________________
૨૬
- આદશ ગૃહસ્થાશ્રમ આ પ્રકારનો યત્ન કરવો એ સ્વાથ્ય જાળવવાની દૃષ્ટિએ પણ વધુ સલામતીભર્યો માર્ગ છે. વિકાસની સીડી
ધર્મનાં એ પાંચ અંગોને પાલનથી આધ્યાત્મિક વિકાસ શી રીતે થાય છે તેવો પ્રશ્ન થવો સ્વાભાવિક હોવાથી વિકાસ સંબંધી વિચારણા કરી લેવી અહીં ઉપયોગી થશે.
જૈન પરિભાષા પ્રમાણે કર્મથી અને વેદપરિભાષા પ્રમાણે માયાથી જે ચૈતન્ય વિકૃત થયું છે, અને સુખ અને આનંદ એ એનો નિત્ય સ્વભાવ હોવા છતાં દુઃખ અને ખેદન સહજ સહજ પ્રસંગોમાં તેને અનુભવ થાય છે, તેના કારણભૂત જૈનદર્શનમાં ચાર કષાયો અને વેદધર્મમાં દેધાદિ ષડરિપુઓ ગણવામાં આવે છે. એ રિપુઓ જ સુખ અને શાંતિના પ્રતિબંધક અને દુઃખ અને ખેદના જનક છે.
આ પરથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે તેઓ પોતે જ આત્મવિકાસના રાધક છે. વિકાસનાં રોધક કારણે નીકળી ગયા પછી વિકાસ થવો એ સરળ છે એટલું જ નહિ બલકે સ્વાભાવિક છે. આથી તે રેધક કારણેને હઠાવવાથી વિકાસ થાય છે એમ આપણે માની શકીએ, અને તેમ માનવામાં ઘણું સબળ કારણો આપણી સામે અને અનુભવમાં પણ છે. ' એક મનુષ્ય જેલમાં પણ મહેલ જેવું સુખ અનુભવે છે; શત્રુવર્ગમાં પણ મિત્રવત મહાલે છે; સૂકા રેટલામાં પણ સ્વર્ગ જુએ છે, વૈભવના ત્યાગમાં પણ આનંદ લૂંટે છે. આનું કારણ કેઈ ચમત્કાર નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક વિકાસ એ જ તેનું મુખ્ય કારણ છે.
આ આધ્યાત્મિક વિકાસ પરિપુઓનું જેટલા પ્રમાણમાં વધુ છાપણું તેટલા પ્રમાણમાં વધુ ઓછો હોઈ શકે. અને તે ષડરિપુઓનું અલ્પપણું હોવું અહિંસાદિ પાંચ સાધનો દ્વારા શક્ય થઈ શકે, માટે જ તે અંગેને શાસ્ત્રકારોએ ધર્મનું સ્વરૂપ આપ્યું. અને તે
