________________
ર૭૦
આદર્શ ગૃહસ્થાશ્રમ દાવો કરી શકે નહિ. અને તેવી અપવાદિત વ્યક્તિઓ પણ અનેક જન્મની સાધના પછી જ આવી રીતે રહી શકે છે. અધિકારી મનુષ્ય માટે એ કંઈ રાજમાર્ગ ન ગણુય. માટે ત્યાગનું પ્રથમ અંગ સંયમ હોવું ઘટે.
સંયમના ત્રણ પ્રકાર છેઃ (૧) મનઃસંયમ, (૨) વાસંયમ, અને (૩) કાયસંયમ.
દુષ્ટ માર્ગે જતાં મનને રોકી સન્માર્ગે પ્રવર્તાવવું એ મન સંયમ છે; બીજાને દુઃખકર અસત્ય કે નિરર્થક વાણીને રેકી સત્ય, પરિમિત, મીઠી, હિતકારી અને અર્થ યુક્ત વાણી બોલવી તે વાણીને સંયમ છે; વિલાસના વેગને રેકી જરૂરિયાતો ઘટાડી સંતોષી જીવન ગાળવું તે કાયસંયમ છે.
ગૃહસ્થ સાધક ધીમેધીમે શક્ય રીતે આ માર્ગમાં આગળ વધી શકે. તેમાંના કેટલાક કે જેઓ સંયમને નીરસ અને મનુષ્યજીવનને માટે તદ્દન નિરુપયોગી વસ્તુ માને છે અને ભગ, વિલાસ એ જ જીવનકળાના વિકાસનાં સાધન છે એમ માને છે, તેઓએ પણ જે તેમનો ઉદેશ બરાબર નિશ્ચિત કર્યો હશે, અને સાચી રીતે જીવનવિકાસને કે જીવનરસને મહત્ત્વ આપી શક્યા હશે, તે આજે કે કાલે પોતાનાં માનેલાં સાધનને બદલી સંયમની આવશ્યકતા સ્વીકારતા અવશ્ય થઈ જશે; તે માટે શંકાને જરા પણ સ્થાન નથી.
પરંતુ જેઓ કેવળ વાણીધાર જ જીવનના સાચા રસવિકાસની વાતો કરે છે, પણ જેના અંતઃકરણના ઊંડાણમાં વાસનાને કીડો [કે જેને તેઓ દેખી શકતા નથી] ભરાઈ બેઠે છે, તેઓનું ઉપરનું માનસ સંસ્કારી લેવા છતાં તેને તે કીડો તો નીચેના માર્ગે જ લઈ જશે. અને જ્યાં સુધી તેઓ પોતાના જીવનનું ઊંડું નિરીક્ષણ કરવાને અવકાશ નહિ લે, ત્યાં સુધી તેમની વૃત્તિ સંયમની અભિમુખ નહિ -વળી શકે.
