________________
સામાન્ય કતવ્ય
૧૮૧ જને પિતાના ભાઈઓ પર જેટલો વિશ્વાસ નહિ ધરાવે તેટલો ઈતર દેશના લોકો પર ધરાવશે, તેનું કારણ આપણી નૈતિક નબળાઈ છે. તે નબળાઈ ન હોવા છતાં કયાંથી ઊતરી આવી?કેના સંસર્ગથી જન્મી ? કયા સંજોગોમાં જન્મી ? તે પ્રશ્નો પણ તેટલો જ વિચાર માગે છે. અને તેને અંગે જેમ દેશનું નૈતિક જીવન જવાબદાર છે તેમ પ્રચલિત ન્યાયધોરણ પણ જવાબદાર તો છે જ. આજે ઘણીવાર એવું છડેચક બને છે કે ગુનેગાર છૂટી જાય છે ત્યારે સાચો માણસ માર્યો જાય છે, લીલે કરનારા જમ્બર વકીલે તથા ઉટપટાંગ સાક્ષીઓ ઊભા કરી કોર્ટમાં ફાવી જવું એ આજે સાધારણ વસ્તુ થઈ ગઈ છે. જોકે બાહ્ય ન્યાય એ કંઈ ઈશ્વરી કાનૂન નથી કે તેમાં ભૂલ ન થાય. પરંતુ તેવી ભૂલ તો અપવાદિત જ થાય. આજે, આવું બનવું અપવાદરૂપે નથી રહ્યું; આજે તો એ અપવાદિત વસ્તુ જ રાજમાર્ગ બની ગઈ છે. હવે શું કરવું?
આજના ન્યાયધોરણની પદ્ધતિ અને પાત્ર બદલવાં જોઈએ. આ પદ્ધતિ અને પાત્ર બદલવામાં કોઈ સંસ્થા કે સરકારને હાનિ પહોંચવાની નથી. દેશને કંઈ નુકસાન થવાનું નથી, તેમ તેને માટે કાયદાઓ પણ સાવ બદલી નાખવાની જરૂર નથી. માત્ર નીચેની બાબતો પર ધ્યાન આપવું જોઈએ
[૧] આજે ન્યાયનું અવલંબન દલીલો પર બહુ અંશે નિર્ભર રહે છે. તેને બદલે દલીલો કરતાં તેની વાસ્તવિક્તા પર વિશેષ લક્ષ્ય આપવું જોઈએ.
[૨] ન્યાયાધીશે વાસ્તવિકતાને શોધી શકે તેવા વિચારક, પીઢ અને સત્યપરાયણ હોવા જોઈએ. . [૩] પ્રત્યેક ગુનાની શિક્ષાઓ નવા ગુનાને જન્માવનારી ન થઈ પડતાં ગુનાનું નિવારણ કરે તેવી મળવી જોઈએ.
