________________
૧૭૮
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ થાય છે તે જ રીતે તેને નિવારવા માટે પણ બને ત્યાં સુધી કુદરતી ઉપાયકારા તે દર્દ મટાડવું વધુ ઉચિત છે. ઉપવાસ, અલ્પાહાર, રસપરિત્યાગ એવી એવી તપશ્ચર્યાઓ દ્વારા રોગ મટી શકે છે અને મનનું પણ સ્વાથ્ય જળવાઈ રહે છે. તેનાં જૈનશાસ્ત્રમાં કંઈક પુષ્ટ પ્રમાણે છે. તે સિવાય ઘણું દ આસન, સુર્યસ્નાન ઈત્યાદિ પ્રયોગોથી પણ મટી શકે છે. કેટલાંક દર્દો એવા પણ હોય છે કે જેને માટે ઔષધની આવશ્યકતા છે ખરી. પરંતુ તે ઔષધ હળવું, અ૮૫ પ્રયાસથી સાધ્ય અને નિર્દોષ મળે તે ખાતર પ્રાચીન વધશાસ્ત્રોનું બહુ મોટા પ્રમાણમાં લક્ષ્ય હોય તેવું તેના ઊંડા અભ્યાસી અનુભવી વૈદ્યોએ સ્પષ્ટ જોયું છે.
જો કે આજે એ જ્ઞાન વિકસિત ન હોવાને કારણે તે તરફ બહુ દુર્લક્ષ સેવાતું હોય તેમ જણાય છે. પરંતુ તેમાં તેને નહિ સમજનારા વર્ગની જ અપૂર્ણતા કારણભૂત છે. આ સ્થળે તે એટલે જ નિર્દેશ કરી શકાય કે અર્વાચીન વૈદ્યપદ્ધતિ ખૂબ જ પરિવર્તન માગે છે, અને તે પરિવર્તનમાં અર્વાચીન અને પ્રાચ એ બન્નેને તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ વિચારવા માટે આ વિષયમાં હજુ બહુબહુ અવકાશ છે. તાજેતરમાં જામનગરમાં જે થોડુંઘણું જોવા મળ્યું, તે જોતાં આવા આયુર્વેદપ્રેમી ડોકટરે કે વૈદ્યો આ માર્ગમાં સારું કરી શકે એવી આશા બંધાય છે.
ન્યાય
પ્રજાવના પારસ્પરિક વિનિમયમાં કે વ્યવહારમાં અવ્યવસ્થા ઉત્પન્ન થાય તે તેને અટકાવવા અને માનવીવૃત્તિ સ્વાર્થ તરફ ઢળી કઈ ભૂલ કરી બેસે તો તેમાંથી બચાવી લેવા માટે જે તત્ત્વની આવશ્યકતા રહે છે તેને ન્યાયતત્ત્વ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
આ ન્યાયનું ક્ષેત્ર માત્ર વ્યક્તિ પૂરતું જ નહિ, પરંતુ સમાજ, દેશ અને વિશ્વ જેવડું વિશાળ છે અને હેવું જોઈએ. આ દૃષ્ટિએ
