________________
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ (૩) આર્થિક મુશ્કેલીનાં કારણે
પ્રજા પર મોટા પ્રકારના કર અને વેરા નાખવાથી રાજની તિજોરી તર થતી હોય તેમ માનવામાં આવે છે. પરંતુ અધિક કરવેરે નાખવાથી તો કૃષિકાર અને વ્યાપારી બને પાયમાલ થાય છે, અને તે પાયમાલ થયા પછી તો ખોરાકહીન રાખેલી ગાય પાસે દૂધ લેવા જેવો તાલ બની રહે છે. જે રાજવી દીર્ધદષ્ટિ રાખી ઓછા કરવેરા રાખે છે તેની પ્રજા સમ્પત્તિશાળી રહેવાથી ઊલટો તેને પાછળથી બેવડો લાભ થાય છે, એ ખૂબ સમજવા જેવી વસ્તુ છે.
આથી પ્રજાને આબાદ રાખવા સારુ બને ત્યાં સુધી કરવેરે. ઓછો જ રાખ ઘટે, અને જે ધન મેળવાય તેને ખોટા વહીવટી ખર્ચ ખાતર નહિ પરંતુ વિશેષતઃ પ્રજાવર્ગને શિક્ષણ તથા સુખ અને સગવડનાં સાધને આપવામાં સદુપયોગ થવો જોઈએ.
જે દ્વારા સંસ્કૃતિનું અધઃપતન થાય તે શિક્ષણ નથી. માટે પ્રજામાં શિક્ષણ એવું આપવું જોઈએ કે જે દ્વારા પ્રજામાં સ્વાવલંબિત્વ, પ્રેમ, ય, રાષ્ટ્રપ્રેમ અને ધાર્મિકતામાં ઉન્નતિ થાય. અને સુખસગવડનાં સાધને પણ પ્રજાને વિલાસી ક પામર બનાવે તેવાં નહિ પરંતુ ઉપરની ભાવનાનાં પ્રેરક હોવાં જોઈએ.
આવું રાજતંત્ર નવા દર્દીઓ ઉત્પન્ન કરવાની હોસ્પિટલ નહિ, બનાવે, પણ દર્દ ન થાય તેના ઉપાયની શાળાઓ બનાવશે. તે ચક્કી, નળ, વીજળીબત્તી ઇત્યાદિ સાધનોને બદલે કુદરતી હવા, પ્રકાશ વધુ મળે તેવી યોજના અને ઉદ્યોગમંદિર બનાવવા પ્રતિ વધુ લક્ષ આપશે. આ તો માત્ર એક વસ્તુનિર્દેશ છે.
આર્થિક સંકડામણનું મુખ્ય કારણ તો પ્રજાની અજ્ઞાનતા છે. તે અજ્ઞાનતા ભિન્નભિન્ન પ્રકારની હોય છે. દાખલા તરીકે, કાલાને એક ખેડૂત બધી સામગ્રી ધરાવે છે. તે તેમાંથી કપાસ, રૂ, કપાસિયા વગેરે ઉત્પન્ન કરી રૂમાંથી વસ્ત્ર બનાવી શકે છે અને કપાસિયા
