________________
સમાજમ
- ર૩૯ એની રાષ્ટ્રધુરા આજે અત્યંત સુગ્ય હાથમાં છે, એટલે વધુ ભલે ન બને, પણ આટલું તો આજે જ થવું જોઈએ કે આમપ્રજા પ્રત્યાઘાતી તરના ખોટા પ્રચારમાં ન દેરવાતાં સુયોગ્ય રાષ્ટ્રનાયકોમાં વિશ્વાસ રાખતી રહે. આ કામ પણ એકલદોકલ વ્યક્તિ કરતાં આવી સામાજિક સંસ્થાઓ દ્વારા અસરકારક થઈ શકે.
બસ આ રીતે સામાજિક સંસ્થા અને નૈતિક સંસ્થા એ બન્નેનાં ભિન્નભિન્ન કાર્યોનું દિશાસૂચન પણ થાય છે. એ બને સંસ્થાના કાર્યોને પારસ્પરિક સંબંધ તો છે જ, અને તાત્ત્વિક રીતે જોતાં તો તે બન્ને સમાજનાં પાસાં જ છે. એટલે નામભેદ અને કાર્યભેદો હેવા છતાં બન્નેનું લક્ષ્ય તો એક જ સમાજોદ્ધારનું છે.
આ બે મુખ્ય સંસ્થાઓનાં કાર્યક્ષેત્રની વ્યવસ્થા જાળવવા માટે ઊભી થયેલી નાની મોટી સંસ્થાઓ અને શાળાઓ આ બન્ને સંસ્થાની પેટાશાખાઓ ગણાવી જોઈએ, અને સીધી રીતે તેનો સંબંધ તે બન્ને સાથે રહે. અર્થાત કે તેની દેખરેખની જવાબદારી મુખ્ય સંસ્થાઓ પર રહેવી જોઈએ.
આ કાર્યદિશાને રચનાત્મક બનાવવા માટે સમાજમાંના બહોળા વગે હાથ અને હૃદય બને આપવાં પડશે. પરંતુ ભેગ વિના સુધારણા ક્યાં છે? વળી એટલું પણ એક્કસ છે કે આજે આટલું નહિ બને તે કાલે તેથી વધુ ગુમાવ્યા વિના છૂટકો નથી. માત્ર એટલે જ ફેર કે આજે સ્વઈચ્છાએ કરવાનું છે, જ્યારે આવતી કાલે ફરજિયાત કરવું પડશે. પહેલામાં રસ છે, ઉત્સાહ છે; બીજામાં શું હશે તે તમે જ કલ્પી લેશે.
આ રીતે સમાજની એ બન્ને સંસ્થાઓ પ્રાચીન છતાં અર્વાચીન સંસ્કૃતિથી અર્વાચીન સમાજને ઉન્નત અને સુખી બનાવી શકશે. અને સમાજે પિને જ જ્યારે પોતાનાં અંગોની જવાબદારી લઈ બેકારી અને અસંસ્કારિતાને પ્રશ્ન પતાવી દેશે ત્યારે રાષ્ટ્રને બે
