવી, એ નૃપતિના પાંચ અનિવા ધર્મો છે.
પરંતુ જેમજેમ સાધને અને સગવડે મળતી ગઈ, તેમતેમ બ્રાહ્મણ અને વૈશ્યા ભૂલ્યા તેમ ક્ષત્રિયે! પણ ક્રમશઃ પેાતાના આ બધા ધર્મો ભૂલતા ગયા. અને તે કવ્યૂ ચૂકયા પછી તે સંસ્થાનું ધીરેધીરે સ્વરૂપ પલટાવા લાગ્યું, અને તેમ થતાં ક્રમશઃ બ્રિટીશરાના શાસનકાળમાં એવી તેા ગુલામ થઈ ગઈ કે તે રાજાઓને ટકવું હોય તે બ્રિટીશ અમલદારના પણ ચાટવા જ પડે. જે પ્રજાના તે રખેવાળ હતા, જે પ્રજાના હૃદય પર સિંહાસન સ્થાપીતે તે ટકી શકે તેમ હતા, તે પ્રજાને તેમણે ચૂસવામાં બાકી ન રાખી. તે સતત અતડા જ રહેવા લાગ્યા. બ્રિટીશરાએ તેમને પ્રાહ્રદયથી તે અલગ રહે, તેવી જ તાલીમ આપવા માંડી, અને લડન તથા યુરાપની સફરનું જબરદસ્ત આકણુ પેદા કર્યું.
આમ થવામાં મૂળ કારણ વિલાસિતા અને સત્તાના મદ હતા. જ્યારે વિલાસિતાનું જોર વ્યાપે છે, સત્તાના મદની ખુમારી ચડે છે,
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
* આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ત્યારે અધર્મ અને અત્યાચારની પરંપરા વધતી જાય છે. જ્યારે આમાં પ્રજાવર્ગના જ ગણાતા આગેવાને સ્વાર્થ અને લાલચને વશ થઈ સાથ પૂરે છે, ત્યારે તો આ પરંપરા વિરાટ સ્વરૂપ પકડી તેને ભેગ પડેલી પ્રજાને તેના પંજામાં પકડી કચડીને તારાજ કરે છે.
આવી પ્રજાને અંતર્નાદ ગોસ્વામી તુલસીદાસજીના શબ્દોમાં આ મુજબ છે:
शोचिय नृपति जो नीति न जाना ।
जेही न प्रजा प्रिय प्राणसमाना॥ તે નરપતિ જીવતાં છતાં મરેલાની માફક શોચનીય છે કે જે નરપતિને પ્રજા પ્રાણ સમાન વહાલી નથી. રાજાશાહી તે ગઈ !
જે રાજાશાહીએ માઝા મૂકી હતી, જેની આગળ પ્રજાનું ધન અને પ્રજાની બહેનબેટીઓ પણ સલામત નહોતી, અન્યાય, વિલાસ, શેષણ વગેરે અનિષ્ટો જેમાં ઘર ઘાલી બેઠા હતાં, તે રાજાશાહી તો. જડમૂળથી ગઈ. જેને દેવાંશી અધિકાર માનવામાં આવતે, પૂર્વભવથી જ રાજગાદીનું ખતપત્ર ઈશ્વરદત્ત મળે છે એ માન્યતા હતી, તે બધું કાળની ખાઈમાં ધરપાઈ ગયું. બાપુજી કહેતા કે, બ્રિટિશરોનું ભારત પરનું શાસન ગયા પછી રાજાઓની બહુ ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. બાપુ કહેતા અને દીર્ધદ્રષ્ટાઓ કલ્પતા તેના કરતાંય બહુ વહેલું રાજાશાહીનું પ્રસ્થાન થયું.
હવે શું ?
દુનિયાના ઇતિહાસમાં છેલ્લે છેલ્લે જે વાદો જોયા, તેમાં (૧) સામ્રાજ્યવાદ, (૨) વારસાગત રાજાવાદ, (૩) પ્રજાનિયુક્ત સરમુખત્યારવાદ (૪) સમાજવાદ, અને (૫) લેકશાહી મુખ્ય છે.
સામ્રાજ્યવાદનો સિદ્ધાંત સત્તા અને મૂડીના વર્ચસ્વ તરફ દેરી
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા જાય છે. બ્રિટીશ અને અમેરિકન પ્રજા સભ્યતાની દષ્ટિએ ભલી છે. પરંતુ આ સિદ્ધાંત એ સત્તાઓને લેકશાહીની વાતો કરવા છતાં ઍટમન્મ સુધી ખેંચી ગયો. સ્વયં બ્રિટનમાં લોકમતાધિકાર છે, છતાં એ આખી પ્રજા સામ્રાજ્યવાદને લીધે જગતની મોટામાં મોટી ટીકાને પાત્ર બની ગઈ અને ચચલ જેવા લોકોને જન્માવ્યા. આજે ત્યાં કામદાર પક્ષ શાસન પર છે અને સામ્રાજ્યવાદને બૂરે પરચો. યુરેપને મળી ગયો છે, તેથી તે લોકશાહી તરફ આકર્ષાય છે. પરંતુ સામ્રાજ્યવાદની ચૂડમાંથી છૂટી આ માર્ગે જવું એ એને માટે હજુ દુમ કાર્ય છે.
વારસાગત રાજાવાદ માટે હિદે દુનિયામાં બૂર નમૂનો પૂરે પાડ્યો છે. બ્રિટનના રાજા પાસે ખાસ કશી જ સત્તા હોતી નથી, એટલે ત્યાંને રાજાવાદ ટકી રહ્યો છે. જાપાનમાં રાજપદ દેવાંશી મનાતું, એ વર્ષો પહેલાં જ ઊડી ગયું. હિંદને રાજાવાદ આ જ વર્ષમાં લગભગ મૃત્યુ પામ્યો.
પ્રજાનિયુક્ત સરમુખત્યારશાહી કાર્યવાહીની દૃષ્ટિએ સફળ થતી જણાય છે, પરંતુ એને લીધે પ્રજા પોતે સ્વતંત્ર રીતે જાગ્રત થતી નથી. સરમુખત્યારશાહી તે સરમુખત્યારને પણ મદોન્મત્ત બનાવી દે એવો પૂરો સંભવ છે. એ માર્ગ કે જોખમી છે તે જોવા માટે હેર હિટલર અને મુસોલિનીનાં ઉદાહરણે બસ છે.
સમાજવાદ' અને “સામ્યવાદ” શબ્દ આકર્ષક છે, પણ એને અમલ અહિંસક સાધનો દ્વારા ન થાય, તો આજે રશિયા જે દિશા. તરફ ઢળતું જાય છે, તે દિશામાં છેવટે સરમુખત્યારશાહી જ જન્મે..
લોકશાહીનો સિદ્ધાંત આ બધામાં આજે ઉચ્ચ પંક્તિને ગણાય. હિંદને ઘણું વર્ષોની ગુલામી પછી આજે લોકશાહી ખીલવવાની તક મળી છે. પૂ. મહાત્માજી અને પંડિત જવાહરલાલ જેવાઓની વિશ્વવ્યાપી નૈતિક અસરને લીધે દુનિયાનાં રાષ્ટ્રમાં હિંદની ઈજજત
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ વધતી જાય છે. પડોશી રાષ્ટ્રની મેલી મુરાદને, પગભર થયાં પહેલાં નૈતિકબળ તરફ જ મુખ્ય ઝોક આપી શિકસ્ત આપવી, મહાન શસ્ત્રાસ્ત્રધારી અને મુત્સદ્દીગીરીમાં જામેલા યુરોપીય દેશોની ચૂડમાંથી બચીને ટકી રહેવું, તેમજ સાથે સાથે આર્થિક સદ્ધરતા પણ સાધવી, આ કામ ભારે મુશ્કેલ છે, છતાં હિંદમાં તે થઈ રહ્યું છે. લેકસભામાં જે બંધારણ ઘડાઈ રહ્યું છે તે હિંદને લોકશાહીની દિશામાં ખેંચી જાય છે. લોકશાહીનાં ભયસ્થળે
(૧) લેકશાહીમાં માથાથી મતગણતરી કરવાની રહે છે અને બહુમતી જે દિશા પર જાય ત્યાં રાષ્ટ્રને ખેંચાવું પડે છે. સમજદાર ભેજાએ હમેશાં ઓછાં રહેવાનાં અને એમાં પણ ઊંડી અને વ્યાપક સમજવાળાં માથાં બહુ જ ઓછાં હોવાનાં. આવા ઓછા માણસોને જો પ્રચારનું સાધન પૂરતું ન મળે, અથવા એ માણસોનો આમપ્રજા સાથે વિશાળ સંપર્ક ન હોય, તે ખેટી દિશા હોવા છતાં તે તરફ બહુ માથાં ખેંચાઈ જવાનાં. આમ થાય તે લેકશાહી શબ્દ ભલે વપરાયઃ પણ સરવાળે તે ટેળાશાહીને જ વિજય થવાને. ટેળાશાહી એ લેકશાહીનું મોટામાં મોટું ભયસ્થળ છે. . (૨) જ્ઞાતિ, ધર્મ અને રંગની દીવાલને લીધે પણ જનસમૂહ ખેંચાવાને. આજે યુપીય રાષ્ટ્રોની દશા આપણે જોઈ રહ્યા છીએ. નિવારણ
આ ભયસ્થળેનું નિવારણ લેકજાગૃતિથી થઈ શકે. પ્રજાનો મોટે સમૂહ મતપ્રદાનનું મહત્ત્વ સમજે, અને સ્વરાજ્ય એટલે પિતાની રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની પૂર્ણ જવાબદારી આવી સમજણ લેકશાહી શાસનમાં સૌથી પ્રથમ જરૂરી છે. આ સમજણ પુસ્તકમાત્રથી ન આવે, પણ પ્રયાગમય તાલીમથી આવે, એટલા સારુ વિકૅકિત કામધંધાઓ અને એમને સાંકળનારાં સહકારી સંસ્કારમંડળ ખૂબ જરૂરી છે. ગાંધીજીએ
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
૧૮૯ ચીધેલી આશ્રમપ્રણાલી અને રચનાત્મક કાર્ય લેકશાહીના ઘડતરમાં સુંદર ફાળો આપી શકશે.
- સત્યાગ્રહી અને સવિનય ભંગ કરનારાં વીર સેવસેવિકાઓનાં દળ સમાજ માટે પણ જરૂરી છે. '
સરકાર ઉપર તો માત્ર શેડો લશ્કરી આધાર અને વિદેશ સંબંધસિવાય કેળવણી, ઉત્પાદન–વિનિમય, સ્વાશ્રયી સંરક્ષણ વગેરે બધાં જ કામે સમાજે જાતે જ ઉપાડી લેવાં પડશે.
આવા પ્રજાઘડતરમાંથી જે સ્વયંકુરિત વાદ ઉત્પન્ન થશે તે ગમે તે છાપને હોય તોયે ઉત્તમ હશે. હું આવા વાદને સર્વાનુમતિવાદવાળું લેતંત્ર કહીશ.
આ બધું થાય ત્યાં લગી આજના અમલદારી તંત્રથી જ હિંદને વહીવટ ચલાવવાનું રહેશે. આજનું અમલદારી તંત્ર જૂની રીતરસમેથી ટેવાયેલું છે; જોકે એની બુદ્ધિમાં એ વાત ઊતરી છે કે હવે એ જૂની રીતરસમેને સુધાર્યા વિના નહિ ચાલે. પરંતુ ટેને સુધારતાં પણ સમય લાગવાને. આથી પ્રજાએ એક બાજુ ધીરજ અને બીજી બાજુ લાંચરુશ્વત નહિ આપવી, ખુશામત નહિ કરવી એ જાતની કડકાઈ પણ રાખવી પડશે. અમલદારેનાં કર્તવ્ય
(૧) પોતે પ્રજાને એક સેવક છે તેમ સમજવું.
(૨) પ્રસંગ પડયે પ્રજા અને રાજતંત્ર બન્ને વચ્ચે ઉપસ્થિત થતા ગુંચવણીના પ્રશ્નોને ઉકેલી તેઓને પ્રેમસંબંધ કાયમ રહે તેવી રીતે વર્તવું. . (૩) પિતાની વૃત્તિમાં સંતોષ રાખો. . (૪) પ્રજાવ પાસેથી વેઠ, ખોટા કરવેર કે લાંચથી હમેશાં અસ્પષ્ટ રહેવું.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ (૫) સદાચારી અને નિર્વ્યસની થવું. (૬) પ્રજાને ચાહ મેળવવા પ્રયત્ન કરો.
(૭) પ્રધાને એ પણ પ્રેમ અને ચારિત્ર્યની ઉજજવળતા એ બે અંગો પર ખાસ ધ્યાન આપવાનું રહે છે. સદ્દભાગ્યે આજે પ્રધાનમાં આ તો ઘણે સ્થળે દેખાય છે. પ્રજાએ કે પ્રજાસેવકે એ ગુણેમાં ઉમેરે કરવામાં નિમિત્તે પૂરાં પાડવાં.
આટલી સાદી વાતો તે વર્ગ સમજતો થાય, તે આજનું રાજતંત્ર ખૂબ સુધાર પામે. પરંતુ તેવો નિઃસ્વાથી વર્ગ ઉત્પન્ન કરવા માટે કે બનાવવા માટે તો પ્રજા અને રાજા બનેએ ચીવટ રાખી પિતાનાં કર્તવ્યો પ્રત્યે જાગરૂક રહેવું ઘટે. તો જ તે વસ્તુ શક્ય થાય. રાજા અને પ્રજાને પરસ્પર મીઠો સંબંધ હોય, તે કર્મચારીવર્ગની ત્રુટિઓ સૂર્યપ્રકાશમાં પદાર્થોની માફક સ્પષ્ટ માલૂમ પડી આવે. સંસ્કૃતિ સુધારનાં ચિહ્નો
જે પ્રજા પરસ્પર સંગઠિત હય, સેવાપ્રેમી હોય, જ્યાં ચેરી, વિલાસ કે લંપટવૃત્તિનાં દર્શન ભાગ્યે જ થતાં હોય.
જ્યાં શરીરને હાનિકારક બસને ન દેખાતાં હોય.
જ્યાં પિતાની સ્વાદવૃત્તિને પિષવા દૂધાળાં પશુઓ હણવાનાં કારખાનાં ન હોય.
જ્યાં શૌર્ય, ક્ષમા અને સાચી દયા હેય. જ્યાં કલેશ, રાષ્ટ્રદોહ અને દંભ ભાગ્યે જ હોય. જ્યાં વ્યાપારીથી કૃષિકાર ડરતો ન હોય. જ્યાં સ્ત્રીઓને અભય હાય.
જયાં જાતિજાતિ વચ્ચે અને ધર્મધર્મ વચ્ચે અસહિષ્ણુતા નહિ, બલકે પ્રેમ હોય. આ બધાં સંસ્કૃતિસુધારનાં ચિહ્નો છે. આવા સંસ્કૃતિ સુધારમાં પ્રજાના સુખને મેટો આધાર છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
૧૯૧ જ્યાં શૌર્ય, લંપટાઇ, ઠગાઈ, રાષ્ટ્રદ્રોહ, કલેશ, જુગાર, વ્યસન અને ભીતિનાં જેર વ્યાપ્યાં છે, ત્યાં દોલતના ખજાનાઓ હોવા છતાં શાંતિનું બિંદુયે હોતું નથી. સાચી શાંતિને આધાર સંસ્કારિતા પર નિર્ભર છે. (૧) શિક્ષણ
સંસ્કૃતિસુધાર માટે બીજું સાધન શિક્ષણ છે. દરેક શાળામાં ઉચ્ચ પ્રકારની સંસ્કૃતિ પિષે એવું સ્વતંત્ર સાહિત્ય તેણે પૂરું પાડવું જોઈએ. તે સાહિત્ય કરતાં પણ સૌથી પ્રથમ તો શાળાના શિક્ષકશિક્ષિકાએ સદાચારી અને સુદઢ હોવાં ઘટે. તેઓ બાળકને સ્નેહ કેળવી ઇતર કેળવણું કરતાં આવી સંસ્કૃતિ વિકાસની કેળવણીમાં વધુ દત્તચિત્ત રહે.
વળી બાળકોમાંથી સંસ્કારે ઘેર ગયા પછી ન ભૂંસાય તે માટે તેવી ભાવનાઓનો પ્રચાર કરવા માટે તે વર્ગ ખાસ રેકો જોઈએ કે જે સમાજની કુરૂઢિઓ દૂર કરી સમાજમાં સંસ્કૃતિનાં નવચણતર ચણે. સ્ત્રીઓમાં વ્યવહારુ શિક્ષણને પણ તેની સાથે જ વિકાસ થવો જોઈએ. તે વર્ગની સુશિક્ષિતતા પ્રજા વર્ગની સુધારણાની ચાવી છે. (૨) આર્થિક ઉન્નતિ
સૌથી પહેલાં સામુદાયિક દૃષ્ટિએ આર્થિક પ્રકરણુ વિચારવું ઘટે. મૂઠીભર મૂડીવાળાઓ કે થોડા બુદ્ધિમાને જેને લાભ લઈ શકે તે કંઈ આથિંક ઉન્નતિ ન કહી શકાય. તેમ ખૂબ ધનસંગ્રહ કરે તે પણ કંઈ આર્થિક ઉન્નતિ નથી ગણાતી. આર્થિક ઉન્નતિમાં માત્ર આટલું જ મુખ્યત્વે વિચારવાનું હોય કે મારા તંત્ર નીચે રહેલી કોઈ પણ વ્યક્તિ ભૂખે મરતી ન હોય, એક સામાન્યમાં સામાન્ય મનુષ્ય સહેલાઈથી પોતાની આવશ્યક સામગ્રી મેળવી શકે.
આમ કરવામાં યંત્રવાદને તિલાંજલિ આપી ગ્રામઉદ્યોગો અને ગૃહઉદ્યોગની ખિલવણું પ્રથમ જ કરવી પડશે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ (૩) આર્થિક મુશ્કેલીનાં કારણે
પ્રજા પર મોટા પ્રકારના કર અને વેરા નાખવાથી રાજની તિજોરી તર થતી હોય તેમ માનવામાં આવે છે. પરંતુ અધિક કરવેરે નાખવાથી તો કૃષિકાર અને વ્યાપારી બને પાયમાલ થાય છે, અને તે પાયમાલ થયા પછી તો ખોરાકહીન રાખેલી ગાય પાસે દૂધ લેવા જેવો તાલ બની રહે છે. જે રાજવી દીર્ધદષ્ટિ રાખી ઓછા કરવેરા રાખે છે તેની પ્રજા સમ્પત્તિશાળી રહેવાથી ઊલટો તેને પાછળથી બેવડો લાભ થાય છે, એ ખૂબ સમજવા જેવી વસ્તુ છે.
આથી પ્રજાને આબાદ રાખવા સારુ બને ત્યાં સુધી કરવેરે. ઓછો જ રાખ ઘટે, અને જે ધન મેળવાય તેને ખોટા વહીવટી ખર્ચ ખાતર નહિ પરંતુ વિશેષતઃ પ્રજાવર્ગને શિક્ષણ તથા સુખ અને સગવડનાં સાધને આપવામાં સદુપયોગ થવો જોઈએ.
જે દ્વારા સંસ્કૃતિનું અધઃપતન થાય તે શિક્ષણ નથી. માટે પ્રજામાં શિક્ષણ એવું આપવું જોઈએ કે જે દ્વારા પ્રજામાં સ્વાવલંબિત્વ, પ્રેમ, ય, રાષ્ટ્રપ્રેમ અને ધાર્મિકતામાં ઉન્નતિ થાય. અને સુખસગવડનાં સાધને પણ પ્રજાને વિલાસી ક પામર બનાવે તેવાં નહિ પરંતુ ઉપરની ભાવનાનાં પ્રેરક હોવાં જોઈએ.
આવું રાજતંત્ર નવા દર્દીઓ ઉત્પન્ન કરવાની હોસ્પિટલ નહિ, બનાવે, પણ દર્દ ન થાય તેના ઉપાયની શાળાઓ બનાવશે. તે ચક્કી, નળ, વીજળીબત્તી ઇત્યાદિ સાધનોને બદલે કુદરતી હવા, પ્રકાશ વધુ મળે તેવી યોજના અને ઉદ્યોગમંદિર બનાવવા પ્રતિ વધુ લક્ષ આપશે. આ તો માત્ર એક વસ્તુનિર્દેશ છે.
આર્થિક સંકડામણનું મુખ્ય કારણ તો પ્રજાની અજ્ઞાનતા છે. તે અજ્ઞાનતા ભિન્નભિન્ન પ્રકારની હોય છે. દાખલા તરીકે, કાલાને એક ખેડૂત બધી સામગ્રી ધરાવે છે. તે તેમાંથી કપાસ, રૂ, કપાસિયા વગેરે ઉત્પન્ન કરી રૂમાંથી વસ્ત્ર બનાવી શકે છે અને કપાસિયા
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
૧૯૩
પેાતાનાં ઢારને ખવડાવી તેમાંથી શરીરનાં પૌષ્ટિક તત્ત્વો દૂધ, ઘી વગેરે ઉત્પન્ન કરી શકે છે. પરંતુ તેને ખલે તે તાત્કાલિક લાભ ખાતર કાલાં વેચી નાખે છે. આથી તેને ખમણું નુકસાન વેઠવું પડે છે.. આમાં તેની અજ્ઞાનતા અને અજ્ઞાનતાજન્ય આળસ જ કારણભૂત છે.
કૃષિકાર પેાતાનું સારામાં સારું ખાતર વેડફી નાખે છે, કેમ વાવવું તેનું તેને જ્ઞાન હાતું નથી. આથી સારી જમીન કે જેમાંથી તે ત્રણ મેાસમ લઇ શકે તેમાંથી બહુ જ ઓછું ઉત્પન્ન કરી શકે છે. કેટલીકવાર સુઘ્ધ કૃષિકાર પાણી, બળદ, જમીન ઇત્યાદિ સાધનાને અભાવે પણ નિષ્ફળ જાય છે. આવે પ્રસંગે તેને કૃષિનું જ્ઞાન અને સાધને આપવાથી ઘણી વખત કઠણ મુશ્કેલીને સરળ રીતે ઉકેલ આવી રહે છે.
'
વ્યાપારીઓમાં પણ કઈ વસ્તુ કેવી રીતે રાખવી, લાવવી અને વેચવું તેમનું તેમને જ્ઞાન ન હેાવાથી બહુ નુકસાન વેઠવું પડે છે.
આથી તેમને પોતપોતાના વ્યાપારનું શિક્ષણ મળે તેવી વ્યવસ્થાયી રાજતંત્ર અને પ્રજા બન્નેને લાભ થવાના સભવ છે. આજે દુનિયાના સયેાગે જોતાં આપદ્ધર્મ તરીકે મંત્રીને ઓછાં ન કરી શકીએ તે પણ એને
રાખીએ. ગ્રામઉદ્યોગા આલ બનાબેરી મળે તો અવશ્ય સર્વાનુમતિવાળા લેાકશાનને લાવવા અને ફતેહી-નજ આપણે
આર્થિક સંકટનું ત્રીજું કારણ સામાજિક કુંઢિયાતાનું માલુમાં ઘર ન પહેાંચવા છતાં લગ્ન ભોજ અને એવાએવા વરા પાછળ ઘણા દ્રવ્યવ્યય થાય છે, તે આવા કુરિવાજો અટકાવવામાં રાજ્યત ત્રે પેાતે જ સાથ આપવેા જોઇએ.
આ બાધક કારણાને હટાવી ઔદ્યોગિક તથા ખેતીવિષયક ઉન્નતિ તરફ લક્ષ આપવાથી અને પ્રજામાં આળસવૃત્તિ અને નિસ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
ત્સાહ ન વધે તે પ્રત્યે ધ્યાન આપવાથી આર્થિક પ્રશ્નના ઉકેલ સહજમાં આવી જશે.
આ પ્રશ્નના ઉકેલ સારુ ઇતર દેશન! ઉદ્યોગાનેા અભ્યાસ અને અનુભવ પણ રાજ્યે ઊંડાણથી કરી લેવા ઘટે. (૪) સધર્મ સમભાવ
+
હમેશાં રાજત ંત્રે પેાતાની પ્રશ્ન જે જે ધર્મ માનતી હાય તે તે સૌ ધમ પર સમાન ભાવ રાખવા જોઈએ. આમ કરવાથી ધમ ધમ વચ્ચેની ભિન્નતાનેા અંત આવી રહેશે. ધર્માંની ભિન્નતા ઘણીવાર મહાકલેશ અને અનનું બીજારાપણું કરી દે છે. ભિન્નભિન્ન ધર્માંતુ કારણ
બધા ધર્મોનું ધ્યેય એક જ છે, માત્ર તેનાં ભિન્નભિન્ન સાધના અને માર્ગો છે, તેથી એકખીજા વચ્ચે વૈમનસ્ય નહિ ખલકે સુસંગઠન હાવુ જોઈએ.
જે જે ભિન્નભિન્ન ધર્મ સંસ્થાપકાએ તેની ભિન્નભિન્ન કરણ– પ્રણાલિકા બતાવી છે તે કેવળ તે તે સમય અને તે તે સમાજના માનસને અનુલક્ષીને જ બનાવી હેાય છે.
મનુષ્યમાત્રની વૃત્તિ અને રુચિએ ભિન્નભિન્ન હોવાથી જ એક સનાતન અને શુદ્ધ સત્યને પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયા આ પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન રૂપે તે મહાપુરુષ! વર્ણવી ગયા છે.
આવી ભાવનાના પ્રચાર કરવા ઘટે.
(૫) સમાનતા
નાની કે માટી કાઇ પણ કામ પ્રત્યે સમાનવૃત્તિથી વવુ. આમ કરવાથી કામકામ વચ્ચેના કલેશા શાંત થઈ જઈ રાષ્ટ્રશાંતિમાં ઉમેરા થશે. અને સંગઠન વધવાથી દુષ્કાળ, મરકી, ભૂક ંપ કે એવા દૈવી પ્રાપા વખતે તે પ્રજો પરસ્પર ઉપકારક થઈ પડશે,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજતંત્ર અને પ્રજા
અને આમ થવાથી રાજ્યતંત્રની ચિંતાનેા ખેાજો હળવા થશે. દલિત કામ કે સ્ત્રીજાત્તિ અથવા નાના સમાજને કય દુઃખ થતું હોય તે તેનાં મૂળ કારણાનેા નાશ કરવા દત્તચિત્ત રહેવું ઘટે. (૬) તંત્રસુધારણા
૧૯૫
અમલદારે। અને પાસવાને! એવા ચૂંટવા જોઈ એ કે જે સદ્ગુણી અને સદાચારી હાય.
પ્રત્યેક અમલદારને ભાન થવું જોઈએ કે તે સત્તાના ઉપયેગ કરનારા નહિ પણ પ્રજાના સેવક છે.
તે વની આવી મનેાવૃતિ થવાથી રાજ્ય અને પ્રજા વચ્ચેનું વાત્સલ્ય વધતું જશે અને શાંતિના પ્રચાર થશે.
;
અમલદારની ચૂંટણીમાં કાઈ પણુ જાતિ, સમાજ કે વ્યક્તિને પક્ષપાત ન હાવા જોઈએ.
ઉપર્યુÖક્ત વસ્તુઓ પ્રતિ લક્ષ અને વર્તન રાખનાર રાજતંત્ર પ્રજાનું વલ્લભ બનશે અને તેનું રાજ્ય તે આદ` રામરાજ્ય જ બની જશે, તેમ માનવામાં લેશમાત્ર અતિશયેક્તિને સ્થાન નથી.
જેવી રીતે રાજ્યે પ્રજા તરફ વવાનું છે તે જ રીતે પ્રજાએ પણ રાજ્ય પ્રત્યે સદ્ભાવથી વવાનું છે.
પ્રજામાં પરસ્પર પ્રેમ, જેમજેમ વિકાસ થતા જાય, શુભ પરિણામ થતું રહે.
વફાદારી, ઉદ્યોગિતા અને સંસ્કૃતિના તેમતેમ રાજ્યમાં પણ તેનાં સસ'નું
આ અન્તે અંગે જો પાતપાતાનાં કબ્યા સમજીને આચરે, તે। આજના રાષ્ટ્રનાં આર્થિક સંકટા અને પરતંત્રતાની ખેડી શીઘ્રતાથી વિલય પામે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ
જે સમાજમાં જેટલો સહજ સેવાવૃત્તિનો વિકાસ તેટલો જ તે સમાજ સમૃદ્ધ અને સંસ્કૃત હોવાને. ભારતવર્ષમાં તો સહજ સેવાવૃત્તિ એટલી બધી વિકસી હતી કે તેમાંથી “તેન જોન મુણિયા: ” એ સૂત્ર પેદા થયું હતું. અને એકેએક મનુષ્ય પોતાના જીવનમાં સહજ સેવાનું વ્રત તાણાવાણાની જેમ વણી લે એવી સમાજના ઘડવૈયાઓએ રચના કરી હતી. બ્રહ્મચર્યાશ્રમથી માંડીને ચારે આશ્રમો અને બ્રાહ્મણથી માંડીને શક સુધીના વર્ણની યોજના એ માટે જીવન્ત પ્રમાણ છે. પરંતુ દિવસે દિવસે સહજ સેવાની વૃત્તિ લુપ્ત થતી ગઈ અને તેને સ્થાને સ્વાર્થ અને વિલાસ પાંગરી ગયા. વર્ણાશ્રમની મૂળ દષ્ટિ ચાલી જતાં એ વ્યવસ્થા ગૂંથાઈ ગઈ ખરી રીતે સેવામાં સેવ્ય–સેવક એવા ભેદ હતા જ નથી. એક એક પ્રકારની સેવા કરે, તો બીજે બીજા પ્રકારની સેવા કરે. એટલે જે સેવ્ય કહીએ તે બંને સેવ્ય છે અને સેવક કહીએ તો બન્ને સેવક છે.
આજે સેવા શબ્દની વિકૃતિ થઈ ગઈ છે. આપણે પોતે પણ એટલા તે ટેવાઈ ગયા છીએ કે સેવક શબ્દ બોલતાની સાથે જ તેની સામે સ્વામી શબ્દની યેજના કરવાનું ચૂકતા નથી. શાસ્ત્રકારોએ અને સાહિત્યકારેએ પણ સ્વામિત્વ–સેવકત્વ સંબંધ જોડી તે સંસ્કારોને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ પ્રજામાં ખૂબ રૂઢ કર્યા છે. સેવા શબ્દની વિકૃતિને અંગે આપણને ખૂબ વેઠવું પડયું છે. અને સામાજિક અને રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં પણ તેણે ગુંચવાડો ઊભો કર્યો છે. સમાજના અને રાષ્ટ્રના નેતાઓમાં રહેલી સ્વામિત્વવૃત્તિએ તેમના સેવાભાવના આદર્શને લેપ કર્યો હોય તેમ આપણે ઘણે સ્થળે સ્પષ્ટ જોઈએ છીએ.
આઝાદી આવ્યા પછી પણ લોકો જવાબદારી વધી એમ સમજવાને બદલે ત્યાગ અને સેવાને બદલો કેવી રીતે અને કેટલો લે તેની જ દેડમાં પડી ગયા છે. ખરી રીતે આજે હિંદને પુનઃરચનાને મહાન અવસર પ્રાપ્ત થયો છે. દુનિયાની ખવાઈ ગયેલી સંસ્કૃતિમાં હિંદ પ્રાણ પૂરવાનો છે. પણ આવું ભાગ્યે જ કોઈ વિચારે છે. કારણ ઉપર જણાવ્યું તે જ છે. જે સેવાને આપણું જીવનમાં સહજ સ્થાન મળે તે ઉપદેશ આપવાની જરૂર ન રહે.
जीवानां परस्परमुपग्रहः । तत्त्वार्थाधिगमसूत्र ॥
એક સૂક્ષ્મ જંતુથી માંડીને મહાન પ્રાણુ સુધી સૌ કોઈ પરસ્પરના સહકારથી જ જીવે છે. ઈતર જાતિ કરતાં પિતપોતાની જાતિમાં આ નિયમ સર્વવ્યાપી અને સીધી રીતે લાગુ પડે છે. '
કોઈ પ્રાણીવર્ગ કવચિત્ બીજી જાતિ પરત્વે સામૂહિક વેર પણ દાખવશે. પરંતુ તે પણ પોતાના જાતિગત પ્રશ્નમાં સંગઠિત જોવામાં આવશે, અને સેવા અને સહકારથી પારસ્પરિક જીવન જીવતે નજરે પડશે. ,
જુઓ, એક કીડીના સમાજ પર દષ્ટિ ફેરવીએ. તે સમાજ ખાવાપીવાથી માંડીને દરેક ક્રિયામાં પરસ્પરનો સહકાર સાધે છે અને પરસ્પરના ઉપકારે જીવે છે. બહારની આવી પડેલી આફતમાં પણ તેને સહકાર તે કાયમ જ રહે છે, અને સંગઠન સાધી લે છે. જ્યારે તેને સમૂહસહકાર જાગે છે, ત્યારે સર્પ જેવા ઝેરી મહાન પ્રાણીને પણ તે પરાસ્ત બનાવે છે. જે તેને સમાજસહકાર ન હોત, તો તેની
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
આદરી ગૃહસ્થાશ્રમ ભિન્નભિન્ન વહેંચાયેલી શક્તિ અલ્પ જ કાર્યકારી નીવડત. જ્યારે પારસ્પરિક સહકાર કે સંગઠન થયું ત્યારે ભિન્નભિન્ન પાત્રમાં રહેલી અલ્પઅલ્પ શક્તિ પણ કેટલી કાર્યકારી નીવડી ?
આ દષ્ટિબિંદુથી માનવસમાજમાં પણ સહકાર અને સેવાતવની ઉત્પત્તિ અને વ્યાપકતા હોય છે અને હેવી જોઈએ. સરળતાથી જીવનવહન કરવા માટે અને બીજી વિપત્તિઓનો સામનો કરવા સેવાતત્ત્વ ઉપયોગી છે, અને જેમ સૂક્ષ્મ જંતુઓમાં કે પશુપક્ષીઓમાં પિતપોતાની જાત પરત્વે તે જેમ સ્પષ્ટ અને સ્વાભાવિક દેખાય છે તેમ મનુષ્યસમાજમાં પણ સેવાતત્ત્વ સ્વાભાવિક જ છે.
પરંતુ સેવા લેનાર વ્યક્તિ પોતાને સ્વામી માની જે તે સેવાવૃત્તિને દુરુપયોગ કરે તો ત્યાં સેવા શબ્દ મૂળ સ્વરૂપ છોડીને વિકૃતિ ધારણ કરે છે. કારણ કે સેવા એ સ્વેચ્છાને પ્રશ્ન છે, અને તે સ્વતઃ ઉદ્દભવે છે. પરંતુ જયારે તે જ સેવામાં પરાવલંબિતા આવે છે ત્યારે તે સેવા મટી ગુલામી બને છે; સહકાર મટી અત્યાચાર બને છે. તેના નમૂના
જ્યારે સ્ત્રીને પતિ સહકારી મટી માલિક કે સ્વામી બન્યો, ત્યારે તે તેના શરીરને ગમે ત્યારે અને ગમે તેવી રીતે ઉપયોગ કરી શકે છે. * એક નેકરને શેઠ માલિક બન્યો એટલે તેના શરીરને સ્વામી જ નહિ, બલકે તેના વિચારો પર પણ સ્વામિત્વ ધરાવી શકે છે.
એક પશુનો સ્વામી તેની પાસેથી ગમે તેવી રીતે કામ લઈ શકે છે. તેને મારી શકે, પજવી પણ શકે છે. કારણ કે તે પોતે એમ માને છે કે હું તેને માલિક છું. આવી રીતે ભિન્નભિન્ન ક્ષેત્રમાં એક નાની વાતથી માંડીને મોટી વાત સુધી મનુષ્ય પોતાની જ માનવજાત પર ગમે તે જુલ્મો ગુજારી શકે છે. -
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ
સેવાનું મૂળ સ્વરૂપ
વાસ્તવિક રીતે તેા સેવા એ એક પ્રકારના મનુષ્યસમાજમાં તેની ઉત્પત્તિ કેવા સંયેાગેામાં અને છે તે આપણે આગળ વિચારી ગયા છીએ. આખા પ્રથમ એક કુટુંબરૂપે જ હતા, અને જેમ એક નાના કુટુંબમાં પણ વ્યવહારમાં સરળતા જાળવવા માટે પ્રત્યેક વ્યક્તિની તેનાં માનસિક અને શારીરિક વિકાસ અને શક્તિ પ્રમાણે ભિન્નભિન્ન કા માં યેાજના થાય છે તે જ દૃષ્ટિબિન્દુથી આ માનવસમાજમાં પણ વ્યવસ્થા પ્રમાણે કાર્યોની વહેંચણી થઇ હતી.
૧૯૯
વિનિમય જ છે.
કેવી રીતે થઈ
મનુષ્યસમાજ
સમૂહુરૂપે એ વ્યવસ્થા ચાર વિભાગમાં વહેંચાયેલી હતી, અને તે ચાર વિભાગામાં જ આખી માનવજાતિને ઉપયાગી બધાં તત્ત્વોની આવશ્યકતા પૂરી પડી જતી.
મનુષ્યસમાજ માટે ખાસ આવશ્યક તત્ત્વ સંસ્કારિતા હતું. કારણકે મનુષ્યસમાજમાં ઇતર પ્રાણી કરતાં એક વિશિષ્ટ તત્ત્વ હાય છે કે જેને આપણે માનસિક શક્તિ તરીકે ઓળખીએ છીએ. જીવનવિકાસની આ એક એવી સાધકશક્તિ છે કે જે શક્તિદ્વારા મનુષ્ય અમરપ ંથે પ્રગતિ કરી શકે છે. આ બધી શક્તિનેા દુરુપયેાગ ન થાય, કારણ કે દુરુપયેાગ થવાથી જે દ્વારા વિકાસ સાધવાના હાય છે તે દ્વારા જ ઘણીવાર અધઃપતન થાય છે. જે આપણે આ જ પ્રકરણ પરથી આગળ જોઈ શકીશું, તે અધઃપતનથી બચાવવા સારુ સંસ્કારિતાની આવશ્યકતા અનિવાય છે.
સંસ્કારિતાનુ મૂળ
સંસ્કારિતાનું મૂળ સશિક્ષણ અને સયમ છે. પ્રજાવમાંથી એક એવા વર્ગ નીકળ્યા કે જેણે આ કાર્ય ઉપાડી લીધું. તે ગુણ પ્રમાણે બ્રાહ્મણ ગણાયા. એક વર્ગ કૃષિજીવન, વ્યાપાર, હુન્નર અને
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ભિન્નભિન્ન શરીરપયોગી સેવા બજાવવાનું રવીકાર્યું, અને તે વૈશ્ય તરીકે ગણાયા. પ્રજાવર્ગને સંકટમાંથી બચાવવાને માટે જે વગે સેવાનું કાર્ય ઉપાડી લીધું તે ક્ષત્રિય કહેવાયા, અને એક વર્ગ એવો પણ ઊભે થયો કે જેણે ત્રણે સમાજની અવશિષ્ટ સેવા ઉપાડી લીધી તે ફૂડ ગણાયા. આ બધાં પરસ્પરનાં કાર્યો એ પારસ્પરિક સેવા જ છે, અને આપણે સ્પષ્ટ જોઈ શકીએ છીએ કે તે સેવા વિનિમયરૂપ જ છે.. ભેદભાવના
એક માનસિક સેવા બજાવે છે, એક વ્યાવહારિક સેવા બજાવે છે અને એક શારીરિક સેવા બજાવે છે. આ બધાયે સેવકે જ છે. આમાં સ્વામી કોણ છે તે સમજાતું જ નથી. જે કાઈ એમ કહે હેય કે અમે માનસિક સેવા બજાવીએ છીએ એટલે અમને સ્વામીપણને હક્ક છે, તે તે વાત યથાર્થ નથી. કારણ કે એકલી માનસિક કે એકલી શારીરિક સેવાથી જીવનવ્યવહાર કદી ચાલી શકશે નહિ.
દાખલા તરીકે, આપણે આપણી પોતાની શરીરરચના જોઈએ. શરીરમાં ઘણું અંગો છે, તેમાં આપણે કાને સ્વામી અને કેને સેવક કહી શકીશું? ધારો કે કઈ મસ્તિષ્કને સ્વામી માનવાની હિમ્મત કરે, પણ આપણે તે જોઈ શકીએ છીએ કે હજી કાર્ય ન કરે તે તેની પિતાની દશા કેવી કડી થઈ જાય. તે જ રીતે આખા શરીરના સંબંધમાં છે. તેમાં એક પગથી માંડીને માથા સુધીનાં બધાં અંગેપાંગે એકસરખાં ઉપયોગી છે. તેમાંનું એક પણ નકામું નથી, તેમ નીચઊંચ પણ નથી. આ રીતે આખો પ્રાણસમાજ એકબીજાને સ્વયંસેવક છે. કઈ પણ સ્વામી નથી. હા, એક વસ્તુ છે કે જે તે એવી દુનિયામાં વસતે હેાય કે જ્યાં રહેવાથી ઇહલોકના કોઈ પણ પ્રાણસમાજની સેવા વિના તે પિતાનું જીવન ટકાવી રાખતા હોય, તો તે પિતાને સ્વામી કહેવડાવી શકે.
પરંતુ તેવું તે ક્યાંય દેખાતું નથી. તો પછી એક સેવક બીજા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે.
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ સેવકને સેવક કેમ કહી શકે ? કારણ કે તે બન્ને પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં એક જ માનવજાતિનાં બે અંગે છે, અને તે બન્ને ભાઈઓ છે.
એક બાળક પુખ્ત થતાં સુધી માતા, પિતા, કુટુમ્બ વગેરેની સેવા લઈને જીવે છે અને આગળ વધે છે, છતાં તે માબાપને સ્વામી ગણતે હેય એવું આપણે ક્યાંય જોઈ શકીશું નહિ. ઊલટું તે માબાપને પિતાનાં ઉપકારક ગણે છે અને પુખ્ત થતાં તેમની સેવા બજાવવાની વખતે પણ તે કર્તવ્યભાવના માને છે. એ બે વચ્ચે કે અંગને સ્વામી કે સેવક જેવું લાગતું નથી. જે રીતે કુટુંબનું તે જ રીતે સમાજનું, અને તે જ રીતે રાષ્ટ્રનું પણ તેવું જોઈએ. જ્યારે કર્તવ્યભાવના આવે છે ત્યારે રાષ્ટ્રના કોઈ પણ બીજા અંગને ઊંચનીચ ન ગણી શકાય. પરંતુ જ્યારથી તારતમ્યતાની ભાવના. આવી ત્યારથી આ ભેદો પડી ગયા છે.
અને જ્યારથી સ્વામિત્વ આવ્યું છે ત્યારથી સાથેસાથે સ્વાર્થીદિ દેષોથી કલુષિત થયેલા જીવાત્મામાં અહંકાર, સત્તા અને વિલાસાદિ દુર્ગુણે પણ વધ્યા છે.
સત્તાવાદના જમાનામાં મૂડીવાદ અને બુદ્ધિવાદને તિરસ્કાર તેવી જ રીતે મૂડીવાદના જમાનામાં બુદ્ધિવાદને તિરસ્કાર અને બુદ્ધિવાદના જમાનામાં એ બન્નેને તિરસ્કાર. એ રેંટચક્ર આજ સુધીના ઈતિહાસમાં આપણે જોઈએ છીએ. તેનું કારણ પણ તે જ છે.
માનવસમાજ, માનવસમાજ વચ્ચે લડી તેને તિરસ્કાર કરે, કૂતરાંબિલાડાંથી તેને નીચ ગણે, તેને અડકવામાં પણ અધર્મ માને, આ ન્યાય ક્યાંને? આવી પરિસ્થિતિનું ભાન કરાવનાર વર્ગને પણ સમાજદ્રોહી કે ધર્મદ્રોહીનાં વિશેષણથી વધાવી લેવામાં આવે, એ બધી પાવિક ભાવનાઓ સમાજમાનસમાં રગેરગ ઘૂસી જવાનો મૂળ ઇતિહાસ આ ગુલામી અને માલિકીના સંસ્કારમાંથી જન્મ્યો હોય એમ સ્વીકારવાને બહુ પ્રબળ કારણે આપણી સામે દેખાવ દે છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦ર
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ગુલામી માનસ
આજે ભારતમાં જાતિજાતિ વચ્ચેના અને ધમધર્મ વચ્ચેના ભેદેની સંખ્યાને પાર પામી શકાય તેવું રહ્યું નથી. હિન્દુસમાજને મોટો વર્ગ કે જે સમાજસેવાનું મુખ્ય કામ કરી રહ્યો છે, જેની સેવા વિના આપણે બહુ કફોડી સ્થિતિમાં મુકાઈ જઈએ છીએ તેમાં જાણવા અને સમજવા છતાં આપણે તેને અસ્પૃશ્ય ગણીએ છીએ, તેને અવગણીએ છીએ. આપણા જેવા જ તે મનુષ્ય હોવા છતાં, તેમની સેવા લેવા છતાં, મનુષ્યજીવનના વિકાસ માટેનાં ઉપયોગી સાધન અને શરીરને લગતી આવશ્યક ચીજોથી આપણે તેમને વંચિત રાખીએ છીએ. આ બધા સંસ્કાર પ્રાચીન છે. માલિક અને ગુલામ વચ્ચેનાં માનસને જ આ નમૂનો છે. જોકે વર્તમાન સમાજ તેને માટે ખૂબ જવાબદાર છે એટલું જ નહિ બલકે માનવતાની દૃષ્ટિએ તેણે આવી માનસવૃત્તિને દૂર કરવાને પુરુષાર્થ પણ કરવો ઘટે છે. પરંતુ સ્વામિત્વની ભાવના તેમાં કેટલે અંશે જવાબદાર છે? તેનો પાકે ખ્યાલ લાવવા માટે પૂર્વકાળનું ચિત્ર અવલોકવાથી તેની વાસ્તવિકતા ઠીક સમજાશે. માલિકીની ભાવના - પ્રાચીન કાળમાં આ માલિકીની ભાવના હોવી જ ન જોઈએ. જે જે ક્ષેત્રમાં જે જે મનુષ્યો વસતા હોય તે તે પોતાના પુરુષાર્થથી પિતાને ઉપયોગી પદાર્થો ઉત્પન્ન કરી લે કે મેળવી લે. આ વિશ્વ તે કામધેનુ ગાય છે. તેમાંથી જ્યારે જ્યારે જે જે વસ્તુની ખાસ આવશ્યકતા ઉત્પન્ન થાય ત્યારે તેમાંથી જરૂરિયાત પૂરતું મેળવી શકાય, અને એમ જ્યારે જોઈતું ાય ત્યારે મળી શકતું હોય તો સંગ્રહવૃત્તિની ભાવના ન થાય એ સ્વાભાવિક છે. આજે પણ હવા અને જળ જે પ્રમાણપૂરતાં મળી રહે છે, તો તેમને સંગ્રહ કરવાની ભાવના કેઈનેયે થતી નથી. જંગલમાં રહેનારાં ઘણાયે મનુષ્ય આજે એવા
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ
૨૦૩ મળે છે કે જે પદાર્થનો સંગ્રહ કરી રાખતા નથી કે મૃત્યુ પછવાડે વારસો પણ મૂકી જતાં નથી. સંગ્રહબુદ્ધિનાં કારણે - વસ્તુ થોડી હોય અને તેના ઉપભોગ કરનારા અધિક હોય તો સંગ્રહબુદ્ધિ જાગે અથવા જરૂરિયાતો વધે તો સંગ્રહવૃત્તિ જાગે. જરૂરિયાતો વધારવી એટલે વૃત્તિને છૂટી મૂકવી. તેનું પરિણામ વિલાસ, અને જે વસ્તુ પર આખા સમાજનો હક્ક છે તેને વ્યક્તિગત બનાવવી એનું નામ સ્વાર્થ. આ સ્વાર્થ અને વિલાસ સ્વામિવૃત્તિની ખુમારીથી જમ્યાં છે, કે સ્વાર્થ અને વિલાસથી સ્વામિત્વની સત્તા અજમાવાઈ હેય, તે ઇતિહાસ સંબંધી કશું ચોક્કસ કહી શકાય નહિ. પરંતુ એટલું તો ચોક્કસ છે કે વ્યક્તિગત માલિકીનો પ્રારંભ આવા જ સંગોમાં થવા પામ્યો છે.
મનુષ્યમાત્રને પિતાના જીવનને આવશ્યક ત ભોગવવાને અવશ્ય અધિકાર છે અને હેઈ શકે. પરંતુ તે માલિકીરૂપે હોય તે એક માણસની પાસે સડી જાય તેટલા પદાર્થો અધિક પડ્યા હોય અને બીજો માણસ પદાર્થને અભાવે મરી જતો હોય. આ વસ્તુ કોઈ પણ સંગોમાં ઇષ્ટ નથી અને અક્ષમ્ય પણ છે.
સૌથી પ્રાચીન કાળમાં કે ચાતુર્વણ્યના વ્યવસ્થા કાળમાં કદાચ વ્યક્તિગત માલિકીનો અવકાશ હતો એમ કાઈ કહેતું હોય, અને તે વસ્તુ ઘડીભર માની લઈએ, તે પણ રાષ્ટ્રને મોટો વર્ગ ખોરાક વિના તરફડતો હોય, એવી સ્થિતિ તો તે કાળમાં ન જ હોવી જોઈએ.
તેમ થવાનું કારણ પણ રાષ્ટ્રનું નેતૃત્વ જેના કરમાં સોંપાયેલું હતું તે વર્ગ જ જ્યારે સ્વાર્થ અને અતિવિલાસમાં પડ્યો ત્યારથી જ આ સંગ્રહભાવનાએ વિરાટ સ્વરૂપ પકડયું હોય તેમ લાગે છે. આથી પરિણામ ધીમેધીમે એવું આવતું ગયું કે એક વર્ગ પિતાની
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ શારીરિક કે માનસિક શક્તિથી વધુવધુ મેળવતે ગયો અને તેને સંગ્રહ કરતે ગયો.
હમેશાં આખા રાષ્ટ્રમાં આવી જાતને શક્તિશાળી વર્ગ તે ગણ્યાગાંઠો જ હોય છે. જેમ જેમ તે ગણ્યાગાંઠયા વર્ગ પાસે સમ્પત્તિ વધતી ચાલી તેમ તેમ તેની સત્તા શાહીએ પણ ઉગ્ર સ્વરૂપ પકડ્યું. તેની માલિકીની ચીજ ગણાઈ જવાથી બીજી પ્રજા વસ્તુ હેવા છતાં તેનો ઉપયોગ કરી ન શકે, અને કરે તો તે ચેરી ગણાય. બીજાં બધાં સુખસગવડનાં સાધનો તે એક બાજુ રહ્યા, પરંતુ આવી પરિસ્થિતિમાં તેને જીવનનિર્વાહ માટે તે કંઈક મળવું જોઈએ ને?
આખો ક્ષત્રિયવર્ગ જે જમીન તેને રક્ષવા માટે મળેલી તે જમીનનો સુદ્ધાં માલિક થઈ પડ્યો. આવી રીતે જેના હાથમાં રક્ષણ હતું તેણે જ પિતાનું કર્તવ્ય ચૂકી રક્ષણને બદલે અપહરણ કર્યું. અહીં સત્તાને આ ઉપગ થયો. ત્યારે બીજી બાજુ વ્યાપારનું ક્ષેત્ર જેના હાથમાં હતું તેણે દ્રવ્યોર્જન કરવા માંડયું. આથી બુદ્ધિ અને સત્તા એ બન્નેથી વંચિત પ્રજાવર્ગને જે મોટો સમૂહ બાકી હતા, તેણે પોતાનું જીવન ટકાવવા માટે આ રીતે ફરજિયાત સેવા, જેને બીજા શબ્દોમાં ગુલામી જ કહી શકાય તે સ્વીકારી લીધી.
સર્વે મુજ અનમાત્રયન્ત એવાં એવાં સૂત્ર રચાયાં અને અનુભવાયાં પણ ખરાં.
આ પરિસ્થિતિએ પ્રજાના માનસ પર એવી અસર ઉપજાવી કાઢી કે માનવવર્ગ સંગ્રહભાવનાથી ખૂબ ટેવાઈ ગયો. આવા પ્રસંગે માધ્યમિક યુગના ધર્મક્રાતિકારોએ આ સંગ્રહભાવના લેકમાનસમાંથી દૂર કરવા માટે ખૂબ ક્રાન્તિ મચાવી. અપરિગ્રહ અને સંયમી ભાવનાનો પ્રચાર કર્યો. પરંતુ સંગ્રહભાવનાના સંસ્કારે સાવ નાબુદ થાય એવી પરિસ્થિતિ નહોતી. તેથી જ પોપકાર અને દાન એ બને
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ
૨૦૫ અંગેની ગૃહસ્થજીવનમાં વ્યાપકતા બહુ અંશે થઈ ગઈ, અને તે ધર્મનાં અંગ તરીકે ગણાયાં. આ પ્રણાલિકા આજ સુધી ભિન્નભિન્ન ક્ષેત્રમાં વિસતી ચાલી આવે છે.
પરંતુ આથી માલિકીની ભાવના નિમૂળ ન જ થઈ. એ સંસ્કારેનાં મૂળ તો બહુ જ ઊંડાં જતાં ગયાં.
એ મૂડીવાદના સંસ્કારે આજ સુધી ચાલ્યા આવે છે અને પ્રજા પૈકી મોટા વર્ગનું માનસ ગુલામી મનોદશાથી પણ ટેવાઈ ગયું છે. બીજી બાજુથી દરેક સ્થળે વિલાસ ખૂબ વધ્યો છે, વ્યસને વધ્યાં છે. એટલે એ ગુલામીને અંત આવી શકે તેવી સ્થિતિ રહી નથી. સ્વાભિમાનની લાગણી કવચિત જ દેખાય છે, અને કર્તવ્યભાવના પણ બહાળે અંશે નષ્ટ થતી ચાલી છે. ઉપાય
મૂડીવાદને નાશ એ આ પરિસ્થિતિને ઉકેલવાને ઉપાય નથી. એ વિચારે પણ અસ્થાને છે, અને તે માર્ગ પણ ખોટો છે. મૂડીવાદને નાશ એ આ પરિસ્થિતિને ઉકેલવાને છેલ્લો ઉપાય નથી. અહિંસક સાધનથી પણ આજે તો તે થઈ શકે એમ નથી. અને હિંસા તે ભયંકર છે જ. વળી આજ આ દેશની પ્રજાના માનસ પર એવી રીતે સંગ્રહભાવનાની ખેતી છાપ પડી ગઈ છે, કે આજના મૂડીવાળાઓ ન હોય તો પણુ મૂડીવાદ તો રહેવાનો જ છે.
માટે રાષ્ટ્રીય બેકારી ઉકેલવાને સૌથી પ્રથમ ઉપાય સમાજસમાજ વચ્ચેનું અને જાતિજાતિ વચ્ચેનું સંગઠન કરવું એ છે. એકેએક જાતિ અને એકિએક સમાજ સંગઠિત બનશે તે તે માટે માંહેના પ્રયત્નથી પિતપોતાના અંગને આ રીતે મદદગાર થઈ પડશે, અને એમ થવાથી આખા રાષ્ટ્રની ક્રમપૂર્વક વ્યવસ્થા થતી જશે. બીજી બાજુથી એ પ્રશ્નને ઉકેલવા માટે વ્યવહારુ પ્રવૃત્તિઓ પણ હાથ ધરવાની આવશ્યકતા છે. વસ્તુતઃ કેમકેમ વચ્ચેના પારસ્પરિક
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
આદર ગૃહસ્થાશ્રમ ભેદે અને વિલાસવૃત્તિ આ બે વસ્તુ જ આ પ્રશ્નને ઉગ્ર સ્વરૂપ આપે છે. તેથી તે બન્નેને પહેલી જ તકે ઉકેલ લાવવો જોઈએ.
સ્વામિત્વ અને સેવકત્વના અંગે જે ભેદો પડી ગયા છે, તેનું કારણ તે આપણે પ્રથમ જ તપાસી ગયા. આજે સ્વામી અને સેવક મટી એ બને પિતાના હૃદયમાં સેવકભાવ લાવે, તે આજે ભલે શક્ય ન દેખાતું હોય, પરંતુ નકર શેઠ પ્રત્યે, અમલદાર નીચેના માણસે પ્રતિ, અને તે માણસો તેમના પ્રતિ એમ પરસ્પર સામાજિક, વ્યાવહારિક, રાજકીય કે કોઈ પણ તેવા ક્ષેત્રમાં માત્ર આટલું જ વિચારે કે “નીચેને માણસ પોતાની જાત જેવો જ એક મનુષ્ય છે. તે બુદ્ધિથી, શક્તિથી કે ધનથી ભલે હીન હોય, છતાં બહારની બધી શક્તિઓનો પરાજય કરે તેવું એક દિવ્ય તત્ત્વ તેનામાં ભર્યું છે. તેમાં એક અખંડ જ્યોતિનો ચિરાગ સળગ્યા કરે છે. આજે ભલે તેની તિ આવરણથી રોકાઈ ગઈ હોય કે ગુપ્ત રીતે ઢંકાઈ ગઈ હેય; એની અવગણના હું કદીએ નહિ કરું. તેના અંતઃકરણને નહિ દૂભવું. કારણ કે તેમ કરવામાં મારી જાતને પણ ખૂબ જોખમ છે. વળી એ પણ યાદ રાખીશ કે પ્રારબ્ધના રંગોની સ્થિતિ પલટાયા કરે છે. સદાસર્વદા સ્વામિત્વ અને સત્તા ટકી શકતાં નથી, એમ વિચારી રખે તેને દુરુપયોગ થાય તેની સંભાળ રાખીશ. અને સાથે સાથે એ પણ વિચારીશ કે નેકર, સેવક કે ગુલામના કાર્યનો જ માત્ર હું માલિક છું; તેમના શરીરને, મનને કે આત્માને નહિ. આથી કોઈ પણ કાર્ય સોંપતાં પહેલાં એમની શક્તિ અને સંજોગોને વિવેક કરીશ.” સેવનું કર્તવ્ય
જે રીતે સ્વામીએ ઉપરની વસ્તુ વિચારીને વર્તવાનું છે, તે જ રીતે સેવકે પણ ખાસ કરીને નૈતિક જીવન પર લક્ષ આપવું ઘટે. પિતાના માલિકનું ઈરાદાપૂર્વક નુકસાન કરવું, આળસવૃત્તિ રાખવી,
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજ અને સેવાવૃત્તિ
૨૭ પિતાનાં કર્તવ્યોમાં બેદરકાર બનવું, એ બધાં સેવકનાં દૂષણો છે. તે જ રીતે પોતાના માલિકને વહાલા થવા માટે માનવતાને ન છાજે તેવાં કાર્યો કરવાં કે અનૈતિક જીવન ચલાવવું, એ બધા પણ માલિક ને નેકર બન્નેનાં હિતને હાનિ પહોંચાડે તેવા દુર્ગણે છે. તેથી આ બધા દુર્ગુણેથી છૂટી જઈ માત્ર કાર્યપરાયણ રહેવું તેમાં તે બન્ને પાત્રનું હિત છે.
આજે મિલમાલિક અને મજૂર, શેઠ અને નોકર, ઉપરિ અધિકારી અને તેની નીચેને અધિકારી ઇત્યાદિ ક્ષેત્રોમાં એકબીજા પાસેથી સતત કાર્ય લેવાનું હોવા છતાં પરસ્પરનો જે અવિશ્વાસ વ્યાપી રહેલો છે, તે ખૂબ અક્ષમ્ય છે. એક માની રહ્યો છે કે શરીર ચૂસીચૂસીને કાર્ય લેવું અને બદલામાં બહુ ઓછું આપવું; ત્યારે બીજે એમ ઈચ્છી રહ્યો છે કે શ્રમ ઓછો કરવા અને અધિક ફળ લેવું. આ પરિસ્થિતિનો અંત લાવવા માટે પણ બન્ને પાત્રોએ પિતપોતાની ફરજ સમજતાં થઈ જવું. એ જ માર્ગ દમનનીતિ કે પ્રત્યાઘાત કરવાના માર્ગ કરતાં અધિક શ્રેયસ્કર અને કાર્યકારી છે તે સૌથી પ્રથમ ચિંતવી લેવું જોઈએ.
બુદ્ધિ, હૃદય, કાર્યકારક શક્તિ, એવી આપણી ત્રિવિધ તાકાત ગણુએ તો એમાં ઓછા વધતાપણું અને વિચિત્રતા તો રહેવાની જ. દેહધારીનાં પ્રારબ્ધજન્ય વિકાસ અને પુરુષાર્થની દિશા પ્રમાણે જુદાઈ તો રહેવાની જ.
પણ આજનાં મૂલ્યાંકને પલટવાં જ જોઈએ. દા. ત. એક ભરવાડ ગાયનું અદ્ભુતજ્ઞાન ધરાવવા છતાં–સક્રિય જ્ઞાન ધરાવવા છતાં—એને આજે અજ્ઞાની ગણવામાં આવે છે. જ્યારે માત્ર પુસ્તક્યિા જ્ઞાનીને જ્ઞાની ગણવામાં આવે છે. એક તંદુરસ્ત પુરુષને લક્ષ્મીવાન નથી માનવામાં આવતો, જ્યારે જડ દોલત ધરાવનાર રેગિષ્ટને શેઠ કહેવામાં આવે છે. આ આખી દૃષ્ટિ જ પરિવર્તન માગે છે. વળી
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ નીતિમાન નિધનને અનીતિમાન ધનિક કરતાં વધુ ઊંચો માનવ જોઈએ, તે બાબતમાં તે આપણી આખી ધર્મગંગા પણ ઊલટે માગે જ ચાલી ગઈ છે.
આ મૂલ્યાંકનમાંનાં કેટલાંકને ધરમૂળથી પલટવા માટે, એટલે કે ઊલટાંથી સૂલટાં કરવા માટે અને કેટલાંકને એગ્ય રીતે સ્થાપવા માટે આજે કેટલાય નવલોહિયા યુવષુવતીઓ જોઈશે, કે જે દષ્ટિસંપન્ન હોય ! - જ્યાં લગી વાનપ્રસ્થાશ્રમની પ્રથા શરૂ ન થાય તથા ભક્ત અને સાધુસંન્યાસીઓનું ધ્યાન આ સમાજરચનાના મૂળભૂત કાર્ય પર ન જાય, ત્યાં લગી આજને જે સમાજ છે તેમાંથી આવા સેવકે ખેંચવા માટે સેવકેને આજની તેમની જરૂરિયાતો આપવા ઉપરાંત માનમરતબો અને પ્રતિષ્ઠા પણ આપવી જ પડશે. માત્ર પૈસાથી રત્ન જેવા સેવકે નહિ સાંપડે, તેમ માત્ર ઇજજત આપવાથી પણ તેજસ્વી સેવકે નહિ મળે. અને આવું વિશાળ પાયાપરનું સેવકદલ ઊભું કર્યા વગર સમાજની નવરચનાને ન તો સરકાર પહોંચી શકશે, કે નહિ તો એકલે સમાજ પહોંચી શકશે. આવા સાચા સૈનિકોને આક્ષને ઘડવાનું અને એગ્ય સ્થળે ગોઠવવાનું કામ આ આઝાદ દેશના નવનિર્માણકાળે સૌથી વધુ જરૂરનું છે. ગામડે ગામડે અને શહેરે શહેરે આવાં ચુનંદાં જવાહિરે શોધવામાં સમાજ અને એના સાચા નાયક અબઘડી જ લાગી જાય !
સ્વરાજ્ય, લોકશાહી, સમાજવાદ કે બીજા કોઈ વાદથી નથી બની શકવાનું તે માત્ર આ એક જ માર્ગ બનવાનું છે એ વિષે કોઈને શંકા ન હો !”
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકાસખંડ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક પ્રવૃત્તિ
: જન્મની સાથે જ આર્થિક પ્રવૃત્તિ શરૂ થાય છે અને મરતાં સુધી તે ચાલે છે. વ્યક્તિને જીવવા માટે કોઈને કોઈ આર્થિક પ્રવૃત્તિ તો કરવી જ પડે છે. મનુષ્યને દેહ છે, ઈદ્રિય છે, મન છે. એ બધાંને ટકાવી રાખવાને માટે, અથવા તો બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે એમની પાસેથી સારી રીતે કામ લેવાને અને એ દ્વારા વિકાસ સાધવાને માટે, એમની જરૂરિયાતો સંતોષવી પડે છે. એટલે જ આર્થિક પ્રવૃત્તિ પ્રત્યેક મનુષ્ય માટે અનિવાર્ય છે. .
બાલ્યકાળમાં કે વૃદ્ધાવસ્થામાં આપણે તે કરતા નથી તેને અર્થ એ નથી કે આપણને બધી વસ્તુઓ એમની એમ મળે. આપણે જે કાંઈ ઉપયોગમાં લઈએ છીએ તેને માટે આપણું માબાપ, સમાજ કે સગાંસ્નેહીઓને આર્થિક પ્રવૃત્તિ કરવી પડી જ હોય છે. બાલ્યકાળમાં જે પ્રશ્ન ખડે થયો નથી હોતો, તે પ્રશ્ન ગૃહસ્થજીવનમાં પગ માંડતાં જ આપણી સામે આવીને ઊભો રહે છે. આજે તો એવી કટોકટીના કાળમાંથી આપણે પસાર થઈ રહ્યા છીએ કે આખો દિવસ મહેનત કરવા છતાં પોતે પોતાનું જ ભરણપોષણ મુશ્કેલ બની ગયું છે. તે વખતે જે બીજા એકબેની જવાબદારી માથે આવી જાય, તે ગૃહસ્થજીવન
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સુખી બનવાને બદલે ઊલટું દુઃખરૂપ થઈ પડે. એટલે ગૃહસ્થજીવનમાં પગલાં માંડનાર દરેકે પરણુતાં પહેલાં કમાવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરી લેવી જોઈએ.
આર્થિક પ્રવૃત્તિ સંબંધી કેટલાક માણસો એમ માને છે કે આવી પ્રવૃત્તિ માત્ર પાપરૂપ છે. પણ આ ખ્યાલ ખરેખર ભ્રમમૂલક છે. આપણે જે બીજાની ઉત્પન્ન કરેલી વસ્તુઓ લઈએ અને તેના બદલામાં સમાજને કાંઈ ન આપીએ તો આપણે ચેર ઠરીએ. અને એ ધોરણે સમાજ પણ ટકી ન શકે. આર્થિક પ્રવૃત્તિની સીમા
શરૂઆતમાં હેરફેરનાં સાધનોનો આટલે વિકાસ નહોતો થયે, એટલે કુદરતી રીતે જ માણસની પ્રવૃત્તિને મર્યાદા રહેતી. ઉપરાંત જીવન આધ્યાત્મિક ભાવોથી રંગાયેલું હોઈ અર્થોપાર્જન એ જ, કેવળ જીવનનો હેતુ ન હતું. પમર્થથમત' એટલે કે ધર્મને માટે અર્થ” એ પ્રજાજીવનનું સૂત્ર હતું. ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ એ હતી આપણી પુરુષાર્થસીડી, એમાં સૌથી પ્રથમ ધર્મને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. અને આ ખૂબ વિચારપૂર્વક અપાયું છે. તમે તમારી જરૂરિયાતો પેદા કરે, પણ તે ધર્મને આંખ સામે રાખીને.
આ ઉપરાંત પહેલાંની પરિસ્થિતિ જ એવી હતી કે મોટે ભાગે દરેક માણસ સ્વાવલંબી હતા. આજના જેટલા આર્થિક સંગ્રામો પણ ઊભા થયા ન હતા. જેમ જેમ યંત્રવાદ વિકસતો ગયો તેમ તેમ જીવનલહ વધુ ને વધુ ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કરવા લાગ્યો. અને એમાંથી નવી સમાજ. અને અર્થવ્યવસ્થા ઊભી કરવી એ અનિવાર્ય બન્યું. કુટુંબવ્યવસ્થા છિન્નભિન્ન થવા લાગી. ઉદ્યોગો અને વેપાર જેમ વિકસતે ગયે, તેમ તેમ મોટાં કુટુંબને સ્થાને નાનાં કુટુંબો આવ્યાં. અને માણસને માથે એટલો બજે આવી પડ્યો કે આજે તો આખો દિવસ અર્થને માટે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક પ્રવૃત્તિ
૨૧૩
મહેનત કર્યા સિવાય એને છૂટકે જ નથી. આનાં કારમાં બે કારણો ગણાવી શકાય. પહેલું કારણ એ છે કે સભ્યતાના કહેવાતા વિકાસની સાથે જરૂરિયાત પણ વધવા લાગી. તે પહેલાં માણસ સાદું ભજન, જાડાં કપડાં, અને સાદા ઘરથી ચલાવી લે. હવે એને એટલાથી જ બસ થતું નથી. એની જરૂDિાતમાં અનેકનો વધારો થયો છે અને રાજ રેજ ઉમેરો થતે જ જાય છે. આ બધી જરૂરિયાતો એણે મેળવવી હોય તો એણે પણ વધુ મહેનત કરવી જોઈએ. અને બીજી કારણ એ હતું કે પહેલાંના નાના એકમને ઠેકાણે આજે તો તે આખી દુનિયાના સંપર્કમાં આવ્યો. આખી દુનિયાની દેડમાં એણે દેથા વિના છૂટકે નથી રહ્યો. પશ્ચિમે પૂરજોશમાં યંત્રવાદ વિકસાવ્યો. એની સામે ટકવાને પહેલાંની ઉત્પાદનની સાદી રીતે ટકી ન શકી, એટલે તેને વધુ ને વધુ કામ કરવું જ રહ્યું. આજે તે શહેરમાં એવી સ્થિતિ છે કે આખો દિવસ મથવા છતાંય જરૂરિયાત પૂરી થતી નથી. કારણ કે જરૂરિયાતોને અંત નથી. અને એવી અંતવગરની જરૂરિયાતોને પૂરી કરવાનો આપણે પ્રયત્ન આરંભ્ય છે.
માણસ સુખ ઝંખે છે. એ સુખને માટે જરૂરી વસ્તુઓ મળવી જોઈએ. પશ્ચિમે જરૂરે વધારી અને યંત્રની મદદ લઈ એમને સંતોષવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ તેઓ એ જ વસ્તુ ભૂલ્યા કે સુખ વસ્તુમાં નથી. જરૂર, દેહ વગેરેને ટકાવવાને વસ્તુઓની જરૂર છે ખરી. જીવનવિકાસને માટે એ આવશ્યક છે. પરંતું અર્થોપાર્જનને હેતુ જ ભુલાય છે. આજે માનવી અર્થને ખાતર અર્થ એકઠા કરે છે. એને લાગે છે કે પૈસે હશે તો સુખ ગમે ત્યાંથી દોડતું આવશે. અહીં જ તે ભીંત ભૂલ્યા છે. " “શરીરના હજુ ધર્મસાધનમ્” શરીર એ ખરેખર ધર્મનું પ્રથમ સાધન છે. ધર્મ એ જીવનવિકાસમાં મદદ કરનારું તત્ત્વ છે. દેહ એ સાધન છે. પણ આજે તો આપણે સાધનના લાલનપાલનમાં
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૪
આદર્શ ગ્રહસ્થાશ્રમ જ મંડી પડ્યા છીએ. સાધ્ય ભુલાયું છે, અને અર્થને જ મુખ્ય માની લેવાયો છે. આ - આજે જીવનનું લક્ષ્ય સુકાયું છે. એટલે જ એક વસ્તુ મન સાથે નક્કી કરી લેવાની ખાસ જરૂર છે કે મારી બધી પ્રવૃત્તિઓનું કેંદ્ર અર્થ નહિ પણ આત્મા છે, જીવનનો વિકાસ છે. જે અસંખ્ય પ્રવૃત્તિઓ કરવા છતાં મારે જીવનવિકાસ ન સધાતો હોય તે તે મારે માટે ત્યાજ્ય છે. જે આ બેય સ્વીકારવામાં આવે અને જીવનવિકાસને કેંદ્રમાં રાખી પ્રવૃત્તિઓ આરંભવામાં આવે, તો આપોઆપ જ તેની પ્રવૃત્તિઓમાં સંયમ અને સ્વસ્થતા આવશે. : : - હવે આપણે એક બીજો પ્રશ્ન વિચારીએ. કેટલાક કહે છે કે જીવનને રસમય કરવાને માટે પદાર્થોની આવશ્યક્તા વધારો. પણ આપણે અનુભવે એ જોઈ શકીએ છીએ કે જેમ જેમ જરૂર વધતી જાય છે, તેમ તેમ જીવનમાંથી આનંદ લૂંટાતો જાય છે. અને એ જરૂરિયાતો ઉત્પન્ન કરવાની રીતોથી આજ આપણું જીવન કેટલું કંટાળાભર્યું બની ગયું છે !
યંત્રમાં કામ કરતા મજૂરની સ્થિતિને વિચાર કરે. શું એને કામમાં મઝા પડે છે ખરી? ના. આજે તો કામ અને આનંદ એમ જીવનના બે ભાગલા પડી ગયા છે, અને પરિણામે સમાજની ઉત્પાદનપ્રવૃત્તિ પણ વેઠેરૂપ બનવા લાગી છે. આનું કારણ દુનિયાને આંખ સામે રાખ્યા વગર આપણે આપણી જરૂરિયાતની કલ્પના કરીએ. છીએ અને પછી એને મેળવવાને માટે બે હાથ પૂરા નથી પડતાં એટલે યંત્રો વધારીએ છીએ. પરિણામે મોટાભાગને તો એ યંત્રો સાથે જડ રીતે કામ કરવાનું જ સાંપડે છે. એમાં નથી તે એમની બુદ્ધિના વિકાસ કે નથી જીવનને આનંદ. એટલે જે શાંતિથી વિચારીશું, તે એ સ્પષ્ટ લાગશે કે જરૂરિયાત વધારવાથી આપણે સુખી નહિ થઈ શકીએ. એ જરૂરિયાતોની દોડમાં જ આપણે યુદ્ધો ઊભાં કર્યા છે
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથિક પ્રવૃત્તિ અને હમેશની અશાંતિ નોતરી છે. જે એ ઉપર સંયમ લાવી શકીએ તે માનવજાત પિતાને મોટા ભાગનો સમય સાંસ્કૃતિક વિકાસમાં ગાળી શકે. જોકે આજે તો વ્યક્તિની જરૂરિયાતો કેટલી છે તે ઉપરથી જ સુધારે કે સભ્યતા મપાય છે, જ્યારે વાસ્તવમાં મનુષ્યના પિતાના ચેતન્યના વિકાસને માટે બહારની વસ્તુઓ તો ગૌણ છે. એ વસ્તુઓ મેળવવાને એને જેટલી દોડાદેડ ઓછી કરવાની હશે તેટલે વધુ સમય તે પોતાના આંતરિક વિકાસમાં આપી શકશે. આજે તે આપણે એટલા દોડી રહ્યા છીએ, એટલા ધમાલમાં પડી ગયા છીએ કે અંતરનું વિચારવાનોય આપણને સમય નથી. અને છતાંય આપણે ગર્વ લઈએ છીએ કે અમે સુધરતા જઈએ છીએ !
વળી એક બીજી અગત્યની વસ્તુ છે. જેમ જેમ આવશ્યક વસ્તુઓ વધતી જાય છે, તેમ તેમ રસસંવેદન વધતું જાય છે એમ પણ નથી. રસ વસ્તુમાં નહિ પણ એને ઉપભેગનારની સંસ્કારિતામાં છે. એક માણસ મીઠાઈમાં પણ જે રસ ન માણી શકે તે રસ સંસ્કારી માણસ સાદા ભોજનમાંથી પામી શકે છે. તેને અર્થ એવો નથી કે સારું અને પૌષ્ટિક ભોજન મેળવવું ન જોઈએ. પણ
જ્યાં સુધી મન સંસ્કારી નથી, ત્યાં સુધી ગમે તેવું સારું ભોજન પણ એને સાચો આનંદ આપી શકતું નથી.
એટલે કે જે સમાજને આંખ સામે રાખી અર્થોપાર્જન કરવામાં આવે તો કાંઈ જ મુશ્કેલી ઊભી ન થાય. પણ આજે તો એથી ઊલટું જ થઈ રહ્યું. અર્થોપાર્જન શી રીતે?
અર્થપ્રવૃત્તિને હેતુ અને એની સીમા અંગે વિચારી લીધા પછી હવે આપણે જગતની અર્થપ્રવૃત્તિ શી રીતે ચાલે છે અને કયે ધરણે એ પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો વ્યક્તિ અને સમાજ સુખી થાય એ વિચારીએ..
આપણું અર્થપ્રવૃત્તિને આપણે ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી શકીએ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
આદર ગૃહસ્થાશ્રમ (૧) મજૂરી, (૨) વ્યવસ્થા, અને (૩) મૂડી. કોઈ પણ આર્થિક પ્રવૃત્તિ માટે આ ત્રણ વસ્તુઓ આવશ્યક છે. આજે એને ક્રમ ફેરવાઈ ગયે છે. મજૂર અને વ્યવસ્થા પર મૂડી ચઢી બેઠી છે અને વ્યવસ્થા અને મૂડીના બેવડા બોજ તળે મજૂર બિચારે કચડાઈ રહ્યો છે. આ અથ. વ્યવસ્થાને આપણે ફેરવવા માગીએ છીએ. પહેલાંના વખતમાં કહેવત હતી કે “ઉત્તમ ખેતી, મધ્યમ વેપાર અને કનિષ્ઠ ચાકરી.” એ સૂત્રને આપણે નવસમાજવ્યવસ્થાની રીતે આ રીતે ગોઠવી શકીએ. જેમાં સમાજોપયોગી શ્રમ હોય તે ઉત્તમ, એવા સર્જનને સહકાર કરતી વ્યવસ્થા મધ્યમ અને માત્ર મૂડી કનિષ્ઠ. આ વિચારસરણું લક્ષ્યમાં રાખીને જે દરેક વ્યક્તિ પિતાને ધંધો પસંદ કરે તે આપોઆપ જ સમાજ વ્યવસ્થિત થઈ જાય.
આજની પરિસ્થિતિમાં દરેક માણસે ધંધે પસંદ કરતાં નીચેની વસ્તુઓ લક્ષ્યમાં રાખવી જોઈએ."
(૧) મારે શ્રમ સમાજને ઉપયોગી થાય છે કે નહિ ? અને તે કયા પ્રકારને છે? મારી મહેનત સમાજને વિલાસ કે વ્યસન તરફ તે નથી ઘસડી જતી ને? આ રીતે વિચારવામાં આવે તે કુદરતી રીતે જ માણસના જીવનની પાયાની જરૂરિયાતો –અનાજ, કાપડ, ઘર, વગેરેના ઉત્પાદનમાં જ તે કામે લાગશે.
(૨) આ શ્રમ કરનાર વર્ગમાં પણ જે સંસ્કારપૂર્તિ ન કરવામાં આવે, તે શ્રમ દ્વારા જે જીવનવિકાસ સધા જોઈએ તે ન સધાય. એટલા માટે સંસ્કૃતિના રક્ષણ અને વિકાસમાં કામે લાગેલા સેવકો પણ આ વર્ગમાં મૂકી શકાય. સમાજ માત્ર અર્થથી પણ ટકતો નથી. આવા સેવકો–સાધુઓ–ઓછામાં ઓછું લઈ સમાજને વધુમાં વધુ આપવાનો પ્રયત્ન કરશે, અને આ રીતે સમાજને ઊંચે લઈ જવામાં તેમને મેટો ફાળો હશે.
(૩) સમાજવ્યવસ્થાને માટે જરૂરનું કાર્ય વિનિમયનું છે. આજે આ વ્યવસાયનું સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિએ સ્થાન ઊતરતું જાય છે,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક પ્રવૃત્તિ
૨૧૭ કારણ કે તે સમાજની જરૂરિયાતો વ્યવસ્થિત રીતે વહેંચી શકાય
એટલા માટે નહિ પણ પિતાનો નફો વધે એ સામે જોઈને જ 'કામ કરે છે.
(૪) આપણે મૂડીને ત્રીજો નંબર આપ્યો છે તેનો અર્થ એ હલકી વસ્તુ છે એમ નથી. આજે પૈસા જ મૂડી ગણાય છે. એ ભ્રમ દૂર કરવાની જરૂર છે. વાસ્તવમાં મનુષ્યની બુદ્ધિ, શક્તિ, જમીન, ઉત્પાદનનાં સાધન વગેરે મૂડી જ છે. સદાચાર પણ સાંસ્કૃતિક ઉન્નતિની દષ્ટિએ સમાજની મૂડી જ છે. જે સમાજની આ–સાંસ્કારિક–નૈતિક મૂડી જેટલી સધ્ધર હશે તેટલો જ સમાજ તેજસ્વી અને પ્રગતિશીલ હશે.
આમ, ઉત્પાદન, વિનિમય, કલા, સાહિત્ય, શોધખોળ, શિક્ષણ એ સમાજજીવનનાં ઉપયોગી અંગે છે. માણસ જે સાચું હિત દૃષ્ટિ સામે રાખી આ બધામાંથી ગમે તે ધંધો કરે, તો તે બધાને પૂરતો અલ અને સરખી પ્રતિષ્ઠા મળવાં જોઈએ. - આ દૃષ્ટિએ વ્યસનપષક ધંધાઓ-હોટલ, દારૂ, અફીણની દુકાને, જુગાર અને સટ્ટાના અડ્ડા બાદ થવા જોઈએ. સમાજના વિલાસપષક ધંધાઓ–તંદુરસ્તીને નુકસાન પહોંચાડનારાં ખોટાં ઉત્પાદન (મહાયંત્ર) આઈસ્ક્રીમ વગેરે ઠંડાં પીણાં, પફ પાવડર વગેરે ખોટી ફેશને, વિકારપષક ચિત્રો, નાટક, સંગીતના જલસા બંધ થવા જોઈએ. અને અનુત્પાદક ધંધા-સટ્ટો, દલાલી, વ્યાજવટું, જમીનદારી વગેરે તે સૌથી પ્રથમ ત્યાજ્ય ગણવાં જોઈએ.
આ પરથી બ્રિટિશ અમલમાં છડેચોક વધેલાં દૂષણો–જેવાં કે દારૂપીઠાં, નરકાગાર સમાં વેશ્યાગ્રહે, ઘોડદેડની શરતો, સટ્ટાઓ, ઉપયોગી પશુ કાપનારાં કસાઈખાનાં, શિકારબાજીઓ આપોઆપ નાબૂદ થઈ જ જવાનાં.
હવે આર્થિક પ્રવૃત્તિને લગતાં બીજા કેટલાક પ્રશ્નો વિચારીએ
આજની સમાજવ્યવસ્થાને મોટામાં મોટે રોગ હોય તો તે બેકારીને છે. એનાં મુખ્ય કારણમાં યંત્રવાદ અને આજની મૂડીવાદી
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અર્થવ્યવસ્થા ગણાવી શકાય. કોઈ કહેશે કે દેશમાં જેમ ઉદ્યોગો વધે તેમ માણસને વધુ કામ મળે. પણ મશીને હમેશાં માણસને હટાવ્યા છે. મશીન જ્યાં જ્યાં પહોંચ્યું છે ત્યાં ત્યાંથી તેણે માણસના હાથ માંથી કામ એટલે કે રેસટલે છીનવી લીધો છે. બીજું દિવસે દિવસે યંત્રો વધે છે. પણ તેને અર્થ એવો નથી કે તેમાં રોકાતાં માણસોની સંખ્યા પણ વધે છે. કારણ કે દરેક નવું યંત્ર ઓછામાં ઓછા માણસ અને ઓછામાં ઓછી આવડતથી કેમ ચલાવી શકાય એવું તૈયાર કરવામાં આવે છે. પહેલાં મિલમાં એક માણસ એક સાળ ચલાવી શકતા. આજે સાળા એટલી સુધરી છે કે એક માણસ દશ સાળ પર પણ કામ કરી શકે છે. આમ મંત્રીકરણના વધવાની સાથે તેમાં કામ કરનાર માણસો તેટલા જ પ્રમાણમાં વધતાં નથી. અને એટલે દિવસે દિવસે બેકારી વધતી જાય છે. બીજું કારણ મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થા છે. આ ઉપરાંત કુદરતી કાપ તેમજ વિશ્વ, વ્યાપી મંદી પણ એનાં કારણોમાં ગણી શકાય. ટૂંકમાં બેકારી છે, અને તે દૂર કર્યા વગર આપણે સુખી ન થઈ શકીએ.
મૂડીવાદી અર્થવ્યવસ્થાનાં અનેક દૂષણેમાં સંગ્રહવૃત્તિ અને નફાખોરી પણ એક છે.
આ બધું દૂર કરવાને રશિયાએ વ્યવસ્થિત પ્રયોગ કર્યોઃ માલિકીહક દૂર કર્યો એટલે આપોઆપ સંગ્રહવૃત્તિની ભાવના ઘટી ગઈ અને બાળકોને ઉછેરવાની, ભણવવાની, તેમને કામ આપવાની, વૃદ્ધાવસ્થામાં તેમની કાળજી રાખવાની જવાબદારી પણ સમાજલક્ષી રાજતંત્રે સ્વીકારી લીધી. *
જેકે આ તે પ્રયોગ જ છે. એમાં એકહથ્થુ સત્તા છે, એટલે એ કેટલે અંશે સફળ થઈ છે તે ન કહી શકાય. અને આજે તો એ આપણું દિલમાં વધુ ને વધુ શંકા પેદા કરે છે.'
હવે આપણે આપણી રીતે વિચારીએ. જે નાના ઉદ્યોગને
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક પ્રવૃત્તિ
૨૧૯
પગભર કરવામાં આવે તે બેકારી દૂર થાય. એ લેકે પણ પિતાના ઘરમાં બેઠાં બેઠાં કામ કરી શકે. સ્ત્રીઓ, બાળકો, વૃદ્ધો પણ તંદુરસ્તીને ભોગ આપ્યા વિના અને ઘણે ઓછે ખરચે દેશનું ઉત્પાદન વધારી શકે.
જગત શાંતિ શાંતિ કરે છે, પણ શાંતિ દિવસે દિવસે દૂર ને દૂર ભાગતી જાય છે. કારણ કે આપણે ધર્મને બાદ કરી છવવા મથીએ છીએ. જે આ બધી પ્રવૃત્તિઓને વિશ્વધર્મને કેંદ્રમાં રાખી કરવામાં આવે તે મનુષ્ય સુખી થઈ શકે.
નાનાનાના ઉદ્યોગો ખીલવાથી મૌલિક સર્જન વધે. અરસપરસ પશુ અને માનવ-માનવ પ્રત્યેની સહકારી વૃત્તિ અને સમુચિત સ્પર્ધા વધે. ધર્મદષ્ટિ આવી અર્થપ્રવૃત્તિઓમાં મુખ્ય હેાય એટલે નફાખોરી કે સંગ્રહખોરીને અવકાશ જ ન હોય. યંત્રવાદનું અનિષ્ટ ઓછું થતાં મજૂરોના આર્થિક પાયા ઉપરનાં સંગઠને તંત્ર થોભાવીને જે મુશ્કેલીઓ ઊભી કરે છે, તે ન કરે. એકહથ્થુ મૂડીવાદ પાંગરે છે તે પણ ન પાંગરે. એટલું જ નહિ બલકે ધર્મદષ્ટિવાળા સમાજરચનાના પ્રયોગમાં તો પ્રામાણિક મજૂરી અને બુદ્ધિથી મળેલી દેલત પણ. સમાજ અર્થે સહેજે વપરાય. આમ થવાથી રાજ્યસત્તાની અધીનતા પણ ઘટી જાય. પ્રજા સ્વાશ્રયી, સશક્ત, પરગજુ વૃત્તિવાળી અને ધર્મલક્ષી બને.
આ બધા લાભો જોઈને જ બાપુજી રેંટિયા તરફ આકર્ષાયા હતા. રશિયાના પ્રયોગ કરતાં આ અહિંસક સમાજરચનાનો પ્રયોગ સર્વ રીતે ઉત્તમ છે. તે આચરાયેલે પ્રયોગ છે. ભારતવર્ષ ગુલામ હતું, ત્યાં લગી આ પ્રયોગ માટે તક ઓછી હતી. હવે તે તક ઊભી થઈ છે. માત્ર હિદે અર્થવાદની ચૂડમાંથી નીકળવાના સર્વ પ્રેમમય પ્રયોગો કરવા પડશે. અને તેને ખાતર એકે એક હિંદીએ જવાબદારી પૂર્વક કમર કસવી જ રહી !
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધર્મ
શાસ્ત્ર કહે છે કે ગૃહસ્થ વ્યક્તિ અર્થોપાર્જન કરી સાત્વિક રીતે પિતાને જીવનનિર્વાહ કરે અને પિતાના કુટુમ્બ પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો બજાવતી રહે એ અગત્યભર્યું અને સુંદર કાર્ય છે. પરંતુ એટલેથી જ ગૃહસ્થ ધર્મની ઇતિસમાપ્તિ થતી નથી. ગૃહસ્થ માટે તે વિશ્વ જેવું વિશાળ ક્ષેત્ર છે. આથી ગૃહસ્થજીવન સાથે અનેક કાર્યો, અનેક ફરજે અને અનેક ધર્મો સંકળાયેલા છે.
વ્યક્તિનું કર્તવ્યવલ કુટુમ્બથી આગળ વિકસે છે, ત્યારે સૌથી પ્રથમ સમાજ તરફનું કર્તવ્ય ઊભું થાય છે. સમાજ અને તેની ઉપેગિતા
સમાજ એ કંઈ આકાશમાંથી ઊતરી આલી નૂતન, અદ્ભુત કે જાદુઈ વસ્તુ નથી. એ માત્ર વ્યક્તિઓને જ સમૂહ છે. જેમ વિખરાયેલા પરમાણુઓ સ્પષ્ટ દેખાય નહિ અને કાર્યકારી પણ થઈ શકે નહિ, પણ જ્યારે સંગઠિત થાય ત્યારે તેમાંથી એક અદ્વિતીય શક્તિ ઉત્પન્ન થાય, તેમ ભિન્નભિન્ન વ્યક્તિઓ એકસૂત્રમાં ગોઠવાઈને તૈયાર થાય ત્યારે તેમાં એક નવીન અને વિલક્ષણ શક્તિ જાગૃત થાય. ભિન્નભિન્ન વ્યક્તિઓ ગમે તેવી ઉચ્ચ આદર્શવાદી
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધમ
૨૧. હોય, પરંતુ જ્યાં સુધી સમાજસૂત્રમાં ગોઠવાઈને તે સંગઠિત આકા-. રમાં પુષ્પમાળા ન બને ત્યાં સુધી તે કઠે પણ ન ધરાય, અને તેનું સૌદર્ય પણ ન દેખાય. એ મનોહર અને મૃદુ ફૂલડાં છૂટાંછૂટાં રહીને કરમાઈ જાય. આથી સંસારમાં સમાજ એ એક આવશ્યક અંગ છે, એ સિદ્ધાંત નિર્વિવાદ રીતે સિદ્ધ થાય છે. સમાજ શું કરી શકે ?
સમાજ એ વ્યક્તિજીવનના વિકાસનું સહાયક સાધન બની શકે. સમાજના અવલંબનઠારા વ્યક્તિ વિકાસના ક્ષેત્રમાં સરળતાથી વિહરી શકે. સમાજ એ એકત્રિત ચિતન્યશક્તિ છે. રાષ્ટ્રનાં ભવ્ય નિર્માણ સમાજ દ્વારા જ થઈ શકે. વ્યક્તિ અને વિશ્વનો સંબંધ સમાજ દ્વારા સહેલાઈથી સાધી શકાય. સમાજનું નવચણતર
આવા સમાજચણતરના આપણે બે પાયા નક્કી કરીએ અને તેને સંસ્થા તરીકે ઓળખીએ. એક સંસ્થાના ક્ષેત્રમાં સંસ્કારિતા, નીતિ, અને એવાં એવાં તને પ્રચાર મુખ્યતયા હેય, અને બીજી સંસ્થામાં ગૃહજીવનના વ્યવહારુ પ્રશ્નોને ઉકેલાં કાર્યક્ષેત્ર હેય. આને સરળ શબ્દોમાં આપણે નૈતિક સંસ્થા અને સામાજિક સંસ્થા તરીકે ઓળખી શકીએ. આ સંસ્થા બે હોવા છતાં એ બન્ને એકબીજીનાં અંગરૂપે હેય, એકબીજથી કાર્યદિશા ભિન્ન હોવા છતાં ભેદપ્રસ્ત ન હોય, સંસ્થાનાં કાર્યક્ષેત્ર
સામાજિક સંસ્થાનું ધ્યેય ગૃહજીવનને રસમય અને સુખમય. બનાવવાનું હોવાથી તેને માટે નીચેનાં કાર્યો આવશ્યક હેયઃ (૧) લગ્ન વ્યવસ્થાનું સંશોધન અને સંરક્ષણ, (૨) સામાજિક રૂઢિઓનો પરિહાર અને (૩) ગૃહસ્થના વ્યક્તિગત જીવનની ત્રુટિઓની પૂર્તિ.
નૈતિક સંસ્થાનું ધ્યેય સમાજનાં અંગોને સત્યધર્મ [કે જે ધર્મ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ દ્વારા મનુષ્ય જીવનના અંતિમ ધ્યેય કર્મમુક્તિના માર્ગ તરફ વળે ] તરફ વાળવાનું હોવાથી તેને માટે નીચેનાં કાર્યો આવશ્યક હૈયઃ
(૧) સમાજના નૈતિક અંશેનું સંરક્ષણ, (૨) પતિત થતી કે થયેલી વ્યક્તિઓની શુદ્ધિ, અને (૩) સમાજના દરેક અંગનું સંગઠન.
આ સંસ્થાનાં કાર્યક્ષેત્રોની વિસ્તૃત આલેચના આપતાં, સમાજમાં એ સુધારણાની આવશ્યકતા છે કે કેમ તે તપાસી જવા, આજના સમાજ પર દૃષ્ટિબિંદુ ઠેરવવું જોઈએ. સમાજની છિન્નભિન્નતા
આજના સમાજ પર છિન્નભિન્નતાના કુહાડાઓ પડી રહ્યા છે. સમાજ સામે એક મહાન વિપ્લવનું મોજું ધસી આવે છે. સમાજનું ખોખું જર્જરિત થતું જાય છે. અરાજકતા અને સ્વચ્છંદતાના પ્રબળ વાયરાઓ વાઈ રહ્યા છે. તે વખતે સમાજ પિતાનું ધ્યેયબિન્દુ નક્કી નહિ કરી શકે, પિતાનું બંધારણ નહિ ઘડી શકે, તો પતન સિવાય બીજો એકે માર્ગ નથી. આમાં માત્ર સમાજને જ નહિ પરંતુ તેનાં અંગરૂપ વ્યક્તિઓને અને ગૃહજીવનને પણ ખૂબ જ વેઠવું પડશે.
વ્યક્તિ, તેની સંતતિ તથા કુટુંબ સીને સમાજના વાતાવરણમાં જ રહેવાનું હોય છે, તેથી સમાજની અસર વ્યક્તિ પર થાય છે. સમાજની સુંદરતામાં વ્યક્તિનું સૌંદર્ય જળવાય છે. તેથી સમાજને અને અમને શું ? અમે અમારું ક્ષેડી લઈશું,' એવી માન્યતા ખોટી છે, અને તે પોતાના ઘરની ગંદકી આંગણામાં ફેંકી સ્વચ્છ થવાનું માની લેવાની મૂર્ખતા જેવી જ તે મૂર્ખતા છે. સમાજસુધાર તરફ વ્યકિતમાત્ર દત્તચિત્ત રહેવું ઘટે.
આવા દુઃખદ પ્રસંગે સમાજની દુર્દશા શાથી થઈ, તે વિચારવાનો કે પછી શું થશે તે જોવાનો સમય હવે રહ્યો નથી. આજે તે સમાજશરીરને જે જે ભાગ ઈજા કરી રહ્યો હોય, તેને દૂર કરવાની
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધમ
૨૨૩
અને તે શરીરને પુષ્ટ બનાવે તેવાં તત્ત્વ આપવાની વેળા આવી પહોંચી છે. તે સમાજના નવસ્ત્રષ્ટાઓ અને ક્રાતિના આદર્શવાદીઓએ આજે આવાં રચનાત્મક કાર્યમાં લાગી જવાનું છે. પૂરપાટ આવતી રેલથી બચવા જેમ મનુષ્ય શક્ય તેટલાં અને શક્ય તેવાં સાધન લઈને પિતાનો બચાવ કરી લે છે, તેવું જ શીધ્ર કાર્ય કરવાનો સમય આવી લાગ્યો છે. તે કંઈ અશક્ય કે અસંભવિત કાર્ય નથી, અને આજની, સમાજદશા જોઈ નિરાશા લાવવાનું પણ કંઈ કારણ નથી. સમાજમીમાંસા અને આજનું સમાજધરણ
- સમાજ શબ્દ જ પ્રગતિ અને સંગઠનને સૂચક છે. પ્રાચીન કાળમાં સમાજની સંખ્યા અલ્પ, અને એ અલ્પ સંખ્યામાં પણ સંગઠન બહુ વ્યવસ્થિત હતું. આજે સમાજે બહુ સંખ્યામાં વહેંચાઈ ગયા છે, અને તેઓની વચ્ચેવચ્ચે ભેદની મહાન દીવાલો ખડી થઈ ગઈ છે. એ ભેદ માત્ર સામાજિક ક્ષેત્રમાં જ નથી રહ્યો, બલકે કોઈ પણ પ્રશ્ન વિચારાય ત્યારે આ ભેદની દીવાલો મેખરે ને મોખરે આવે છે. ભારતવર્ષને તો આ પ્રશ્ન ઘડીએ ને ઘડીએ મૂંઝવે છે. આખા ભારતવર્ષની હિતદષ્ટિએ ચર્ચા થઈ રહી હોય ત્યાં પણ આ ભેદે તે પહેલા તે પહેલા ભારતની દુર્દશાનું આ એક બહારથી દુર્બળ દેખાતું છતાં પ્રબળ કારણ છે. આ બધા નામભદો એકીસાથે તૂટી જાય તે શક્ય નથી, અને જુદા જુદા વિભાગે રહે તેમાં ખાસ હાનિયે નથી. માત્ર તે વિભાગો વચ્ચેથી ભેદની દીવાલ ખસી જવી જોઈએ, અને તે નામરૂપે જુદા હોવા છતાં કાર્યરૂપે એક કે હવા જોઈએ.
આજે સમાજ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ જાય છેઃ (૧) જ્ઞાતિરૂપે અને (૨) ધર્મરૂપે. વાણિયા, સુથાર, લુહાર વગેરે વગેરે સંજ્ઞાઓ જ્ઞાતિઓનું સૂચન કરે છે, અને જેન, વૈષ્ણવ, શિવ, મુસ્લિમ, પારસી, ક્રિશ્ચિયન વગેરે સંજ્ઞાઓ ધર્મસૂચક છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪.
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
જ્ઞાતિસંગઠન કરવાં તેના કરતાં ઉપલી સમાજરચનાને માટે ધર્મ સંપ્રદાયોની દૃષ્ટિએ સંગઠન કરવાં એ વધુ અસરકારક થશે. કારણ કે જ્ઞાતિનાં મૂળ કરતાં ધર્મનું મૂળ ઊંડું હોય છે. તેથી જેટલું નુકસાન થવાનો સંભવ છે તેટલો જ લાભ થવાનો સંભવ છે. છતાં જ્ઞાતિઓ જ્ઞાતિઓની રીતે પણ સંગઠિત થતી હોય તે તે કાંઈ ખોટું નથી; માત્ર એ બધા પાછળ દષ્ટિ હેવી જોઈએ.
આ સંસ્થાઓ જે ધર્મને માનનારા મોટી સંખ્યામાં હશે ત્યાં જનસંખ્યા પ્રમાણે એક કે બે કરતાં વધુ થાય તો તેમાં વાંધો લેવા જેવું કશું નથી, કારણ કે તે બધી સંસ્થાઓનું ધ્યેય ગૃહસ્થને આદર્શ રીતે ગૃહસ્થજીવન ગાળવાનું અને તે મનુષ્યને સાચા મનુષ્યો બનાવવાનું એકસરખું કાયમ રહેશે. ધર્મની ભિન્નભિન્ન માન્યતાને લીધે કે જ્ઞાતિના ભિન્નભિન્ન સંસ્કારને લીધે પહેરવેશ, રહન સહન અને કેટલાક રિવાજે ભિન્નભિન્ન રહેશે ખરા, પરંતુ માનવજીવનને વિકસિત બનાવે અને નિતિક જીવનની બરાબર રક્ષા કરે તથા અન્ય સમાજને હાનિ ન પહોંચે તેવા નિયમો તો દરેક સમાજમાં એકસરખી રીતે અનિવાર્ય રહેવાનાં અને તે મુખ્ય નિયમોનું તો દરેક સમાજને એકસરખી રીતે પાલન કરવાનું રહેવાનું. આવી મુખ્ય બાબતમાં સમાનતા હેવાથી સમાજોની સંખ્યા બહુ હેવા છતાં તેઓ બધા રાષ્ટ્રધર્મ, માનવધર્મ, વગેરે મુખ્ય કાર્યો વખતે એકસરખી રીતે હાથોહાથ ભીડી એકસાંકળરૂપે રહી શકશે.
આ વસ્તુ આજના સમાજ માટે શીધ્રસાધ્ય અને સુશક્ય છે. એટલું વિચારી હવે આપણે જે બે સમાજનાં કાર્યોની રૂપરેખા દેરી છે, તેની રચનાત્મક દિશા વિચારીએ. લગ્ન વ્યવસ્થાનું સંરક્ષણ
સામાજિક સંસ્થાનું પહેલું કાર્ય લગ્ન વ્યવસ્થાના સંરક્ષણનું છે. હાલમાં લગ્નવ્યવસ્થાની જે અરાજકતા પ્રવર્તે છે તેનું દિગદર્શન
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજવ
૫
નિર્દેશખંડમાં લગ્નચર્ચા નામના પાંચમા પ્રકરણમાં કર્યું. આંતરજાતિય વિવાહા, પ્રેમલગ્ન, મુક્ત સહચાર અને એવાં એવાં રૂપે થતા લગ્નસંબંધો સમાજને પડકાર કરે છે કે લગ્નઅંગની વ્યવસ્થાની નવરચના થવી જોઇએ.
નિયમે
(૧) વિવાહિત જીવન સ્વીકારનારે ગમે તેવી જીવન ગુજારવું એ સમાજ અને વ્યક્તિ બન્ને માટે એટલે વિવાહિત જીવન જીવનારાઓને બંધના તે। પરંતુ તે બંધને એવાં હાવાં જોઈએ કે જેમાં પુરુષ કે સ્ત્રી કોઇ પણ અંગને અન્યાય ન થાય. વ્યક્તિઓનુ વ્યક્તિત્વ પણ જળવાય અને જવાબદારીપૂર્ણાંક તે દમ્પતી કલુષિત કે વિકારી નહિ પરંતુ અવિભક્ત અને પ્રેમી જીવન જીવી શકે.
જાતનું સ્વચ્છંદી હાનિકારક છે. હાવાં જ ઘટ.
(૨) ગૃહસ્થાશ્રમીનાં સુંદર ગાસ્થ્ય પર આખાયે સમાર્ની જીવનદોરી છે, એટલે તેમાં સુદૃઢતા અને સંગીનતા લાવવી એ સમાજનું સૌથી પહેલું કાર્યાં હોવું ઘટે.
(૩) લગ્નજીવન ક્લુષિત થાય તેવી ત્રુટિઓના લગ્ન થતાં સુધી અવકાશ ન હેાવે ઘટે, અર્થાત્ કે તે બન્ને પાત્રા વચ્ચે વય, પ્રકૃતિ અને યાગ્યતાને સુમેળ હોય.
(૪) જોકે આ કાર્યં તેમનાં માતાપિતા કે વડીલનુ છે, છતાંય તેની મુખ્ય જવાબદારી સમાજ પર હાય. આમ કરવાથી ભૂલથી, સ્વાથી કે અવિવેકથી તે પાત્રાને કે વડીલાને અન્યાય થતા અટકી જાય.
સામાજિક રૂઢિઓના પરિહાર
જોકે વ્યક્તિગત રૂઢિની અસર જ ધીમેધીમે સમાજ પર થતી જાય છે, અને એ રીતે રૂઢિઓના પ્રચારની ગુનેગારી વ્યક્તિને શિરે ઢળે છે, છતાંય તે રૂઢિઓને ચલાવી લેવામાં પણ સમાજની કચ
૧૫
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૬
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ઓછી જવાબદારી નથી. એટલે એક તરફ રૂઢિઓને વ્યાપક ન થવા દેવી તેવું અદિલને રચવાનું અને બીજી તરફ સમાજમાં આજે ઘર ઘાલી બેઠેલી રૂઢિઓ નાબૂદ કરવાનું આ સંસ્થા પર રહે. તે રૂઢિઓ વર્તમાનકાળે છે તેમ ઓછા વધુ પ્રમાણમાં પહેલાં પણ હતી. અનુકરણશીલ પ્રકૃતિવાળા માનવમાંથી તે છેક જ નાબુદ થાય તે કઠિન પ્રશ્ન છે, છતાંય તે રૂઢિપરિહારને આદર્શ ખોટ નથી. 0 રૂઢિ પોતે પહેલેથી કંઈ રૂઢિરૂપે હોતી નથી, પરંતુ એક ઉદ્દેશપૂર્વક આચરેલી કોઈ ક્રિયા હોય છે. આ ક્રિયાને જ્યારે ઉદ્દેશ ભૂલી જવાય છે, અને તે ક્રિયા ઘણીવાર બાધ્ય થતી હોય તો પણ પ્રથમ અમારા બાપાએ, વડીલેએ કે ફલાણાએ કર્યું હતું કે આચર્યું હતું માટે અમારે કરવું જોઈએ, એમ કહી તેને ચલાવ્યું જવી એ જાતની જડાગ્રહબુદ્ધિને રૂઢિ કહેવામાં આવે છે. પરિસ્થિતિ કે બલાબલને કોઈ પણ વિચાર કર્યા વગર અંધ અનુકરણથી ક્રિયા કરવી તેની ગણના પણ રૂઢિમાં થઈ શકે. આવી રૂઢિઓ વ્યક્તિગત જીવનમાં, સામાજિક જીવનમાં એને આધ્યાત્મિક જીવન સુદ્ધાંમાં હોય છે. આપણે અહીં તે સામાજિક રૂઢિઓ વિચારીશું. લગ્નરૂઢિ
કન્યાવિક્રય, વરવિક્રય, બાળલગ્ન, વૃદ્ધવિવાહ, અણુમેળલગ્ન, લગ્નનિમિત્તે શક્તિ ન પહોંચે છતાં મોટું ખર્ચ કરવું, એ બધી લગ્નરૂઢિઓ કહેવાય. એ જ રીતે દશા શ્રીમાળી દશા શ્રીમાળીને જ આપે, લુહાર લુહારને જ આપે એવી જે પ્રથા છે તે પણ રૂઢિ જ ગણાય. મરણરૂઢિ
જનમૃત્યુ પછી મૃત્યુજન કરવું જ જોઈએ એવી રૂઢિ ઘણું હિન્દુસમાજમાં પ્રચલિત છે. આ રૂઢિને પ્રાદુર્ભાવ તો શુભ આશયથી જ થયેલો હોવો જોઈએ. જે કાળમાં દૂરદૂરનાં સગાંવહાલાંઓને,
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધમ સાધના અભાવે વારંવાર મળવાનું શક્ય નહોતું, ત્યારે આવા આવા મોટા વરાઓ કરાતા અને તે સમયે ભાઈભાંડુ, કુટુંબ, સગાંવહાલાં એ સૌને સ્નેહમેળે જામતો. વળી દેહબંધારણ એવાં સુદઢ હતાં કે મરણપ્રસંગે મોટી વયે અને અલ્પસંખ્યામાં બનતા. આથી તે કાળ માટે તેની ઉપયોગિતા હશે. મૃત્યુભોજનમાં વપરાતા કારજ શબ્દ કાર્ય જ સૂચવે છે. નહિ કે લાડુ, આ પણ એક રૂઢિ જ છે. - આ જ રીતે મૃત્યુ પાછળ ફરજિયાત રુદન, મેટીમોટી કાણો કાઢવી, એ બધા વ્યવહારમાં મરનારને કે જેનારને કશેય લાભ નથી. ઊલટું નુકસાન છે. એમ જાણવા છતાં તેને પરંપરા પ્રમાણે આચર્યો જવું તેનું નામ પણ રૂઢિ.
આ બધી મરણ પાછળની રૂઢિઓ ખરી રીતે મરનારની પાછળ શોક કે રુદનને બદલે સદ્દભાવના અને ધાર્મિક વૃત્તિનાં આંદોલનને સગાંવહાલાએ વિકસાવવાં ઘટે. અન્ય રૂઢિઓ .
લગ્નરૂઢિ અને મરણરૂઢિઓ સિવાય સમાજમાં નાનીમોટી બીજી ઘણી રૂઢિઓ છે. ઘૂમટો કાઢવાની રૂઢિ ઘણું સમાજેમાં તો અતિમાત્રારૂપે પરિણમી છે. છે. સ્ત્રી જાતિ પ્રત્યેના બાદશાહી જુલ્મોને વખત એ આ રૂઢિઓનું મૂળ નિમિત્ત છે. આજે તેવું કશું નથી, છતાં મને જે રી આતી હૈ એમ શાણું અને વિચારકે કહે એ રૂઢિની જ બલિહારી છે. સ્ત્રીજાતિ અને પુરુષ જાતિ વચ્ચે જે કંઈ વાસ્તવિક મર્યાદા છે તે ભલે હૈય, પરંતુ સ્ત્રી તિજોરીમાં રાખી મૂકવા જેવા રમકડારૂપે તો ન જ ગણવી જોઈએ.
આ જ રીતે ખાનપાન, પહેરવેશ અને રહનસહનમાં પણ દેખાદેખીથી ઘણું રૂઢિઓ પ્રવર્તે છે. ખાણામાં આટલી વસ્તુઓ તો હોવી જ જોઈએ, પછી ભલે તેની આવશ્યકતા ન હોય; સમાન
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
મંડળના માણસમાં બેસનારે આવી જાતનાં કપડાં તે પહેરવાં જ જોઈએ; આ બધી એક પ્રકારની રૂઢિઓ જ છે. તે જ રીતે વ્યક્તિગત જીવનમાં પણ ચા, બીડી, સિગાર, તમાકુ પીવાનાં કે સુંધવાનાં વ્યસનો, હેલની મુલાકાતનાં વ્યસને, અમુક જાતની ટાપટીપ કરવાનાં વ્યસને, એ એક નવીન પ્રકારની રૂઢિ જ છે.
કેટલાક કહેવાતા સુધારામાં એક એવી વિચિત્ર કુટેવ પડી ગઈ હેય છે કે સહજ બોજો ઊંચકતા કે પિતાનું જીવન પગી કાર્ય કરતાં પિતાની સભ્યતા ચાલી જતી હોય, તેમ તે માને છે. આ પર્ણ એક પ્રકારની કુરૂઢિ છે. આથી એટલી બધી પરાવલંબિતા આવે છે કે તેને લઈને ખૂબ સહેવું પડે છે. આવી કુટેવથી છૂટીને ગમે તેવા સમય અને સંયોગોમાં સ્વાવલંબી રીતે કાર્ય કરી લેતાં શીખી લેવું જોઈએ. મહાત્માજી હિંદના રાષ્ટ્રતતા ઉપર આવ્યા પછી એમણે જાત ઉપર આચરીને જે પ્રયોગ કર્યા, તેમાં શ્રમને હલકે માનવાની સમાજની રૂઢિ પર ફટકો પડ્યો છે. છતાં હજુ શ્રમને પ્રતિષ્ઠા અપાવવાની તો જરૂર છે જ.
ઉપયોગિતા, આવશ્યકતા અને લાભ એ દષ્ટિબિન્દુઓથી વિચારીને જ મનુષ્ય ક્રિયા કરવી જોઈએ. પરંતુ રૂઢિઓની વ્યાપકતા એટલી બધી હોય છે કે સમાજમાંથી સહસા તેને કાઢી નાખવી એ શકય નથી. તેથી સુધારક અને વિચારક ગણાતી વ્યક્તિએ પોતાના પ્રસંગે તેને પરિવાર આદરી દેવો જોઈએ, અને શા માટે પોતે તેને ત્યાગ કરે છે તેના નિવેદનને સમાજમાં પ્રચાર કરવો જોઈએ. ગૃહરચના વ્યક્તિગત જીવનની ત્રુટિઓની પૂર્તિ
વ્યક્તિ એ સમાજનું ઉપયોગી અંગ છે. અને વ્યક્તિની અસર સમાજને પહોંચે છે, એ વાત આપણે વિચારી ગયા છીએ. એટલે આ સ્થળે એ કહેવાનું રહે છે કે વ્યકિતગત જીવનની ખામીઓ દૂર કરવી એ સામાજિક સંસ્થાનું જ કાર્ય છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજવ
૨૨૯
વ્યકિતગત ત્રુટિઓ એ પ્રકારની હાય છેઃ (૧) સંસ્કારિતાની ત્રુટિ, અને (ર) સાધનાની ટિ. સ્કારિતાની ત્રુટિ
કાઈ ગૃહસ્થ વ્યક્તિ ખેાટે માર્ગે ચાલી જતી હાય, કાઇ દમ્પતીને! સુમેળ ન હોય, કાઈ કુટુંબમાં સતત કલેશ રહેતા હોય, મારામારી, લડાલડી, કજિયાટટા કે ખૂનખરાખી થઇ જતી હોય, સમાજની વ્યક્તિ વ્યાપારધંધામાં ગા, પ્રપંચ, અન્યાય, અને અસત્યને ઉપયોગ કરી પ્રતિષ્ઠાને હાનિ પહોંચાડતી હાય, સમાજના નિયમાથી કાઈ વિરુદ્ધ ચાલતું હાય, તે બધી સંસ્કારિતાની ત્રુટિઓ ગણાય.
આ રીતે માનવીજીવનમાં પ્રકૃતિગત દુર્ગુણા જેવાં કે કામ, ક્રોધ, લાભ, મદ, મત્સર વગેરેનુ' જીવનની સ્થૂળ ક્રિયામાં પરિણમન થતાં કેટલીકવાર ખીજા પ્રાણીઓને, સમાજને અને રાષ્ટ્રને હાનિ પહોંચે છે. માટે તે સ્થૂળ ખામીતે આ સસ્થાદ્રારા તુરત જ અટકાવવી જોઈએ. તેને અટકાવવાના છે માર્ગો છેઃ (૧) શિક્ષણ અને સંસ્કારિતાના પ્રચાર કરીને, અને (૨) નિયમની શૃંખલાનું બંધન કરીને કે શિક્ષા (દંડ) આપીને. પરંતુ એ બંધન કે શિક્ષા એવી હાવી જોઇએ કે જે દ્વારા ફરીથી ભવિષ્યમાં ભૂલ થવાનેા સંભવ એ રહે. એ શિક્ષાનાં સાધના પણ પ્રેમ અને વાત્સલ્ય અને સત્યાગ્રહથી યુક્ત હાય. આવા બહારના ગુનાઓને સમાજ જાતેજ નિવારી લે કે એછા કરે, તેા રાષ્ટ્રના સંચાલકવા ખાજો બહુ જ એક્રેશ થાય અને રાષ્ટ્રશાંતિમાં ઉમેરી થાય.
સાધનઢ
સાધના એ પ્રકારનાં ઢાય છે: (૧) કુદરતી, અને (૨) પુરુષાર્થ સાધ્યું.
કુદરતી સાધનામાં મનુષ્યને જે અંગ, ઉપાંગ, ઇંદ્રિયા, મન, અને શકિત વગેરે પ્રાપ્ત છે તેને સમાવેશ થાય છે.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આ સાધનોની ત્રુટિ કેઈથી પૂરી શકાતી નથી. જેમકે આંખ ન હોય તો મનુષ્યને જિંદગીભર અંધજીવન ગુજારવું પડે છે. બધાં કુદરતી સાધને માટે તે જ નિયમ લાગુ પડે. જોકે વિજ્ઞાનના જમાનામાં એવાં કૃત્રિમ સાધનની શોધખોળ કરવાની તૈયારી ચાલે છે ખરી. પરંતુ તે બધાં કૃત્રિમ સાંધા ગણાય. કુદરતી ખોટ તે પૂરી ન પાડી શકે. ' - બીજાં સાધનો પુરુષાર્થસાધ્ય હોય છે. જેમકે અન્ન, વસ્ત્ર ઈત્યાદિ પદાર્થો કે તેવાં બીજાં જીવનોપયોગી સાધને.. આ સાધનની સમાજમાં જ્યાં જ્યાં ઊણપ હોય ત્યાં ત્યાં આ સંસ્થાએ તેની પૂર્તિ માટે તૈયાર રહેવું જોઈએ. - નિરાધાર વિધવા, અનાથ, રેગી, અપંગ, નિરાધાર કુટુમ્બ કે આર્થિક સંકટોથી પીડાતું સંસ્કારી કુટુમ્બ, આ બધા વર્ગને તેમાં અવકાશ હોવો જોઈએ.
આના સીધી રીતે ત્રણ વર્ગો પાડી શકાયઃ (૧) કામ કરવાને તદ્દન અશક્ત વર્ગ; (૨) યુવાનવઅને (૩) બાલવર્ગ. જેઓ કામ કરવાને તદન અશકત હોય તેઓને માટે નિર્વાહનાં ઉપયોગી સાધન આ સંસ્થાદ્વારા પૂરાં પડે, તેમનાં દર્દીને દુઃખને ભાર હળવો કરવા ઔષધો અને ઉપચાર મળે, અને માનસિક આનંદ મળે તેવું વાચન કે શ્રવણ મળે, તે માટે એક અલગ અશક્તાલય હેય તે વધુ સગવડ થાય.
યુવાન વર્ગમાં સ્ત્રી અને પુરુષ એ બન્નેની પૃથક પૃથક્ નાની સંસ્થાઓ સંખ્યાના પ્રમાણમાં જુદે જુદે સ્થળે ખોલવામાં આવે અને
ત્યાં શ્રમવિભાગ, ઉદ્યોગવિભાગ, શિક્ષણવિભાગ, કળાવિભાગ, અને સંસ્કૃતિ વિભાગ એવા વર્ગો હોય. આ શિક્ષણને લાભ અનાથ સિવાય સમાજને બીજો વર્ગ લેવા ઈચ્છતા હોય, તો તે લઈ શકે. પરંતુ ત્યાં કાયમ રહેવાને હક્ક તો અનાથને જ હોય.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધમ .
૨૩૬ * જીવનની પરિપક્વતા આવ્યા પછી અને જીવનનાં લક્ષ્યબિન્દુ સમજાઈ ગયા પછી તેમનો જે વર્ગ સંસ્થાથી છૂટો થઈ સ્વાવલંબી જીવન જીવી શકે તેવી તૈયારી પ્રાપ્ત કરે, તેને સમાજનાં કાર્ય ક્ષેત્રમાં છ દેવો જોઈએ. આ વૃક્ષમાં કેટલાંક એવાં સુંદર ફળ પાકે કે જે પોતાના સંસ્કાર અને શિક્ષણને લાભ બીજાઓને આપી શકે. તેને માટે સમાજમાં જે મુખ્ય સંસ્થાઓમાં તેને મેગ્ય સ્થાન હેય તો તેમાં તેઓને નિયુક્ત કરી દેવા જોઈએ.
આમાંથી મરજિયાત વૈધવ્ય પાળનારી કે નતિક બ્રહ્મચર્ય પાળનારી ઘણી ચારિત્ર્યશીલ બહેને પણ મોટા પ્રમાણમાં તૈયાર થાય અને ચારિત્રશીલ નાગરિકે પણ પાકે. આથી આ વર્ગ સમાજમાં શિક્ષણ અને સંસ્કાર પૂરવાનું બહુ સુંદર કાર્ય કરી શકે. .
. “સંતતિપ્રત્યે માબાપનાં કર્તવ્યો' નામના પ્રકરણમાં શિક્ષણ સંબંધીને વિષય વિસ્તારપૂર્વક ચર્ચાઈ ગયો છે. તે રીતે ઉપયોગી શિક્ષણ અને સંસ્કાર ભરી ભવિષ્યના નાગરિકે ઉત્પન્ન કરી શકાય.
રાષ્ટ્રીય જાગૃતિની સાથે સ્ત્રીઓમાં પણ જાગૃતિ આવી છે, અને એને પરિણામે સ્ત્રીઓનું આખા રાષ્ટ્રનું એક મંડળ ઊભું થયું છે. ઠેરઠેર સ્ત્રીસંસ્થાઓનું સંચાલન પણ સ્ત્રીઓ સ્વયં કરવા મંડી છે. આ એક સુભગ ચિહ્ન છે. પરંતુ અહિંસક સમાજરચનામાં સ્ત્રીઓ માટે ફાળો આપી શકે એ દૃષ્ટિએ આવી સંસ્થાઓને સાધને ને સંસ્કારને લાભ સાધનસંપન્ન અને ચારિત્ર્યશીલ પુરુષોએ આપવો જ રહ્યો છે. બાળવર્ગ
મેરિયા મોન્ટેસરીને બાળકો માટેના વિશ્વવ્યાપી પ્રયત્નો પછી તરછોડાયેલાં બાળકે તરફ સમાજની નજર હવે ગઈ છે. ગુજરાતકાઠિયાવાડ અને કચ્છમાં ગિજુભાઈને ફાળે ઉલેખપાત્ર છે. ગામડામાં પણ કસ્તૂરબા તાલિમ-વર્ગની સેવિકાઓ અને બીજાં
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સેવકસેવિકાઓનું ધ્યાન ગયું છે અને બાળકોના સંસ્કાર કેન્દ્રો ખૂલવા લાગ્યાં છે. સરકાર પણ હવે તો પ્રજાકીય છે, એટલે આ દિશામાં કાર્ય થવાની તક છે અને થવું જ જોઈએ; કારણકે ભવિષ્યની નાગરિકતાનો આધાર આજનાં બાળકે ઉપર જ છે.
બ્રહ્મચર્યવિષયમાં શિથિલતાને કારણે પ્રજા નિર્બળ અને અધિક પ્રમાણમાં થતી જાય છે. એવે વખતે બાળકોને તંદુરસ્તી માટે દુધકેન્દ્રો અને સરકાર માટે સંસ્કારકેન્દ્રોની અનિવાર્ય જરૂર છે.
આ રીતે આ ત્રણ વર્ગમાં પ્રથમના એક વર્ગનું ખર્ચ સંસ્થા પર પડે. પરંતુ બીજા બે વર્ગ પાસેથી સમાજને ઘણું લાભ થાય. એટલે આર્થિક દૃષ્ટિએ દેખીતે રીતે સોસવું પડતું કષ્ટ પરિણામે તે સમાજને ખૂબ લાભપ્રદ થઈ પડે. અને આ રીતે સમાજમાં આવી વ્યવસ્થા ન હોવાથી જે શક્તિઓ વિકસ્યા વિના કરમાઈ જાય છે, સ્ત્રીત્વ અને પુરુષત્વ ઊલટે માર્ગે વેડફાઈ જાય છે, તે અપાર નુકસાનથી સમાજ બચી જાય.
આ સિવાય એક મધ્યમ કુટુમ્બકે જે કરજ, વ્યાવહારિક બેજા કે આવશ્યક્તાઓને પહોંચી ન વળે તેવી આર્થિક સ્થિતિથી પીડાતું હોય, તો તેને માટે પણ એક રોજના તૈયાર થાય. એ યોજનાઓમાં જો તેને માત્ર લગ્ન, કારજ કે તેવા સામાજિક વ્યવહારને લીધે વેઠવું પડતું હોય તે તેવા વ્યવહારને આ સંસ્થા પોતે જ ટૂંકાવી લે. (સંસ્થા પોતે જ આ પ્રમાણે કરાવી આપે તો સમાજમાં તેની પ્રતિષ્ઠાને ખામી ન આવે.) કરજો કે અનિવાર્ય વ્યવહારને તેના પર બેજે હોય તો આ સંસ્થા તરફથી તેને વગર વ્યાજે મદદ મળે. બેકારી અને સમાજ
સમાજમાં એક વર્ગ એવો પણ હોય છે કે જે માત્ર બેકારીને લીધે પીડાતા હોય છે. આ બેકારી નિવારવા માટે મોટાંમોટાં ફંડ એકઠાં કરવાની લેશમાત્ર આવશ્યકતા નથી. માત્ર એક એવી વિશાળ
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધમ
૨૩૩ યોજના થવી જોઈએ કે જેમાં આ બધા વર્ગને યોગ્યતા મુજબ નિર્વાહનાં સાધનો મળ્યા કરે.
આ વર્ગમાં ત્રણ પ્રકારનાં મનુષ્યો હોય છે. (૧) શિક્ષિત, (૨) ઉદ્યોગી, અને (૩) સામાન્ય (સામાન્ય શિક્ષિત કે સામાન્ય ઉદ્યોગી). આમાંને પહેલો વર્ગ ઉપરકથિત નાનીમોટી સંસ્થાઓનાં સંચાલન અને વ્યવસ્થાનું કાર્ય ઉપાડી લે. બીજા માટે એક મહાન ઉદ્યોગશાળાની આયોજન થાય. ઉદ્યોગોમાં પણ ગરીબ પ્રજાને વહેલી તકે બહુ પ્રમાણમાં રાજી મળે એ દષ્ટિબિન્દુ મુખ્ય હોવું જોઈએ. જોકે આજના યંત્રવાદના જમાનામાં યંત્રવાદની તિલાંજલિ છેક જ થવી અશક્ય છે. છતાં આ દષ્ટિબિન્દુ હોય તો તેની આવશ્યકતાપૂરતું તેનું સ્થાન રહે. ત્રીજા વર્ગના નિર્વાહનો પ્રશ્ન પણ આ યોજનાદ્વારા સહેજે પતી જાય.
આ આયોજનાને સફળ બનાવવામાં જેટલી કાર્યશક્તિની આવશ્યકતા છે તેટલી આર્થિક શક્તિની આવશ્યક્તા નથી. જોકે પ્રથમપ્રથમ થોડીઘણી મુશ્કેલી પડે, પરંતુ પછીથી તે સંસ્થા પોતે જ પગભર થઈ રહે. આ કાર્ય પણ સામાજિક સંસ્થાનું છે.
હવે જ્ઞાતિના, રંગના, પ્રાંતના દેશના કે ધર્મના વાડાઓ રોટીબેટીવ્યવહારમાં આડા ન આવે તેવું વિશાળ દષ્ટિબિંદુ ધરાવ્યા વિના છૂટકો નથી, કારણ કે જન્મગત જાતિની માન્યતાને કારણે ગુણવત્તાપણું ઘણું વર્ષોથી ઉમેરાયું નથી. પરિસ્થિતિ એવી આવી ગઈ છે કે ઊંચ ગણુતી જ્ઞાતિઓ કરતાં નીચ તરીકે ઓળખાતી જ્ઞાતિઓમાં નીતિ, જાતમહેનત, વગેરેને વધુ તક છે. તે જ રીતે કેળવણીના ક્ષેત્ર કે સંસ્કારના ક્ષેત્રમાં આ નીચ ગણાતી જાતિઓ ઓછી ઊતરે તેમ નથી.
સામાજિક સંસ્થાની વિચારણું કરી લીધા પછી હવે આપણે નૈતિક સંસ્થાના કાર્યક્ષેત્રને વિચાર કરીએ. તેનાં મુખ્ય ત્રણ કાર્યો છે, તેનું વિવેચન કરીએ.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ મૈતિક અશેનું સંરક્ષણ
માત્ર ધર્મ ખાતર જ નહિ, પરંતુ સુખમય જીવન ગાળવા માટે પણ માનવસમાજ સારુ નૈતિક અંશોનું સંરક્ષણ અનિવાર્ય છે. નતિક જીવનની ખામીઓ દૂર કરવા માટે સમાજ કે રાષ્ટ્ર તરફથી કેટલાંક ફરજિયાત બંધને પણ હેવાં ઘટે. પરંતુ અપવાદ બાદ કરીએ તો મોટે ભાગે મનુષ્યને પ્રસંગને વશ થઈ હૃદયવિરુદ્ધ અનૈતિક જીવન ગુજારવું પડે છે. ૧૯૪૨થી ૧૯૪૮ની લક્ષ્મી મોટે ભાગે કાળા બજારની, શોષણની આવેલી છે, અને એણે નીતિ અને ચારિત્ર્યનું ધારણ સમાજમાં ખૂબખૂબ નીચું પાડી દીધું છે. પહેલાં તો અનીતિવાળાને જ જુદા તારવામાં આવતા એટલે કે એવી સંખ્યા જ ઓછી હતી. પરંતુ આજે તો નીતિવાળાની જ સંખ્યા ઓછી છે, એટલે નીતિને વળગનાર માણસને અર્થની તાણ ન પડે અને ખૂબ ઈજજત મળે એવું વાતાવરણ સમાજના આર્ષદ્રષ્ટાઓએ સર્જવું જોઈશે. બેકારી, કરજ, રૂઢિઓ એ બધાં સમાજમાં નૈતિક નિર્બળતા આવવાનાં મુખ્ય કારણ છે. સમાજ તરફથી આ કારણે નાબૂદ કરવામાં આવે તે નૈતિક અંશનું મોટે ભાગે સંરક્ષણ થાય.
નૈતિક હાસનું એક કારણ માનસિક નિર્બળતા છે. મનુષ્ય ઘણીવાર સમાજથી ડરી ડરીને વિચાર અને કાર્યની ચેરી કરતો હોય છે. આ પણ માનસિક નિર્બળતા જ છે. આવી માનસિક નિર્બળતાનાં મૂળ બહુબહુ ઊંડાં હોય છે. માબાપનાં સંસ્કારને વારસો અને સમાજનું અનિચ્છનીય વાતાવરણ માનસિક નિર્બળતાજનક કારણ છે.
હિંદુસ્તાનને આઝાદી મળ્યા પછી તુરત જ હિંદુસ્તાનના નાયકેએ હરિજને માટે જે કાયદાઓ કર્યા છે તે બદલ પ્રજાકીય સરકાર વારંવાર ધન્યવાદને પાત્ર છે. આ કાયદાઓ રૂઢિચુસ્ત જનતાને ગળે ઉતરાવવા માટે એકે એક ધર્મઉપદેશકોએ ખાસ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. તેને બદલે તેઓ કાં તે સમજફેરને લીધે અથવા નૈતિક હિંમતની
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજધર્મ
- ર૩૫ ખામીને લીધે અથવા પરાધીનતાને કારણે તેમ કરી શકતો નથી, અને રાષ્ટ્રવિરોધી પ્રત્યાઘાતી તરવોના હાથમાં આમજનતા રમી જાય છે. આમજનતા પાસે સરકારને કાયદે કે અમલદાર જશે ખરા, પણ સાચા દિલથી અમલ કરાવવા માટે તેમની શક્તિ પૂરતી નથી. તેમાં તો ધર્મસંસ્થાઓ કે ધર્મમતિ પુરુષો જ કામ આપી શકે. આને પણ સામાજિક આંદોલનની જરૂર છે. સમાજનું વાતાવરણ
મનુષ્યમાત્ર ભૂલને પાત્ર હોય છે, પરંતુ આ વાતને સમાજ ઘણીવાર ભૂલી જાય છે. જ્યારે વ્યક્તિની એક નાનીસરખી ભૂલને તે સાંખી શકતા નથી, રજનું ગજ કરી મૂકે છે અને વ્યક્તિને ફજેત કરી સમાજથી તિરસ્કૃત બનાવી મૂકે છે, ત્યારે પરિણામ એ આવે છે કે તે વ્યક્તિ ભૂલને છુપાવી છુપાવીને પતનને માર્ગે આગળ ને આગળ ધપે જાય છે. આથી સમાજને પાછળથી ખૂબસોસવું પડે છે.
એટલે નૈતિક અંશોનું સંરક્ષણ કરવા માટે આવી જાતનાં નિમિત્ત કારણોને પ્રથમ નાશ કરવો જોઈએ, અને બીજી બાજુ નૈતિક જીવનના બોધપાઠ અને આદર્શો ખડા કરવા જોઈએ. આ કાર્ય માટે પણ એક મંડળ હોય જેના સંચાલકો સમાજના માનસશાસ્ત્રી હોય. આ મંડળ પ્રાયઃ ગુપ્તમંડળ જ રહે.
સમાજજીવનમાં ઊંડું અવગાહન કરી તેનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરવું, પ્રસંગ પ વેઠી લેવું, સેવાકારા, ચારિત્ર્યદ્વારા અને સત્યાગ્રહદ્વારા વ્યક્તિની ભૂલને નિવારવા પ્રયત્ન કરવો, એ આ મંડળના સભ્યોની કાર્યપ્રણાલિકા. પતિની શુદ્ધિ - એક નાનીસરખી ભૂલ થઈ એટલે જ્ઞાતિ કે સમાજથી બહિષ્કત કરવાનો રિવાજ ઘણુંખરા સમાજમાં હોય છે. આ શિક્ષા ભારેપડતી
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કહેવાય. શિક્ષા આપવાને ઉદ્દેશ તો એ જ હેવો ઘટે કે ફરીથી તેવી ભૂલો ન થાય. એટલે તે ઉદ્દેશ જાળવવા માટે સમાજ તરફથી હળવી શિક્ષાઓ હોવી જોઈએ.
વણિક કામમાં પાંચા, દશા, વિશા અને એવા એવા ભેદે એ આવી શિક્ષાઓની અતિમાત્રાનાં જ પરિણામ છે, કે જેને પરિણામે એક જ ધમમાંથી જુદાજુદા ફાંટાઓ નીકળી પડ્યા છે. તે પણ પ્રાયઃ સિદ્ધાંતો અને વિચારોની અસહિષ્ણુતાનું પરિણામ છે. નિયમોને જ્યારે જ્યારે ઉદ્દેશ ભુલાય છે, ત્યારે ત્યારે તેનું પરિણામ આવું જ આવી રહે છે. - આજે ભૂલને કારણે, સમાજના બહિષ્કારને કારણે અને બેકારીને કારણે સમાજમાંથી ધર્મ અને જ્ઞાતિ બન્નેને છોડીને પ્રજાને ઘણે વર્ગ સમાજભ્રષ્ટ થઈ ગયો છે, અને થઈ રહ્યો છે. કેઈ વ્યક્તિ પિતાની વેચ્છાએ બીજે ધર્મ સ્વીકારે છે કે બીજામાં ભળે છે તે ભલે ક્ષમ્ય હોય, પરંતુ આવાં કારણોને લઈને જે ફરજિયાત તેને આમ કરવું પડતું હોય તો તેમાંથી તેને ઉગારી લેવી તે સમાજની અનિવાર્ય ફરજ છે, અને તેમાં જે તે ચૂકે તે એક મહાન હાનિ ગણાય. ખરી રીતે સમાજથી બહિષ્કૃત થયેલી વ્યક્તિ સમાજ પ્રત્યેનું વૈર વાળવા માટે ઘણીવાર સમાજદ્રોહી અને રાષ્ટ્રદ્રોહી સુધ્ધાં બને છે. આવી દુર્ભવિષ્યથી બચી જવા માટે પણ આ કાર્યની ઉપયોગિતા છે. શુદ્ધિને ઉપાય
જેઓ સમાજથી ડગુડગુ થઈ રહ્યા છે કે માર્ગને ભૂલી ગયા છે, અથવા પતિત થવાની તૈયારીમાં છે, તેઓની તાત્કાલિક શુદ્ધિ કરવી તે કાર્ય તે સાવ સહેલું છે. પરંતુ જેઓને ઘણું વખતથી સમાજે તિરસ્કૃત કરી નાખ્યા છે, આચાર અને વિચારોથી જેઓ એકબે ડગલાં નીચે ગયા છે અથવા જવાની તૈયારીમાં છે, તેઓની
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભળાટ મસા પોતે જ કરવાના સંભવ છેપરિણામ
સમાજધામ
ર૩૭ શુદ્ધિ કરવાનું કામ કઠણ છે; અને કઠણ હોવા છતાંએ સૌથી પહેલું કરવાનું છે, તે પણ સાથે સાથે સમજી લેવું જોઈએ.
આ કાર્ય હાથ પર ધરવામાં સમાજને જે રૂઢિચુસ્ત વર્ગ છે, અર્થાત્ કે જેને ભૂત અને ભવિષ્યના ઇતિહાસ કે પરિણામનું બરાબર જ્ઞાન નથી તે ખળભળવાનો સંભવ છે. પરંતુ જે સમાજની પ્રતિષ્ઠિત સંસ્થા પિતે જ જ્યારે આ કાર્યને હાથ ધરે, તે તે ખળભળાટ પ્રત્યાઘાત નહિ કરી શકે; અને ઊલટું જેમજેમ તેનું પરિણામ સુંદર આકારમાં આવતું જશે, તેમ તેમ તેને પ્રભાવ સમાજમાં વ્યાપક થતો જશે.
સમાજસંસ્થાનાં આ કાર્યક્ષેત્રમાં અંત્યજવર્ગ, જ્ઞાતિચુત વર્ગ અને ધર્મય્યત વર્ગને સમાવેશ થઈ શકે. આવા વર્ગમાં આચાર અને વિચારની ઉચ્ચ સંસ્કૃતિને પ્રચાર એ આ સંસ્થાનું સાથી પ્રાથમિક કાર્ય હોય. જ્યાં સુધી બીજી ઉચ્ચ જ્ઞાતિ સાથે આચાર અને વિચારેમાં સમાનતા ન આવે, ત્યાં સુધી સમાન જ્ઞાતિ તરીકેને વ્યવહાર રાખો કે ન રાખવો તે સમાજની સ્વેચ્છાનો પ્રશ્ન હોવો ઘટે, અને તે ભલે રહે. પરંતુ ધાર્મિક અને સામાન્ય અધિકારો તે સમાન રીતે તેમને મળવા જ જોઈએ. પ્રકાશ, વાયુ, જળ, અભ, પ્રભુભક્તિ; શિક્ષણ વગેરે સાધનોનો ઉપયોગ કરતી વખતે મનુષ્યોએ પતિત અને તરછોડાયેલી કેમને પણ એક માનવજાત તરીકે ન ભૂલતાં માનવજાતિને છાજે તેવાં સાથ અને સહકાર આપવાં જોઈએ. આ વાત લક્ષમાં રાખી ધિર્યપૂર્વક આ સંસ્થા તે કાર્યને ઉપાડી લે. આ કાર્યમાં સમાજ અને ધર્મ બન્નેની રક્ષા છે. પતિતપાવન ગણાતા પ્રભુનાં બાળકોની શુદ્ધિમાં પ્રભુની ભક્તિ પણું છે, તે વસ્તુ લક્ષ્યથી ભૂલવા જેવી નથી. સંગન . પારસ્પરિક કલેશ, સ્વછંદતા, અરાજકતા, સમાજના નેતા
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ એની બેદરકારી, શ્રીમંતોની સત્તાશાહી એ બધાં સામાજિક અસંગઠનનાં કારણે છે. સમાજમાં જેમ હમેશાં વિચારક અને સ્વમાનને ઓળખનાર વર્ગ હોય છે, તેમ મૂર્ખ અને સ્વચ્છંદી વર્ગ પણ હોય છે. સમાજના સંચાલકે નીતિ અને ચારિત્ર્યના દેર તરફ લક્ષ રાખીને ચાલે છે ત્યાં સુધી સમાજમાં ગાબડું પડતું નથી. પરંતુ ઉપરનાં કારણોની અતિમાત્રા થાય છે એટલે સમાજનું સુકાન હાથમાં રહેવું મુશ્કેલ થઈ પડે છે. આથી સમાજ સંગઠન માટે આ બધાં દૃષ્ટિબિંદુઓને દૃષ્ટિ સમક્ષ રાખવાં જોઈએ. સંગઠનને રાજમાર્ગ
સમાજમાં ન્યાયનું શાસન સ્થાપિત કરવું એ સંગઠનને રાજમાર્ગ છે. સમાજની સંસ્થાઓના સંચાલકે કે નેતાઓ સમાજના માલિક ન ગણાય, પરંતુ ન્યાયાધીશો ગણવા જોઈએ. ન્યાયાલયમાં એ ન્યાયાધીશો હોય અને ન્યાયાલય બહાર એ સેવકે હોય. આખા સમાજે મળીને સ્થાપિત કરેલા નિયમોની બજાવણી માત્ર તેમનાથી થાય. સમય પ્રમાણે એ નિયમમાં પરિવર્તન કરવું પડે તો તેને અધિકાર કાઈને વ્યક્તિગત ન હોવો જોઈએ, પરંતુ સમષ્ટિ મળીને જ જે કંઈ કરવું હોય તે કરી શકે.
આજે હિંદ આઝાદ થયા બાદ લેકશાહીને માર્ગે કૂચ કરી રહ્યું છે. રાજ્યતંત્ર ચલાવવામાં સર્વાનુમતીવાદ લાવો ભારે મુશ્કેલ છે, જ્યારે સમાજનાં એકમમાં આ વાદ લાવવો સહેલો છે. આવા નાનામોટા ઘટના પ્રમુખ કે આગેવાનો નીતિમાન, ચારિત્ર્યશીલ અને ઉદાર દષ્ટિબિંદુઓવાળા હોવા જોઇશે. કઈ પણ રાષ્ટ્રને ઊંચું લાવવું, એ એના નાના મેટા ઘટકોના હાથમાં છે. કાં તો એ ઘટકો સુયોગ્ય જવાબદારીનાં વાહકો હેય અને કાં તો એ ઘટકો યોગ્ય રાષ્ટ્રનેતાઓને અક્ષરશઃ અનુસરનારાં હેય. આજે હિંદમાં તે આ બેમાંથી એકેય વસ્તુ નથી. સદ્દભાગ્ય એટલાં જ છે કે ગાંધીજીને પ્રતાપે
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાજમ
- ર૩૯ એની રાષ્ટ્રધુરા આજે અત્યંત સુગ્ય હાથમાં છે, એટલે વધુ ભલે ન બને, પણ આટલું તો આજે જ થવું જોઈએ કે આમપ્રજા પ્રત્યાઘાતી તરના ખોટા પ્રચારમાં ન દેરવાતાં સુયોગ્ય રાષ્ટ્રનાયકોમાં વિશ્વાસ રાખતી રહે. આ કામ પણ એકલદોકલ વ્યક્તિ કરતાં આવી સામાજિક સંસ્થાઓ દ્વારા અસરકારક થઈ શકે.
બસ આ રીતે સામાજિક સંસ્થા અને નૈતિક સંસ્થા એ બન્નેનાં ભિન્નભિન્ન કાર્યોનું દિશાસૂચન પણ થાય છે. એ બને સંસ્થાના કાર્યોને પારસ્પરિક સંબંધ તો છે જ, અને તાત્ત્વિક રીતે જોતાં તો તે બન્ને સમાજનાં પાસાં જ છે. એટલે નામભેદ અને કાર્યભેદો હેવા છતાં બન્નેનું લક્ષ્ય તો એક જ સમાજોદ્ધારનું છે.
આ બે મુખ્ય સંસ્થાઓનાં કાર્યક્ષેત્રની વ્યવસ્થા જાળવવા માટે ઊભી થયેલી નાની મોટી સંસ્થાઓ અને શાળાઓ આ બન્ને સંસ્થાની પેટાશાખાઓ ગણાવી જોઈએ, અને સીધી રીતે તેનો સંબંધ તે બન્ને સાથે રહે. અર્થાત કે તેની દેખરેખની જવાબદારી મુખ્ય સંસ્થાઓ પર રહેવી જોઈએ.
આ કાર્યદિશાને રચનાત્મક બનાવવા માટે સમાજમાંના બહોળા વગે હાથ અને હૃદય બને આપવાં પડશે. પરંતુ ભેગ વિના સુધારણા ક્યાં છે? વળી એટલું પણ એક્કસ છે કે આજે આટલું નહિ બને તે કાલે તેથી વધુ ગુમાવ્યા વિના છૂટકો નથી. માત્ર એટલે જ ફેર કે આજે સ્વઈચ્છાએ કરવાનું છે, જ્યારે આવતી કાલે ફરજિયાત કરવું પડશે. પહેલામાં રસ છે, ઉત્સાહ છે; બીજામાં શું હશે તે તમે જ કલ્પી લેશે.
આ રીતે સમાજની એ બન્ને સંસ્થાઓ પ્રાચીન છતાં અર્વાચીન સંસ્કૃતિથી અર્વાચીન સમાજને ઉન્નત અને સુખી બનાવી શકશે. અને સમાજે પિને જ જ્યારે પોતાનાં અંગોની જવાબદારી લઈ બેકારી અને અસંસ્કારિતાને પ્રશ્ન પતાવી દેશે ત્યારે રાષ્ટ્રને બે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૪૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ સહેજે હળવે થશે. રાષ્ટ્રદ્વારા વ્યક્તિઓ માટે સીધી રીતે આ કાર્ય થવું અતિ કઠિન અને દુશકય જેવું છે. જ્યારે સમાજ માટે આ માર્ગ તદન સરળ છે.
આ બધી સમાજ અને તેની પ્રગતિની વાત થઈ. પરંતુ વ્યક્તિએ સમાજધર્મ બજાવવા માટે શું કરવું જોઈએ તે વિદેશ વ્યક્તિને ઉદ્દેશીને આમાં આવ્યો જણાતો નથી. તે તેનું શું? આ પ્રશ્નને ઉત્તર એ છે કે સમાજને લાગુ પડતી દરેક વસ્તુ વ્યક્તિને લાગુ પડે છે. સમાજેન્નતિના ઉપાયમાં પ્રત્યેક ભિન્નભિન્ન વ્યક્તિઓ સમાજને પિતારૂપ માને અને પ્રગતિને પંથે પગરણ માંડી દે તો સ્વયં સમાજની પ્રગતિ દેખાઈ આવશે.
જે વ્યક્તિ આ જાતના ધર્મ બજાવે તેણે સમાજધર્મ બજાવ્યા ગણાય, અને આ સમાજધર્મ નિઃસ્વાર્થ હોવાથી તે આત્મિક વિકાસનું અંગ પણ ગણી શકાય.
આ નિર્માણ માટે ગૃહસ્થ વ્યક્તિ પોતાની પરિસ્થિતિ અને સંગોને વિચાર કરીને આર્થિક, શારીરિક અને માનસિક સેવા બજાવી શકે છે. પરંતુ આ માર્ગમાં કાઠિ ઊભા રહીને તમાસો જોનાર અને “સમાજ સડી ગયો છે, ડૂબી રહ્યો છે, તેનું તે એમ જ થવું જોઈએ એવી વાતો કહેનારની લેશ માત્ર જરૂર નથી. આ નિર્માણમાં સ્વેચ્છાએ ડૂબી મરનાર મરજીવા જેવા ભોગ આપનાર કાર્યકારી જવાનોની જરૂરિયાત છે. અને તે જ સમાજમાં સાચી કાન્તિ જગાડી સડાને નિમૂળ કરી સમાજનું નવનિર્માણ કરી શકશે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાષ્ટ્રધર્મ
રાષ્ટ્રધર્મ શબ્દથી આજે ભારતવાસી અજાણ્યું નથી. રાષ્ટ્રધર્મને વિકાસ એ આ યુગને પ્રધાન પ્રશ્ન છે. ભારતની બહારની પ્રજાઓમાં પણ તે જ પ્રવૃત્તિનું પ્રાધાન્ય છે.
ભિન્નભિન્ન દષ્ટિબિન્દુથી ભિન્નભિન્ન સિદ્ધાંતને પકડી બધાં રાષ્ટ્ર રાષ્ટ્રીય ઉન્નતિ પાછળ લાગી ગયાં છે. બબ્બે વિશ્વયુદ્ધોથી માનવજાત થાકી ગઈ છે; પણ યુદ્ધના હિમાયતીઓ હજુ થાક્યા નથી. વાદો ખૂબ વધી ગયા છે. સામ્યવાદીઓની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે રોષ હોવા છતાં એ વર્ગ વધતો જ જાય છે. રશિયાને સમાજવાદ એવે માગે ફંટાય છે કે સરમુખત્યારશાહીને ગંભીર ભય ઊભો થયો છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધનાં ત્રણ મિત્રરા વચ્ચે સુમેળ નથી, અમેરિકાના અટમાએ જપાનને કચડયું–જર્મનીને અને ઇટલીનો એમ બને સરમુખત્યારે હતા ન હતા થઈ ગયા. છતાં તીક્ષ્ણ શની વૈજ્ઞાનિક
ધો આગળ ને આગળ ધપાવવા દુનિયાનાં રાષ્ટ્રો મથી રહ્યાં છે. ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ આવી રહ્યું છે એવી હવા ફેલાયા જ કરે છે. દુનિયાનાં યંત્રમાં જાયેલા મજુરની પ્રવૃત્તિ દિને દિને વધુ સંગઠિત થતી જાય છે. આ બધા પ્રવાહમાં હજુ તે કાલે જ પગભર થતું
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ એવું હિંદરાષ્ટ્ર ટકી રહેવા પ્રયત્ન કરી રહ્યું છે. એણે આ એક વર્ષમાં અપાર આઘાત સહ્યાઃ (૧) હિંદના ભાગલા, (૨) મહાત્માજીનું અવસાન, (૩) પાકિસ્તાન મિત્રની ચાલબાજીઓ, અને (૪) યુપંચની પક્ષપાતી નીતિ. આ બધા ઉપરાંત (૫) હૈદ્રાબાદના રઝાકાર, (૬) પ્રત્યાઘાતી તત્ત, (૭) કેમવાદી જૂથ અને (૮) સમાજવાદી પક્ષ. આ બધા સામે એ દેશ ટકી રહ્યો છે. હજુ એને આર્થિક સધ્ધરતા પ્રાપ્ત કરી માત્ર એશિયાનાં જ નહિ બલકે દુનિયાનાં રાષ્ટ્રોના નૈતિક રાહબર બનવાનું છે.
એટલે જ આજે દરેક નાનાં મોટાં રાજદ્વારી જૂથે રાજદ્વારી તખ્તા પર મેર ન માંડતાં હિંદના હિતાર્થે હાથે હાથ મેળવી કામે લાગી જવાનું છે. દરેક જ્ઞાતિ કે ધર્મસંપ્રદાય અથવા સમાજે પણ આજના રાષ્ટ્રધર્મની અભિમુખ રહેવાનું છે અને રાષ્ટ્રધર્મમાં સહકાર આપવાનો છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિએ રાષ્ટ્રધર્મ માટે સીધી રીતે ભાગ લઈને, રચનાત્મક કાર્ય કરીને કે પોતાના રાષ્ટ્રોપયોગી ધંધાદ્વારા રાષ્ટ્રને મદદ કરવાની છે, અને પોતાના કુટુંબને પણ આ જ માગે દેરી જવાનું છે.
રખે કઈ રાષ્ટ્રધર્મને અનુસરતાં આધ્યાત્મિક કે બીજા કેઈ ધર્મને ગુમાવવાનો ભય રાખે. વળી એમ પણ ન માને કે આ ધર્મ કેવળ મૂડીવાળાઓએ કે મજૂરોએ. સાક્ષરોએ કે નિરક્ષરોએ, ગૃહસ્થાએ કે સંયમીઓએ એવા અમુક વર્ગે જ બજાવવાનો છે. પ્રજાનું કોઈ પણ અંગ રાષ્ટ્રધર્મમાંથી છૂટી શકે નહિ. રાષ્ટ્રધર્મમાં તે જાતિ, કોમ, ધર્મ કે ઊંચનીચના ભેદ ન હોય. શરીરને પગ, આંખ, હાથ, માથું એ બધાં અંગે એકસરખાં ઉપયોગી છે અને એકબીજા સાથે સંકળાયેલાં છે; તે જ રીતે પ્રજાનાં બધાં અંગે એક સાંકળરૂપે બની રાષ્ટ્રન્નતિના નિર્માણમાં હાથોહાથ કામે લાગી જાય. રાષ્ટ્રધર્મનું સ્થાન
દરેક ધર્મમાં રાષ્ટ્રનું સ્થાન હોય છે અને હોવું ઘટે; પછી ભલે
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩ તે ધર્મ ઉચ્ચ અને આધ્યાત્મિક કટિને હેય. કારણ કે ધર્મ આરાધનાર વ્યક્તિ રાષ્ટ્રની બહાર વસતી નથી. રાષ્ટ્રનું વાતાવરણ તેને સ્પર્શે છે; રાષ્ટ્રશાંતિ તેની શાંતિમાં સહકાર પૂરે છે. કોઈ વ્યક્તિ જ્ઞાતિથી બહાર રહી જીવી શકે, સમાજની બહાર રહીને પણ કદાચ વ્યક્તિગત વિકાસ સાધી શકે, પરંતુ તે પણ રાષ્ટ્રધર્મથી તો સંકળાયેલી જ હોય. - રાષ્ટ્રધર્મને બજાવવાનાં સાધનો કંઈ એકસરખાં હતાં નથી. ધનથી, પ્રયત્નથી, વિચારથી, . કળાથી કે સંયમથી વગેરે અનેક સાધનોથી રાષ્ટ્રસેવા બજાવી શકાય. આથી ગમે તે ક્ષેત્રમાં રહીને ગમે તે વ્યકિત રાષ્ટ્રધર્મમાં ફાળો આપી શકે.
જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ–-શ્રમણ સંસ્કૃતિ–પ્રાધાન્યધર્મોમાં પણ રાષ્ટ્રધર્મને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. જેનધર્મના ઠાણાંગ” નામનાં અંગસૂત્રમાં દશધર્મોનાં વર્ણનમાં સમાજધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ બન્નેનું સ્થાન છે. એ સ્પષ્ટ કહી આપે છે કે કોઈ પણ ધર્મ રાષ્ટ્રધર્મને બાધ્ય કે બાધક થતું નથી. રાષ્ટ્રધર્મની જરૂરિયાત
તેમાંય હિંદનો રાષ્ટ્રધર્મ તે અનોખો જ છે, કારણ કે હિંદ કાઈ આક્રમક નીતિમાં માનતું નથી. એને મન સત્ય અને અહિંસા જ મુખ્ય સ્થાને છે. દગા અને ખૂનથી તે કંપી ઊઠે છે. કોઈ રાષ્ટ્ર અન્યાયી બની બીજા નાના રાષ્ટ્રને કચડવા ધારે તો હિંદ વણમાગ્યે અન્યાયનો સામને કરવામાં તે નાના રાષ્ટ્રને પણ મદદ કરવા તત્પર રહેશે. તે આઝાદ નહોતું ત્યારે પણ ન્યાય એ જ એનું ધન હતું; આજે અને હવે પણ એ જ રહે છે ને રહેશે, એવું ઉચ્ચારણ અહીંના અગ્રણી નેતાઓ વારંવાર ઉચ્ચારે છે અને આચરે છે.
જેમ માતૃધર્મ મનુષ્યમાં સ્વાભાવિક હોય છે તે જ રીતે રાષ્ટ્રધર્મ પણ સ્વાભાવિક જ હેવો ઘટે. કારણ કે માતૃભૂમિને પણ જન્મદાતા
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ જે જ અને એટલે જ ઉપકાર છે. નીતિશાસ્ત્રકારોએ જન્મભૂમિને જનનીની ટિમાં મૂકી કહ્યું છે કે નાની નમણૂમિણ વિધિ રાયસ–માતા અને માતૃભૂમિનું સ્થાન સ્વર્ગથી પણ અધિક છે.
મનુષ્ય રાષ્ટ્રભૂમિની ગોદમાં ખેલે છે; રાષ્ટ્રનાં અન્ન અને જળથી પોષાય છે; રાષ્ટ્રની સંસ્કૃતિથી સંસ્કારાય છે; રાષ્ટ્રનાં સૌંદર્યમાંથી જીવનરસ લૂંટે છે; રાષ્ટ્રબાળાના સહકારથી વિકસે છે; દેહના પ્રારંભથી માંડીને દેહાત સુધી રાષ્ટ્રને ખોળે મહાલે છે; અને અંતે પણ એ માતૃભૂમિની માયાળુ માટી કે રાખ તેના દેહને સંઘરી લે છે.
આટલી રાષ્ટ્રસેવા લીધા પછી રાષ્ટ્ર પ્રત્યે મનુષ્ય કેટલે સાણી હે ઘટે, અને એ ઋણ ચૂકવવા માટે રાષ્ટ્રસેવાની કેટલી જરૂરિયાત હેવી ઘટે, તે હવે સમજાવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. વિદેશ અને ભારત
મારે દેશ—મારી માતૃભૂમિ–મારું વતન, એ ભાવને બહારના પ્રત્યેક દેશમાં બાળકને ગળથૂથીથી જ પવાતી હોય છે. બાળ, સ્ત્રી, યુવાન કે વૃદ્ધ સૌ કઈમાં રાષ્ટતાને એકસરખો રંગ હોય છે. સ્વદેશાભિમાનની છાયા રગેરગમાં સ્પષ્ટ દેખાતી હોય છે. અન્ય દેશમાં વસવાટ કરતા વિદેશી યુવાન પણ પિતાના દેશને ઘડીભર વીસરતો નથી. એક સામાન્ય વસ્તુ ખરીદવા જતાં પણ તેને સૌથી પ્રથમ પિોતાની માતૃભૂમિની યાદ આવે છે. પોતાના દેશની વસ્તુ હલકી અને અધિક મૂલ્યવાન હોવા છતાં તે જ ખરીદવી પસંદ કરે છે. માતૃભૂમિના નામની હાકલ પડતાં જ આખો દેશ એકસાથે જાગ્રત થઈ ઊઠે છે.
જેકે અહીંની માફક વિદેશમાં પણ કવચિત બેકારી, મૂર્ખતા, વિચારવાદ અને મતાગ્રહના ઝઘડાઓનાં દર્શન થાય છે ખરાં. પરંતુ જ્યારે રાષ્ટ્રધર્મનું નામ આવે ત્યારે તે બીજી બધી વાતને ગૌણ માને છે; એ જ ત્યાંની ખરી ખૂબી છે, એ જ ત્યાંની સંસ્કારિતા છે, એ જ ત્યાંનું સંગઠન છે. આ એક જ વસ્તુ બીજાં
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાષ્ટ્રધમ
ર૫
રાણોને વિજેતા બનાવે છે. ભારતમાં તે નથી. ભારતમાં ધર્મઝનૂન છે ખરું, પરંતુ રાષ્ટ્રાભિમાન અને રાષ્ટ્રધર્મ તે બહુ જ ગૌણ સ્વરૂપમાં છે. - બ્રિટનની ધૂંસરીમાંથી હિંદને મુક્ત કરવા માટે હિંદના ડાહ્યા નેતાઓએ રાષ્ટ્રપ્રજાનું ધ્યાન રાષ્ટ્ર પ્રત્યે દયું એ વાત ખરી, અને તેમાંય લોકમાન્ય બાદ મહાત્માજી આવ્યા ત્યારથી રાષ્ટ્રધર્મ વધુ ને વધુ શુદ્ધ રીતે મુકાતે ગયે. ઘણય બલિદાને. ચઢી ગયાં અને કૂટીફૂટી જે અહિંસા પિકારાઈ તેને ફળસ્વરૂપે આઝાદી આવી. આમપ્રજામાં હાડેહાડ રાષ્ટ્રધર્મ નહોતે એની ખાતરી મહાત્માજીને તો પિતાની હયાતીમાં જ થઈ ચૂકી હતી. આપણે આજે એ કરી રહ્યા છીએ; નહિ તે પૈસાને માટે દુશ્મન લેખાતા લકે કે પ્રદેશમાં વ્યાપારીઓ દેશદ્રોહી બની કાપડ વગેરે ન મોકલત, દેશના ભૂખે મરતા લેકે જોવા છતાં મૂડીવાદમાં કાળાબજારિયાઓ ન રાચત. એવાં માણસોને માટે રાજતંત્રને કંઈ જ ન કરવું પડત. પ્રજાએ પોતે જ બોધપાઠ આપી દીધો હોત. હરિજનસ્પર્શ, સ્ત્રીઓને વારસ, એકથી વધારે પત્નીઓને નિષેધ, સખાવત ફડેના દુરુપયોગની અટકાયત, ગણેતબિલ, નફાખોરી પ્રતિબંધ, તોફાનીઓથી રાષ્ટ્રસંરક્ષણ, એવા એવા કાયદા ધારાસભાને ન જ ઘડવા પડત. એ બધું તો પ્રજામાં સહેજે હેત. આજે એ નથી. બીજા દેશોમાં જે પ્રજાશિસ્તપાલન છે, તે પણ અહીં હજુ દેખાતું નથી. વિઐક્યની ભાવના મહાત્માજી અને પંડિત જવાહરને હૈયે જરૂર છે, પણ પ્રજામાં રાષ્ટ્રધર્મ રગેરગે ન હોવાને કારણે તે અમલમાં કયારે આવશે એ એક મેટો સવાલ છે.
જોકે વિદેશની પ્રજામાં વિશ્વેક્યની ભાવના કવચિત જ સાંપડશે, અને તેથી તે કેટલીક વાર રાષ્ટ્રાભિમાનને લઈને બીજા દેશોનું ગમે તે થાય તે ન જોતાં કેવળ પોતાના રાષ્ટ્રની સ્વાર્થવૃત્તિ સાધવા ઝૂમે છે, મહેમાંહે અધિકારવાદની વૃત્તિથી લડે પણ છે; બીજી પ્રજાઓને મારી પછાડી પાયમાલ કે નષ્ટભ્રષ્ટ કરી નાખવાનું કાઈ કેઈ તે જયંત્ર પણ રચે છે. તેથી આ રાષ્ટ્રીય એકદેશીય વિજય
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ
૨૪૬
આવા રાષ્ટ્રની શાંતિને કષ્ટ જાતની અને કયાં સુધી સુખશાંતિ આપી શકશે કે ટકાવશે એ પ્રશ્ન જુદા છે. પરંતુ અહીં તે। તેમનામાં રાષ્ટ્ર પ્રત્યેની કેટલી તમન્ના છે તે અ'શ સામે જ જોવાનું છે, અને ભારતવર્ષના ભાગ્યસ્રષ્ટાઓને તે જ શીખવાનું છે.
રાષ્ટ્રભક્તિ રાષ્ટ્રઝનૂનમાં ન પરિણમે તે તે દરેક દેશને વિચારવાનુ છે. અને તે વાત બરાબર સમજાય તે વ્યાપારનાં, વિચારનાં અને સત્તાશાહીનાં જે આંતરરાષ્ટ્રીય 'દ્રો ચાલી રહ્યાં છે, તેમનુ ઉપશમન થાય, અને બધાં રાષ્ટ્રો એક્ખીજાને આંચ ન પહોંચાડતાં પરસ્પર મિત્રાચારીના નાતાથી વર્તે અને રહે. આથી વિશ્વની સમસ્ત પ્રજાની શાંતિમાં ઉમેરા જ થાય. પરંતુ આવું દૃષ્ટાંત પૂરું પાડથી માટે જો આ સંસ્કૃતિ અને આધા ભારતવષ અધિક દાવા કરતું હોય તે! તેની પહેલ તેણે તે માગે કરી દેવી જોઇએ. આજનું ભારતવર્ષ
રાષ્ટ્રમિની યાદ ભારતવર્ષમાં વિદેશી સત્તા પછી લુપ્તપ્રાયઃ થવા માંડી હતી. શિવાજી જેવા રાષ્ટ્રના માડીજાયાનાં શૌય ગાન ભારતવાસીનાં કારેથી ખસવા માંડયાં હતાં; તેવામાં જ ભારતવાસીનાં સદ્ભાગ્યે એક ભડવીર જાગ્યા. તેમનુ નામ દાદાભાઈ નવરેાજી. તેમણે માતૃભૂમિની મીઠી યાદ દેવડાવી, પ્રજામાં માતૃપ્રેમનાં ખીજ રાપ્યાં. લોકમાન્ય ટિળક સિંચન કર્યું. અને ગાંધીજીએ આસપાસ વાડ બાંધી એ વૃક્ષને વિકસાવ્યુંઃ ભારતને આંગણે અનેક વીરા પકાવ્યા (જગાડવા), ભારતની પ્રજામાં સ્વાતંત્ર્યભાવનાને પ્રચાર કર્યાં, અને અહિંસા, સત્ય અને સંયમના સિદ્ધાંતાથી રા'ની ઘોષણા પ્રજાના આબાલવૃદ્ધ વર્ગનાં કદ્રાર સુધી પહોંચાડી દીધી. આ રીતે રાષ્ટ્રધર્મ અને આધ્યાત્મિક ધર્મોના સુમેળ એ યુગપ્રધાન પુરુષે સાંધી આપ્યા.
છતાંય એ મહાન ખેદના વિષય છે, કે ભારતવર્ષની સવ પ્રજા એ ધ્વનિને સાંભળી શકી નથી, પચાવી શકી નથી, આચરી શકી
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાષ્ટ્રધર્મ
ર૪૭ નથી. ધર્મને બહાને તે લાખો અને કરોડ રૂપિયા ખરચી શકે છે. જ્ઞાતિજ્ઞાતિ અને ધર્મધર્મ સાથે ઝગડે કરવામાં શક્તિ અને સમય બન્ને વેડફી શકે છે. પરંતુ રાષ્ટ્રને નામે સહજ પણ ભોગ આપવો તેને માટે અક્ષમ્ય અને અશક્ય થઈ પડે છે. કારણ એ છે કે તેના માનસમાં રાષ્ટ્રભક્તિના સંસ્કારને બહુ ઓછું સ્થાન છે. માતાપિતાના સંસ્કૃતિ શિક્ષણમાં અને શિક્ષકોના વિદ્યાશિક્ષણમાં તે વિષયને અવકાશ જ ન હોય, ત્યાં આ પરિસ્થિતિ કંઈ આશ્ચર્યજનક ન ગણાય. પરંતુ હવે તે “વતો તા વિસાર સે આજે સુષ ” ગઈ વાતને ભૂલીને હવે શું કરવું તે જ વિચારવાનું રહે છે.
મહાત્માજીએ ધારવા કરતાં ભારતની આઝાદી ઘણી જ વહેલી લાવી આપી, પણ આઝાદી આવ્યા છતાં આમપ્રજાને એ આઝાદીનો સ્વાદ હજુ પૂરતા પ્રમાણમાં મળી શક્યો નથી. કારણ તો સ્પષ્ટ જ છે કે, આપણે અહિંસા, સત્ય, રચનાત્મક કાર્યક્રમો વગેરેને દેશની આઝાદીનાં વાહનરૂપે જ માનીને સ્વીકાર્યા. એટલે જ ભાગલા પડયા પછી ઉર્દૂ લિપિ શા માટે ? હવે કયાં હરિજનો છૂટા પડીને ફાવે તેમ છે માટે હરિજન મંદિર પ્રવેશ બિલ શા સારુ ? મુસ્લિમોના મેટા વગે મુસ્લિમ લીગની ખોટી દોરવણું સ્વીકારી દગો કર્યો હવે કોમી એજ્યને પ્રશ્ન શા માટે? આઝાદી આવી, હવે રેંટિયાને શો ખપ છે ? આવા આવા પ્રશ્નો ડાહ્યા ગણાતા લોકો પણ કરે છે.
ભારતની સ્વતંત્રતા જે દુનિયાનાં રાષ્ટ્રોને માર્ગદર્શન આપવાની હોય, એના ઝંડામાંનું અશક દેશે દેશ સંદેશ આપનારું બનવાનું હોય, એણે અન્યાયને મચક આપ્યા કે અપાવ્યા સિવાય ટકીને પ્રેરક બનવું હોય, તે અહિંસા અને સત્યને હાડથી અપનાવવા જ રહ્યાં છે. પોલીસ અને શસ્ત્રાસ્ત્રોની મહેતાજી છેડવી જ રહી છે, પ્રજામાં જ ખમીર પેદા કરવું રહ્યું છે, અને મૂડીવાદનું દફન પ્રજાદ્વારા જ બનાવવું રહ્યું છે. આ સીધો માર્ગ પકડવો હોય, અને તે જ વહેલો મોડો પકડવો પડશે, તો ગ્રામોદ્યોગ, ગૃહદ્યોગને સમર્થન
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ આપ્યા વિના છૂટકો જ નથી. પાડોશી પાકિસ્તાનને હૃદયપલટે કરાવ્યા વિના છૂટકે જ નથી. એ કોમનાં માણસોએ શેતાની કૃત્ય ક્ય હોય તોયે મુસ્લિમ લઘુમતીને ઉગાર્યા વિના ચાલે તેમ જ નથી. હરિજન અને પછાત કોમો તથા કિસાનોને પ્રથમ સ્થાન આપી હૃદયે લગાડવા જ પડશે. રાષ્ટ્રભાષા–હિંદુસ્તાનીને માધ્યમમાં રાખી પ્રાંતીય ભાષાઓને પ્રતિષ્ઠા આપવી જ પડશે. વિદેશી ભાષાઓનું સ્થાન ગૌણ બનાવવું જ જોઈશે. સ્ત્રીઓને અગત્યનું સ્થાન આપવું જ પડશે. જરૂરિયાત વધારવામાં સુખ મનાયું છે તે સુખ નથી, પણ સુખનો આભાસ માત્ર છે, તે સૂત્ર પચાવવું પડશે. આરોગ્ય એ મૂડી છેઃ ચારિત્ર્ય એ જ મહામૂડી છે એમ શીખવું અને આચરવું પડશે. ડરપકતા અને કાયરતા અહિંસાને એઠે પિસાતી તે હવે મૂલથી જ હાંકી કાઢવી પડશે. તે જ રીતે આઝાદીના મદને પણ દૂર કરવો પડશે. આ બધી મુરાદો પાર પાડવા માટે સૌથી પ્રથમ આમંત્રણ ધર્મગુરુઓ તથા આશ્રમી સેવકોને છે. અલબત્ત એમાં આમપ્રજાનાં સહકાર, ત્યાગવૃત્તિ અને શિસ્તપાલન તો જોઇશે જ.
ચરખ, ઘર, ઘંટી, ગાય, ખેતીવાડી, એગ્ય વસ્તુની જ આયાત અને જરૂરિયાતથી વધે તેવી વસ્તુનો જ નિકાસ, યોગ્ય જ નફ, વિલાસી અને પ્રાણિજન્ય પદાર્થોનું નિયંત્રણ, સ્વસંરક્ષણ, સુશિક્ષણ, સંસ્કાર આ બધા આપણું રાષ્ટ્રધર્મના પાયાના પ્રશ્નો છે. આ પાયાના પ્રશ્નોના ઉકેલથી જ સાચું રાષ્ટ્રસ્વાચ્ય, રાષ્ટ્રોન્નતિ અને અન્ય રાષ્ટ્રોનું ગુરુપદ સિદ્ધ થવાનું છે. હિંસ સાધનોવાળા વાદ જોઈએ તે સામ્યવાદની છાપવાળા હોય કે પછી સમાજવાદની છીપવાળો હોય કે કિસાન મજૂરશાહી કહેવાતું હોય, પરંતુ એથી દેશનું કે દુનિયાનું દળદર ફીટવાનું નથી. વિકૅકિત અને ઉત્સાહ તથા માનવતાવાળા સહકારભર્યા સાદા ઉદ્યોગો, સચ્ચાઈ પરસ્પર વિશ્વાસ અને અહિંસાને માર્ગે જ દેશ અને દુનિયાનું દળદર ફીટશે અને અખંડ વિશ્વશાંતિની સાધના થશે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ઘર્મ
વિકાસ એ પ્રાણીમાત્રનું ધ્યેય છે. છતાંય મનુષ્યજીવન માટે સાધનોની બહુલતા હોવાથી એ જેટલો શક્ય અને સ્વાભાવિક હોય છે તેટલો પશુ કે ઇતર જીવન માટે હેતો નથી.
ધર્મ જે વિકાસનું અંગ છે. આત્માને પતનથી ઉગારે તેવી ક્રિયાને ધર્મ કહેવામાં આવે છે. એ ધર્મ આધ્યાત્મિક કોટિમાં પહોંચતાં પહેલાં ભિન્નભિન્ન સ્વરૂપમાં હોય છે, અને તે તે સ્વરૂપમાં ધર્મને નીતિ, કર્તવ્ય, પાડોશીધર્મ, સમાજધર્મ, ગ્રામધર્મ કે રાષ્ટ્રધર્મ ઈત્યાદિ શબ્દોથી ઓળખાવી શકાય.
બાલજીવનથી માંડીને પુખ્ત વય સુધી એક વ્યક્તિ ગૃહસ્થ જીવનમાં રહીને ઉપરના ધર્મો કેમ જાળવી શકે એ બધી વાતો અગાઉનાં પ્રકરણમાં ખૂબ વિચારાઈ ગઈ છે. અહીં આધ્યાત્મિક ધર્મને લગતી વિચારણા કરવાની છે.
આધ્યાત્મિક ધર્મને આપણે બીજા શબ્દોમાં વિશ્વધર્મ તરીકે ઓળખીશું તે વધુ ઠીક પડશે. કારણ કે આધ્યાત્મિક ધર્મ આજે જે રૂઢિમાંથી પસાર થાય છે તે ખ્યાલ હાલતુરત બાજુએ મૂકીને જ જે આધ્યાત્મિક ધર્મને ન્યાય આપવામાં આવશે તે જ તેની યથાર્થતા સમજાશે.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ વિશ્વધર્મ
નીતિ એ જ ધર્મને પાયો છે. તે વાત જેમ આપણે બીજા. ધર્મો વિચારતાં દષ્ટિ સમક્ષ રાખી હતી તેમ હજુ પણ રાખવાની જ છે. પરંતુ ફેર એટલે જ છે કે પહેલાં ધર્મનું જે ક્ષેત્ર હતું તેટલું જ તેના પાયાનું ક્ષેત્ર પણ કેન્દ્રિત હતું. વિશ્વધર્મમાં જેમ આખા વિશ્વને સમાવેશ થાય છે તેમ વિશ્વનીતિમાં પણ આખાયે વિશ્વનાં પ્રાણીઓનો સમાવેશ છે, નીતિથી ધર્મને ઓળખવો સહેલ થઈ પડે છે, તેથી જ આપણે નીતિ શબદનો ધર્મ શબ્દથી નામભેદ રાખે છે. નીતિ એ ક્રિયાત્મક વસ્તુ છે, તેથી તે જલદી પરખાય છે. માટે મનુષ્ય મનુષ્યની ક્રિયા પરથી ધર્મિષ્ઠના હૃદયનું માપ કાઢવું જોઈએ. વિશ્વધર્મ અને ઇતરધમ
વિશ્વધર્મ અને ઇતર ધર્મમાં ફેર એટલે છે કે ઉપરના ધર્મો પિતપોતાના ક્ષેત્રમાં પરિમિત છે. જ્યારે વિશ્વધર્મ તો અપરિમિત છે. દાખલા તરીકે કુટુમ્બ ધર્મ, સમાજધર્મ વગેરે.
ગૃહસ્થધર્મ અને કુટુમ્બધર્મ બજાવનાર માણસનું ક્ષેત્ર તેટલા પ્રમાણમાં રહેશે. એટલે કે આપત્તિને સમયે તેની દષ્ટિ તુરત ત્યાં પડશે અને પહેલી તકે તે ધર્મ બજાવશે. જોકે એ મનુષ્ય હોવાથી તે ધર્મ તરીકે ન જ ગણી શકાય, અને કર્તવ્ય પણ ન ગણાય. એ તે પતનના માર્ગો કહેવાય. સારાંશ કે મનુષ્ય પોતે મનુષ્ય હેવાથી માનવધર્મ તે કોઈ પણ ધર્મ બજાવતાં ન જ ચૂકે, તે એક સાદી: અને સમજાય તેવી વાત છે.
એટલે બીજાનું નુકસાન કરીને પણ પિતાને બચાવવા જેટલો અંધ સ્વાર્થ તે કોઈ ન જ કરે. પરંતુ અહીં એ કહેવાનો આશય છે કે બે માણસો ડૂબતાં હોય અને તેમાં બચાવનાર અલ્પશક્તિવાળો માણસ સૌથી પહેલાં પિતાના સંબંધીને બચાવે. આમાં તેણે પિતાના સ્વાર્થ માટે બીજાને ડુબાવ્યો નથી, તેમ બીજાને ડુબાવવાની ભાવના.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ
રિપt પણ રાખી નથી. પરંતુ પોતાની શક્તિ એકને બચાવવા Pવાથી જ તેણે આમ કર્યું છે. તે જ રીતે કુટુમ્બધર્મ બજાવનાર માણસનું પોતાની શક્તિ પ્રમાણે તેટલું જ ક્ષેત્ર કેન્દ્રિત હોય તે તે ખોટું નથી. આ તો એક સમજવા પૂરતું દષ્ટાંત છે. પરંતુ જેમ જેમ મનુષ્ય આગળ વધતો જાય તેમ તેમ તેનું ક્ષેત્ર વિકસતું જવું જોઈએ.
અને છેવટે રમવત્ સર્વભૂતેષ એટલે આખાયે વિશ્વને પિતાતુલ્ય ગણે. આ ભાવ સમજનાર અને આચરનારની ક્રિયા કોઈ પણ જીવને ઈરાદાપૂર્વક હાનિક્ત ન હોય. આનું જ નામ વિશ્વધર્મ. * કોઈ અહીં શંકા કરે કે વિશ્વધર્મ તો બીજા બધા ધર્મો કરતાં ઊંચે છે તે તેને જ આચરીએ. શા માટે બીજા ધર્મોની પંચાતમાં પડવું જોઈએ ?
આ શંકાના સમાધાન માટે ગીતાજીમાં આપેલા આ કને તપાસીએ. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને સંબોધીને કહ્યું છે, કે
श्रेयान स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् । स्वधर्म निधनं श्रेयः परधर्मा भयावहः ।।
અર્થાત બીજે ધર્મ ઊંચે અને બહુ લાભપ્રદ દેખાતે હેય અને પોતાનો ધર્મ તે ધર્મની અપેક્ષાએ નીચે અને ઓછી લાભવાળા દેખાતો હોય, તો પણ પોતાને તત્કાલીન આચરણીય ધર્મ શ્રેષ્ઠ જાણું તે ધર્મ બજાવવા જતાં મૃત્યુ થાય તો પણ ઉત્તમ, પરંતુ રૂડે દેખાતે પરધમ (જીવન રહેતું હોય તોપણ) આચરો તે ભયંકર છે
કોઈ આ લેકને અર્થ જુદી જુદી રીતે ઘટીવતું હોય તે સંભવિત છે. પરંતુ આ પ્રસંગ અને બ્લેક એ બન્ને દૃષ્ટિબિન્દુથી ઉપર અર્થ પ્રકરણુસંગત છે, અને તે અહીં આ રીતે ઘટાવી શકાય.
જ્યાં સુધી મનુષ્ય આધ્યાત્મિક ધર્મ આચરવા જેવી યોગ્યતા સુધી ગય નથી હોતો, ત્યાં સુધી આધ્યાત્મિક ધમ ઉચ્ચ હોવા છતાં તેને તે આચરી નહિ શકે. અથવા કદાચ આચરવા જશે તો તેને તે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫ર
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પચાવી નહિ શકે. અને તેની ગતિ એ થશે કે તે એ પકડવા જતાં પિતાનું સામાન્ય કર્તવ્ય કે ધર્મ ચૂકી જશે, અને “નહિ ત્રણમાં નહિ તેરમાં કે નહિ છપ્પનના મેળમાં એવો તેનો તાલ થશે.” આધ્યાત્મિક ધર્મનું અજીર્ણ
આજે ભારતવર્ષમાં આધ્યાત્મિક ધર્મમાં જે વિકાર દેખાય છે તે એક પ્રકારનું અજીર્ણ જ છે. બીજા કોઈ પણ ધર્મને કે કર્તવ્યને નહિ સમજનાર કે નહિ આચરનાર પ્રજાને બહોળો વર્ગ આધ્યાત્મિક ધમ અને તેને લગતી ક્રિયા આચરી રહ્યો દેખાય છે. એને અંગે તેનું વ્યાવહારિક જીવન અને ધાર્મિક જીવન એ બન્નેનો કશો મેળ ખાતો નથી અને એ પોતે પણ એમ માને છે, કે “હું જે ધર્મક્રિયા આચ છું તે ઈશ્વરી દરબારમાં જમવાર થાય છે. અને હું જે કાંઈ પાપ કરું છું તે ઈશ્વરી ન્યાયના ચોપડામાં ઊધરે છે. તેમજ તેનું પરિણામ પછી અગર પરલોકમાં મળશે.”
આ તદ્દન ભ્રાંતિપૂર્ણ માન્યતા છે. આ માન્યતાએ વ્યક્તિને જ નહિ બલકે સમાજ અને રાષ્ટ્રને સુદ્ધાં પણ બહુ હાનિ પહોંચાડી છે.
દષ્ટાંત
છેક ધર્મિષ્ઠ ગણતી વ્યક્તિ મંદિર, દેવળ, મજિદ કે તેવાં ધર્મસ્થાનકોમાં જઈને હમેશાં પૂજા કે પ્રાર્થના કરે છે, નાનાં મોટાં ટીલાંટપકાં વગેરે ચિહ્ન ધરે છે, માળા ફેરવે છે, ભજનો ગાય છે છતાંય તેને વ્યવહાર ધર્મમય હોતો નથી.
તે વ્યાપારમાં બેટી રીતે ચાલે છે. વિશ્વાસઘાત કરે છે, મોટાં મેટાં વ્યાજે લઈ કંઈક કુટુમ્બનાં ગુલામી માનસો ઘડે છે. કંઈક કુટુંબોની રેજી છેડાવી સ્વાર્થ સાધે છે, હાથ નીચેના માણસોને દબાવે છે, પીડે છે; લેભ અને અતિસ્વાર્થમાં રચ્યોપચ્યો રહે છે; તેમાં વાસના, વિકાર, હિંસક વૃત્તિ આટલી સતત ધર્મક્રિયા કરવા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધ્રુસ
૧૩
.
છતાં તેવાં ને તેવાં રહે છે. આવું ત્રણે સ્થળે દેખાય છે, તેનું કારણ ધર્મી કે ધર્મીક્રિયા નથી પણ આધ્યાત્મિક ધર્મોનું અજીણુ છે.
આપણે ધર્મનાં ખાખાં પાછળ મૂળભૂત ધર્મના આત્માને કટલેા ભૂલી ગયા છીએ એ જોવા માટે હિંદુ-મુસ્લિમ હુલ્લડા, મેટી સંખ્યાની માનવહિજરત અને હજુય ધર્મને નામે પાષાઈ રહેલી આભડછેટ એક આરસીરૂપ છે. એ આત્માને લાવવા માટે સ્થૂળ ક્રિયાનાં ખેાખાંમાંનાં કેટલાંકને છેક બદલવાં પડશે, કેટલાંકને મરમ્મત. કરવી પડશે.
ધર્મની વ્યાખ્યા
જૈનદર્શનમાં ધર્માંની વ્યાખ્યા એ છે કે વઘુસાડ્યો ધમો એટલે કે પદાર્થીના સ્વભાવગત ગુણુ એ જ તે પદાર્થ ના ધર્મ કહેવાય. જેમકે ઠંડક તથા સ્વચ્છતા એ પાણીના ગુણ છે, તે તે જ પાણીના ધ કહેવાય. ખાળવું એ અગ્નિના ધમ છે, તેા જે ખાળે તે જ અગ્નિ કહેવાય. સારાંશ કે ગુણ અને ગુણી સાથે જ હાવા જોઇએ. કોઇ પણ દેશનાં જળ અગર અગ્નિ હાય, પરંતુ તેમાં ઉપરના ગુણા તેા હાવા જ જોઇએ; તે જ તેને તેના ગુણુદ્રારા જળ કે અગ્નિરૂપે ઓળખી શકાય. જો તેનામાં તેનાથી વિરાધી ગુણા હેાય તે! તેને આપણે તે પદાર્થ તરીકે ઓળખી શકીએ નહિ. વળી નદીમાં રહેતાં જળનેા અને ઘરમાં રહેતા જળને પણ ભિન્નભિન્ન ધર્મ ન હોય. તે તેા હમેશાં એકસરખું જ હોય. આ જ રીતે ધર્મ અને ધર્મીનેા સંબધ હોવા જોઈ એ. દેવળમાં ધર્મિષ્ઠ અને વ્યાપારમાં પાપિષ્ટ એમ જીવનક્રિયાના એ વિભાગા ન જ હાઈ શકે. આ ખાસ સમજવા જેવી વસ્તુ છે.
ધ સ્થળમાં “ હે વિષ્ણુ: સ્થળે વિષ્ણુઃ અને દ્વેષ્ટા સર્વમૂતાનાં કે મિત્તિ મે સબ્વમુક્ષુ અને રબ્બલા આમિન” એવી એવી વિશ્વનિયંતા પાસે કે પરમાત્મા પાસે આખા વિશ્વનાં નાનાંમોટાં પ્રાણીઆની સાથે મિત્રતાનાં ધર્મસૂત્રેા ઉચ્ચારનાર કોઈ પણ નાનાંમોટાં
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પ્રાણુઓ પર દ્વેષબુદ્ધિ ન જ રાખી શકે; માનવની લાગણી દુભવવા જેવી ક્રિયા ન જ કરી શકે; પ્રાણી જાતની હિંસા સ્વાર્થને માટે કે રસાસ્વાદને માટે ન જ કરી શકે. અને જે એ બધું થતું હોય, ધાર્મિક ક્રિયાની અસર વ્યાવહારિક જીવનમાં ન થતી હોય, તો તેણે સમજવું જોઈએ કે તે સાચી ધર્મક્રિયા નથી પરંતુ રૂઢિધર્મ છે.
જેમ વ્યક્તિગત રૂઢિઓ, સામાજિક રૂઢિઓ, કુળરૂઢિઓ, રાષ્ટ્રરૂઢિઓ હોય છે તેમ ધર્મની પણ આવી રૂઢિઓ હોય છે. જ્યારે ધર્મ જેવું મહાન તત્ત્વ રૂઢિના સ્વરૂપમાં ફરી જાય છે, ત્યારે તે ધર્મનું સ્વરૂપ પણ વિકૃત થતું જાય છે, અને ઉદ્દેશરહિત આચરેલો ધર્મ સત્યને બદલે અસત્ય અને ઉદારતાને બદલે મત અને વાદની સંકુચિતતામાં પુરાઈ જાય છે.
આજે હિંદમાં ધર્મને નામે જે અનેક ટુકડાઓ થઈ ગયા છે, તે બધાને એક ઝંડા નીચે લાવવા કરતાં તે બધાને સમન્વય કરે એ જ આજનું સૌથી અગત્યનું કાર્ય છે. કેઈ પણ મુખ્ય કે પેટા સંપ્રદાયો સકારણ થયા હોય છે. આજે એ કારણ ન સમજવાથી કુસંપ અને ગોટાળો પેદા થયો છે. હવે ધર્મ વિજ્ઞાનને અને બુદ્ધિગમ્ય હૃદયસ્પર્શી તર્કોને અવગણે નહિ ચાલે. બૌદ્ધ, ઇસ્લામ, હિંદુ, ઈસાઈ, જરથોસ્તી, જેન એવા બધા મુખ્ય ધર્મોનાં ભિન્નભિન્ન તમાં ભૂગોળ, લેકમાનસ, કક્ષા, વાતાવરણ એ બધાંને ફાળો
ક્યાં અને કેવો હતો એ સમજીને પ્રજાને ધર્મરૂઢિઓ ત્યાગીને ધર્મ સંશોધન કરી સર્વધર્મને પિતાના ગણવાની દૃષ્ટિ તરફ દેરવી જ રહી છે. એકેએક ધર્મગુરુ આ ભવ્ય કાર્યમાં લાગી જાય.
પિતાના મતની સંખ્યા વધારવાની વટાળવૃત્તિ, મારો જ ધર્મ સાચે એ જાતનો હઠાગ્રહ, વગેરે આ માર્ગનાં દૂષણો છે. તે દૂર કરીને ક્રમપૂર્વક માનવજાતને ઊંચી લાવવામાં આવે તે એમાં વ્યક્તિ, કુટુંબ, સમાજ, દેશ અને વિશ્વનું તથા આત્માનું બરાબર પ્રેમ અને શ્રેય સધાય જ છે.
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધમ
માનવધર્મ
જૈનધમ નાં ધમ સૂત્રામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમ બહુ સ્પષ્ટ રીતે અને ક્રમપૂર્વક વર્ણવ્યા છે. ધર્મવ્યાખ્યામાં સૌથી પહેલાં મનુષ્યમાત્રે માનવધર્મને બરાબર સમજી પેાતાના જીવનમાં તે ધર્માંને વણી નાખવા જોઇએ, એમ ભારપૂ॰ક સમાયુ છે. તે પહેલાં જે સ્થાન પર નિયુક્ત થયા છે તે સ્થાન સ્થિર કરવાની સૌથી પ્રથમ અગત્ય છે. સારાંશ કે માનવધર્મના ગુણે! મનુષ્ય સૌથી પહેલા પ્રાપ્ત કરવા જોઇએ.
પ
માનવીજાતને પીડા થાય તેવું એક પણ કમ ન કરવુ. તેનું નામ માનવતા. માનવીજાતની પીડા દેખી દૂર કરવા માટે શરીરાદિના ભાગ આપવા, તે માનવધ. પેાતાની જાતિ પ્રત્યે તેવી પ્રેમાળ ભાવના તે ઘણાંખરાં પશુઓમાં પણ હોય છે; એટલે માનવજાતમાં તે વધુ પ્રમાણમાં હાવી જોઈએ. તે સ્વાભાવિક છે.
આવા માનવધર્મ માં મનુષ્ય સ્ખલના ન પામે અને મનુષ્ય પેાતાની સ્વજાતિથી કષ્ટ ન પામે તે માટે માનવજાતના મહાન ઉપકારક મનુ આદિ શાસ્ત્રકારાએ નીતિતત્ત્વની યેાજના કરી છે. પ્રત્યેક વ્યક્તિએ પેાતાના સામાન્ય કે વિશેષ સુખ મેળવવા માટે હમેશાં નીતિતત્ત્વ તરફ દત્તચિત્ત રહેવુ ઘટે.
નીતિ
નીતિ, ન્યાય, પ્રામાણિકતા, એ બધા નીતિના પર્યાયવાચી શબ્દો છે. મનુષ્ય મનુષ્યને ન ઠંગે; મનુષ્ય મનુષ્યને ન લૂટે; મનુષ્ય મનુષ્ય પર અત્યાચાર ન કરે; મનુષ્ય મનુષ્યને તિરસ્કાર ન કરે. એવાં કાર્યાનું નામ નીતિ. આ નીતિનું સંરક્ષણ થાય તે જ માનવજાત સુખેથી રહી શકે અને વિકાસમાગ માં પ્રગતિ કરી શકે.
નીતિસંરક્ષણના આ ભાર આથી સમાજ પર અથવા રાષ્ટ્રના નિયતા પર સોંપાયા છે. ન્યાયની અદાલતાનેા આ જ ઉદ્દેશ. નીતિ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ માર્ગમાં જે કોઈ ભૂલ કરે તે ગુનેગાર ગણાય; અને ફરીથી તેને ગુને ન થાય તેવી તેને શિક્ષા અપાય, એ ન્યાયની અદાલતેનું કાર્ય.
“રાજતંત્ર ઉપર પ્રજાના પ્રશ્નોને ભાર જેટલો ઓછો તેટલું જ તે રાજતંત્ર સફળ–” એ સૂત્ર પ્રમાણે નાનાનાનાં જ્ઞાતિમંડળ કે સમાજરૂપ ઘટકાએ નીતિ ઉપર ખૂબ ધ્યાન આપવું રહ્યું. આજનાં અનેક ખાટાં મૂલ્યાંકનેમાં એક મોટામાં મોટું છતાં ખાટામાં ખોટું મૂલ્યાંકન એ થયું છે કે, અનીતિજન્ય ધનને પણ પુણ્યમાં ખપાવ્યું, છે; દાનમાત્રને પુણ્ય કે ધર્મમાં ખતવ્યું છે. ખરી રીતે દાન નીતિજન્ય પદાર્થોનું થયું છે કે અનીતિજન્ય પદાર્થોનું, તેના ઉપર જ પુણ્ય અને પાપને આધાર છે; અને એની પાછળ શુદ્ધ કે અશુદ્ધ જે ભાવ હોય તેના ઉપર ધર્મ અને અધર્મને આધાર છે. ધર્મને નામે થયેલાં છેટાં મૂલ્યાંકનને ધરમૂળથી ન પલટવામાં આવે ત્યાં લગી એ મલિનતા આખી દુનિયાનું નુકસાન કરી બેસે છે. આજના સંપ્રદાયધર્મોએ પ્રથમ નીતિને એકડો જ ઠીક કરવાનો છે, અને દૃષ્ટિ આવી સૂક્ષ્મ રાખવાની છે. કર્તવ્ય
નતિક ફરજ બરાબર બજાવે એટલે મનુષ્ય માનવધર્મ બજાવ્યો ગણાય. મનુષ્યધર્મ રક્ષીને તો મનુષ્ય માત્ર પોતાની મૂડીનું જ રક્ષણ કર્યું ગણાય. માનવજીવનનો હેતુ તે લાભ સાધવાને છે, એટલે કે વિકાસ એ જ મનુષ્યનું જીવન ધ્યેય હેવું ઘટે.
વિકાસમાર્ગની બે વિકાસશ્રેણીઓ પૈકીની ગૃહસ્થજીવનની શ્રેણીનું આ પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં નિદર્શન છે. એટલે કે નેતિક ફરજ પછી તેને માટે ગૃહસ્થાશ્રમનું કાર્યક્ષેત્ર ખડું થાય છે. [ હવે ફરીફરી તે કહેવાની આવશ્યક્તા નથી કે ગૃહસ્થજીવન પણ વિકાસ સાધવાનું એક સાધકઅંગ છે, ભલે વિકાસ ધીમો હોય છતાં પતન એ તેનું ધ્યેય નથી. અને વિકાસનાં લક્ષ્યબિન્દુથી ગૃહસ્થ ચાલ્યો જાય તો
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ઘમ
૨૫૭ યુર્વમવિ ર ક્રિખ્ય અર્થાત્ કર્મ કરવા છતાં પાતે નથી, અને કદાચ ભૂલથી લેપાઈ જાય તો પણ સ્વચ્છ થવાના તેની પાસે ઉપાય છે.] .
એ કર્તવ્યક્ષેત્રમાં સૌથી પ્રથમ પિતાની નિકટનાં આપ્તજને ને સગાંસંબંધીઓ વગેરે પ્રત્યેની ફરજ ઊભી થાય છે. આને આપણે કુટુઅધર્મ તરીકે ઓળખી શકીએ.
ધમે
કુટુમ્બધર્મ પછી સમાજધર્મની ફરજ ઊભી થાય છે. પોતાના સમાજની આર્થિક કે નૈતિક ત્રુટિઓ હોય તે દૂર કરવા માટે નિયુક્ત સંસ્થાઓમાં જોડાઈને તન, મન, અને ધનથી સેવા કરવી, એ સમાજધર્મનું પાલન કર્યું ગણાય.
પોતાના ગામમાં ગમે તે જ્ઞાતિ, ગમે તે સમાજ કે ગમે તે ધર્મના માણસો જે જે સાધનાની ત્રુટિને લઈને પીડાતા હોય તે તે સાધનને પૂરા પાડવા માટે પોતાધારા કે પ્રચારધારા પ્રયત્ન કરવો; અને પિતાનું ગામ શિક્ષણ, સંસ્કાર, કૃષિનું ઉત્પન્ન, વ્યાપાર, ઉદ્યોગ અને સ્વાસ્થ તથા શૌર્યમાં આગળ વધે તેવો પ્રયત્ન કર, તે ગ્રામધર્મ ગણાય.
- રાષ્ટ્ર પર કેઈ આકસ્મિક પ્રકોપ જેવાં કે ધરતીકંપ, રેગાદિ ઉપદ્રવ, દુષ્કાળ, રેલસંકટ ઇત્યાદિ સંકટ આવી પડે, તો વ્યક્તિગત, કુટુમ્બગત, સમાજગત, અને ગ્રામત સામૂહિક બળથી તેને ઉગારવાના, કોઈની પ્રેરણા વિના, માત્ર પોતાનું કર્તવ્ય સમજીને, પ્રયત્નો આચરવા તેનું નામ રાષ્ટ્રધર્મ.
પિતાનું રાષ્ટ્ર આબાદ થાય તેવી પ્રવૃત્તિ કરે તે પણ રાષ્ટ્રધર્મનું અંગ ગણાય. અલબત્ત રાષ્ટ્રની આબાદીની સાથે એ ન ભૂલવું કે બીજાં રાષ્ટ્રની બરબાદી ઈચ્છીને કે કરીને એ આબાદી ન થઈ હોય. ધર્મમીમાંસા
પિતાના, પોતાના કુટુમ્બના, પોતાના સમાજના, પિતાના ગામના ૧૭
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ અને પિતાના દેશના હિત માટે પ્રયત્ન કરે ત્યાં સુધી તે ધર્મ ગણવા છતાં તેમાં નીતિ અને કર્તવ્યના અંશે મુખ્યતયા રહે છે. આમ મારે કરવું જોઈએ, એમ કરવાથી કુટુમ્બ સમાજ, ગામ અને દેશના હિતમાં મારે હિસ્સો હોવાથી મારું હિત છે, તેની શાંતિમાં મારી શાંતિ છે, એમ માનીને ઉક્ત થવામાં ઓછાવધુ સ્વાર્થની સંભાવના છે. કર્તવ્યના દાબથી અને દૂરદૂરના કિચિત સ્વાર્થથી પ્રેરાઈ સજજન મનુષ્ય તે ધર્મ બજાવી શકે છે. જોકે આ ધર્મ બજાવવા પણ સહેલાં અને સરળ નથી. તે પણ કઠિન અને કપરાં છે.
છતાંય મનુષ્યજીવનનું ક્ષેત્ર તેથીયે વિકસિત છે. આ વિકાસ સાધવા માટે હજીયે તેને આગળને વિકાસધર્મ સમજવાનો છે. તે જ વિશ્વધર્મ અથવા આધ્યાત્મિક ધર્મ ધર્મશાસ્ત્રકારોએ સમજાવ્યો છે.
કુટુમ્બધર્મ સમાજધર્મ, ગ્રામધર્મ અને રાષ્ટ્રધર્મ એ પ્રતિદિન અને પ્રતિસમયે બજાવવાના હેતા નથી. પરંતુ આધ્યાત્મિક ધર્મ તે પ્રતિપળે અને પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં બનાવવાનો રહે છે. વળી બીજા ધમૅને બનાવવામાં પણ આ ધર્મ બાધક થતું નથી, પરંતુ સહાયક થઈ પડે છે. અને જે ધર્મના અંશે વ્યક્તિગત જીવનમાં હણાઈ જતા હેય તો તે ધર્મના નાશમાં વ્યક્તિત્વને પણ નાશ છે. આ જ મનુસ્મૃતિમાં કહ્યું છે કે – धर्म एष हतो हन्ति, धर्मो रक्षति रक्षितः । अतो धर्मो न हन्तग्यो, मा नो धर्मा हतोऽवधीत् ॥
“મનુસ્મૃતિ' હણાયેલો ધર્મ વ્યક્તિને હણે છે, (શાંતિનો નાશ કરે છે,) અને રક્ષાયેલે ધર્મ વ્યક્તિનું રક્ષણ કરે છે. માટે હણાયેલો ધર્મ રખે અમને હણી નાખે એમ અધર્મથી ડરીને સૌ કોઈ (ધર્મની રક્ષા કરે અર્થાત] ધર્મને ન હશે.”
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ
૨૫૦ ધર્મનું સ્વરૂપ
ધર્મનું વાસ્તવિક સ્વ મુખ્યતયા નીચેનાં પાંચ અંગામાં સમાઈ જાય છે. ભગવાન કૃષ્ણચંદે કહ્યું છે, કે
अहिंसा सत्यमस्तेय त्यागो मैथुनवर्जनम् । पञ्चस्वेतेषु धर्मेषु सर्व धर्माः प्रतिष्ठिताः ॥ .
- “મામારત' અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્ય એ પાંચ અંગોમાં બધા ધર્મોને સમાવેશ થાય છે.”
પ્રત્યેક ધર્મસંસ્થાપકે દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિ એ બધું વિચારીને પિતપોતાના સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરી છે. પરંતુ દરેક ધર્મમાં આ અંગેની વિચારણાનું ધ્યેય મુખ્ય હોય છે. કોઈ પણ ધર્મ હિસા, અસત્ય, ચોરી, વિલાસ અને અબ્રહ્મચર્યમાં વિકાસ છે એમ માનતો નથી, અને જે કોઈ પંથ, મત કે સંપ્રદાય તેવા કાર્યમાં માનતો હોય તો તે દેષ ધર્મનો નથી પણ તે ધર્મના અનુયાયીઓનો અને સંચાલકોનો છે. તેવા ધર્મને ધર્મ ન કહી શકાય. પ્રાણીમાત્રની હિતદષ્ટિએ યોજાયેલ હોય તે જ ધર્મ ગણાય. પ્રાણીમાત્રના હિતની સાથે આત્મહિત તે સંકળાયેલું હોવું જોઈએ, એ વિષે વધુ કહેવાની જરૂર નથી.
ઉપરનાં અંગોને અતિ પુષ્ટ કરે, વધુવધુ ઊંડાણથી એ અંગાને સ્પર્શે એવા નિયમો અને વિધિવિધાને જે ધર્મમાં બહુ અંશે વિચારાયેલાં હોય અને જે ધર્મના સંચાલકોએ અને અનુયાયીઓ તેવા ધર્મના વિકાસની સાધનામાં જીવનનાં જીવન સમાપ્ત કરી દીધાં હોય, તે જ ધર્મ ઉદારધર્મ ગણી શકાય. પછી તે જૈનધર્મ હો કે ઇતર ધર્મ હે; નામભેદ સાથે કશો મતભેદ ન રાખવો ઘટે. ઇતર ધર્મ અને જેનધર્મ
વેદધર્મ, જૈનધર્મ અને બૌદ્ધધર્મ એ ત્રણે પ્રાચીન ધર્મો
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પૈકીના જૈનધર્મ ધર્મતત્વનાં ઉપર્યુક્ત અંગેની બહુ જ સ્પષ્ટ, સુંદર અને ઉદાર સમાલોચના કરી છે. ગૃહસ્થાશ્રમી જીવન રસપૂર્વક જીવવાં છતાં તે ધર્મનું પ્રત્યેક ક્રિયામાં સહજ સહજ આચરણ કરી શકે તેવી રીતે જૈનધર્મો ધર્મતત્વની વિચારણા કરી છે. ' જેનધર્મમાં ધર્મનાં પાંચ અંગોને (કે જેને આપણે આગળ વર્ણવી ગયા) વ્રત તરીકે ઓળખાવ્યાં છે. અને તે પાંચ વ્રતનું પાલન રચનાત્મક રીતે થાય તે સારુ તેની પુષ્ટિ માટે ત્રણ ગુણવત અને ચાર શિક્ષા પણ યોજેલાં છે. આપણે અહીં ક્રમપૂર્વક તેની વિચારણા કરીએ. અહિંસા - (૧) કોઈ પણ પંચેન્દ્રિય જીવને (પશુ, પક્ષી અને મનુષ્યને) વિનાઅપરાધે લેશ માત્ર ઈજા ન પહોંચાડવી. - (૨) અપરાધીને પણ બલબલ જોઈ શક્ય તેટલી ક્ષમા આપવી.
(૩) કીડા વગેરે નાનાં જીવજંતુઓને પણ જાણીજોઈને ઇજા પહોંચાડવી નહિ.
(૪) સમ હિંસા (જળ, વનસ્પતિ, અગ્નિ ઈત્યાદિમાં ચિતન્ય છે, તે જીની હિસા) કે જે ગૃહસ્થજીવનમાં અનિવાર્ય છે તેમાં સંયમ અને વિવેક રાખ.
આજના જેન અને હિન્દુધર્મમાં અહિંસાધર્મમાં કવચિત વિકૃત સ્વરૂપ દેખાય છે. સૂક્ષ્મ જીવો પ્રત્યે સમાજનું જેટલું લક્ષ્ય છે તેટલું લગભગ મનુષ્યજાત પ્રત્યે કેટલીક વાર દેખાતું નથી. આ વર્તનમાં જૈનધર્મને નહિ સમજનાર વર્ગને જ દોષ છે, એમ ઉપરની વ્યાખ્યા જોતાં સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
ઉપરની વ્યાખ્યામાં મનુષ્યજાત સંસારમાં ખૂબ ઉપયોગી છે; એક મનુષ્યના જીવનસુધારમાં સેંકડો સૂક્ષ્મ જીવોનું કલ્યાણ છે;
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ પશુઓ વગેરે મનુષ્યજાતિનાં મહાન ઉપયોગી અને સેવા બજાવનારાં પ્રાણીઓ છે; તેથી સૌ પહેલાં તેની લાગણું ન દુભવવી, તેમ સમજાવ્યું.
આમ છતાં ન્યાયની રક્ષા ખાતર ગૃહસ્થાશ્રમીને કોઈ ભૂલેલાની ભૂલ સુધારવા ખાતર તેમ કરવું પડે, તો ત્યાં વિવેકપૂર્વક કાર્ય લેવું એમ સમજાવ્યું.
આ રીતે અહિંસાવતને ઉકેલ ગૃહસ્થાશ્રમીના જીવનમાં બાધા ન પહોંચે અને વિકાસ ન રેકાય તેવી રીતે આપ્યો છે. આથી ગૃહસ્થાશ્રમીએ આ પ્રમાણે અહિંસાધર્મનું પાલન કરવું ઘટે. અહિંસા અને અહિંસક
અહિંસક કેવળ હિંસા ન કરે, એટલું જ નહિ પરંતુ હિંસાને સહી પણ ન શકે. બીજાને બને ત્યાં સુધી ઉપયોગી થાય. કોઈનું દુઃખ દેખી તે ઊભે ને રહે, પરંતુ તે દૂર કરવા માટે પિતાથી બનતું કરે. અહિંસક ક્ષમાવાન હોય પરંતુ તેની ક્ષમામાં કાયરતાનો અંશ પણ ન હેય. જેનામાં શૌર્ય અને ઔદાર્ય હોય તે જ અહિંસાને અધિકારી ગણાય. અહિંસાનાં સાધન
આતિથ્થસન્માન, દાન, પરોપકાર, સેવા, મિત્રતા, દયા, પ્રેમ ઈત્યાદિ અંશે ધર્મનાં અંગે ગણાયાં છે. તે અહિંસાદિ પાંચે વતની સમૃદ્ધિ ખાતર યોજાયાં છે, તેમ છતાં તેનો સીધો સંબંધ પ્રાયઃ અહિંસા સાથે લેવાથી અહીં તેની ક્રમશઃ વિચારણું કરીએ. આતિથ્યસન્માન
આંગણે આવેલા અતિથિને સત્કાર કરે, એ તો ગૃહસ્થાઅમીનું બહુ ઉપયોગી ભૂષણ છે. આવેલે અતિથિ ગમે તે જ્ઞાતિનો, ગમે તે ધર્મને, કે ગમે તે દેશનો હેય, તે પણ તેને પ્રેમભર્યા
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
આદર ગ્રહસ્થાશ્રમ શબ્દોએ આદર કરવો, પિતાના ગૃહયોગ્ય ભેજનાદિ સામગ્રીથી તેને સંતોષ, અને જ્યાં સુધી તે પિતાને ઘેર રહે ત્યાં સુધી મિત્ર સમાન એકહદયથી વર્તવું એ આતિથ્થસન્માન કહેવાય.
જે ગૃહસ્થાશ્રમીને ત્યાં આતિથ્થસન્માન હોતાં નથી, તે ગૃહસ્થને ગૃહસ્થાશ્રમ બહુ ઊણપભર્યો દેખાય છે. આતિથ્થસન્માન એ ગૃહસ્થાશ્રમી માટે સદા સર્વદા સંસ્મરણય વસ્તુ હોવી ઘટે. દાન
શાસ્ત્રકારોએ જ્યાં જ્યાં દાનનો મહિમા ગાયો છે ત્યાં ત્યાં તે દાનની પાસેથી જ સુપાત્ર શબ્દની યેજના કરવાનું તેઓ ચૂકથા નથી. આ સુપાત્રની યોજનાનું કારણ યોગ્યતા અને ઉપયોગિતા છે. જે યેગ્યતા અને ઉપયોગિતા જોયા કે વિચાર્યા સિવાય દાન આપવામાં આવે તે લાભ કરતાં હાનિ થવાને વિશેષ સંભવ છે. યોગ્યતાને તેલ સૌ કોઈ માટે સહસા શક્ય નથી, છતાં ઉપયોગિતાપરત્વે તો
સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે. માટે દાતારે ઉપયોગિતા તે વિચારવી જ જોઈએ.
દાખલા તરીકે પાસિફિક મહાસાગરમાં પાંચ, પંદર કે પચીસ ઈંચ વરસાદ પડે તેના કરતાં અરધો ઈંચ મણ જેવી ભૂમિમાં પડે તે અર્થ યુક્ત છે. જે મિષ્ટાન્ન ખાઈખાઈ થાકી ગયો છે તેને ખવડાવવાથી લાભ નથી, પણ હાનિ છે. તે જ રીતે અયોગ્ય સ્થળમાં તેને ફેંકી દેવા કરતાં યોગ્ય સ્થળમાં તેને વ્યય થવો ઘટે.
મોટામેટા જ્ઞાતિવરાઓ, આડંબરે અને ઉત્સવો પાછળ લાખે રૂપિયા ખરચવા તે દાન નથી, પણ વ્યય અથવા અપવ્યય છે. ગૃહ
સ્થાશ્રમી મનુષ્ય પોતાના વ્યવહારની ખાતર યોગ્ય સ્થળે કંઈ પણ દ્રવ્યત્યાગ કરતો હોય તો નહિ ખરચનાર કરતાં તેને બેટ નઢિ ગણાય, પરંતુ તે દ્રવ્યત્યાગની ગણના દાન, સેવા કે પરોપકારમાં તે ન જ થઈ શકે.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
આધ્યાત્મિક ધમ દાનની ઉપગિતા
નૈતિક જીવનથી પુરુષાર્થ કરીને મેળવેલા પદાર્થોને પણ કેવળ પોતાના જ સ્વાર્થ સારુ ઉપયોગ કરવો, એ યોગ્ય ન ગણાય. એટલે તેમ થી અમુક હિસ્સો તે ગૃહસ્થાશ્રમીએ કાઢી મૂકે જ જોઈએ. નાનાંમોટાં ફળ કે વનસ્પતિમાંથી છાલ, ગૂટલી, રેસાઓ, ઠળિયાઓ કે તેવું તેમાંનું કંઈક ને કંઈક કાઢી નાંખવાનું હોય છે. તે બંધ કરે છે કે મનુષ્ય મેળવેલી બધી વસ્તુઓ ભેગવવાનો અધિકારી ન હોઈ શકે. જે આ શિક્ષાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તેઓને કુદરતને કાયદે તો છેડતો જ નથી. વૈદ્યો, વકીલો વગેરે વગેરે બહુ પિષાય છે તેનું આ પણ કદાચ કારણ ક ન હોય એટલે દાન કરવું, એ કંઈ પરેપકાર નથી. એ તો માત્ર કાઢી નાંખવાને અંશ જ કાઢી નાખવા જેવું છે. આથી એ કાઢવામાં બહુ ઉતાવળ અને પ્રસન્નતા હોવાં જોઈએ. દાનનાં પાત્રો A દેશ કે સમાજને કોઈ પણ દૃષ્ટિથી ઉપયોગી હોય તેવી સંસ્થાઓ. નિરાધાર વિધવાઓ, અશક્ત, રેગી, અનાથ, અપંગ, અને વૃદ્ધ વ્યક્તિઓ દાન મેળવવાની અધિકારી હોઈ શકે; દાન આપનાર વ્યક્તિ સ્વયં આવાં ઉપયોગી પાત્રોને સમાજ કે દેશ ગમે ત્યાંથી
ધીશોધીને તેની ઉપયોગિતા પૂર્ણ કરે; બહારની ક્ષણિક કીતિ એ દાન જેવી પવિત્ર વસ્તુને અભડાવે છે. અને પાત્ર દાતારને ન શોધે, પણ દાતાર પાત્રને શોધે; એ બન્ને વાત યાદ રાખવા જેવી છે.. પોપકાર
ઉપકારથી તે આપણે સૌ જીવી રહ્યા છીએ. હાલવાચાલવાથી માંડીને ઠેઠ સુધીની બધી ક્રિયાઓમાં મનુષ્ય એક યા બીજી રીતે બીજાના ઉપકારથી જીવન જીવી રહ્યો હોય છે. માબાપની, કુટુમ્બની, સમાજની અને વિશ્વની તેણે ઘણું સેવા લીધી હોય છે, અને લેતો હોય છે. તેને જે તે પ્રત્યુપકાર ન વાળે, તે સૌને તે ઋણું
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪.
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ ગણાય છે, એટલું જ નહિ બલકે તેનું જીવન પશુ કરતાંય નિકૃષ્ટ ગણી શકાય.
ખળખળ વહેતી નદીઓ, છાયા અને ફળ આપતાં વૃક્ષો, મરણાંત સુધી મનુષ્યજાતની સેવા કરતાં પશુઓ, મનુષ્યજાત પાસેથી કશુંયે ન લેવા છતાં અથવા કદાચ અલ્પ લઈને જગતને બહુ બહુ આપે છે. આને સાચે પરેપકાર કહી શકાય. મનુષ્યજાતિ માટે વિશ્વશાળાનાં આ જીવતા જાગતાં પ્રત્યક્ષ દૃષ્ટાંત છે.
મનુષ્યમાત્રે પિતાની શક્તિ, સંપત્તિ, અધિકાર, ભાવના, શુભ વિચાર વગેરે વગેરે જે કાંઈ પિતાને પ્રાપ્ત થયું છે, તેનો લાભ વિનાસ્વાર્થે બીજાને આપે, તેનું નામ પોપકાર. આવા પરોપકારની આચરણયતા મનુષ્યના વિકાસ માટે અનિવાર્ય છે. સેવા
સેવા એ દાન અને પોપકાર કરતાં એકબે ડગલાં આગળની વસ્તુ છે. દાન અને પરેપકાર કરનાર મનુષ્ય સાધન આપીને અળગે રહી શકે. એવામાં એવું નથી. સેવામાં ધન કરતાં તન અને મનની વધુ આવશ્યકતા છે.
પિતાના કાર્યથી યશ મળે કે અપયશ મળી, કોઈ ધિક્કારે કે પ્રશંસે, છતાં સેવાભાવીનું હૃદય સમાન રહે, દર્દીના ગંધાતા વાતાવરણમાં પણ અગ્લાનપણે સેવા કરવાનું ન ચૂકે, તેના હૃદયને તારા અંત સુધી એકસરખા ચાલુ રહે કોઈ સાથે તેને ભેદબુદ્ધિ કદીયે ઉત્પન્ન ન થાય. આવી સેવાનું કાર્ય અમુક ઉચ્ચ કોટિ સુધી હૃદય ન પહોંચ્યું હોય ત્યાં સુધી શક્ય નથી. એથી જ ભર્તુહરિ કહે છે કે સેવાધર્મ પરમપદની ચરિનામાન્ય સેવાધર્મ યોગીઓને પણ સહજલભ્ય ન થાય તે કઠિન ધર્મ છે. છતાંય જેને વિકાસની અપેક્ષા છે, તેને તો તેની સાધના કયે જ છૂટકો.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૫
આધ્યાત્મિક ધર્મ મિત્રતા - મિત્રભાવની વૃદ્ધિ કર્યું જવી. કોઈ પણ મનુષ્યને ઇરાદાપૂર્વક વૈરી ન બનાવો, અને કદાચ કોઈ પ્રસંગથી તેમ થઈ જાય તો તેનું નિવારણ કરી લેવું, એ વિશ્વબંધુત્વ કેળવવાના રચનાત્મક માર્ગ છે. મિત્રભાવ વધારવાથી ઇતરને જ નહિ બલકે પિતાને પણ ઘણો જ લાભ થાય છે.
યા
સામાન્ય રીતે દયા અને અનુકંપા પર્યાયવાચી શબ્દ છે. છતાં દયા કરતાં અનુકંપાને હું વધુ ઉચ્ચ માનું છું. કારણ કે
અનુકંપામાં ઠેઠ આત્મા સુધી ઊંડાણને વિચાર હોય છે. અનુકંપાકર પુરુષ અનુકંપા ખાતર સત્યને રક્ષીને—સિદ્ધાંતને જાળવીને–સર્વસ્વ હોમવા તૈયાર થાય છે. બીજાનું દુઃખ જોઈને તે દશાનું પિતામાં સંવેદન થવું તેનું નામ અનુકંપા.
જૈન પરિભાષામાં અનુકંપા શબ્દને મહત્વભર્યું સ્થાન છે. આને અહિંસાના રચનાત્મક કાર્ય તરીકે ઓળખાવી શકાય. બીજાનું દુઃખ જોઈને તે દશાનું પોતામાં સંવેદન થવું, તેનું નામ અનુકંપા. અનુકપાવાન મનુષ્ય પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ કોઈને ન દુભાવે, એટલું જ નહિ, બલકે દુભાતાને પણ બચાવે. અનુકંપાવાન મનુષ્યના વર્તનને આપણે ટૂંકમાં સમજવા માગીએ તો “ગામન: તિરું ચત તા સમાવત : પિતાને જે ક્રિયા પ્રતિકૂળ હોય તે બીજા કોઈ પ્રત્યે કદી ન આચરે,
એ રીતે ઓળખી શકાય. તે તેનું આ વર્તન નિકટના સ્નેહીજનો પ્રત્યે જ નહિ પરંતુ પિતાના હાથ નીચેના એક અદના માણસ અને પશુપ્રાણ પ્રત્યે સુધ્ધાં તેવું જ હોય છે. કઠોરતા અને નિર્દયતાને બદલે તેનામાં સ્નેહ અને સૌજન્ય ભર્યા હોય છે.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ,
પ્રેમ
પ્રેમ એ દયાનું, અહિંસાનું, મિત્રતાનું જનક, વર્ધક કે સહાયક જે કંઈ ગણે તેવું ઉપયોગી તત્વ છે. મનુષ્યને સ્વાર્થ ત્યાગી બનાવી સંકુચિતતાથી આગળ વધારીને વિશ્વ જેવા બહોળા ક્ષેત્રમાં મૂકવાની
ગ્યતા પ્રાપ્ત કરાવનાર પણ આ તત્ત્વ છે. દરેક વિકાસની પ્રવૃત્તિમાં પ્રેમ એ એક અનુત્તર સાધન છે, અથવા પ્રેમ એ આત્માનું સ્વરૂપ છે. તેને જેટલે વિકાસ અને શુદ્ધિ તેટલું જ આત્મભાન, એમ કહેવામાં કશીયે અતિશયોક્તિ નથી. . પ્રેમ એ એવું સુંદર તત્ત્વ છે કે જે સત્ય તરફ જ ઢળે છે. પ્રેમની દૃષ્ટિમાં વિકાર કે દુર્ગુણને જરાયે સ્થાન નથી. પ્રેમ સદ્દગુણને જ શોધે છે, દેખે છે. પ્રાણીમાત્રમાં આ તત્ત્વ છે, અને તે તારથી આખા વિશ્વ સાથે વ્યક્તિની સાંકળ સંધાય છે. એક દમ્પતીને સ્નેહ પણ જ્યારે વિશુદ્ધ થઈને શુદ્ધ પ્રેમમાં પલટે છે, ત્યારે તે ગૃહસ્થાશ્રમી હોવા છતાં સહકાર સાધી વિશ્વકલ્યાણના સેવામય. કાર્યમાં જઈને નિવૃત્તિ સાથે પરમાર્થ પણ સાધે છે. વાનપ્રસ્થાશ્રમ
સેવા, પ્રેમ અને ઉપરના બીજા સદ્દગુણોની આરાધના વધુ પ્રમાણમાં થઈ શકે અને કાર્યના ભારથી થાકી ગયેલું શરીર નિવૃત્ત થાય, જીવનશોધનના પ્રશ્નો વિચારાય, લોકકલ્યાણનાં કાર્યો થાય, અને આત્મસાધના સધાય, એ હેતુએ ગૃહસ્થને માટે ગૃહસ્થાશ્રમ પછી વાનપ્રસ્થાશ્રમની યેજના જે પ્રાચીન કાળમાં પ્રચલિત હતી, તે ઘણી અગત્યની વસ્તુ છે. પરંતુ હાલ તે પ્રણાલિકા સાવ નષ્ટ થઈ ગઈ છે.
જીવનની છેલ્લી ઘડી સુધી હાયવેયની ધમાલમાં મચી રહેવું, ગૃહસ્થાશ્રમની જવાબદારીને પહોંચી વળવા દિવસ અને રાત્રિ ચિંતામય જીવન ગાળવું, અને જીવનવિકાસ સંબંધી જિંદગીના અંતપર્યંત એક પણ વિચાર ન કરે, એ માનવજીવન માટે તદ્દન અક્ષમ્ય છે. એટલે આ પ્રણાલિકાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા હોવી જોઈએ.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ઘમ વાનપ્રસ્થાશ્રમનું કાર્ય
આજનો વાનપ્રસ્થાશ્રમી જંગલમાં એક કઈ નદીકિનારે એકાંતમાં જઈને ભલે ન બેસે. પરંતુ ઘેર રહેવા છતાં, અને સંપત્મિક હેવા છતાં સ્ત્રી સહિત બ્રહ્મચર્ય પળે, સ્વાર્થી વ્યાપારને છોડી સમાજહિતના કાર્યમાં જ લક્ષ આપે, ભજન, સ્મરણ, ચિંતન વગેરે કરે, અને “હું કરું, આ મેં કર્યું ” એ ભાવનાને ભૂલી પિતાને વ્યાવહારિક બેજે પોતાના પુત્ર કે નિકટનાં સગાં પર છોડી તેવી પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થાય. આમ કરવાથી તેને પોતાના જીવનધનને ખૂબ અવકાશ મળે, તેના વારસોને પિતાની જવાબદારીનું તેમના વડીલની હાજરીમાં ભાન થાય, અને તેમને પણ વ્યાવહારિક અનુભવની તક સાંપડે.
ઘણે સ્થળે પિતાશ્રી, વડીલ કે આપ્તજનના આકસ્મિક મૃત્યુથી આખા કુટુંબની બહુ જ કડી સ્થિતિ થઈ પડે છે, અને શક્તિ હોવા છતાં વ્યાવહારિક બે એકદમ શિર પર આવી પડતાં તે ખૂબ જ મૂંઝાઈ જાય છે. તે પરિસ્થિતિનો પણ આ પ્રણાલિકાથી ઉકેલ આવી રહે. એટલે પિતાના અને નિકટના સ્નેહીઓના હિતનિર્માણ માટે પણ વાનપ્રસ્થાશ્રમની આવશ્યક્તા છે.
ઉપરનાં બધાં અંગને અને વાનપ્રસ્થાશ્રમને એક યા બીજી રીતે અહિંસા અને સંયમમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. એટલે સંક્ષિપ્તમાં તે વિચારણા કરી. હવે ગૃહસ્થજીવનમાં સાધ્ય થઈ શકે તેવી રીતે બીજાં ચાર અંગોને પણ વિચારીએ. સત્ય
સત, ચિત અને આનંદ એ આત્માનું સ્વરૂપ છે. એ રીતે આપણે સત્યને આત્મસ્વરૂપ તરીકે ઓળખીએ, તોપણ કંઈ ખોટું નથી. પરંતુ માયામાં હોવા છતાં મનુષ્ય તે સત્યની સાધના કેમ કરી શકે તે દૃષ્ટિએ વિચારતાં જેનદર્શન સત્યને ત્રણ વિભાગમાં વહેંચી દે છે:
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ (૧) વચન સત્ય, (૧) મન સત્ય, અને (૩) કાય સત્ય. અર્થાત સત્ય બોલવું, સત્ય ચાલવું અને સદ્દવિચારે કરવા. આ ગૃહસ્થાશ્રમી મનુષ્ય પોતાના વ્યવહારમાં તે સત્યનું બને તેટલે અંશે પાલન કરે. તેની કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ કે વ્યાપાર એવા ન હોવા જોઈએ કે જેથી બીજાઓને હાનિ પહોંચે તેમજ પિતાની શાખ ખોટી બેસે. આ એક સત્યનું સ્થળ અને એક સામાન્ય વ્યક્તિને પણ સુસાધ્ય સ્વરૂપ છે. આમ વધતાં વધતાં તે મન, વાણી અને કર્મથી સત્યરૂપ બનવા પ્રયત્ન કરે.
જે મનુષ્ય અસત્ય બોલતું નથી, પણ જેનું મન અસત્યથી વીંટળાયેલું છે, તે મનુષ્ય કદી સત્ય આચરી નહિ શકે, અને તેની મનસ્ય વાચચત્ ર્મધ્વજન્મન, વચન અને કર્મ ત્રણેમાં ભિન્નવાક્યતા દેખાઈ આવશે. આ માનવી સમાજમાં પોતાનું સ્થાન ટકાવવા માટે દંભ, વિશ્વાસઘાત એવાં એવાં છૂપાં પાપ આચરી પતિત થતો જશે. આથી મન, વાણું અને કર્મ એ ત્રણેની એકવાક્યતા એટલે કે જેવું વિચારવું તેવું જ બોલવું અને જેવું બોલવું તેવું જ કરી બતાવવું. આ સાધના પ્રત્યેક જીવનમાં ઉપયોગી છે.
પૂર્વકાળમાં તે સત્યની ખાતર હરિશ્ચંદ્ર જેવાઓએ અનેક દુઃખના ડુંગરાઓ સહ્યાનાં અને મૃત્યુને સુદ્ધાં ભેટયાનાં ભારતીય ઈતિહાસમાં ઘણું દષ્ટાંતે મળી આવે છે, પણ આજે તે તેની ખૂબ ઊણપ છે. આ ત્રુટિને પહોંચી વળવા સૌ કોઈ પ્રયાસ કરતે થઈ જાય એ અતિ આવશ્યક છે. અસ્તેય - અસ્તેય એટલે ચોરી ન કરવી. અસ્તેયને આ સ્થૂળ અર્થ છે, પરંતુ તેનું રહસ્ય તે ઊંડું છે. .
સીધી રીતે ચોરી કરનાર વર્ગ કંઈ બોળા પ્રમાણમાં હતો નથી. પરંતુ એક બતાવી બીજું આપનાર, અને શરાફીનું પાટિયું
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
આધ્યાત્મિક ધર્મ લગાવી ધોળે દિવસે ભેળા વર્ગને લૂંટી ખાનાર, કે જેને આપણે શાહુકાર ચોરમાં ઓળખાવી શકીએ તે વર્ગ આજે તે ખૂબ જ વધી ગયો છે. જનતાને જે વધુ ઠગી શકે તે ડાહ્યો એવી માન્યતા પણ ખૂબ ફેલાઈ છે, અને એવા મનુષ્યો એટલા તે ટેવાઈ ગયા છે કે હવે તેઓ ખુલ્લી રીતે કહે છે, કે “એમ કર્યા વિના તે વ્યાપાર ન જ થઈ શકે. ” આ કાર્ય ખરેખર એક ચોરીનું કાર્ય છે. અને તેથી રાષ્ટ્રને પણ ખૂબ ખમવું પડે છે. - થોડું આપીને નેકરે કે બીજા પાસેથી વધુ કામ લેવું; પિતાના હક્ક કરતાં વધુ લેવું, એ પણ ચરી જ ગણાય. કેઈના નામને તેને
ખ્યાલ ન હોય તેવી રીતે પોતાના સ્વાર્થ ખાતર ઉપયોગ કરો: કેઈના વિચારો લઈને પોતાના નામે ચડાવવા; જે સમાજનું લૂણ ખાધું હોય કે ખાતો હોય તેના તરફ વફાદાર ન રહેવું, બીજા કોઈના દેખાવથી જે કાર્ય ચેરી જેવું લાગે તે કાર્ય કરવું; કોઈની પડેલી ચીજ ઉઠાવી લેવી; એ બધી પણ સૂક્ષ્મ ચારીઓ છે. અને એવી સૂક્ષ્મ ચોરીઓનું પણું બહુ ભયંકર પરિણામ નીપજે છે.
અસ્તેય અને સત્યનો ખૂબ ગાઢ સંબંધ છે. જે મનુષ્ય સાચી રીતે સત્યની સાધનામાં લાગ્યો હશે તે કદી અસ્તેય દેષને નહિ જ કરે. ત્યાગ
જેના પરિભાષામાં તેને અપરિગ્રહવત તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે અને અપરિગ્રહને તાત્વિક અર્થ અનાસતિ થાય છે.
પણ મનુષ્ય અનાસક્તિને વિકૃત સ્વરૂપમાં લઈ ગયા છે. અને તેથી એમ પણ કહેતાં અચકાતા નથી, કે “અમે ભોગો ભોગવવા છતાં અનાસક્ત રહી શકીએ છીએ.” આ વસ્તુ સાવ ગલત છે.
જ્યાં સુધી જીવનમાં સંયમ પરિપૂર્ણ રીતે ન ઊતરે ત્યાં સુધી કદી અનાસક્તિ આવી શકે નહિ. ભોગવવા છતાં અનાસક્ત રહેવું, એ તે જનકવિદેશી જેવા વિરલ યોગીને જ સુલભ હોય. સૌ કોઈ એક
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ દાવો કરી શકે નહિ. અને તેવી અપવાદિત વ્યક્તિઓ પણ અનેક જન્મની સાધના પછી જ આવી રીતે રહી શકે છે. અધિકારી મનુષ્ય માટે એ કંઈ રાજમાર્ગ ન ગણુય. માટે ત્યાગનું પ્રથમ અંગ સંયમ હોવું ઘટે.
સંયમના ત્રણ પ્રકાર છેઃ (૧) મનઃસંયમ, (૨) વાસંયમ, અને (૩) કાયસંયમ.
દુષ્ટ માર્ગે જતાં મનને રોકી સન્માર્ગે પ્રવર્તાવવું એ મન સંયમ છે; બીજાને દુઃખકર અસત્ય કે નિરર્થક વાણીને રેકી સત્ય, પરિમિત, મીઠી, હિતકારી અને અર્થ યુક્ત વાણી બોલવી તે વાણીને સંયમ છે; વિલાસના વેગને રેકી જરૂરિયાતો ઘટાડી સંતોષી જીવન ગાળવું તે કાયસંયમ છે.
ગૃહસ્થ સાધક ધીમેધીમે શક્ય રીતે આ માર્ગમાં આગળ વધી શકે. તેમાંના કેટલાક કે જેઓ સંયમને નીરસ અને મનુષ્યજીવનને માટે તદ્દન નિરુપયોગી વસ્તુ માને છે અને ભગ, વિલાસ એ જ જીવનકળાના વિકાસનાં સાધન છે એમ માને છે, તેઓએ પણ જે તેમનો ઉદેશ બરાબર નિશ્ચિત કર્યો હશે, અને સાચી રીતે જીવનવિકાસને કે જીવનરસને મહત્ત્વ આપી શક્યા હશે, તે આજે કે કાલે પોતાનાં માનેલાં સાધનને બદલી સંયમની આવશ્યકતા સ્વીકારતા અવશ્ય થઈ જશે; તે માટે શંકાને જરા પણ સ્થાન નથી.
પરંતુ જેઓ કેવળ વાણીધાર જ જીવનના સાચા રસવિકાસની વાતો કરે છે, પણ જેના અંતઃકરણના ઊંડાણમાં વાસનાને કીડો [કે જેને તેઓ દેખી શકતા નથી] ભરાઈ બેઠે છે, તેઓનું ઉપરનું માનસ સંસ્કારી લેવા છતાં તેને તે કીડો તો નીચેના માર્ગે જ લઈ જશે. અને જ્યાં સુધી તેઓ પોતાના જીવનનું ઊંડું નિરીક્ષણ કરવાને અવકાશ નહિ લે, ત્યાં સુધી તેમની વૃત્તિ સંયમની અભિમુખ નહિ -વળી શકે.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ
૭૧ સંયમી મનુષ્ય જે સાચી રીતે સંયમને સમજીને આરાધ હશે તે તેનું જીવન શુષ્ક નહિ હોય, પરંતુ રસમય હશે. તે અલ્પ વસ્તુથી ચલાવી લેશે. પરંતુ મને તે ન મળી તેવો તેને અસંતોષ નહિ હોય; અને મેં તેને ત્યાગ કર્યો તેવું અભિમાન પણ નહિ હેય. વળી તે કેવળ પદાર્થોમાં સંયમ રાખી સંપત્તિને એકઠી કરવા માટે વલખાં નહિ મારતો હોય, તેમ આળસુ કે નિઃપુરુષાથી પણ નહિ હોય. તે સાચે રસિક, પુરુષાથી અને સંતોષી હશે. આવા સંયમીનું જીવન લોકોને પ્રેરનારું હશે, અને તે સમાજને, રાષ્ટ્રનો અને વિશ્વનો હિતૈષી પુરુષ બની રહેશે. આવા સાચા સંયમની કોને જરૂર નહિ હોય ? બ્રહ્મચર્ય
બ્રહ્મચર્યના લાભથી તો આખું વિશ્વ પરિચિત છે. કેવળ શરીરસ્વાથ્યની દષ્ટિએ અને માનસિક શુદ્ધિની દષ્ટિએ તપાસતાં પણ તેની ઉપયોગિતા અને આવશ્યકતા લગભગ જગપ્રસિદ્ધ છે. તેમ છતાંય બ્રહ્મચર્યનો આરાધક વર્ગ બહુ અલ્પ દેખાય છે, અને જે બ્રહ્મચર્યને સાધકવર્ગ છે તે વર્ગમાં પણ તેના પાલન માટે ગમે તેવા પ્રસંગમાં પણ નિર્ભય રીતે રહી શકે તેવો વર્ગ બહુ વિરલ જ સાંપડે છે.
પ્રાચીન કાળમાં કદાચ બ્રહ્મચર્યવિષયક આટલું શથિલ્ય નહિ ? હોય; પરંતુ વર્તમાનકાળમાં તો ઉપરની સ્થિતિ સ્પષ્ટ છે, અને તે ભારત માટે દુર્ભાગ્યની વસ્તુ ગણવી જોઈએ. મનુષ્યનું કુદરતી તે તરફની વૃત્તિનું વલણ આ વસ્તુમાં દોષિત હશે એ ખરું, પરંતુ વિશેષતઃ આજના સમાજનું માનસ અધિક જવાબદાર છે તેમ સમાજની પરિસ્થિતિ જોતાં સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
સ્ત્રી અને પુરુષ જાતિ વચ્ચે પરસ્પરની ભીતિનો અતિરેક થયે છે. સ્ત્રી જાતિનું જીવન ખરાં આકર્ષણોની પાછળ વેડફાઈ ગયું છે. તેમનાં શૌર્ય, ચેતનાશક્તિ વગેરે હરાઈ ગયાં છે; અને પુરુષોની દષ્ટિ.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પિતા તરફ વધુ ખેંચાય એવું પૂતળીમય જીવન સ્ત્રીઓ માટે નિર્માણ થયું છે; અને પુરુષ એટલે વિકારનું પૂતળું હોય તેમ ગણાય છે. આમાં સ્ત્રી જાતિ અને પુરુષજાતિ બનેને હાસ થયો છે, એટલું જ નહિ પરંતુ તેની માનસિક નિર્બળતાઓ એટલી તો વધી ગઈ છે કે આજે સમાજનું આ માનસ પલટવા માટે કયો માર્ગ હોવો જોઈએ તે રાષ્ટ્રની સંસ્કૃતિના નિર્માયકોને માટે એક ગહન પ્રશ્ન થઈ પડયો છે. બ્રહ્મચર્યના ઉન્નત અને પ્રયત્નસાધ્ય માર્ગમાં આ એક મોટું બાધક કારણ છે. બ્રહ્મચારીઓને - બ્રહ્મચર્યની સાધના માટે પહેલાંના જમાનામાં સ્ત્રી અને પુરુષે પરસ્પર છેટા રહેવાની વાત પર બહુ ભાર અપાતું. આજે સ્થિતિ એવી આવી લાગી છે કે સ્ત્રી અને પુરુષે બહારનાં ક્ષેત્રમાં પણ સાથે જ કામ કરવાનું મોટે ભાગે આવશે, એથી અરસપરસ માત્ર બીને ભાગ્યે હવે નહિ ચાલે. આને લીધે પ્રાચીન કાળના અનુભવો અને વર્તમાન પરિસ્થિતિ એ બન્નેને સામે રાખી વ્યવહાર પ્રણાલી શોધવી જ રહી છે. સહશિક્ષણ લેતાં ભાઈબહેને અને સહકાર્યકરો તરીકે કાર્યકરતાં ભાઈબહેનો વચ્ચે એવા મૂઢ કિસ્સાઓ પણ બને છે, જે સાંભળી પ્રાચીન કાળમાં અને મધ્યયુગનાં વિધાનોને જ મહત્ત્વ આપવાનું મન થાય. પરંતુ આવા ઘડતરના યુગ વખતે થોડાં જોખમો ખેડીને પણ આગળ ધપ્યા વિના છૂટકો નથી. એટલે માત્ર સ્વછંદ નહિ તેમ માત્ર રૂઢિજન્ય બંધન નહિ તેમ વિવેકપૂર્વક જ આ પ્રશ્નને ઉકેલ શોધવો પડશે. અને એને ખાતર પીઢ બ્રહ્મચારી બહેનના હાથમાં બહેનનું સુકાન અને એવા જ પીઢ બ્રહ્મચારી ભાઈઓના હાથમાં ભાઈઓનું સુકાન સોંપવાનું મુખ્યપણે રાખી એવી નિગાહ નીચે મર્યાદિત સંયમ રાખી ભાઈબહેને અરસપરસ કાર્યવશ મળે એવી છૂટ આપવી મધ્યસ્થ માર્ગ તરીકે ઠીક લેખાશે. હવે બ્રહ્મચારી ભાઈબહેનો તથા બ્રહ્મચર્યલક્ષી કુમારકુમારીઓનો વિચાર કરીએ.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
ર૭૩
આધ્યાત્મિક પ્રેમ
કાયિક બ્રહ્મચર્ય પાળનારાએ સૌથી પ્રથમ જનનેન્દ્રિયને કાબૂ મેળવ્યા પછી તુરત જ કામવિચાર પર કાબૂ મેળવો જોઈએ. [કારણું કે કેવળ કાયિક બ્રહ્મચર્ય પાળવું એ બ્રહ્મચર્યની પૂર્ણ સાધના ન ગણાય પણું કામવિચાર પર જેટલે કાબૂ આવતો જાય તેટલે જ અંશે બ્રહ્મચર્યની સફળતા મનાવી જોઈએ. દષ્ટિ, બ્રહ્મચર્ય, સ્વાદેન્દ્રિય પર કાબૂ અને વિલાસિતાને ત્યાગ એ કામ રેકવાનાં સાધનો છે. કામવિચાર રોકવા માટે તો સતત જાગૃતિ હોવી ઘટે. હાલતાં ચાલતાં કે કોઈ પણ ક્રિયા કરતાં તેણે પોતાની શક્તિ ખીલવતા રહેવું જોઈએ. અને તે વિચારીને બાધક થઈ પડે તેવાં દો, સાહિત્ય કે સંગ છોડીને બ્રહ્મચર્યના સાત્વિક વિચારોને પોષે તેવા વાચન, શ્રવણ અને સત્સંગ કરતાં રહેવું જોઈએ.
ગૃહસ્થાશ્રમી મનુષ્ય ધીમેધીમે આ માર્ગમાં સફળ થત જાય એ ખાતર પ્રથમ પરસ્ત્રીત્યાગ પર શાસ્ત્રકારોએ ભાર આપે છે, અને સ્વસ્ત્રીમાં પણ મર્યાદિત બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રેરણા આપી છે. દષ્ટિવિકારને જીત્યા સિવાય મનુષ્ય કદાચિત કાયાથી પરક્ષેત્રમાં બ્રહ્મચર્ય પાળી શકે ખરે. પરંતુ સ્વસ્ત્રી પર મર્યાદિત બ્રહ્મચર્ય પાળવું એ અશક્ય થઈ પડે. તે ખાતર ગૃહસ્થાશ્રમીએ પણ દામ્પત્યજીવન ગાળવા છતાં ઉપરના નિયમો પ્રત્યે બેદરકાર રહેવાનું નથી. . આવા મર્યાદિત ગૃહસ્થાશ્રમીની પ્રજા સુંદર અને સૌમ્ય બનશે, અને પ્રજાના ફાલ પછી તે ગૃહસ્થ અવશ્ય બ્રહ્મચારી બની રહેશે. વાનપ્રસ્થજીવનમાં સ્ત્રી સહ વર્તમાનને પણ બ્રહ્મચર્ય પાળવાનું રહેશે. અને બ્રહ્મચર્ય વિના નિવૃત્ત થયેલાની ભાવના વિકાસને પંથે વળે તે અશકય છે. એટલે સર્વ સ્થળે બ્રહ્મચર્યની મહત્તા છે, એટલું જ નહિ, બલકે ઉપયોગિતા પણ છે. બ્રહ્મચર્યના લાભાલાભનું વિશિષ્ટ વર્ણન અગાઉનાં પ્રકરણમાં આવી ગયું છે.)
આધ્યાત્મિક ધર્મનાં ઉપર વર્ણવેલા પાંચ અંગો (વ્રતોની પુષ્ટિ માટે અણુ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવતો જાયેલાં છે. તે પૈકીના ૧૮
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ કેટલાંકને સાર અહિંસા અને સંયમના પ્રકરણમાં આવી ગયો છે, અને
જે બે ખાસ આવશ્યક તો બાકી રહ્યાં છે તે હવે વિચારીશું. ચિંતન " વિચારશક્તિની સુંદર બાજુને ચિંતન કહેવામાં આવે છે. આ . ચિંતનશક્તિની મનુષ્યને જીવનવિકાસમાં પળેપળે આવશ્યકતા છે. છતાં મનુષ્યજાતિને મોટો વર્ગ પિતાનું માનસ હોવા છતાં આ શક્તિથી વંચિત રહે છે. આ ખામી બધાં દુઃખોનું કારણ છે, એમ કહીએ તો તે અતિશયોક્તિ નથી. સારાસારના વિચારના અભાવે મનુષ્ય ડગલે અને પગલે ચૂકી જાય છે તેની વિવેકશક્તિ બુઠ્ઠી બની જાય છે, અને આ રીતે તેની મનુષ્યજીવનની યાત્રા નિષ્ફળ નીવડે છે. ચિંતન એટલે શું?
કાઈ પણ ક્રિયા કરતાં પહેલાં અને પછી તતસંબંધી ખૂબ વિચાર આવે અને તેમાં આવેશ, રૂઢિ કે બીજા ખ્યાલ ન ભળેલા હોય અને વિવેકશક્તિદ્વારા તેને સ્પષ્ટ નિષ્કર્ષ નીકળે તેનું જ નામ ચિંતન. • આવું ચિંતન કરવાની મનુષ્ય હમેશાં ટેવ પાડવી જોઈએ. અને એ ચિંતનના પરિણામે જે ભાવના સકુરે તેને લેખાંકિત અને હૃદયાંકિત કરવી જોઈએ. આમ કરવાથી મનુષ્યના જીવનની ધાંધલ બહુ હળવી થઈ જાય છે, અને જે નિરર્થક પ્રવૃત્તિની પાછળ આજે તેમનાં સમય અને શક્તિ વેડફાઈ રહ્યાં છે તેમાંથી તે ધીમે ધીમે બચતો જાય છે.
સદ્વાચન એ ચિન્તનનું પ્રેરણુજનક કારણ છે, પણ તે વાચન વ્યસનરૂપે ઉત્તેજના કરે તેવી રીતે ન પરિણમે તેનું લક્ષ રાખવું ઘટે. એકેક વસ્તુની પાછળ સ્થિરબુદ્ધિથી વિચાર કરવો અને તેનું ફળ સ્પષ્ટતયા બતાવવું તે ચિત્તનશક્તિનું કાર્ય. આને લાભ કેટલે અને કેવો છે તે તો સ્વાનુભવથી જ જાણી શકાય. જીવન માટે અન્ન,
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધર્મ
ર૭૫ જળ અને વાયુની જેટલી આવશ્યકતા છે, તેટલી જ આવશ્યક્તા જીવનવિકાસ માટે ચિત્તનની છે. એટલે ફુરસદ નથી એમ માની તે તરફ કઈ બેદરકાર ન રહે. ચિંતા
ચિન્તાથી ચતુરાઈ ઘટે, ઘટે રૂપ ગુણ જ્ઞાન; ચિન્તા બડી અભાગણી, ચિન્તા ચિતા સમાન.
આ વાત તો સૌ કોઈ જાણે છે. છતાંય મનુષ્યજીવનના આયુષ્યને પાંદડે પાંદડે તેનાં દર્શન થયા જ કરે છે. ચિન્તા એ એક એ વ્યાધિ છે કે જે વિકાસમાં મહાન બાધા પહોંચાડે છે. - ચિન્તાની ઉત્પત્તિ પ્રાયઃ શક્તિ ઉપરાંતના વ્યાપાર અને વ્યાવ હારિક બોજાથી થાય છે. અને જેમ જેમ તે બોજ વધતું જાય છે તેમતેમ ચિતાનું વિષવૃક્ષ ફૂલેફાલે છે. નિર્બળ મનના માણસો પર જ ચિન્તાની સવારી વધુ પ્રમાણમાં થાય છે. - ચિન્તાની નિવૃત્તિના ઉપાય એ છે કે મનુષ્ય બહુ બહુ લાંબા ભવિષ્યના વિચારો ન કરતાં વર્તમાન વર્તત એટલે કે આવી પડેલી અથવા બહુ તો ટૂંક સમયમાં આવી પડનારી પરિસ્થિતિને જ માત્ર વિચાર કરવું જોઈએ. પુરુષાર્થ તરફ સાચી રીતે લક્ષ્ય આપવા છતાં આકસ્મિક કોઈ વિપત્તિ આવી પડે તો તેને પ્રારબ્ધજન્ય ગણું હવે પછીના પુરુષાર્થને સુંદર બનાવવા વધુ ઉત્સાહિત બનવું જોઈએ. ઈષ્ટનો વિયેગ, અનિષ્ટને સોગ, રેગ કે તેવી પરિસ્થિતિમાં પણ નિરાશ અને નિરુત્સાહ ન થતાં આત્મશક્તિ પર વિશ્વાસ રાખી પ્રયત્નશીલ બની રહેવું જોઈએ. આમ કરવાથી ચિન્તાની અસર તન પર થશે નહિ અને થશે તો પણ કાયમ રહેશે નહિ.
જે મનુષ્યને માનસિક શક્તિ અને આત્મિક શક્તિ પર વિશ્વાસ છે તે મનુષ્યને વહેમ, ચિન્તા, આલસ્ય, એવા એવા શત્રુઓ પરાજય ન કરી શકશે નહિ. એટલે ચિંતનશક્તિથી આ શક્તિઓના વિકાસ માટે
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
- આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ આ પ્રકારનો યત્ન કરવો એ સ્વાથ્ય જાળવવાની દૃષ્ટિએ પણ વધુ સલામતીભર્યો માર્ગ છે. વિકાસની સીડી
ધર્મનાં એ પાંચ અંગોને પાલનથી આધ્યાત્મિક વિકાસ શી રીતે થાય છે તેવો પ્રશ્ન થવો સ્વાભાવિક હોવાથી વિકાસ સંબંધી વિચારણા કરી લેવી અહીં ઉપયોગી થશે.
જૈન પરિભાષા પ્રમાણે કર્મથી અને વેદપરિભાષા પ્રમાણે માયાથી જે ચૈતન્ય વિકૃત થયું છે, અને સુખ અને આનંદ એ એનો નિત્ય સ્વભાવ હોવા છતાં દુઃખ અને ખેદન સહજ સહજ પ્રસંગોમાં તેને અનુભવ થાય છે, તેના કારણભૂત જૈનદર્શનમાં ચાર કષાયો અને વેદધર્મમાં દેધાદિ ષડરિપુઓ ગણવામાં આવે છે. એ રિપુઓ જ સુખ અને શાંતિના પ્રતિબંધક અને દુઃખ અને ખેદના જનક છે.
આ પરથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે તેઓ પોતે જ આત્મવિકાસના રાધક છે. વિકાસનાં રોધક કારણે નીકળી ગયા પછી વિકાસ થવો એ સરળ છે એટલું જ નહિ બલકે સ્વાભાવિક છે. આથી તે રેધક કારણેને હઠાવવાથી વિકાસ થાય છે એમ આપણે માની શકીએ, અને તેમ માનવામાં ઘણું સબળ કારણો આપણી સામે અને અનુભવમાં પણ છે. ' એક મનુષ્ય જેલમાં પણ મહેલ જેવું સુખ અનુભવે છે; શત્રુવર્ગમાં પણ મિત્રવત મહાલે છે; સૂકા રેટલામાં પણ સ્વર્ગ જુએ છે, વૈભવના ત્યાગમાં પણ આનંદ લૂંટે છે. આનું કારણ કેઈ ચમત્કાર નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક વિકાસ એ જ તેનું મુખ્ય કારણ છે.
આ આધ્યાત્મિક વિકાસ પરિપુઓનું જેટલા પ્રમાણમાં વધુ છાપણું તેટલા પ્રમાણમાં વધુ ઓછો હોઈ શકે. અને તે ષડરિપુઓનું અલ્પપણું હોવું અહિંસાદિ પાંચ સાધનો દ્વારા શક્ય થઈ શકે, માટે જ તે અંગેને શાસ્ત્રકારોએ ધર્મનું સ્વરૂપ આપ્યું. અને તે
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્યાત્મિક ધમ
૨૭૭
ધર્મીનાં અંગાને ભિન્નભિન્ન લોકમાનસને જોઈ ભિન્નભિન્ન કાળના ધર્મોપદેશકાએ ક્રિયાત્મક સ્વરૂપ આપ્યું. આ ક્રિયા માટે આપેલાં ચિહ્નો એ કેવળ સાંપ્રદાયિક ચિહ્નો છે, ધર્મનાં અંગ નથી. વળી બધા ધસંસ્થાપકાનું ધ્યેય તા ઉપર કહી ગયા તે પ્રમાણે આત્મવિકાસનુ છે. અને અધ્યાત્મવિકાસની અ ંતિમ સ્થિતિ એ જ મેાક્ષ, મુક્તિ કે નિર્વાણુ સ્થિતિ છે.
આટલું સમજી સાંપ્રદાયિક કદાગ્રહેાને હેાડી ધર્માંના મુખ્ય અંગ પર લક્ષ્ય રાખી આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધવાના પ્રયત્ન કરવા, એ સૌને માટે ઉપયુક્ત અને અભીષ્ટ છે.
એ મા'માં જ્ઞાનપૂર્વક આગળ વધતાં ગૃહસ્થજીવનમાં પણ નિરાસક્તિ (નિઃસ્વાર્થની પરાકાષ્ઠા) યેાગની સાધના સહેજ થતી જાય તે એ ગૃહસ્થ પેાતાના આધ્યાત્મિક વિકાસમાં ક્રમપૂર્વક આગળ વધતા જાય. આ આખી શ્રેણિને કયાગ અથવા ક`મા તરીકે ઓળખાવી શકાય.
વિકાસમા માં ક`માર્ગ સિવાયના ભક્તિમાર્ગો અને ચેાગમા એ નામના ખીજા પણ એ માર્ગો છે. પરંતુ ગૃહસ્થાશ્રમી જીવન જીવવું અને સાથેસાથે તે માની એકાંત અને સંપૂર્ણ સાધના થવી સહજ શકય નથી. છતાં શ્રેયાથીને માટે અશકષ શું હોય ?
|| ૐ શાન્તિઃ ॥
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
_