________________
૧૪૬
'આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધ
જેનદર્શન પુરુષાર્થ અને પ્રારબ્ધ બનેને સમાન કેટિનાં સ્વીકારે છે. તે બન્ને કર્મશક્તિનાં બે પાસાં છે. ફેર એટલો જ કે પુરુષાર્થ એ કરણીય તત્ત્વ હોવાથી હવે પછી કરવાનું હોય છે તેથી તેનો આત્મા, બુદ્ધિ અને શરીર દ્વારા પણ સાક્ષાત્કાર થઈ શકે છે.
જ્યારે પ્રારબ્ધ એ પુરુષાર્થનું ફળ હોવાથી ગુપ્ત છે, તેથી તે સાક્ષાત દેખી શકાતું નથી. તેમ છતાં આ વિશ્વની વિચિત્રતા તેને જ આભારી છે. પ્રારબ્ધની પુણ્યતા કે અપુર્ણતાને આધાર પુરુષાર્થની પુણ્યતા કે અપુણ્યતા પર નિર્ભર છે, અને એ સિદ્ધાંતને અનુસરી ઘણીવાર તે ઊણપ નવીન પુરુષાર્થથી પણ દૂર થઈ શકવાનો સંભવ રહે છે.
ભિન્નભિન્ન સ્થાને કીડી, ભમરા, પશુ, પક્ષી ઈત્યાદિ ભિન્ન સ્વરૂપે જન્મવાની પણ કારણભૂત તે વસ્તુ છે. જીવાત્માને જુદે જુદે માગે ઘસડી લઈ જવા, એકબીજાના સંયોગો અને વિયોગો ઉત્પન્ન કરવા, ઇત્યાદિ બધું ગુપ્ત કાર્ય જે તત્વ આકર્ષક રીતે કર્યા કરે છે તે તત્ત્વ પણ કર્મનું એક પાસું અને તેનું નામ પ્રારબ્ધ કહી શકાય. કુટુંબનિર્માણ
જે રીતે વિશ્વગત કાર્યોનું નિદાન કર્મ છે, તે જ રીતે કુટુમ્બનિર્માણમાં પણ કર્મને જ હિસ્સો છે, કે જે ભિન્નભિન્ન સ્થળે રહેલા જીવાત્માઓને એક સ્થળે લાવી કુટુમ્બરચના કરી આપે છે. એ કુટુમ્બના મિલનમાં પ્રારબ્ધનું પાસું વિશેષતઃ કારણભૂત છે, પણ તેની સુંદરતા કે અસુંદરતા સર્જવાનું કાર્ય તે પુરુષાર્થના જ હાથમાં છે, તે અહીં પણ ભૂલવું ન ઘટે.
કેટલાક મનુષ્ય કેવળ પુરુષાર્થને જ પ્રધાન પદ આપે છે, જ્યારે કેટલાક કેવળ પ્રારબ્ધને જ આપે છે. આ બન્ને માન્યતાની એકાંતતાને પરિણામે પહેલે પુરુષાથી માણસ સુકર્મનું સારું ફળ અને દુષ્કર્મનું ખરાબ ફળ ભોગવવા પ્રત્યે અવિશ્વાસુ બની જવાથી
