Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
કે
,
જ સનિર્યુક્તિ મૂળ આચારસૂરતું જ
ટીકાના આધારે પોતર
विशाररीका
પાલણપુરના શ્રાવકેની મુખ્ય સહાયતાથી.
હંમક, મુનિ માણેક.. –@es
પ્રસિદ્ધકર્તા, શ્રીમન મેહનલાલજી જૈન શ્વેતામ્બર જ્ઞાનભંડાર સુરત ગેપીપુરા તરફથી
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, ચુનીલાલ ગુલાબચંદ દાળીયા,
સં. ૧૯૭૮ પ્રતિ ૭૦૦
સને ૧૯૨૨ આચારાંગના દરેક ભાગના મૂલ્ય બે રૂપિયા.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
(DEC
લેખકઃ—
મુનિ માણેક.
શુદ્ધિપત્ર.
પૃષ્ટ ૧ લે અધ્યયન ૫ મું છે ત્યાં ભાગ ૫ મે વાંચવુ. જૂના ગ્રાહકાને દરેક પુસ્તક પાણી કિંમતે મળશે.
g09000320
આનદ પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ.
ભાવનગર.
ak
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
BISB/ST/SER/BURU BR/bT7gbQSH DEE/SH/SHSEB/ST/SE SEVERER
/
- આચારસંગ સૂરત
BUEVEN.
કમળ નિક્તિ અને ટીકાને આધારે ભાષાંકળ
(ભાગ ૩ જે.) (અધ્યયન ત્રણથી પાંચ)
REHER UB BHU
મુનિરાજ શ્રી માણેક મુનિ જી.
પ્રસિદ્ધ કર્તા – શેઠ ગીરધલાલ ડુંગરશી, આ. સેક્રેટરી શ્રી કાન મેહનલાલજી જૈન છે. જ્ઞાન ભs fire
ગોપીપરા–સુરત,
BE BI"] [UHURUH
Fire આવૃતિ ૧ લી ] વીર સં. ૨૪૪૮
[પ્રત ૭૦૦
USUE US
i
જેન વિજય” પ્રિન્ટીંગ પ્રેસમાં મુલચંદ કસનદાસ કાપડિયાએ છાયું. સુરત. %ાર
jirs મૂલ્ય ૨-૧
EduSH, UBHASH SH SINDHU HEાલા. HR FRી
છે
R
t
In
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
પ્રસ્તાવના
આપણા જૈન બંધુઓમાં તથા અન્ય વિદ્વાન ભદ્ર મનુબોમાં વચનનો ફેલાવો થાય તેવા હેતુથી, અચાર્ય ભગવંતોએ અનેક ગ્રંથો નિર્માણ કર્યા છે. અને તે પ્રસિદ્ધ પણ થયા છે. છતાં પણ સારો ઉપર ગંભીર રહસ્યવાળી ટીકાઓ છે તેનું ભાષાંતર ઘણું ઉપયોગી થાય, અને લેને ઘણું જાણવાનું મળે તેવા હેતુથી ભાષાંતર આ ભંડાર તરફથી પ્રસિદ્ધ થાય છે, અને જૈનપત્રમાં તેની જાહેર ખબર આવે છે. અચાસંગના ભાગ ૧લાની એટલી બધી માગણી આવકે-છેવટે જુજ નો
શ્રય દાતાને આપવા માટે રાખવાની થાજના કરવી પડી છે. તેજ કર્મણે બીજા ભાગની માગણી થવાથી આ ત્રીજો ભાગ આપના કરમલમાં અર્પણ કરવામાં આવ્યું છે. અને તે જ પ્રમાણે ભાગ ૪-૫ પણ આમને પણ થશે. કોમળ ટાઇપ પુણની ખામી છે તથા અશુદ્ધિ પણ રહે છે. એગ્ય શબ્દ ગુજરાતીમાં મળી શકતા નથી ખુલે ભાવાર્થ પણ ગંભીર સૂત્રનો બધી જગ્યાએ થતો નથી તેથી કોઈ ગીતાર્થ પુરૂષ બીજી આવૃત્તિમાં સુધારો કરી આપે તે મહાન લાભ થાય, તેથી બનતી મદદ આપવા ગીતાર્થ પુરૂષોને ભલામણ છે. આપણામાં હજુ સુધી જ્ઞાન પ્રચાર માટે શ્રાવ બંધુઓ પુનું લક્ષ આપતા નથી તેથી જ સારા ગેસના મેં ભાવ પિપાતા નથી અને નિર્ણય સામર જેવું કામ બીજે થઈ શકે નહી માટે જે ચેથા–પાંચમાં ભાગમાં પગ મદદ પશમથી મોકલી આપે તે ખુદ સધાર વિગેરે સાલ પગાર વાળા રાખી શક્રય કારણ કે મુનિરાજે વિહારમાં હોય ત્યાં બે ત્રણ વખત ફરમા જઈ શકતા નથી તેથી પથસથી મદદ આપવી તે ગ્ય ક્ષેત્રમાં ક થક્ષનું
'',
"
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજ નાંખવા સમાન મહાન પુન્ય છે. એમાં શું શું વિષય છે તથા મિણે મદદ કેટલી આપી છે તે અનુક્રમે દરેકે વાંચવું જોઈએ.
(૧) ત્રીજું શું પાંચમું એમ ત્રણ અધ્યયને આ ભાગમાં અને દરેકના ઉદ્દેશામાં નિર્યુક્તિકાર પિતે બતાવે છે તે અનુક્રમપણી કમાં દેખાશે.
વિષય અનુક્રમણિકા. - પૃષ્ઠ
શર્ણિમ નામના ત્રીજા અધ્યયનમાં ૧૮૮થી નિર્યુક્તિ છે. તેમાં ચાર ઉદેશ છે તેમાં સૂચવ્યું છે કે દ્રવ્યભાવી સુતેલા છે દુઃખ પામે છે ત્રીજા ઉદેસામાં ક્ષાલુ દુશ્મ સહન કરવું તથા નિર્મલ સંયમ પાલવું. એમ ઉદેશામાં કષાયોનું વમન કરવું તથા બીજ પાપનું
છેવું બતાવેલ છે. - ૪-૫ શીત અને ઉષ્ણુના નિક્ષેપાનું ખુલાસાથી ન છે. ૬-૪ સુધી વિરતિ ને મેશનું સ્વરૂપ છે. ૧૦–૧ સુધી કષાયના નિક્ષેપ છે. ૧ર-સૂત્ર ૧૦૫ સરૂ થાય છે તેમાં સુતેલાનું દબ બતાવે છે. . ૧૭ જાગતાનું. બાલોક પરલોકનું સુખ બતાવે છે. તે ૧૮
આચાર્ય ઉપદેલ કરે છે કે યુનિએ સારા માઠા શબ્દ
વિગેરે વિષયોમાં સમભાવ રાખ. ૨૨-૧૭ સત્રમ બતાવે છે કે જે સાધુ સમય દશ હેપ તે
શન મેળવીને ધર્મ સમજીને ચાના ગોહ સીલ ,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ
વિષય.
૨૫-ત્ર ૧૦૮ માં મુનિ પોતે ખેંચે અને બીજાને સંસાર ભ્રમણન દુ:ખથી બચાવે.
૩૦
ચારે ગતિમાં દુ:ખ છે તેમાં દેવતાનુ' પણ દુ;ખ બતાવેલ છે. ૨-સત્ર ૧૦૯ માં કહે છે કે સ્ત્રી વિગેરેની ખાતર અનેક દુઃખ્ખ ગૃહસ્થાને સહેવાં પડે છે. માટે મુનિએ અશસ્રવા મની આઠ કર્મ હાડવાં.
૩૨
૩૯–૧૧૦
Yo
૪૧
સર
જય
મ
(૪)
૪૮-સૂત્ર ૧૧૧ માં સર્જન સાધુ બીજું શું મેળવે તે કહે છે. અષા કરનાં ખૂધ સ્થાન ખતાવે છે. લેાભીયા મનુષ્યા વધતી ક્રિયા કરવા સાથે કાઇ ભવ્યાભાભરત મહારાજો માફક દક્ષા પણુ લે છે, તે તાવ્યુ છે. માટે દીક્ષા લેરે સ્ત્રી સરંગની બુદ્ધિ ત્યાગવી. ઈંયાને દમન કરવાનું બતાવ્યુ છે. અને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત થાય છે.
Ye
fi.
કર્મ રહીત થવા કર્મની સત્તાનું સ્વરૂપ બતાવે છે. માં સૂત્રમાં સાધુ ભાવ શત્રુને છતી કર્મ રહીત અને બીજો ઉદ્દેશ શરૂ છે, તેમાં સૂત્રને બદલે કાવ્ય છે તેમાં સસારીનાં દુઃખ જોવા શિષ્યને ગુરૂ કહે છે. જન્મ મરણ અને ગર્ભનાં દુ:ખ ખતાવે છે. કાવ્યમાં સૂચવ્યું કે મહિનું સ્વરૂપ ઘણુ ભય કર છે તેને ચેાથા કાવ્ય સુધી ખેડવા બતાવ્યુ છે.
ત્રીજો ઉદ્દેશ સત્ર ૧૧૫ થી શરૂ થાય છે. ભાવ સ`ધિના ભેદ ખતાવ્યા છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃષ્ઠ.
૬૪
49ર-૧૬
૭૪
૧૭૮
વિષય. લજા વિગેરેથી દેષ ન લગાડે તો ભાવ સાધુ કહેવાય કે નહિ ? તે બાબતમાં નિશ્ચય વડેવાર નયને ખુલાઆહારની આવશ્યક્તા બતાવી છે. પિતાનું પૂર્વ ભવનું સ્વરૂપ પિતે શાથી ભૂલ્યા છે તે બતાવે છે. સત્રને બીજી રીતે કાવ્યને અર્થ કરે છે. સાધુને આ રતિ કે આનંદમાં સમભાવ હેય આત્માને ખરે મિત્ર બતાવે છે. પવિત્ર આત્માનું ફળ બતાવે છે. પ્રમાદી સાધુ માનપૂજા માટે દેષ લગાડે છે તે બતાવે છે અને ત્રીજે ઊદેશે સમાપ્ત થાય છે. ક્રોધ વિગેરેને વમન કરનારા સાધુ છે. ૧૨૨ મા સૂત્રમાં એક જાણનારે બધું જાણે છે તે બતાવે છે. પ્રમાદી ને બતાવે છે. મેક્ષ તે ભવમાં મળે કે નહિ ? તે બતાવે છે. સાધુને ઉત્તમ લેસ્યા કયાં સુધી હોય ? તે બતાવે છે. ત્રીજું અધ્યનન સમાપ્ત થાય છે. સમ્યકત્વ નામનું ચોથું અધ્યયન શરૂ છે, તેમાં નિયું. ક્લિકાર અધ્યયના ચારે ઉદે શાનું સારૂપ છે. બાવસમ્યક બતાવે છે. ચારિત્રના ત્રણ બતાવે છે. દ્રવ્ય અંધ શત્રુ ન જીતી શકે તે બતાવે છે. ચારિત્રની સકામ નિર્જરા બતાવે છે.
૧૦. *
૧૦૫
૧૦૮ ૧૧૦
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા. ૧૧૨
૧૧૫
૧૧૬ ૧૨૧
'
૧૨૩
૧૨૫
-
:
૧૩૦
૧૩૮
૧૪૩
વિષય. સૂત્ર ૧૨૬ શરૂ થાય છે. જેને દુઃખ ન દેવાનું બતાવે છે. ત્રણે કાળના તીર્થકર બતાવે છે. સાધુને સંસારી વાસના ત્યાગવાથી આરંભ નથી તે બતાવે છે. પહેલે ઊદેશે સમાપ્ત થયે. બીજે ઊદેશે શરૂ થાય છે. આશ્રવ અને નિર્જરા અનેકાન્ત વાદ બતાવે છે. મરણને ભય બધાને છે. બીજે ઊદેશે સમાપ્ત થાય છે અને જુદા જુદા મનું સ્વરૂપ બતાવે છે. રોહ ગુમ મંત્રી બધા ધર્મનાથકોની રાજાના કહેવાથી પરીક્ષા કરે છે. ત્રીજે ઉદેશો શરૂ થાય છે, તેમાં કર્મની નિર્ભર કરવા તપ બતાવે છે. કર્મનાં ઊદયસ્થાન બતાવે છે. પ્રવચનની આજ્ઞા પાળનાર સાધુનું વર્ણન છે, તેને ભાવનાઓ બતાવે છે. ચોથો ઉદેશે શરૂ થાય છે, તેમાં સંયમ બતાવે છે. અસંયમનું સ્વરૂપ છે. ભાવતનું વર્ણન છે. તીર્થંકરોના અભિપ્રાય છે. લોકસાર નામનું પાંચમું અધ્યયન છે, અને નિક્તિમાં ઉદેશાનો અધિકાર છે.
૧૪૮
૧૫ર
૧૫૭
૧૬૪ ૧૬૮ ૧૭૦ ૧૭૩ ૧૭૫
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ઠ. ૧૭૬
৩
૧૭૮
૧૮૨ ૧૮૪
૧૮૮
૧૦૦ ૧૪૪ ૧૪૮
વિષય. એકલવિહારીનું પહેલા ઊદેશામાં વર્ણન છે. તથા વિરતિનું સ્વરૂપ બીજામાં છે. અપરિગ્રહી મુનિ છે, તે ત્રીજા ઊદેશામાં, અને ચેથામાં અગીતાર્થ એકલો ફરતાં દુઃખી થાય; તે બતાવે છે. પાંચમામાં કુંડ જેના આચાર્ય થવું તે બતાવે છે. છઠ્ઠામાં મિથ્યાત્વ, અને રાગદ્વેષ દેવાનું બતાવ્યું છે. લોક અને સાર શબ્દના નિક્ષેપ છે. શંકા ન રાખવાનું બતાવ્યું છે. શક સાધન છે. મેક્ષમાં જનારના અધ્યવસાય શંકા થવાનું કારણ બતાવે છે એકલવિહારના સંબંધે ચારના નિક્ષેપ છે. ચાર પ્રકારની ધીરજ રાખવી તે બતાવે છે બીજો ઉદેશો છે તેમાં પરિસહ સહેવાનું બતાવે છે. પરિગ્રહ છોડનારને નિર્મળ જ્ઞાન થયાનું બતાવે છે સાધુ સમભાવ બતાવે છે જેઓ વેષધારીને ચારિત્ર ન પાળે તે ગૃહરથ જેવાં જાણવા તે છે. ભાવરિપને જીતવાનું બતાવે છે આઠ પ્રભાવકનું વર્ણન છે ચોથે ઊદેશે છે તેમાં બંને પ્રકારે જે વ્યક્તિ છે તે બતાવે છે અગીતા એકલ કેમ પડે છે તથા તે દુઃખી થાય તે બતાવે છે
૨૦૩
૨૧૭
૨૨૦.
૨૨૪
૨૨૮ ૨૨
२३६
૨૪૧
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુ.
૨૫૧
૩૫૬
૨૫૯
૨૬૦
કર
૨૬૪
૨૭૩
૨૭૫
२७७
૨૮૦
૨૮૩
२८४
૨૮૭
૨૯૦
૨૯૨
૧૯૫
૩૦૧
૩૦૨-૪
( ૮ )
વિષય.
ઉત્તમ સાધુનું વર્ણન છે
વિષયવાસનાનું દુ:ખ તથા એકાંતમાં મા-એક સાથે પણ ન બેસવું તે ખતવે છે પાંચમા ઉદ્દેશા શરૂ થાય છે હેાજ અથવા કુંડનુ વર્ષોંન આચાર્યની આ સંપદા ખતાવે છે
શિષ્યના અધિકાર છે કે તેણે શકા ન કરવી સાધુને થતી શંકાએ
તેવા સાધુનુ સમાધાન તથા ઉપદેશ
અન્ય દનીઓનું નિરાકરણ આત્મા અને જ્ઞાનનું અભેદ છઠ્ઠો ઉદ્દેશ પ્રારંભ
#સ ને ઉપદેશ જૈનેતરના મતાનુ વિવેચન નાસ્તિકનું નિરાકરણ
સત્ર મા દશા છે. સિંહોનું વર્ણન
લાકસાર નામનું પાંચમું અધ્યયન સમાપ્ત
તથા ગ્રંથકત્તાં ઉપર ઉપકારકાર સુનિબેાતી સ્તુતિ. સૂર્યપૂર ( સુ ત ) ને ધન્યવાદ.
શ્રી મેાહનલાલજી જૈન શ્વેતાંબર જ્ઞાનભડાર સંસ્કૃત ધાર્મિક પાઠશાળાની ચેાજના
શેઠ ગિરધરલાલ ડ`ગરશી આ. સેક્રેટી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ઈ) સાભાર ધન્યવાદ. જી
આચારાંગ સૂત્ર સર્વ અંગેમાં મુખ્ય છે અને જિનેશ્વરે પ્રથમ તેને ઉપદેશ દેવાથી તેને જેમ બને તેમ વિશેષ પ્રચાર થાય તેવા હેતુથી એની ટીકાના ભાષાંતરના ત્રણ ભાગે બહાર પડી ચુક્યા છે અને એ ભાગ છપાવવામાં પાલણપુરવાળા ગાંધી કેશવલાલ અમુલખ તથા મહેતા ચેલાભાઈ નાથુભાઈ મહારાજ શ્રી માણેક મુનિજીના દર્શનાર્થે આવેલા તેમણે મહેતા પરથીરાજ મૂળચંદના
સ્મરણાર્થે તેમના કુટુંબીઓ તરફથી રૂા. ૨૫૦ ભેટ આપેલ છે અને હવે પછી પણ બનતી મદદ આપવા ઈચ્છા જણાવી છે, તે બદલ તેમને ધન્યવાદ આપવા સાથે દરેક ધર્માત્મા બંધુને તેવી મદદ આપવા પ્રાર્થના કરિયે છિયે.
ચુનીલાલ ગુલાબચંદ દાળીયા.
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી, સુ. સુરત ) શ્રી મેહનલાલજી જૈન . જ્ઞા ગોપીપુરા તા. ૧૧-૨-૨૨ ભંડાર તથા સંસ્કૃત પાઠશાળા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
આ ભાગમાં મળેલી મદદ.
૧૦૦) ઝવેરી મગનભાઇ મીસ્ટરે અગાઉથી ગ્રાહક થઇ મદદ આપી છે. ૫૦) ઝવેરી ઝવેરભાઈ નગીનચંદ
૨૫) બ્યાવરવાલા શેઠ જીહારમલ સRsસમલ
૫૧) પાનાભાઇ ગુલાબચંદુ મટ્ટજીએ
૧૧) ઝવેરી નગીનદાસ લલ્લુભાઇના સ્મરણાર્થે તથા એક બાક તઃકુથી ઝવેરી ડાહ્યાભાઇ નગીનદાસ
૧૦) કેશવલાલ મંગળજીભાઇ હુ. ગાંધી કેશવલાલ અમુલખ ૧૦૦) સા રૂપીયા બીજા ભાગમાં લખેલા તે ફ્તેચંદુબાઇના હુમા આવી ગયેલા છે.
આ રૂપીઆ સિવાય વેચાણુ પુસ્તકની જે રકમ આવી તે દશવૈકાલીક બીજા ભાગમાં ખૂટતાં ઉમેરી છે. માટે ચેથા ભાગમાં અગાઉથી મદદ માલવા સર્વ આને પ્રાના છે.
બ્રુસેલરોને વિજ્ઞસિ.
ડાર્ક બ્યા વધી જવાથી ખર્ચના ખાજો વધે છે અને આ ભંડારને નક્ની કે સંગ્રહ કરવાની અભિલાષા નથી માટે અગાઉથી ગ્રાહક થતાં યોગ્ય કમિશન મળે છે માટે જૈન વિજય પ્રેસના મેતેરને સુરત લખી પૂછ્યું.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન
B
८
૧૫
૨૪
૨૮
૨૫ :
૩.
૩૨
૪૮
૫૩
મ
૫૭
}
.
લીટી
૧૦
७
;
૧૧
૧૨
૬
८
મ
૧૫
૧૭
૧૯
'
';
ટ ૨ ૦
૧૪
(૧૧)
શુદ્ધિ પત્ર.
અશુદ્ધ
भवंति
उज्ज
ર ત
અસ ધ્યેય
કુટિલ
भंगो
વેાત
વક
ન વાળા
8 - ≥ -
સ ન
नंदि
सयम
લેભ
અથ
ક્રિયાન
શુદ્ધ
भवे
उज्जु
રહિત
સ ધ્યેય
કુટિલ
भगौ
છવેાને શરીર
વક્ર
જ્ઞાન વાળા
વાળા
સંસ્થાન
છે તેમાં ધૈ
રાખીને કુમા
સામ
नंदि
संयम
લેાભના કારણે
હિંસાથી
અથવા
તથા મનને
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
&
અશુદ્ધ
ચાર
ચારક
कंचणं
૩ ૪ - ૮
कंचण ન લે પ્રાણે જાણવું
પ્રાણે જાણવું કે
લિષ્ય
અરતિ વૃ1 ગાવસુ
વિષ્ય ની પણ અતિ પ્રાય સંવત ગાત્રમુ થીજ कोहं શિલા આ મહા
कोह
શલ
ટિ દ હ = ૮ % ^ & * ૮
અ'હા
ને
વારિ;
दव्वं
वाधि दव्य અવય अमुरिंह
અધ્ય असुररिंद
વિદ
નથી જ્ઞાનને
જ્ઞાનના
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ટ
e
૧૦૧
૧૦૩
૧૦૫
1
૧૧૩
૧૧૪
૧૨૩
૧૨૪
૧૨૯
૧૩૩
૧૪૦
૧૫૯
લીટી
૧૯
૨૧
૧૮
૬
૧૬
૧૧
の
કઈ ર
;
૩
૧૬
૧૬
૧૪
૭
૧૪
( ૧૩ )
અશુદ્
બુદ્ધિ
નોં
પ્રત્યેક
ઉશમ
ધ્યાન
વ્
હે કહે
પૂજા
# છે.
સવર
વુ તેનું
ક
નિદા
મ
યમ
જાણુ
શુદ્ધ
બુદ્ધિના
ની
પ્રયુક્ત
ઉપશમ
માથ
વા
કહે
વળી તેઓ કાણુ છે? પૂજા
જ્ઞાન
અમ
વા અને મેક્ષ કારણુ નિરા તે લેવાથી સ
વર તેનુ
ક્રમ દૂર
નિધ
મ
રણુ
મેળવ
Pr
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪)
પૃષ્ટ
લીટી
અશુદ્ધ નિષ્કર્મ
શુદ્ધ
૧૮૦
મેક્ષઅથવા “ સંવરને દેખનાર તે નિર્મ સંસારી ફળ મળે
મુનિન
છે તે પાપકર્મ વર્જન છે, અને જે પાપકર્મ વજન છે, તેજ સમ્યગ જ્ઞાન છે
૨૩૦
૨ ૩૪
૨૪૩
झा
૨૪૪ ૨૪૪ ૨૫૮
અર્થાતું
બાથી
ર૬ર
ર
ને કઈ વખt
૨૭૪
* *
૨૭૫
ર૭%
૨૮૧
૨૮૨
*
૨૮૫ ૨૮૮
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૃષ્ટ
૨૧
૨૬
૨૯૭
૨૦૯
૩૦૧
લીટી
૧૨
ô ×
૧૫
૧૨
૨૧
”
૧૧
૧૫
(૧૫)
બશુદ્ધ
ઊત્કંઠા
વડે જાણે
મન
તે અધ્યયન (ભજીવાતુ
ભણાવવાનું)
કલેક
અભ્યાસી
મુ
ઉષ્ણ
શાસ્ત્ર
सारख्य
શુદ્ધ
ઉત્ક્રા તથા
ભોગવવા
જાણે
મનન
તે નિ
લકના
યાર્સી રહે
નારા
માઁ લઘુ
કાઉ
શાસન
सौख्य
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠ લખમાજી જીવણજીના પત્રશેઠ દલીચંદ વીરચંદ, નવાપુરા-સુરત.
જન વિજય” પ્રેસ-સુરત.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ नमो वीवीवर
આચારેંગ સૂત્ર
( મૂળ નિયુÖક્તિ અને ટીકાને આધારે ભાષાંતર શીતાીય નામનું ત્રીજું અધ્યયન. )
ભાગ ૩ જો.
શ્રીજી' અધ્યયન કહ્યુ'. હવે, ત્રીજું' કહે છે. તેને આ પ્રમાણે સંબધ છેઃ—પૂર્વ શસ્ત્ર-પરિજ્ઞા નામના હવ અધ્યયનમાં આ અધ્યયનના અર્થાધિકાર કહ્યો છે. કે, ગીત, અને ગરમીને અનુકુળ કે, પ્રતિકુળ ( સુખ-દુઃખ ) પિરબહુ આવે; તેા, સમભાવે સહન કરવા. તે હવે કહે છેઃ
અધ્યયયના સંબંધ શસ્ત્રપરિજ્ઞામાં કહેલ મહાવ્રતને ધારણ કરેલા; અને, લેાકવિજય નામના અયનમાં ખતાવેલ સંયમ પાળનારા, તથા કષાય વિગેરેને જીતનાશ માક્ષાભિલાષી સાધુને કોઇ વખતે અનુકુળ કે પ્રતિકુળ પરિષહ આવે છે, તે વખતે મન નિર્મળ રાખીને તેને સમભાવે સહન કરવા. એ પ્રમાણે, સબધથી આ ત્રીજી' અધ્યયન મતાવ્યું છે. એના ઊપમ વિગેર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય છે. તેમાં, ઊપકમમાં અર્થાધિકાર બે પ્રકારે છે, તેમાં અધ્યયનને અધિકાર પૂર્વે કહો છે. અને ઊદેશને અર્થઅધિકારને હવે, નિર્યુક્તિકાર બતાવે છે. पढमे सुत्ता अस्संजयत्ति, बिइए दुई अणुहवंति२ तहए न हुदुक्खणं, अकरण याए व समणुत्तिः ॥
* જિ. . ૨૧૮ उद्देसंमि चउत्थे, अहिगारो उ वमणं कसायाणं । पाव विरईओ विउणो, उ संजमो एत्थ मुक्खुति॥
-
નિ. પા. ૨૧ - (૧) પહેલા ઊદેશામાં કહ્યું છે કે–જે ભાવનિદ્રામાં સુતા છે, તે સારા વિવેકથીરહિત છે. . પ્રશ્ન –તે કયા છે?
ઉત્તરજે ગૃહસ્થ છે તે. - તે ભાવથી સુતેલાઓના દે કહે છે, તથા જે ભાવથી જાગતા છે, તેના ગુણને બતાવે છે. તે સૂત્ર “રામણું વિગેરે.
(૨) બીજા દેશામાં જે ગૃહસ્થ ભાવનિદ્રામાં સુતેલા છે, તેમને થતાં દુખે બતાવે છે. તે “સૂત્ર જામેલા
ત્રીજામાં કહ્યું છે કે ફક્ત દુખ સહન કરવાથી જ સાધુ ન કહેવાય; પણ જે, સંયમ અનુષ્ઠાન કરે તે તે સાધુ છે. નહીંતે, તે સાધુ નહીં. તે સૂત્ર કહે છે. “સાત્તિ '
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩)
ચોથા ઊદ્દેશામાં કષાયનું વમન કરવું. એટલે ન કરવા અને બાકીનાં પાપ છોડવાં. તે પંડિત સાધુનું સંયમ છે, અને પ્રથમ ક્રેધિથી લઈને લેભ સુધી કષાયે દુર થવાથી ક્ષપક શ્રેણિના કમથી કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, અને અઘાતિનક દુર થવાથી આઠે કર્મોને નાશ થતાં મેશ થાય છે, તે બે ગાથામાં બતાવ્યું છે. નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપમાં શક્તિાદળા -અધ્યયન છે માટે, શીત અને ઊષ્ણ બંનેના નિક્ષેપ કહે છેनाम ठवणा सीयं, दव्वे भावे य होइ नाय। . एमेव य उण्हस्सवि, चउविहो होइ निक्खेवो ।
- જિ. . ૨૦૦ . નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ એમ ચાર પ્રકારે નિપા છે. તેમાં નામ સ્થાપના સુગમને છેડી દ્રવ્ય નિક્ષેપ શીત અને ઉષ્ણને કહે છે.
व्वे सीयल दुव्वं, दव्वुण्हं चेव, उण्हदव्वं तु। । भाव उ पुग्गल गुणो, जीवस्स गुणो अणेगविहो। .
નિ. ના. ૨૦ : જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર છેડી તિરિકતમાં ગુણ ગુણના અભેદ પણાથી દ્રવ્ય શીત ઠંડા ગુણથી યુક્ત દ્રવ્ય, અથવા શીતનું કારણ જે દ્રવ્ય તે દ્રવ્યના પ્રધાનપણથી તે શીત દ્રવ્ય છે. તે બરફ હિમ કરા વિગેરે છે, એ જ પ્રમાણે ઉષ્ણમાં ગરમ પદાર્થ લેવા.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવથી બે પ્રકારે છે એટલે પુદ્રાલાશ્રયી, તથા જીવાશ્રયી છે. તે ગાથાના બે પદમાં બતાવેલ છે, તેમાં મુંદાલાશ્રયી ઠરે ગુણ ગુણના પ્રધાનપણાને બતાવવા રૂપે છે, તેમ ભાવ ઉણમાં પણ જાણવું. જીવને આશ્રયી શીત અને ઉષ્ણ રૂપવાળો અનેક પ્રકારે ગુણ છે. જેમકે ઐયિક વિગેરે જ ભાવે છે. તેમાં જયિક તે કર્મના ઉદયથી પ્રગટ થયેલ નારકી વિગેરે જેને ભવના આશ્રયી પિતાની મેળે કષય થાય છે તે ઉષ્ણ ભાવ જાણુ. અને ઐયશમિક તે સાત પ્રકૃતિના ઉપશમથી ઉપશમ સમ્યક્ત્વ તથા વિરતિ ( ચારિત્ર) રૂપ થડે ભાવ છે. તથા ક્ષાયિક ભાવ પણ થડે છે. કારણ કે તે ક્ષાયિક સમ્યત્વ તથા ચારિત્ર રૂપવાલે છે.
અથવા બધા કર્મને દાહ તે (ક્ષાયિકભાવ) સિવાય ઉત્પન્ન થતું નથી. માટે તે ઉપણું છે. તે જ પ્રમાણે વિવક્ષાથી બીજા પણ બે પ્રકારે થાય છે (આમાં બે ભાવ આવ્યા. બાકીનામાં પણ તેજ પ્રમાણે જાણવું) - જીવના આ ભવગુણનું શીતપણું અને ઉષ્ણપણના રૂપનું વર્ણન નિર્યુક્તિકાર ખુલાસાથી પોતેજ કહે છે. सी परीसह पमायु, वसम विरई सुहं चउण्इंतु। परीसह तवजमकसाय, सोमा हि वेयारह दक्खं ॥
તારા જિ. . ૨૨
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૫). ભાવશીત, તે અહીં જીવના પરિણામ રૂપે ગૃહણું કરે છે તે આ પરિણામ છે, કે સંયમ માર્ગમાંથી ન પડતાં સાધુએ સકામ નિર્જરામાટે પરિષહ સમભાવે સહન કરવા, તથા કાર્યમાં શિથીલતા એટલે “ વિહારમાં પ્રમાદ ન કરે તથા મોહનીય કર્મને શાંત કરવું તે સમ્યક્ત્વ. દેશવિરતિ તથા સર્વ વિરતિ લક્ષણવાળે છે અથવા ઉપશમ શ્રેણિ આશ્રયી છે. તે અથવા ક્ષેપક શ્રેણી આશ્રયી કષાય વિગેરેના ક્ષય રૂ૫ છે.
વિરતિ. પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી દુર રહેવું તે વિરતિ છે. એટલે, તે સત્તર પ્રકારને સંયમ છે, તથા સુખ એટલે, પૂર્વના પુન્યના ઊદયથી ભેગવવું તે છે. આ પરિષહ વિગેરે તથા, શીત ગરમી બન્નેને ગાથાના બે પદમાં કહે છે –
પરિષહ પૂર્વે કહેલા સ્વરૂપવાળા છે, અને તપમાં ઉદ્યમ કર, તે તપ બાર પ્રકારનું છે, તે શક્તિ પ્રમાણે આચરવું; તથા, કેધ વિગેરે કષા છે, તથા ઈષ્ટ ન મળે; અથવા નાશ થાય, તેથી શેક થાય; તે આધિ છે, તથા સ્ત્રી, પુરૂષ, નપુંસક એમ ત્રણ વિદ છે. અરતિ એટલે, મહના વિપાકથી ચિત્તમાં મલિનતા થાય તે છે, તથા રોગ વિગેરે દુખે છે. આ પરિષહ વિગેરે પીડાકારક હેવાથી આત્મા તપે તેથી ઊણું છે. આ પ્રમાણે ટૂંકાણમાં ગાથાને અર્થ છે, અને એનું વિશેષ વર્ણન નિતિકાર પોતે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬)
કહે છે–પરિષહ, શીત અને ઊષ્ણુતાના કહ્યા તેમાં મંદબુદ્ધિવાળાને વિચાર વિના શંકા થાય. કે, ઊલટું સમજાય તેથી ખુલાસે કરે છે. इत्थी सकार परीसहो, य दो भाव सीयला एए। सेसा वीसं उण्हा, परीसहा हुंति नायव्वा ॥२०३
સ્ત્રી–પરિષહ, અને સત્કાર-પરિષહ, એ બન્ને શીત. છે, કારણકે, ભાવ મનને તે ગમે છે, બાકીના વિશે પરિ ષહ પ્રતિકુળ હેવાથી તે મનને ગમતા નથી, માટે ઊણ છે. અથવા, પરિષહોનું શીત-ઊષ્ણપણે બીજી રીતે કહે છે – जे तिव्व परिणामा, परीसहा ते भवंति उण्हाउ। जे मंदप्परिणामा, परीसहा ते भवंति सीया ।।
- નિ ના, ૨૦૪તા | બેકરીને સહન થાય તેવા તીવ્ર સ્વભાવવાળા ગરમ પરિષહ જાણવા; અને જે મંદ પરિણામવાળા (સહેલાઈથી સહન થાય;) તે શીતપરિષહ છે, તેને ખુલાસો કરે છે કે, જે શરીરમાં દુઃખ ઉત્પન્ન કરનારા થાય અને સહેલાઈથી સહન ન થાય; તથા, મનમાં ખેદ કરાવે, તે તીન પરિણામવાળા હેવાથી ઊષ્ણુ છે, અને જે પરિષહ ફક્ત શરીરને દુખ ઉત્પન્ન કરે છે, પણ બળવાન પુરૂષને મનનું દુખ તેમાં થતું ન હોય, તે ભાવથી મધપરિણામવાળા હોવાથી તે શીત-પરિષહ છે. '
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથવા જે ઘણા જોરમાં પરિષહ આવે તે ઊણ છે, અને જે શરીર ઉપર થી અસર કરે તે શીત–પરિષહ જાણવા. - હવે, પરિષહ પછી સાથેજ શીતપણે જે પ્રમાદપક લીધું છે, અને તપશ્ચર્યામાં ઊદ્યમ કરે; તે ઊણપણે લીધું છે. તે બન્નેને નીચલી ગાથામાં કહે છે – धंममि जो पमायह, अत्थेवा सीअलुत्ति तं चिंति । उज्जतं पुण अन्नं, तत्तोउण्हंति णं किंति ॥ नि. गा.
ધર્મ તે શ્રમણ ધર્મમાં જે સાધુ પ્રમાદ કરે, પિતાની કયા ન કરે. અથવા જેનાથી અર્થ સધાય તે ધન ધાન્ય, સનું વિગેરે મેળવવા ઉપાય કરે, તેવાને શીત ( 6 ) પરિષહ કહે છે, પણ જે સાધુ પ્રમાદ ન કરે અને સંયમમાં ઉદ્યમ કરે તે ઉષ્ણુ પરિષહ કહેવાય છે. ( સૂત્રમાં જે શોભા માટે છે) હવે ઉપશમ પદની વ્યાખ્યા કરે છે. सीई भुओ परिनिव्वुओ, य संतो तहेव पण्हाणो
(1) होउ वसंत कसाओ, तेणु वसंतो भवे जीवो। नि.
गा. २०६ दारं ઉપશમ ગુણ કેધ વિગેરેના ઉદયના અભાવમાં હોય છે, અને તે કષાય અચી ઠંડે થવાથી આત્મા ઠકા થાય
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮)
છે, તથા કેપ વિગેરે અગ્નીની જવાળા બુઝે ત્યારે તે પરિનિર્વત થાય છે, અને રાગદ્વેષ રૂપ અગ્નીના ઉપશમથી ઉપશાંત છે તથા કોધાદિ પરિતાપ દુર થવાથી આત્મા આનંદિત થાય છે અને તેજ સુખી છે કારણ કે જેને કષાયો શાંત છે તેજ સુખી છે. અને તેથી જ ઉપશાંત કષાયવાળે આત્મા શીત થાય છે. આ બધાં પદે એક અર્થવાળાં છે. એટલે (૧) શીતીભૂત (૨) પરિનિર્વત (૩) શાંત (૪) પ્રહાદ. આ ઉપશાંત કષાય કહેવાય છે ( આ પદને અર્થ નોધાદિને શાંત કરવાને છે )
હવે વિરતિપદ કહે છે. अभय करो जीवाणं सीयधरो संजमो भव सीओ। अस्संजमो य उण्हो, एसो अन्नवि पन्जाओ॥ नि.
ભા. ૨૦૭ તાં, જીવેને અભય કરવાને આચાર તે શીત (સુખ) છે. તેનું ઘર છે, તે, પ્ર. કયું? ઉત્તર. સત્તર પ્રકારને સંયમ પાળવે તે શીત છે, કારણકે તેમાં, બધાં દુઃખને હેતુ જે રાગદ્વેષ વગેરેનાં જોડલાં છે, તે વિરતિમાં દુર થાય છે. એથી, ઊલટે અસંયમ તે ઊષ્ણુ છે..
આ શીત અને ઊષ્ણ લક્ષણરૂપ-સંયમ, અસંયમને બીજો પર્યાય. સુખદુઃખરૂપ છે. તે વિવક્ષાના કારણુથી થાય છે. તેથી હવે, સુખપદનું વિવરણ કરે છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯ )
निव्वाण सुहं सायं सीई भूयं पयं अणाबाहं । इहमवि जं किंचि, सुहं तं सीयं दुक्खमवि उन्हं ॥
ન.પા. ૨૦૮
માક્ષસુખનું સ્વરૂપ.
અહીયાં સુખને શીત કહ્યું છે, અને તે રાગ દ્વેષ વિગેરેનાં બધાં જોડકાં દૂર થવાથી ઘણુ જ અને એકાંત બાધારરિત લક્ષણવાળુ નિરૂપાધિક પરમાર્થ ચિતામાં વિચારતાં મુક્તિનુ' સુખ તેજ સાચું સુખ છે, પણ બીજી નથી. અને તે સુખ આઠેક ના તાપ દૂર થવાથી શીત છે. તે નિર્વાણુ સુખ ખતાવે છે, અને નિર્વાણુ તે બધા કર્મના ય જાણવા, અથવા વિશિષ્ટ આકાશ પ્રદેશવાળું સ્થાન ( સિદ્ધિસ્થાન ) તેમાં ( જીવ નિશ્ચલ પણે ) રહેવાથી નિર્વાણુ સુખ છે. અને આ બધાં પો એક અવાળાં છે. એટલે સાતા શીતીભુત, અનામાધપદ એ ત્રણેના અથ નિર્વાણ સુખ છે. અને આ સંસારમાં પણ સાતાવેદનીયના વિપાકથી ઉદયમાં આવેલુ‘ સુખ તે મનને આનંદ આપવાથી શીત છે. અને તેથી ઉલટુ* પાપથી ઉદ્દયમાં આવેલું દુઃખ તે ઉષ્ણ છે. હવે કષાય વિગેરે પદો કહે છે. उज्झइ तिव्वकसाओ सोगभिभूओ उन्नवे ओय । उन्हयरो होप तवो, कषाय माईवि 'जं' बहह ॥ ના. દ. ૨૦૧૨
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦).
તીવ્ર એટલે ઘણુ પ્રમાણમાં વિપાક ઉદયમાં આવતાં કષાયે જેને ઉદયમાં આવ્યા હોય તે બળે છે. આ કષાય અગ્નિ વાળાજીવ ફક્ત બળે છે, એટલું જ નહીં પણ શેક એટલે વહાલાંને વિયેગથી ઉત્પન્ન થએલ શેકથી મૂઢ બનીને શુભ વ્યાપાર ( ધર્મ ) ને જે ભુલે, તે પણ બળે છે. તથા જેને સંસારી સુખ ભેગવવાની ઈચ્છા થઈ હોય, તે પણ મળે છે કારણ કે પુરૂષદવાળે સ્ત્રીને ઇરછે છે. અને સ્ત્રી પણ પુરૂષને ઈચ્છે છે, અને નપુંસક તે બનેને ઇરછે છે તેની પ્રાપ્તિ ન થાય તે આકાંક્ષા પુરી ન થવાથી તે અરતિ શાહે મળે છે, અને (ચ) શબ્દથી (શબ્દ વિગેરે પાંચ ઈદ્રિયના વિષચેની ઈચ્છા અને કામની પ્રાણી ન થાય તે પણ જીવ અરતિના દાહે બળે છે, તેથી આ પ્રમાણે કષાયે શેક અને વેદને ઉદય એ ત્રણે જીવને બાળનાર હોવાથી તે ઉણુ છે. અથવા બધુ મોહનીય કર્મ, અથવા આઠ પ્રકારનું કર્મ ઉષ્ણુ છે આથી પણ વધારે દાહકપણ વાળું તપ છે તે અડધી ગાથામાં બતાવ્યું છે, કારણ કે ઉષ્ણુ કષાયને પણ તપ તપાવે છે. માટે તે તપ ઉષ્ણતર છે. મૂળ ગાથામાં કષાય જોડે આદિ શબ્દ છે. તેથી એમ જાણવું કે તપ કષાયને બાળે; તેમ શેક અને વેદ ઊદયને પણ બાળે છે. આ પ્રમાણે અનેક રીતે શીત ઊષ્ણ બતાવી જે અભિપ્રાયવડે આચાર્યો દ્રવ્યભાવથી દવાળા પરિષહ પ્રમાદ ઊદ્યમ વિગેરે રૂપવાળા શીત ઊષ્ણ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
બતાવેલ છે, તે આચાર્યના અભિપ્રાયને હવે પ્રગટ કરે છે. सी उण्ह फाससुह दुह परीसह कसाय वेय सोय
हुजसमणो सया उज्जुओ, य तव संजमो वसमे ॥
જિ. જા. ૨૨૦ . * શીત અને ઊણે એ બન્નેને જે સ્પર્શ છે, તેને સહન કરે, એટલે, શીતસ્પર્શ અને ઊષ્ણસ્પર્શ શરીરે (અધિકપણામાં) લાગવાથી જીવવેદનાને અનુભવતા હોય; છતાં આર્તધ્યાન ન કરે, એટલે, શરીર અને મનને અનુકુળ થતાં સુખ અને વિપરિત થતાં દુઃખ અનુભવે; તથા પરિષહ કષાચવેદ તથા શેક જે ઠંડી તથા ગરમીથી ઉત્પન્ન થાય તે બધાંને સહે છે. આ પ્રમાણે કંડ અને ઊષ્ણ વિગેરે સહીને સાધુ હંમેશાં તપ અને સંયમના ઊપશમમાં ઊદ્યમવાળે થાય, (અર્થાત્ ગૃહસ્થ ઊનાળામાં કે, શિયાળામાં જીને દુઃખરૂપી-પાણી છાંટવાનું કે, અગ્નિ બાળવાનું પાપ કરે છે. તથા હાયપીટ કરે છે, અથવા, બગીચા વિગેજેમાં જઈ વનસ્પતિને દુઃખ આપી પિતે સુખ માની અહંકાર કરે છે તેવું સાધુએ ન કરવું; પણ સુખ અને સમભાવે સહન કરીને સમાધિમાં રહેવું.) હવે, સમાપ્ત કરતાં એ ઠંડ તાપને ઘણુ પ્રમાણમાં સહેવાં તે બતાવે છે. આ
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) सीयाणि य उपहाणि य, भिक्खुणं हुंति विसहि
થવારા कामा न सेवियव्या, सीओसणिज्जस्त निज्जुत्ती ॥
નિ. મા. ૨૨ પરિષહ-પ્રમાદ ઊપશમ-વિરતિ સુખરૂપ જે પદ પૂર્વે ઠંડપણે બતાવ્યાં, તથા પરિષહતપ ઊદ્યમ-કષાય શેકવેદ અરતિપ પૂર્વે ઊષ્ણરૂપે બતાવ્યાં છે. તે બધાને મોક્ષાભિલાષી સાધુએ સહેવાં, પણ, તે સુખને હર્ષ, અને દુઃખને શેક ન કરે તે પરિષહેને સમ્યક્ દષ્ટિ જીવ છે કામની અભિલાષા દૂર કરે છે, તેનાથી સહન થાય છે, માટે, નિર્યુક્તિકાર કહે છે કે–ગમેતેવા પરિષહ કંડ છે, ઊષ્ણતાના આવે, તેપણ, તે કામો (બેટી ઈચ્છાઓ) માં ચિત્ત ન રાખવું તથા કુમાર્ગે ન જવું. ( આ પ્રમાણે, ત્રીજા અધ્યયનને નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપ કણો, હવે, સૂત્ર અનુગમમાં અખલિત વિગેરે ગુણવાળું નિદૉષ વચન કહેવું તે આ છે – सुत्ता अमुणी सया मुणिणो जागरंति सूत्र, १०५
- પૂર્વ સૂત્ર સાથે એને સંબંધ બતાવે છે, એના આd (ચક્રવા) માં જે ભમે તે દુઃખી છે, એટલે આ લેકમાં જેઓ ભાવ નિદ્રામાં અશાની છ સુતા છે, તે દુઓના ચડાવામાં ભમવાથી દુઃખી છે. કહ્યું છે કે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩) વાત પરમાં મળે, સાત દુકા શાળા અrsirન માળ, કુરતા સર્વ હિના સા"
આ જગતમાં જે અજ્ઞાન રૂપી મહારગ સર્વે અને દુખે કરીને દૂર થાય તે અસાધ્ય છે, તેનાથી બીજું દુઃખનું કારણ હું માનતા નથી, વિગેરે છે. અહિં. સુતેલા બે પ્રકારના છે, દ્રશ્યથી અને ભાવથી તેમાં નિદ્રા પ્રમાદવાળા દ્રવ્યથી સુતા છે, અને મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનરૂપ મહાનિદ્રાથી મૂઢ બનેલા જેઓ મિસ્યા દ્રષ્ટિ ( મિક્ષ માર્ગથી વિમુખ ) અમુનિ છે. તેઓ નિરંતર ભાવથી સુતેલા જાણવા, કારણ કે તેઓ ( સર્વ અને અભય દાન અપવા ૩૫), સમ્યકજ્ઞાન તથા ચારિત્રની ક્રિયાથી રહિત છે. પણ નિદ્રામાં પડેલાનું આ પ્રમાણે સમજવું કે વર્મતે મિથ્યા દષ્ટિ હોય અને સમ્યકષ્ટિ પણ હોય, આ અમુનિ માટે બતાવ્યું. હવે સુનિઓનું વર્ણન કરે છે. તેઓ હંમેશાં સુધથી યુક્ત અને મોક્ષમાર્ગથી ચલાયમાન થતા નથી પણ નિરંતર હિતને મેળવવા અહિતને છોડવા. સંયમ પાળવા પ્રયાસ કરે તેથી તેઓ જાગતા છે અને શરીરની સ્વભાવિક અશક્તિથી દ્રવ્ય નિદ્રામાં તેઓ હાય (સુ) તે પણ રાતના નવથી ત્રણ વાગ્યા સુધી શાસ્ત્રમાં બતાવેલી વિધિએ સુવાથી તથા અલ્પ નિદ્રાથી તેઓ જાગતાજ છે, આજ ભાવ સ્વાપ (સુવું) તથા જાગરણ કરવું તે સંબંધી નિર્યુક્તિકાર ગાથા કહે છે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) सुत्ता अनुणिमो सया मुणि ओ सुत्ता वि जागरा
તિ, વાં પરિદારે મહાવ્યાજિ. . ૨૨
દ્રવ્યથી અને ભાવથી બન્ને પ્રકારે સુતા છે, તેમાં નિદ્રાથી સુતેલાનું વર્ણન પછી કહેશે. અને ભાવથી સુતેલાનું પહેલાં કહે છે. જેમાં અમુનિ (ગૃહસ્થ ) મિથ્યાત્વથી તથા અજ્ઞાનથી ઘેરાઈને હિંસા વિગેરે પાંચ અસવ દ્વારમાં સદા નવતે છે, તેઓ ભાવથી સુતેલા છે. અને મુનિઓને મિથ્યાત્વ અજ્ઞાનરૂપ નિદ્રા દૂર થવાથી સમ્યકત્વ વિગેરેને બાપ પામીને ભાવથી તેઓ જાગતા છે.
- કે, આર્થિની આજ્ઞા લઈને, મુનિએ નવથી ત્રણ સુધી રાત્રના બીજા ત્રીજા પહેરે દીર્ઘ સંયમ માટે, શરીર આધારરૂપ રહેવાથી સુવે, તે પણ તેઓ સદાએ જાગતાજ છે. આ પ્રમાણે, ધમને આશ્રયીને સુતા અને જાગતા બતાવ્યા. હવે, દ્રવ્યનિદ્રામાં સુતેલામાં ભજના જાણવી, એટલે, તેમનામાં ધર્મ હોય અથવા ન પણ હોય. * . એટલે જે, ભાવથી જાગે; અને નિદ્રાથી આંખે દેશવાથી સુવે તેપણ, તેને ધર્મ છે, અને ભાવથી જાગતે હેય; પણ નિદ્રા અને પ્રમાદમાં તેનું ધ્યાન હોય છે, તેને ન પણ હોય, પણ જે દ્રવ્યભાવ બન્નેમાં સુતા છે, તેને ન હોય, એમ ભજનાને અર્થ છે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫)
પ્રશ્ન—દ્રવ્યથી સુતેલાને ધર્મ કેમ ન હોય? - ઉ૦-દ્રવ્યથી સુતેલાને નિદ્રા હોય છે, તે નિદ્રા દુખેથી દુર થાય છે, કારણકે, ત્યાન4િ (થીણુદ્ધિ) ત્રિકના ઊદ યમાં સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ માક્ષમાં જનારા ભવસિદ્ધિ જીવે પણ થતી નથી, અને તેને બંધ મિથ્યાષ્ટિ, અને સાસ્વાદનની સાથે અનંતાનુબંધી કષાયના બંધવાળાને હોય છે. '
અને તેને ક્ષય અને અનિવૃત્તિ બદિર ગુણસ્થાન કાળના સંખ્યય ભાગોમાંના કેટલાક ભાગ જાય ત્યાંસુધી હોય છે. તેજ પ્રમાણે નિદ્રા, અને પ્રચલાના ઊદયમાં પણ પૂર્વ માફક છે.
બંધને ઉપરમ ( દુર થવું.) તે, અપૂર્વ કરણુકાળના અસંખેટ ભાગના અંતમાં થાય છે. પણ તેને ક્ષય તે,
જ્યારે બધા કષાયો દુર થાય; તેના દ્વીચરમ સમયમાં (છેલલાને પહેલામાં) થાય છે. '
અને ઊદય તે ઉપશામક, અને ઉપશાંત મેહવાળા મુનિઓને પણ હોય છે. એથી, નિજ પ્રમાદને દુરંત કહે છે. : - (દર્શનાવરણીય કર્મની નવ પ્રકૃતિમાં પાંચ નિ છે; તેમાં નિદ્રા, પ્રચલા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા પ્રચલા, અને થીણુદ્ધિ અનુક્રમે પ્રમાણમાં વધારે નિદ્રા છે, તેનું વર્ણન કર્મ ગ્રંથમાં છે, ત્યાંથી જવું. અહીં એટલું કહેવાનું છે કે, પરમાર્થ (મેક્ષનું) લક્ષ રાખવું; , અને બને ત્યાં સુધી અલ્પ નિદ્રા કરવી.)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને દ્રવ્યથી નિદ્રામાં સુતેલો હુકમ પામે છે. (જેમકે, Gહાણસી સાણસ ઘરમાં આગ લાગતાં બળી જાય છે, ઘરમાંથી ધન ચલઈ જાય છે.) તેજ પ્રમાણે ભાવથી સુતેલા પણ દુખ પામે છે તે બતાવે છે.. जह सुत्तमत्त मुच्छिय असहीणो पावए बहुं दुक्खं तिव्वं अपडियारंपि वहमाणो तहा लोगो नि.गा.२१३
નિદ્રાથી સુતેલે તથા દારૂ વિગેરેના નિશાથી ગાંડ એલે તથા ઘણે ભાર મર્મસ્થનમાં પડવાથી બેશુદ્ધ થને, તથા વાયું વિગેરે દેષથી ચકી આવતાં પરવશ થયેલે જીવ બહુ દુઃખ પામે છે છતાં પતે તે વખતે બદલે કે ઉપાય લઈ શકતા નથી તેજ પ્રમાણે ભાવ નિદ્રા એટલે મિથ્યાત્વ અવિરતિ, પ્રમાદ કષાય વિગેરેમાં સુતેલ છવ સમૂહ નરક વિગેરેના ભવનાં દુખે ભગવે છે, હવે બીજી રીતે ઉલટા રષ્ટાંતથી ઉપદેશ દેવા કહે છે – एसेव य उवएसो पदित्त पयलाय पंधमाईसुं। अणुहवइ जह सचेओ सुहाइं समणोऽवि तहचेव ।। '
' . . . . . નિ.પા.૨૪ - ઉપર કહેલ ઉપદે જે વિવેક અને અધિક સમય થાય છે. તે બતાવે છે જેમકે સચેતન (બુદ્ધિમાન) વિવેક આગ લાગતાં તેમાંથી નીકળીને સુખી થાય છે અને વિશ્વવાળા અને વિઘરહિત એવા માર્ગનું જ્ઞાન જેને છે તે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭)
સુખેથી પાર પહેંચે છે. આદિ શબ્દથી જાણવું કે ચાર વિગેરેના ભયમાં વિવેકી માણસ સુખથી તે વિશ્વને દુર કરી સુખી થાય છે. તે જ પ્રમાણે સાધુ પણ ભાવથી સદા વિવેકી હેવાથી જાગતે રહિને બધાં કલ્યાણને મેળવે છે સુતા અને જાગતા સંબંધી ગાથાઓ કહે છે – जागरह गरा णिच्चं जागर माणस्त वडए बुडी। जो सुअइ न सो धण्णो जो जग्गह सो सयाधन्नो ॥१॥
જાગતા માણસની બુદ્ધિ વધે છે માટે માણસે ! તમે જાણે ( અલ્પનિદ્રા કરે). જે સુવે છે, તે ધન્યવાદને ચગ્ય નથી, પણ જાગતે માણસ ધન્યવાદને ગ્ય છે. सुअइ सु अंतस्स सुअं संकियखलियं भवे पमत्तस्त जागरमाणस्स सुअं थिरपरिचिअमप्पमत्तस्स ॥२॥
જે ઘણું સુવે છે તેને પ્રમાદથી તેનું ભણેલું શંકાવાળું તથા ભુલવાળું થાય છે, પણ અપ્રમાદી જાગતા સાધુનું ભણેલું સ્થિર પશ્ચિયવાળું (ભુલ વગરનું) રહે છે. नालस्लेण समं सुक्खं, न विजा सह निदया। नवेरग्गं पमाएणं, नारंभेण दया लुया ॥३॥
આળસની સાથે સુખ નથી. (આળસુને સુખ ન હય;) તથા નિદ્રાની સાથે વિદ્યા ન હોય, પ્રમાદની સાથે વિરોગ્ય ન હિય; તથા આરંભ કરનારને દયા ન હોય.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
जागरीआ धम्मीणं, आहम्मीणं तु सुत्तया सेआ। बाच्छाहिब भगिणीए अकाहिंसुजिणो जयंतीए ॥४॥
ધમજીને જાગવું સારું, અધર્મીને સુવું સારૂં. એવું ભગવાન્ મહાવીરે વત્સ દેશના રાજાની બેન જયંતી શ્રાવિકાને કહ્યું છેसुवाय अयार भूमो सुअंपि से नासह अमयभूअं । होहिह गोणभूओ नटुंमि सुए अमयभूए ॥५॥ * જે અજગરની માફક સુવે છે, તેનું અમૃત જેવું ભણેલું નાશ થાય છે, તથા તેને અમૃત જેવું ભણેલું નાશ થતાં મુડદાલ-અળદીયા માફક તેનું અપમાન થાય છે.
આ પ્રમાણે દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી કઈક વખત કોઈ સાધુ સુતે હેય પણ ક્ષાભિલાષી, અને યતનાવાળે હોવાથી તથા તેણે દર્શન મોહનીયરૂપ-નિદ્રા દુર કરવાથી તે જાગતે જ છે. પણ જેઓ, અજ્ઞાનના ઉદયથી સુરોલા છે, તે અજ્ઞાનીજ ખા સુતેલા છે, અને અજ્ઞાન તે મહાદુઃખ છે, અને તે દુખ જંતુઓને અહિતકારી છે, તે સૂત્રકાર બતાવે છે. . लोयसि जाण अहियाप दुक्खं, समयं लोमस्स जाणिता, इस्थ सस्थावरए, जारिस सहाय स्वा य रसायगंधायफासाय अभिसमना नया भवंति।
પર રહી.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
છ જીવનીકાય સંબંધી તું અને જાણ; એટલે અજ્ઞાન અથવા, મેહ (મૂઢપણું) તે જીવને નરકાદિ ભવમાં દુખ આપનારૂં અહિતને માટે છે, અથવા તેનું અજ્ઞાન, તેને અહીયાંજ બંધને માટે, વધને માટે, તથા શરીર, અને મન સંબંધી પીડાંને માટે થાય છે. (અર્થાત્ ગુરુ શિષ્યને કહે છે કે –આ સંસારમાં અજ્ઞાની છ પિતે અજ્ઞાનદશામાં પાપ કરીને નરક વિગેરેમાં જાય છે, અને ત્યાં તથા, અહી અનેક પ્રકારનાં દુઃખ સહે છે, જે તે તુ ધ્યાનમાં રાખ; અને અજ્ઞાનને છોડ હવે, એમ જાણવાનું ફળ બતાવે છે.
દ્રવ્ય અને ભાવ એ બે પ્રકારની નિદ્ધાથી સુતેલા જ અજ્ઞાની છે. તેમને થતા દુખથી દુર રહેવું એ જ્ઞાનનું
વળી સમય એટલે આસારાંગ સૂત્રમાં બતાવેલ અનુબ્રાન ( સંયમ ) તે જાણીને અથવા કિ એટલે જ સમુહને જાણીને તેને જે શસ્ત્રોથી દુર થાય તે શત્ર જ્ઞાની સાધુએ ન ચલાવવા (જ્ઞાન ભણવાનું ફળ એ છે કે કોઈ પણ જીવને દુઃખ ન દેવું ) આ પ્રમાણે પહેલાંના સૂત્ર સાથે બીજા સૂત્રને સંબંધ છે. કારણ કે સંસારી જીવે બેગના અભિલાષી પણુથી જીવ હિંસા વિગેરે કષાય હેત. વાલું કર્મ બાંધીને નરક વિગેરે પીડાના સ્થાનમાં ઉત્પન થાય છે. ત્યાંથી કઈ વખતે નીકળીને બધા દુઓનું નાશ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરનાર ધર્મનું કારણ જેમાં છે તેવું આર્યક્ષેત્ર વિગેરેમાં મનુષ્ય જન્મ પામે છે. વળી ત્યાં પણ (ધર્મ પાળવાને બદલે) મહા મેહના કારણે મેહિત મતિવાળો બની ( ઇકિયેના. સ્વાદને માટે ) એવાં એવાં કાર્ય કરે છે કે જેને લીધે તે નીચેનીચે ( નારકીમાં) જાય છે, પણ સંસારમાંથી પાર પોંચતે નથી (આવું કેવું વર્તન જાણીને તેવું તમારે ન કરવું). અથવા સમભાવ એટલે સમતા ( સમયને અર્થ સમતા લીધે) છે તેને જાણીને બધા જ ઉપર એટલે પિતાના આત્મા બરાબર પરને જાણીને અથવા શત્રુ મિત્રને સમજાવે જાણીને તેમના ઉપર રાગ દ્વેષ તું ન કર, અથવા બધા છ એકેદ્રિયથી પચેંદ્રિય સુધી પિતાના ઉપ્તન્ન થવાના સ્થાનમાં રમવાની ઈચ્છાવાળા છે, મરણથી ડરે છે, સુખના ચાહક છે. દુઃખના દ્રષી છે આવું તેઓનું સમાનપણું જાણીને સાધુએ શું કરવું તે કહે છે, છે જીવનકાયના દ્રવ્ય ભાવના ભેદવાળા શસ્ત્રથી દુર રહેવા ધર્મ જાગ - રણથી જાગતે રહે, અથવા જેજે સંયમનાં શસ્ત્ર છે તે તે આસ્રવાર પ્રાણાતિપાત વિગેરે છે. અથવા શબ્દ વિગેરે પાંચ પ્રકારના કામ ગુણે (વિષયપ્રેમ) છે. તેનાથી જે દુર રહે તે મુનિ છે. તેજ સૂત્રકાર કહે છે કે જે મુનિને પિતાના આત્માના અનુભવેલા બીજા બધા પ્રાણી સંબંધી ઇદ્રિની પ્રવૃત્તિના વિષયરૂપ શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ તે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુંદર અને વિરૂપ એમ બે ભેદ છે, તે સમીપ આવતાં અનુકૂળ વહાલા, અને પ્રતિકૂળ તે અણગમતા લાગે છે, તેવું જે મુનિ જાણે તે લેકને જાણે છે. તેને અર્થ આ છે કે –મુનિએ તેવા વિષયે પ્રાપ્ત થાય તે પણ અનુફૂળમાં રાગ “ન કરે; અને પ્રતિકૂળમાં ઠેષ ન કર તેજ ખરી રીતે તેઓનું અભિસમન્વા ગમન (જાણવાપણું) છે, પણ બીજું નથી. ( આ સંસારમાં મુનિને વિહાર વિગે
માં પુદયથી મધુર અવાજ, સુંદર દેખાવ, રમણીય સુગધી ખટરસ–ભેજન, તથા કમળ સ્પર્શ વિગેરે પ્રાપ્ત થાય છે, તથા પાપના ઉદયથી તેથી ઊલટું થાય છે. તેવા સમયમાં સંસારી- હર્ષદ કરે છે, તેમ મુનિએ ન કર.)
અથવા આલેકમાંજ શબ્દ વિગેરે વિષય પ્રાણીએને દુઃખને માટે થાય છે, તે પરલેકનું તે, શું કહેવું? કહ્યું છે કે – उक्तंच-रक्तःशब्दे हरिणा स्पर्श नागोरसे चवारिचर। कृपण पतङ्गो रूपे भुजगो गन्धे ननु विनष्टः॥१॥
હરિણ શબ્દમાં રક્ત થયલ, હાથી સ્પર્શમાં, માછલું રસમાં, અને રૂ૫માં ગરીબ પતંગીયું, તથા સુગંધીમાં સાપ, (અથવા ભમરે) ખરેખર, નાશ પામ્યા છે. पञ्च रक्ताः पञ्च विनष्टा यत्रा गृहीत परमार्थाः। . एक: पशसुरक्तः प्रयाति भस्मान्तताम बुधः ॥२॥
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
આ પ્રમાણે, પાંચ ઈન્દ્રિમાંથી એકમાં રક્ત થયેલા પરમાર્થ ન જાણનારી તે, પંચે અહીંયાં નાશ પામ્યા છે, તેમ મૂર્ખ માણસ એકલે પાંચમાં રક્ત થતાં તેને નાશ થાય છે. અથવા, પુષ્પશાળથી શબ્દમાં ભદ્રા નાશ પામી અને ચારરૂપ જેવા જતાં નાશ પામ્યું, ગધમાં ગંધ પ્રિય,
મારે નાશ પામ્ય રસમાં સિદ્ધાસ, અને સ્પર્શમાં સત્યકિ વિદ્યાધર, અથવા સુકામારિકાને પતિ લલિતાંગ નાશ પામે અને તેઓને પરભવમાં નરક વિગેરે દુખ ભગવાને ભય બાકી રહે છે. આ પ્રમાણે ગાયન વિગેરે બને. લૅકમાં દુખ આપનારા જાણને જે મુનિ તજે, તે કેવા ગુણ મેળવે તે કહે છે –
से आयवं नाणवं क्यवं धमकं भवं पन्नाणेहि परियाणइ लोयं, मुणीति बुच्चे, धम्मविऊ उज्जू आवसोए संगममि जाणइ (. १०७)
જે મુનિ મહામોહનિદ્રામાં સુતેલા લેકેને અહિતને માટે થતું દુખ જાણે તે લેક સમયદશી છે, તે શસ્ત્રથી દુર રહીને મધુર ગાયન વિગેરે પાંચ કામગુણે એકલા જ દુખના હિતુઓ તરીકે જ્ઞ-પરિજ્ઞાવડે જાણે છે, તથા પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવડે. ત્યાગે છે, તે મેક્ષાભિલાષી મુનિ છે, અને તે આત્માને જાણનારે છે. એટલે, જ્ઞાનાદિક ગુણવાળે આમા તેણે મેળવ્યું તે આત્માવાન છે, કારણકે, શબ્દાદિ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષય ત્યાગવાથી એણે આત્માનું રક્ષણ કર્યું છે. જે, તેમ રક્ષણ ન કર્યું હેત; તે, પિતાનાં પાપથી નારર્ક તથા એકેન્દ્રિય વિગેરેમાં ઉત્પન્ન થતાં આત્માનું કાર્ય મારામાં જવાનું ન કરવાથી તેને આત્મા કેવી રીતે ગણાય?(આત્માનું કાર્ય જ્ઞાનમાં રમણતા કરી ચારિત્ર પાણી મિક્ષમાંજ જવાનું છે, તેને પ્રાપ્ત કરે, તેંણે આત્મા એળે જાણ અને તેજ આત્માવાળો છે.)
અને તેજ જ્ઞાનવાનું પણ છે એમ જાણવું અથવા, બીજી પ્રતિમાં આવી નાણવી છે, તેને અર્થ એ છે કે – પિતાના આત્માને શ્વજ (નક્ક) વિગેરેમાં પડતાં અટકાવે, તે આત્મવિત્ (આત્મજ્ઞાની) છે તથા, પ્રભુએ જેવું પદાર્થનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તેવું જાણે, તે જ્ઞાનવિત્ (તત્વજ્ઞાની) તે, તથા જીવાદિ વરૂપને જેના વડે જાણે તે વેદ એટલે, આચારાંગ વિગેર સૂત્ર જાણનાર હોયતે વેદવિત કહેવાય છે. તથા, દુર્ગતિમાં પડતા જીવને ધારી રાખનાર, તથા વર્ગમક્ષ અપાવનાર ધર્મને જાણે તે ધર્મવિત છે. એ પ્રમાણે, બધાં કર્મરૂપ-મળ, કલંકથી રહિત, એવું ગીનું સુખ બ્રહ્મચર્ય છે, તેને જાણે તે, બ્રહ્મવિત્ છે. અથવા, અઢાર પ્રકારનું બ્રહ્મ છે. આ પ્રમાણે, જ્ઞાન, વેદ ધર્મ, અને બ્રહ્મ ચર્ય પ્રકર્ષથી (ઉત્કૃષ્ટપણે) જેના વડે ય પદાર્થો. @ાય; તે પ્રજ્ઞાને છે એટલે, મતિ વિગેરે પહેલા ભાગમાં બતા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪) વેલ જ્ઞાનવડે છવલેક જે રૂપ રહ્યો છે તેને જાણે અથવા જીવલેકને રહેવાનું જે સ્થાન, જે ક્ષેત્રલેક છે, તેને પોતે જાણે અર્થાત્ જે શબ્દાદિ વિષને રાગ તજે, તેજ, જ્ઞાનિ યથાવસ્થિત લેકનું સ્વરૂપ જાણે છે, અને તે જ્ઞાની પ્રથમ બતાવેલા ગુણવાળે (એટલે જે આત્માનું જ્ઞાનવાન વેદવાન ધર્મ વાન બ્રહ્મવાન) ઘેડા અથવા, સમસ્ત પ્રજ્ઞાનવડે લેકેને જાણે તેને મુનિ કહે; કારણકે, જગતની ત્રણે કાળની અવસ્થાને માને અથવા, જાણે તેને મુનિશાસ્ત્રમાં કહે છે. - • ધર્મ તે ચેતન. અને અચેતન દ્રવ્યના સ્વભાવરૂપ, અથવા શ્રુતચારિત્રરૂપ-ધર્મને જાણે તે ધર્મવિત્ જાણ.
રૂજી (સરળ) જ્ઞાનદર્શન-ચારિત્ર નામના મેક્ષમાર્ગનાં જે અનુષ્ઠાન છે, તેનાથી અકુટિલ છે, અથવા યથાર્થ રીતે પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણવાથી સરલ છે અથવા બધી ઉપાધિથી શુદ્ધ તે અવક (સરલ) છે આ પ્રમાણે ધર્મ જાણુંનાર રૂજુ મુનિ હોય તેને શું લાભ મળે તે કહે છે.
આવઠ્ઠ એટલે ભાવ આવર્ત તે જન્મ જરા મર્ણ રેગ શેકના દુઃખ આપવાના સ્વભાવવાળે સંસાર છે, કહ્યું છે કે, रागद्वेष वशाविडं, मिथ्या दर्शन दुस्तरम् । जन्मावर्ते जगत्क्षिप्त, प्रमादाभ्राम्यते भृशम् ॥१॥ - રાગ દ્વેષના વશથી વિધાયેલ મિથ્યા દર્શનના કારણે દુસ્તર અને જન્મના આવર્તમાં ફેંકાયેલું જગત છે. તેમાં
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫)
પ્રમાદથી જીવે ઘણું ભ્રમણ કરે છે. ભાવ છાતપણ શબ્દાદિ કામ ગુણને વિષય અભિલાષ છે, અને તે બને “આવર્ત? અને શ્રોત મળીને આવર્ત શ્રતઃ શબ્દ બને છે તે બન્નેમાં રાગ દ્વેષ વડે સંગ (સંબંધ) થાય છે, તેને જાણે છે કે આ આવર્ત અને શ્રેતનું કારણ છે. આ જાણનારે ખરી રીતે કેને કહે? તે કહે છે, જે અનર્થને જાણીને ત્યાગે, તે જાણનારો છે. અર્થાત્ સંસાર શ્રેત તે રાગ દ્વેષ રૂપ સંગ છે. તેને જાણીને જે ત્યાગે તેજ આવર્ત શ્રેતના સંગને બરે જાણનારે છે. ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે સુતા અને જાગતાના દે તથા ગુણેને જાણનારે કયા ગુણ મેળવે, તે કહે છે. ___सीउसिणचाई से निग्गंथे अरइरह सहे, फरू. सयंनो वेएइ, जागर वेरोवरए, वीरे एवं दुक्खा पमुक्खसि, जरामच्चु वसो वणिए नरे सययं मूढे ઘi નામિ Torદ (જૂ. ૧૦૮) .
તે આત્માથી મુનિ બાહ્ય અભ્યતર ગ્રંથ રહિત (નિગ્રંથ) બનીને શીત અને ઉષ્ણતાને ત્યાગી એટલે સુખ દુઃઅને ન ગણનારે અથવા ઠંડ તાપના પરિષહને સારી રીતે સમભાવે સહન કરનારે સંયમમાં રતિ (પ્રેમ) અને અસંયમમાં અરતિ બતાવનારે બની પીડા કરનારી પરિવહે અને ઉપસર્ગોની કઠેર વેદનાને સહે છે, પણ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીડાકારી માનસેં નથી, (જેમ ગજ સુકુમાળના સસરાએ ભીની માટીની પાળ બાંધી માથામાં બળતા અંગાસ ભથી, તે સમયે ઘણી પીડા થઈ, છતાં તેણે સાસરાને ઉપકાર માન્ય અને કેવળ જ્ઞાન પામી માથામાં ગર્યો. તેમ બીજા સાધુએ કરવું) અથવા સંયમ કે પછી શરીરમાં પીડા થતાં ધરતા (કઠોરપણું) આવે અથવા કર્મ લેપ ર થવાથી સંસારથી ખેદી મનવાળે મેક્ષાભિલાષી નિરખેવ સુખ ચાહક બનીને સંયમ તપમાં પીડા થાય તે પણ સમભાવે સહં પણ ખેદ ન પામે. જાગર એટર્સે અસંયમ નિદ્રા દૂર થવાથી પિતે સંયમમાં જાગતે છે અને અભિમાનથી થતા અમર્ષ (અદેખાઈ) એટલે બીજાનું બગાડવાને અધ્યવસાય (વિચાર) તે વૈર છે. તે વૈચ્છી પિતે ર છે એટલે જાગર અને વૈર ઉપરત ગુણવાળે વીર બને છે, તે કર્મ શત્રુને દૂર કરવાની શક્તિવાળે છે તેવા વીરને ઉદ્દેશીને ગુરૂ કહે છે હે વીર! તું ઉપરના ગુણ ધારણ કરીને પિતાને અથવા બીજાને સંસારના દુખથી અથવા દુઃખના કારણરૂપ કર્મથી બચીશ અને બચાવીશ.
અને ઉપરના ઉત્તમ ગુણેથી હિત પ્રમાદી જીવ સંસારના ચામાં અને દુઃખના પ્રવાહમાં સંગ કરીને ઉંઘતે. રહીને તે શું મેળવે છે તે કહે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) - જરા અને મૃત્યુ એ બેને વશ થઈને તે અણી નિર. તેર મહા મેહથી મૂઢ બનેલે સ્વર્ગ અને મક્ષ આપનાર ધર્મને જાણતા નથી અને સંસારમાં જીવને એવું કંઈ પણ સ્થાન જ નથી કે જ્યાં જરા મૃત્યુ ન હેય. .
પ્રશ્ન-દેવતાઓને જરા (બૂઢાપે) નથી.
ઉં–દેવતાઓને પણ ત્યાંથી ચ્ચવવાના છ મહિના પહેલાં ઉત્તમ વેશ્યા બળ સુખ પ્રભુત્વ અને સુંદર વર્ણની હાનિ થાય છે જે તેથી તેમને પણ જરાને સદ્ભાવ છે,
TT TT
देवाणं भंते ! सव्वे समवण्णा ?, नो इण्डे समढे, सेकेणटेणं भंते ! एवं बुचा गोयमा! देवा दुचिहा-पुछकोव वणग्माय पच्छोष णग्गाथ तत्थणं जे ते पुत्वोच! वणग्गा तेणं अविसुद्ध वण्णवरी; जेज पच्छो वर्णग्गा तेणं विसु वण्णयरा.
ગૌતમને પ્રશ્ન–હે ભગવન? બધા દેવતા સામાન રૂપવાળા છે?
ઉ–તેમ નથી. પ્રદ–તેનું શું કારણ?
ઉ–હે ગીતમ! દેવે બે પ્રકારના છે. પહેલાં ઉત્પન્ન થયેલા અને પછી ઉત્પન્ન થતા તેમાં જે પહેલા ઉત્પન્ન થયેલ છે તે કંઈક ઝાંખા રૂપવાળા અને જે પાછળથી ઉત્પન્ન
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
થયા તે વિશુદ્ધ સુંદર રૂપવાલા હોય છે. તેજ પ્રમાણે વૈશ્યા વિગેરેમાં પણ જાણવુ' અને ચ્યવનના વખતે તે અધાને અધુ ઝાંખુજ હાય છે. જેમકે—— माल्पम्लानिः कल्प वृश प्रकम्पः, श्री होनाशो वा ससां चोपरागः । दैन्यं तन्द्रा कामरागङ्गभङ्गो, दृष्टि भ्रान्तिपथुश्चार તસ્ત્રા માલા કરમાઈ જાય છે કલ્પવૃક્ષ કપતું દેખાય છે, શ્રી અને હીના નાશ થાય છે કપડાં ઉપરથી પ્રેમ ઉઠી જાય છે. દીનતા આવે છે, આળસ થાય છે. કામ રાગના અને અંગના ભંગ થાય છે, દષ્ટિમાં ભ્રાંતિ થાય છે, અને કપાશ થાય છે, અને અણુ' રમણીક તે અરમણીક લાગે છે. (જેમ, અહીયાં મનુષ્યને મરતી વખતે ઘરની રૂદ્ધિ કે, વૈભવ ઉપરથી અણુગમા થાય છે, તેમ દેવતાને પણ દેવલાક છેડતાં ઘણા ખેદ થાય છે, અને કલ્પાંત કરે છે. ) તેા, નક્કી થયું કે, બધા જીવે તે, તેવુ જાણીને પતિ મુનિ
'
જો, આવી રીતે છે જરા મૃત્યુને વશ છે શું કરે ? તે કહે છેઃ-~~
पासिय आउरपाणे अप्पमत्तो परिव्वए, मंताय महमं, पास आरंभजं दुक्ख मिणंतिणच्चा, माई
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯) पमाई पुण एइ गम्भं, उवेहमाणो सहरूवेसु. उज्ज माराभि संकी मरणा पमुचई, अपमत्तो कामहि, उबरओ पाव कम्महिं, वीरे आयगुत्ते खेयने जे पजवजाय सत्थस्स खेयन्न, असत्थस्स खेयन्ने जे अत्थस्स खेयने से पज्जवज्जायसत्थस्स खेयने, अक: म्मस्स ववहारो न विजह, कम्मुणा उवाही जायइ, कम्मं च पडि लेहाए सूत्र १०९.
તે ભાવથી જગતે મુનિ ભાવનિદ્રામાં સુતેલા જીવોને મન સંબંધી દુખેથી પીડાતા જુવે છે, તે દુઃખી જીદ વિચારે છે કે, હવે અમારે શું કરવું ? એમ મૂઢ બનેલા તથા, દુઃખસાગરમાં ડુબેલા પ્રાણીઓને દેખીને પતે તેવાં દુઃખમાં ન પડવા માટે મુનિ અપ્રમત થઈને વિચરે, અને સંયમ અનુષ્ઠાનને બરોબર કરે તેવા શિષ્યને ગુરૂ ફરીથી કહે છે–હે બુદ્ધિમાન ! હે ભણેલા શિષ્ય ! તું ભાવનિદ્રાથી સુતેલા દુઃખીઓને જે, અને જાગતાના ગુણ તથા સુતા ના દેને જાણીને સુવાની મતિ ન કર (પ્રમાદી ન થા.) વલી પાપ ક્રિયાને આરભ કરનારાનાં દુખે તથા દુઃખનાં મારણ કર્મ, તે ને તું પ્રત્યક્ષ જો! જેઓ જીવ હિંસા (ખુન) શેરી વિગેરે કરે છે. તેઓને થતી શિક્ષા સાક્ષાત
અને તે જાણીને આરંભ રહિત બનીને આત્મહિતમાં જાગ્રત થા!
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) (જેઓ સાધુ છે તેમને મિક્ષ સાધવાને હવાથી ગ્રહસ્થ માફક ખેતી વિગેરે આરંભ કરવાને નથી છતાં જેઓ ત્યાગી નામ ધરાવી ખેતી વિગેરે કરે છે તે પણ ગ્રહસ્થ માફક દુઃખી થાય છે.)
પણ જે વિષય કષાયથી મલીન ચિત્તવાળે ભાવશાયી (પ્રમાદી) છે, તે શું મેળવે તે કહે છે. માયી બને છે, અને માયા લેવાથી બધા કષાયેવાળ બને, તેજ કહે છે, ધી માની માયી લેબી બનીને દારૂ વિગેરેના નશામાં પ્રમાદી થઈ મારીનાં દુઃખ અનુભવી પાછો તિર્યંચમાં ગર્ભના દુઃખને અનુભવે છે. પણ જે મુનિ કષાયરહિત અપ્રમાદી છે તેને શું લાભ થાય છે. તે બતાવે છે. શબ્દ રૂપ વિગેરેમાં જે રાગદ્વેષ થાય છે તેની ઉપેક્ષા કરતે રૂજી (સરલ) યતિ થાય છે. એટલે ખરી રીતે જે યતિ (સાધી છે તે રહ્યું છે. પણ ગ્રહસ્થ તે સ્ત્રી વિગેરે પદાર્થ ગ્રહણ કરવાથી વા છે (જી વિગેરેને મેળવવા. રાજી રાખવા ગ્રહસ્થને ક્યૂટ કરવું પડે છે.) વળી તે સરલ સાધુ ગાયના વિગેરેની ઉપેક્ષા કરતા મરણ (માર) ની શંકા કરે છે. એટલે બીજાને મારતાં (દુખ દેતાં) ડરે છે. તેથી પિતે પણ ભરણથી બચે છે. વળી તે કામ (સાપ ચેષ્ટાઓ) થી અપ્રમાદી રહે છે. અને જે સાધુ કામ ચેષ્ટાને પાપથી દૂર રહે, તે જ ખરી રીતે મન વચન કાયાના પાપથી ઉપ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત (બચેલો) છે. કેણ બચે છે? તે કહે છે. જે વિર છે તેજ ગુપ્ત આત્મા છે. અને તે ખેદજ્ઞ છે એટલે બીજા જીના ખેદને જાણે છે તેથી કેઈને દુઃખ તે નથી) તે ખેદજ્ઞ સાધુ ગાયન વિગેરેના આનંદવા વિષયેના પર્યાવ (ભાગો) અનુકુળ થતાં તે તેના નિમિત્તના શરાને પ્રાણુઓને દુખકારક જાણીને તેમાં લીન ન થતાં તે નિપુણ સાધુ નિરવદ્યા અનુષ્ઠાન જે અશય છે તે કરે છે. અને તે સંયમના ભેદને જાણનારે પર્યવ જાત શસ્ત્રના ખેદને જાસતારે છે, તેને સાર એ છે કે જે સાધુ પાસે શબ્દાદિ પર્યાયે સુંદર કે વિરૂપ આવે તે લેવાની કે ત્યાગવાની રિયા બીજા જીને દુઃખરૂપ છે, તેમ જાણે છે અને મધ્યસ્થપણું રાખવું તે અપીડાકારક હોવાથી જે અલાસરૂમ-સંયમ છે. તે પિતાને અને પારને ઉપકાર કરનાર છે, એવું જાણે છે.
આ પ્રમાણે, જાણીને શાને છે અને અશામાં (સંયમ) તેને ગ્રહણ કરે; એટલે જ્ઞાનનું ફ્રણ એ છે કે, વિષયના આનંદને છોડનારે; સમભાવ રાખનારે જીવેને અચાવી સંચમ પાળે છે, (અને છ ઉપર રાગદ્વેષ કરે; તે, સંયમ પાળી શકતું નથી.) " અથવા, ગાયન વિગેરે પયાથી, અથવા ગાયન વિગેરથી ઉત્પન્ન થયેલ રાગદ્વેષના પાયાથી જે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે કર્મ બંધાય છે, તેને બ્રાહકપણુથી તપે તે શર્સ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨)
છે, તે તપના ખેદને જાણે તે ખેદજ્ઞ છે. કારણકે, તેના જ્ઞાન તથા ચોગ્ય અનુષ્ઠાનવડે જે અશષ-સંયમ છે, તેનો પણ જાણનારે છે, અને સંયમ તપ ખેદને જાણનારે આશવનિ વિગેરેથી ભવભ્રમણનાં કર્મ જે પૂર્વે એકઠાં કર્યો છે, તેને ક્ષય થાય છે, અને કર્મક્ષયથી જે લાભ થાય છે, તે કહે છે – '
અકર્મનું વર્ણન - ચકર્મ એટલે, જેને આઠ પ્રકારનાં કર્મમાંથી એક પણ કર્મ ન હોય; તે છે, અને તેને નારક, તિર્યંચ, નર, દેવ એવી ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરવાને વ્યવહાર નથી; તથા, પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત અવસ્થા નથી; તથા બાળપણું, તથા કુમારપણું વિગેરે સંસારી વ્યપદેશે (જુદી જુદી વ્યવસ્થાન નામ) નથી અને જે સકમ છે, તેને કર્મવડે નારકાદિ વ્યપદેશ હોય છે.. ; ' તથા તે કર્મની ઉપાધિવડે એટલે, જ્ઞાનાવરણીય વિશેરેથી જુદાં જુદાં વિશેષણે કર્મ સંબંધી થાય છે તે કહે છે –જેમકે, મતિ, મૃત અવધિ, મનઃ પર્યાય જ્ઞાાનવાળે હોય, તેને તેની બુદ્ધિના પ્રમાણમાં મંદબુદ્ધિવાળે, અથવા તીક્ષણ બુદ્ધિવાળે કહેવાય છે. (૧) તથા ચક્ષુદર્શની, અચક્ષુદર્શની નિદ્રાળુ વિગેરે છે. (૨) તથા સુખદુઃખી કહેવાય છે. (૩) મિચ્ચાંદષ્ટિ, સમ્યગ મિથ્યાદષ્ટિ, સ્ત્રીપુરૂષ નપુંસકઋષાથી વિગેરે છે. ૪) • • • •
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૩) તથા સેપમ નિરૂપમ આયુવા, અલ્પ આવખાવાળે, વિગેરે છે. (૫) નારક તિર્યંચનીવાળે, તથા એકન્દ્રિય, બે ઈદ્રિય, પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત, સુભગ-દુર્ભાગ વિગેરે છે. (૬) ઊંચગેત્રવાળો, નીચગેત્રવાળે છે. (૭) કૃપણ, ત્યાગી, નિરૂપ ભેગી, નિવાર્ય છે. (૮) આ પ્રમાણે આ કર્મને લીધે સંસારી જીવે ઓળખાય છે. જે આવી રીતે છે તે શું કરવું તે કહે છે. જ્ઞાની વરણીય વિગેરે કર્મ છે તેની ઉપેક્ષા કરીને અથવા તેના બંધને પ્રકૃતિ સ્થિતિ અનુભાવ પ્રદેશરૂપે વિચારીને તેની સત્તા વિપાકને પામેલા પ્રાણીઓ જેવી રીતે ભાવ નિદ્રામાં સુએ છે (અને દુખ ભોગવે છે) તે વિચારીને કર્મ તાડવા ભાવ જાગરણ કરવા સાધુએ ઉદ્યમ કરે, તે કર્મ. તેડવાનું આવા કામથી થાય છે. .
. પ્રથમ આઠ કર્મવાળો માણસ છે તે દીક્ષા લઈને મોહને તેડે પછી અપ્રમાદી થઈ ક્ષપક શ્રેણી કરે તે આઠમે ગુણ સ્થાને કેધાદિ ઓછા કરી અગ્યારમે ગુણ સ્થાને લોભને સર્વથા નાશ કરે અને બારમા ગુણ સ્થાનના અને જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય તથા અંતરાય કેમ દૂર કરી તેરમે ગુણ સ્થાને ચાર અઘાતી કર્મવાળો રહે. આ ગુણસ્થાને જઘન્યથી અંતમુહુત, અને ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેપીમાં ચડે ઓછો કાળ રહે ત્યારપછી ૧૪ મે ગુણસ્થાને પાંજ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪)
હસ્વ અક્ષર માલવા જેટલે કાળ શૈલેશી અવસ્થાને અનુલવીને અકમ થાય છે.
: ... હવે, ઉત્તરપ્રકૃતિનું છતાપણું-અછતાપણુ બતાવે છે. જ્ઞાનાવરણીય, તથા અતરાય તે દરેકની પાંચ પાંચ ભેદની પ્રકૃતિ ચાદે જીવસ્થાનમાં હોય છે. તથા, ચાદ ગુણસ્થાનમાં મિથ્યા-ષ્ટિથી માંડીને ખારમા ગુણસ્થાન સુધી પાંચે પ્રકૃતિઓ હાય છે, તેમાં બીજો વિકલ્પ થતા નથી; તથા, દર્શનાવરણીયનાં ત્રણ સત્કર્મનાં થાન છે. (સત્કર્મ એટલે સત્તા છે.)
પાંચ નિદ્રા, અને ચાર દન, એ નવ પ્રકૃતિ સ જીવસ્થાનમાં રહે છે. (૧) અને ગુણસ્થાનમાં અનિવૃત્તિ ખાદરકાળના ધ્યેય ભાગ સુધી હોય છે. (૨) કેટલાક સભ્યેય ભાગના અંતમાં થીણુદ્ધિનિદ્રાત્રિક ક્ષય થવાથી છુ. કવાળું બીજું સ્થાન છે.
ત્યારપછી, ક્ષીણકષાયના અંત સમયના પહેલા સમચમાં નિદ્રા, અને પ્રચલા, એ એના ક્ષય થવાથી ચાર કનુ સ્થાન છે. અને તે પણ ક્ષય થવાથી ક્ષીણકષાય કાળના અંતમાં ત્રીજી' સ્થાન છે.
વેદ્યનીય-૪નાં બે સત્તાસ્થાન છે. તે આ પ્રમાણેઃ— (૧) સાતા અને અસાતા અને હાય. ( ૨ ) તથા ખને માંથી એક સાતા, અથવા અસાતા જ્યારે પાતે શૈલીશી
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) અવસ્થામાં સૌથી છેલ્લા સમયના પહેલા સમયમાં મશ. જવાના કાળમાં હોય, ત્યારે કોઈ પણ એક સાતા કે, અસાતા ભગવે તે બીજું સ્થાન છે. મોહનીયકર્મનાં પંદર સત્તાસ્થાન છે તે આ પ્રમાણે - (૧) સોળ કષાય, નવ ને કષાય અને ત્રણ દર્શન હોય; ત્યારે સમ્યફદષ્ટિ જીવને અઠ્ઠાવીશ પ્રકૃતિ હોય છે.
(૨) સમ્યકત્વ વમતાં મિશ્રદષ્ટિએ સત્તાવીશ હોય છે.
(૩) સ્વભાવથી અનાદિ મિથ્યાષ્ટિ હોય અથવા છે દર્શન વમતાં છવાશ હાય. (૪) સમ્યફદષ્ટિને અઠ્ઠાવીશ પ્રકૃતિમાંથી અનંતાનુબંધી ચાર કષાય વમતાં અથવા, ક્ષય થતાં વીશ હાય. (૫) તેનેજ મિથ્યાત્વ ક્ષય થતાં ૨૩ (૬) મિશ્રદષ્ટિ ક્ષય થતાં રર (૭) ક્ષાયિક સમ્યક દષ્ટિને ૨૧ (૮) અપ્રત્યાખ્યાન અને પ્રત્યાખ્યાન-કષાય જતાં ૧૩ (૯) કેઈપણ એક વેદ ક્ષય ચિંતાં ૧૨ (15) બીજો વેદ ક્ષય થતાં ૧૧ (૧૧) હાંસ્યાદિ છે દુર થતાં પ (૧૨) પુરૂષદના અભાવમાં ૪ (૧૩) સંજવલન કોધ ક્ષય થતાં ૩ (૧૪) માન ક્ષય થતાં ૨ (૧૫) માવાય થતાં ૧ એક લેભ રહે. -
અને એ લેભ દુર થતાં મોહનીય સત્તાનાં પણ ગઈ. સામાન્યથી આયુષ્ય કર્મની સત્તાનાં બે સ્થાન છે તે
*
*
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૨) પ્રમાણે –(૧) પરભવના આયુના બંધના ઉત્તર કાળમાં એ આયુષ્ય હાય અને તેના બંધના અભાવમાં જે આયુમાં હોય; તેજ બીજું સ્થાન છે.
' નામનાં બાર સ્થાન કહે છે.
નામકમની પ્રકૃતિનાં બાર સત્તાસ્થાન છે, તે આ પ્રમાણે –
- (૧) ૯૩ (૨) ૯૨ (૩) ૯ (૪) ૮૮ (૫) ૮૯ (૭) ૭૯ (૮) ૭૮ (૯) ૭૬ (૧૦) ૭૫ (૧૧) ૯ (૧૨) ૮ તેની વિગતઃ
ગતિ ચાર પાંચ જાતિ, પાંચ શરીર, પાંચ સંધાત, પાંચ બંધન, છ સંસ્થાન અંગોપાંગ ત્રણ, સંહનન છે, વર્ણ પાંચ, ગંધ બે, રસ પાંચ, આઠ સ્પર્શ, અનુપૂર્વી ચાર,
અગુરુ લઘુ, ઊપઘાત, પરાઘાત, ઊછવાસ તપ, ઊત. એ છ તથા પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત, એ બે વિહાર ગતિ, તથા પ્રત્યેક શરીર, ત્રસ, શુભ, સુભગ, સુસ્વર સૂમ પર્યાપ્ત સ્થિર આય અને યશ આ દશ શુભ છે અને તેનાથી ઉલટી બીજી દશ અશુભ છે. કુલ ૨૦ તથા નિર્માણ અને તીર્થકર એમ બધી મળીને નામ કમની ૯ પ્રકૃતિ છે.
તેમાંથી તીર્થકર નામના અભાવમાં ર છે અને આહાર રક શરીર સંધાત બંધન અંગોપાંગ એ ચારના અભાવમાં ૧૩ માંથી જ આત કરતાં ૮૯ છે તેમાંથી પણ તીર્થકર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭) નામ કમ બાદ કરતાં ૮૮ તથા દેવગતિ તથા અનુપૂર્વી વમેલી બાદ કરતાં ૮૬ અથવા નરકગતિ એગ્ય બાંધતાં તેની ગતિ તથા અનુપૂર્વી તથા વૈક્રિય- ચતુષ્ઠ બાંધનારને ૮૦ સાથે આ છ મેળવતાં ૮૬ છે તથા દેવગતિ પ્રાગ્ય બાંધનારને પણ ૮૦ છે અને નરક ગતિ તથા અનુપૂર્વી મળી બે તથા વક્રિય ચતુષ્ક ચાર એ છ વમત ૮૦ રહે છે. વળી મનુષ્ય ગતિ અનુપૂર્વી બને વમતાં ૭૮ છે. આ અક્ષપક છનાં કર્મનાં સત્તા સ્થાન છે અને હવે ક્ષપક વાળાનાં કહે છે.
૩ પ્રકૃતિમાંથી નરક તિર્થક ગતિ તથા અનુપૂર્વી અન્નની મળી તથા ૧,૨,૩,૪, ઇદ્રિય જાતિ મળી ચાર તથા આપ ઉદ્યોત સ્થાવર સૂક્ષમ સાધારણ મળી કુલ ૧૩ પ્રકૃતિ ક્ષય થતાં ૮૦ પ્રકૃતિ રહે છે તથા તીર્થકર નામ ન હોય તે ૯૦ માંથી ૧૩ જતાં ૭૯ છે.
. તથા આહારક ચતુષ્ટય દૂર થતાં ૯૩ માંથી ૮૯ રહે અને તેમાંથી નારકી વિગેરે સંબંધી ૧૩ દૂર થતાં ૭૬ રહે અને તીર્થકર નામ ન હોય તે ૮૯ માંથી ૧ દર ચતાં ૮ રહે અને તેમાંથી ૧૩ જતાં ૭૫ રહે છે. - - તેમાં ૮૦ અથવા ૭૬ માંથી તીર્થકર કેવળી શિલેશી અવસ્થામાં પહોંચેલાને છેલાના પહેલા (દ્વિચરમ) સમયમાં તીર્થકર નામ કમ ઉમેરવાથી વેહતી નવ કર્મ પ્રકૃતિ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
ts
. 3.
(૩૮) સિવાયની પ્રકૃતિ દૂર થતાં બાકી અંત સમયે નવ પ્રકૃતિ સત્તામાં રહે છે તે કહે છે.
(૧) મનુષ્ય ગતિ (૨) ચિંદ્રિય જાતિ (૩) રસ છે બાદર (૫) પર્યાપ્તક (૬) સુભગ (૭) આદેય (૮) યશ કીતિ () તીર્થકર એ નવ સિવાયની બાકીની ૭૧ અથવા ૭ દિચમ સમયમાં નષ્ટ થાય છે અને તીર્થકર સિવાયના કેવળીને આઠ હોય છે એટલે તેને તીર્થકર નામ છોડીને બાકીની આઠ પ્રકૃતિ સત્તામાં હોય છે આ તેનું છેલ્લું સ્થાન છે (ત્યાર પછી મેક્ષમાં જતાં એક પણે પ્રકૃતિ નથી)
ત્રના બે સત્તા સ્થાન છે ઉંચ નીચ ગેત્રના સદૂભાવમાં એક સત્તા સ્થાન છે તથા અગ્નિકાય અને વાયુકાયને ઉંચ ગોત્ર વમતાં મલિનભાવવાળી અવસ્થામાં ફક્ત નીચ શેત્રની સત્તા રહે છે. અથવા અગી ગુણ સ્થાને દ્વિચરમ સમયે નીચ ગોત્રની સત્તા દૂર થતાં ઉંચ ગોત્ર એકલું રહે છે એટલે બે ગોત્રની અવસ્થામાં પ્રથમ સત્તા સ્થાન છે અને બંનેમાંથી એક હોય તે બીજુ સત્તા રથાન છે (અંતરાચની પાંચ પ્રકૃતિ સાથે દૂર થતી હોવાથી તેનું જુદુ વર્ણન બતાવ્યું નથી.)
આ પ્રમાણે કર્મોની સત્તા જાણુને સાધુએ તે સત્તાને દૂર કરવા પ્રયત્ન કરે. વળી બીજું કહે છે,
कम्ममूलं च ज छणं, पडिलहिय सब्वं समायाय
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૯) 'दोहिं' अंतेहिं अदिस्समाणे तं परिन्नाय 'मेहावी' विइत्ता लोगवंता लोगसन्नंसे मेहावी परिकमि जासि ॥ सूत्र ११०॥ त्तिमि शीतोष्णीयोदेशः ?
કર્મનું મૂળ કારણ મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય રોગ છે એને સમજીને ક્ષણ એટલે હિંસા તે પ્રાણીઓને દુખ દેવારૂપ કૃત્ય કર્મનું મુખ્ય મુળ સમજીને છેડવું.
પાઠાંતરમાં જન્મના પાઠ છે તેને અર્થ આ છે કે ઉપાદાન કણ આ કર્મના છે તે ક્ષણ કર્મ છે તે કમ મેળવીને તે જ ક્ષણે નિવૃત્તિ કરે તેને ભાવાર્થ આ છે; અફાન પ્રમાદ વિગેરેથી જે ક્ષણે કર્મના હેતુરૂપ અનુષ્ઠાન કર્યું તે જ ક્ષણે ચિત્ત સ્થિર કરીને તેના ઉપાદાન હેતને નિવૃત્તિ કરે (જેનાથી કર્મ બંધાય તેને છેડે અથવા તેની ગુરૂ પાસે શીધ્ર આલેચના લે) વળી ઉપદેશ કરે છે. પૂર્વે કહેલાં કર્મને સમજીને તથા કર્મના વિરૂદ્ધ (કર્મ હણનાર) ગુરૂને ઉપદેશ સાંભળીને જે રાગદ્વેષ અંતરૂપે છે તેનાથી દૂર રહી અથવા તેને સંબંધ છેડીને અથવા કર્મ ઉપદાનના કારણે રાગાદિકને જ્ઞ પરિણા વડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તજે અને રાગાદિથી મૅહિત લેક અથવા વિષય કષાય લેક જાણીને તથા વિષયની વાંછા અથવા ધન ઉપર મમત્વભાવ છેડીને મર્યાદામાં રહેલ તે મુનિ સંયમ-અનુષ્ઠાનમાં પ્રયત્ન કરે; અથવા વિષયતૃષ્ણા, અથવા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦) છરિપુવર્ગને, અથવા આઠ કર્મને આવતાં અટકાવે. આ પ્રમાણે સુધમાં સ્વામી કહે છે કે હું કહું છું. શીતેણીય નામના અધ્યયનને પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે.
બીજો ઉદેશો. પહેલે ઊહેશો કહા પછી બીજો કહે છે. તેને સંબંધ આ પ્રમાણે છે–પહેલા ઊદેશામાં ભાવ સુતેલા બતાવ્યા; અને અહીં તેઓના સુવાથી “દુખ પડવાનું” ફળ બતાવે છે. એમ તે બન્નેને સંબંધ છે. સૂત્ર અનુગમ હેવાથી સૂત્ર કહે છે –
जाइं च बुद्धिं च इहऽन्न ! पासे, भूएहिं जाणे पडिलेह सायं, तम्हाऽतिविजे परमंतिणच्चा, संम
હરિ રે જાઉં ઘણા વાળ. 1 જાતિ એટલે, જન્મથી લઈને બાળકુમાર-વન બૂઢાપા સુધી વૃદ્ધિ છે, તે મનુષ્યલકમાં, અથવા સંસારમાં હમણજ (કાળના વિલંબ વિના) તું છે. તેને સાર આ છે કે, ગુરૂ શિષ્યને કહે છે કે – હે ભદ્ર! હમણાં જનમતા છને બુઢાપા સુધીમાં શરીર મન સંબધી કેવાં કેવાં દુખે ગવાય છે, તે તું વિવેક ચક્ષુથી જે કહ્યું છે કે?— जाय माणस्स ज दुक्खं, मरमाणस्स जे तुणो, तेण दुक्खेण संतत्तो, न सरह जाइ मप्पणो ॥१॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧)
જનમતા માણસનુ જે દુઃખ છે, તે માણસને સરતી વખતે પડતાં દુઃખથી તે તપેલા હોવાથી પૂર્વેની જાતિને પણ વીસરી ગયા છે.
विर सर सियं रसंतो तो सोजोणी मुहाउ निष्फिड । माऊए अप्पणोऽविअ वेअण मडलं जणेमाणो ॥१॥
માના ચાવેલા આહારને ગસમાં બેઠેલા બાળક પરવશ થઇને ખાય છે, અને પોતે જનમતી વખતે પાતાને તથા, માતાને ઘણી પીડા આપીને ચેાનિદ્વારા બહાર નીકળે છે. हीण भिण्णसरां दीणो विवरीओ विचित्तओ । दुब्बलोदुखिओ वसइ, संपतो चरिमं दसं ॥ ३ ॥
અને તે વૃદ્ધાવસ્થામાં હીન-ભિન્ન ( ખાખરા ) અવાજ હોય છે. રાંકડું મુખ વથા, વિપરીત વિકલ્પ કરનારા દુબળ દુઃખી અવસ્થામાં તે પડેલા હોય છે, અથવા હું આય ! એવું મહાવીર પ્રભુ ગતિમને કહે છે, કે જાતિ વૃદ્ધિ અને તેનુ મૂળ કારણ ક તથા કા દુઃખ છે તેને જજે, અને ધ્રુખીને એધ પામ, અને તેવું જન્મ વિગેરેનું દુઃખ તને ન આવે, એવું સંયમ અનુષ્ઠાન કર.
વળી ચાદ પ્રકારના ભૂત ગ્રામ (જીવાનાં ચાદ સ્થાન) છે. તેની સાથે તારા આત્માનું સુખ સરખાવ એટલે જેમ તુ સુખને વાંછે છે તેમ બધા પણ વાંધે છે અને તને કુઃખ ગમતું નથી તેમ બીજાનુ પણ સમજ, તેથી તું કોઈને
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર) રખ ન દે તેથી તેને જન્માદિ દુખ નહિ મળે. કહ્યું
यथेष्ट विषयाः सातमनिष्टा इतरत्तव । अन्य त्रापि विदित्वैवं, न कुर्यादप्रियं जने ॥१॥ ..
જેવી રીતે તને ઇકિયેના રસ વહાલા છે અને અનિષ્ટ, અપ્રિય છે એવી રીતે જાણીને બીજાને અપ્રિય કૃત્ય ન કરતે. શિષ્ય પૂછે છે તે શું કરવું? ઉ. જાતિ વૃદ્ધિ સુખ દુઃખ દેખીને તત્વ બતાવનારી શ્રેષ્ઠ વિદ્યાને જાણુ, અને જે તત્વ જાણેલા હોય, તે મેક્ષ અથવા પરમ જ્ઞાન વિગેરે અથવા મોક્ષ માર્ગને જાણીને સમ્યકત્વ દર્શી બનીને પાપ ન કરે, અર્થાત્ સારે સાધુ પાપ વ્યાપાર ન કરે. હવે પાપનું મૂળ સંસારી સ્નેહના પાસે છે, તે છોડવા ઉપદેશ આપે છે. ... उम्मुं च पासं इह मच्चि एहिं, आरंभ जीवी उभयाणु पस्सी कामेसुगिडा निचयं करंति, संसि. उचमाणा पुरितिगम्भं सू. ॥२॥ काव्य. - આ ચાર પ્રકારના કષાય તથા વિષયના વિમેક્ષમાં સમર્થ આધાર રૂપ મનુષ્ય લેકમાં સંસારી મનુષ્ય સાથે દ્રવ્યથી તથા ભાવથી બંને પ્રકારે જે પાશ (મેહજાળ) છે, તેને સર્વથા છેડ; કારણ કે તે જન સમૂહ કામ લેગિની લાલસા વાળે છે તથા તે મેળવવા માટે જીવ હિંસા વિગેરે પાપ આરભે છે. તેથી જ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે તે આરંભથી જીવવા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળે છે, અને મહારંભ પરિચહથી રચના કરીને જીવનને. ઉપાય જે છે, તથા ઉભય એટલે શરીરના તથા મન સંબંધી અથવા આ લેક તથા પરસેક સંબંધી (ભેગા કાંક્ષી) છે, વળી તે કામ ભેગમાં રક્ત થઈને અશુભ કર્મને ઉપચય કરે છે. અને તે કર્મ સંચય કરીને એક ગર્ભથી નીકળી બીજા ગર્ભમાં પ્રવેશ કરે છે. અને સંસાર ચાવાળ (ચકાવા)માં અરટની ઘટમાળ જેમ ભરાય અને ઠલવાય તે ન્યાયે જુનાં કમ ભેગવે, અને ફરી નવાં બાંધીને બ્રમણ કરે છે. વળી તે અનિભૂત (વિના વિચારને) આત્મા કે (દુષ્ટ) થાય છે તે કહે છે. अविसे हासमासज, हंता नंदीत्ति मन्नई अलं बालस्त संगण, वेरं वह अप्पणो सू.३॥काव्य. - લજજા ભય વિગેરેના નિમિત્તથી ચિત્તના વિપ્લવવાળુ જે હાસ્ય ( હસી) છે, તેને મેળવીને ઈચ્છા પ્રેમી બની (કીડાની ખાતરી અને હણી (શિકારમાં) આનંદ માને છે, અને બીજાઓને ફસાવવા તે મહા માહથી ઘેરાયલે અશુભ વિચારવાળે બોલે છે કે “આ મૃગ વિગેરે પશુઓ શકારને માટે બનાવ્યાં છે, તથા શિકાર સુખી પુરૂષાની કીડા માટે છે. જેવી રીતે જીવ હિંસા સિદ્ધ કરે છે. તેમ જુઠ ચોરીમાં પણ સિદ્ધ કરે છે. આ જુઠું બોલી ઠગવું કે ચોરી કરવી એ તે બુદ્ધિ બળનું તથા બહાં
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૪) રીનું કામ છે વિગેરે સમજી લેવું, જે આવી રીતે સંસારી મનુ પાપ કરનારા છે. તે સાધુએ શું કરવું, તે આચાર્ય કહે છે.
કે જે મનુષ્ય શિકારી વિગેરે હોય, અથવા વિષય કષાયમાં રક્ત હોય, તે તેવા બાલાજીવ સાથે હાસ્યાદિ તથા સંગ ન કર જે પાપીને સંગ કરે તે માટે માંહે લડાઈ થતાં વર વધે છે, અને પરસ્પર વેર લેવાને પ્રસંગ આવે છે. જેમકે ગુણસેન રાજાએ જુદી જુદી રીતે કરેલા ‘હાસ્યના કારણે અગ્નિશમાં બ્રાહાણ સાથે વિર વધીને નવ ભવ સુધી ચાલ્યું, (સમરાદિત્ય ચરિત્રમાં તેની કથા છે કે અગ્નિશમાં બ્રાહ્મણ કુરૂપ જોઈ રાજકુમાર ગુણસેને તેની હાંસી કરી. તેથી બ્રાહ્મણે કંટાળી તાપસ બની તપ કરી વિખ્યાત થયે. અનુક્રમે ગુણસેન રાજા બની તે તાપસ પાસે આ પૂર્વની વાત સાંભળી રાજાએ ક્ષમા ચાહી પારણામાં જમવાનું આમંત્રણ કર્યું. ત્રણ વાર આમંત્રણ વખતે રાજા ભૂલી ગયે. અને તાપસ પાછો ગયે. તેથી તાપસને આ દરેક વખતે હાંસી લાગી, અને વૈર લેવાનું નિયાણું કર્યું. ગુણસેન તે સમરાદિત્ય થયે. અને નવ ભવ સુધી તેની સાથે તાપસનું વેર રહ્યું, માટે હાંસી ન કરવી, તેમ હાંસી કરનારને સંગ પણ ન કર) એજ પ્રમાણે વિષય સંગ વિગેરેમાં પણ દુખ અને વર વધવાનું જાણી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેવાઓને સંગ ન કરે. જે એમ છે, તે સાધુએ શું કરવું? તે કહે છે. ___ तम्हा तिषिजो परमंतिणच्चा, भायंकदंसीन करेइ पावं, अग्गं च मूलं च विगिंच धीरे, पलिyि. दियाणं निकम्मदंसी ॥स. ४॥ काव्य.
બાળ (પાપી)ની સંગતિથી વેર વધે છે, તેથી અતિ વિદ્વાન (ગીતાર્થ) મુનિ ૫રમ એટલે મોક્ષપદ અથવા સર્વ સંવર રૂપ ચારિત્ર અથવા સમ્યગ જ્ઞાન અથવા સમ્યગ દર્શન (એ ત્રણે ઉત્તમ લેવાથી) તેને જાણીને શું કરે તે ગુર કહે છે.
આત –આતંક તે નરક વિગેરેનાં દુઃખ છે. તેને (હય ચક્ષુ વ) દેખવાના સ્વભાવ વાળે તે આતંક દશી છે. તે પૂર્વે કહેલા પાપના અનુબંધ રૂ૫ અશુભ કમને કરતે નથી. તેમ પાપ કરાવે પણ નહિ, તથા અનુમદત પણ નથી; વળી ગુરૂ ઉપદેશ આપે છે, કે.
ગાચાર અઘાતિ કર્મ જે ભવેપગ્રાહી છે. તે અગ્ર છે, અને ગૃહ–તે ચાર ઘાતી કર્મ છે. તે મૂળ છે. (અથવા બીજી રીતે લઈએ તે) મોહનીય કર્મ મૂળ છે. બાકીનાં સાત કર્મ અગ્ર છે. અથવા મિથ્યાત્વ મૂળ છે. બાકી બધી પ્રકૃતિ અગ્ર છે. એ પ્રમાણે બધાં અગ્ર તથા મૂળ કર્મને કર કર આ સત્રથી એમ સૂચવ્યું કે કેમ તે મુજબને
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
+
=
સમૂહ છે. તેને સર્વથા ક્ષય થતું નથી, પણ એચ અનુઠાન કરવાથી આત્માથી સર્વથા દુર થઈ શકે છે.
મહનીયનું અથવા મિથ્યાત્વનું બધા કર્મમાં મૂળ પાસું કેવી રીતે ઘટે છે? આમ જો કેઈને શંકા હોય તે આચાર્ય કહે છે કે તેના કારણે બાકીની બધી પ્રવૃતિઓને બંધ પડે છે. કહ્યું છે કે, नमोहमतिवृत्य बंध, उदितस्त्वया कर्मणां; न चैक विध बंधनं, प्रकृति बंध विभवो महान्
अनादि भव हेतुरेष, न च वध्यते नासकृत, રાતિ રિા જતિ કુશાસ્ત્ર ! વળાં રિતાશા
હે કુશળ પ્રભે! તમે કર્મોને બંધ મેહ વિના બતાવ્યું નથી, અને તે મેહનું અનેક પ્રકારનું બંધન છે અને પ્રકૃતિને મહાન વિભવ છે; અને આ મેહ અનાદિ ભવને હેત છે. અને તે અનેકવાર ન બંધાય એમ નથી. પણ વારંવાર બંધાય છે. એવી કર્મોની કુટિલ ગતિ આપે બતાવી છે ! તેજ પ્રમાણે આગમ કહે છે... '
कहाणं भंते जीवा अट्ट कम्म पगडीओ बंधंति, ? गोयमा! णाणावरणिजस्त उदएणं दरिसणावरणिनं कम्म नियच्छइ, दरिसणा वरजिजस्स कम्म रस डदएणं दसण मोहणीयं कम्मं नियच्छद, दसण
નં
-
૧
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૭)
*
मोहणिजस्स उदएणं मिच्छतं नियच्छइ मिच्छत्तेणं उदिपणेणं एवं खलु जीवे अढकम्म पगडीओ बंधई " હે ભગવાન! જી કેવી રીતે આઠ કર્મ બાંધે છે? હે ગતમ! જ્ઞાનાવરણીયના ઊદયથી દર્શનાવરણીય કર્મ બાંધે છે. દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી દર્શન મેહનીય કર્મ બાંધે છે, અને મિથ્યાત્વના ઊદયથી આઠ કર્મપ્રકૃતિઓ બાંધે છે, તેવી રીતે ક્ષય પણ, મોહનીયકર્મના ક્ષય સાથેજ ક્ષય થાય છે. કહ્યું છે કે – नायगंमि हते संते, जहा सेणा विणस्सई। एवं कम्मा विणस्तंति, मोहणिजे खयं गए ॥१॥ ..
નાયક હણવાથી જેમ; સેના નાશ પામે છે, તેવી રીતે મેહનીયકર્મને ક્ષય થવાથી બીજા સાત કર્મો નાશ થાય છે.
જો કે : અથવા મૂળ તે અસંયમ અથવા કર્મ છે, અને અ તે સંયમ તપસા અથવા મેક્ષ છે, તે મૂળના અગ્રમાં અક્ષોભ્ય (અચળ) ધીર તું થ; અથવા બુદ્ધિ એ શેભાયમાન એવા શિષ્યને ગુરૂ કહે છેઃ–હે ધીર! વિવેકથી અસંયમને દુઃખનું કારણ તથા, સંયમને સુખનું કારણ પણે માન, તથા, તપ અને સંયમવડે રાગ વિગેરેનાં બંધન અથવા તેનાં કાર્ય જે કર્મ છે, તેને છેદીને કર્મરહિત તું અને એટલે તું પિતાના આત્માને કરહિત અનાથ,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮). એવા સ્વભાવવાળો નિષ્કર્મદશી કહેવાય છે. અથવા, મહનયમ ક્ષય થતાં જ્ઞાનદર્શનનાં આવરણ દુર થતાં, તે સર્વ; હરી, તથા સર્વજ્ઞાની થાય છે, અને કમરહિત થયેલ અથવા સર્વજ્ઞ બનેલે બીજું શું મેળવે છે તે કહે છે –
एस मरणापमुबह से हुदिहभए मुणी, लोगंसि परम देसी विवित्तजीवी उवसंते समिए सहिए सपा जए कालखी परिवए, पहुं च खलु पावं જ જાદૂ. ૧૨શા
એ સર્વજ્ઞ સાધુ મૂળ અને અગ્રને રેચક (કમને તેડનાર) બનીને નિષ્કર્મદશી થયા છે, તે મરણથી મુકાય છે, કારણકે, ઘાતક દુર થવાથી અઘાતી કર્મમાં રહેલું આયુ નવા ભવનું બંધાતું નથી; અથવા વારંવાર મરવું; અથવા ક્ષણે ક્ષણે મરવું એ મરણથી તે મુકાય છે અથવા બધાજ આ સંસાર મરણ યુક્ત છે તેથી પિતે મુકાય છે. વળી તે, મુનિ સંસારમાં રહેલે ભય, અથવા સંસાર સંબંધી સાત પ્રકારને ભય તેને દેખે છે. કે (સંસારીને આવા જ આવે છે.) તે દgય કહેવાય છે. વળી, તે છ દ્રવ્યના આધારરૂપલેક અથવા, ચાદર છવસ્થાનવાળ લેક છે તેમાં પરમ જે મોક્ષ છે, અથવા તેનું કારણ સંચમ છે તેને દેખવાની સવભાવવાળ હોય તે પરમદશી છે તથા સી પશુ નપુંસક સાધુના શ્રાચર્યને શત કરનાર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૯). છે, તેનાથી રહિત એવા મકાનમાં રહે છે, તે દ્રવ્યથી વિવિક્ત કહેવાય; તથા રાગદ્વેષથી રહિત નિર્મળ ચિત્ત રાખવાથી ભાવથી વિવિક્ત કહેવાય; તે ગુણવાળે હોવાથી વિવિક્તછવી કહેવાય છે. આ મુનિ ઈદ્રિય તથા મનને શાંત રાખવાથી ઊયશાંત છે, અને તે પાંચ સમિતિથી યુક્ત હેવાથી અથવા સરળ તે ક્ષમાર્ગે જવાથી સમિત છે, અને જ્ઞાન વિગેરેથી યુક્ત છે, તેમ અપ્રમાદિ પણ છે. વળી તે મુનિ તેવીરીતે આખી જીંદગી સુધી ઉત્તમ ગુણવાળો રહે તે કાળ આકાંક્ષી કહેવાય; અને એ પ્રમાણે પંડિત મરણની આકાંક્ષાવાળે સંયમ-અનુષ્કાનમાં રહે
આવું શા માટે કરે તે કહે છે * મૂળ ઉત્તરપ્રકૃતિના ભેદવાળું તથા પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાવ, પ્રદેશ, એમ ચાર પ્રકારે બંધવાળું, તથા બંધ ઊદય-સત્તાની વવસ્થાવાળું, તથા બાંધવું સ્પર્શ કરે
ડાવું, એકપણે મળવું વિગેરે અવસ્થાવાળું કર્યું છે, અને તે ડાક કાળમાં ક્ષય થાય તેવું નથી, તેથી કાળ આકાંક્ષી કહ્યું છે. - તેમાં બંધસ્થાનની અપેક્ષાએ મૂળ ઉત્તરપ્રકૃતિનું બહુ પણું બતાવીએ છીએ. જેમકે –
બધી મૂળ પ્રકૃતિઓ અંતર્હુત સુધી સાથે બાંધે તે આઠ પ્રકારને કર્મબંધ છે, અને આયુષ્ય વધે, તે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦). સાત પ્રકારને છે, અને તે આયુને કાળ જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત છે, અને ઊઝથી તેના સિવાયનાં ૩૩ સાગરેપમમાં પૂર્વ કેડીને સીજે ભાગ વધારે છે, અને સૂમસં૫રાયને
હનીયકમને બંધ ર થતાં, તથા આયુના બંધને અભાવ થવાથી છ પ્રકારને કર્મબંધ છે, અને તે જઘન્યથી એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતમૂહુર્ત છે, તથા ઊપશાંત ક્ષીણહ તથા, સંગી કેવળીને સાત પ્રકા
ના કર્મના બંધને ઉપરમ થતાં એક પ્રકારનું સાતાવેદનીયકર્મ બંધાય છે. તે જઘન્યથી એક સમય અને ઊત્કૃષ્ટથી પૂર્વ કેડીમાં ડું ઓછું છે.
હવે, ઉત્તરપ્રકૃતિનાં બધસ્થાન કહે છે
જ્ઞાન આવરણ, અને અંતરાયના પાંચે ભેદનું પ્રવબધીપણું હોવાથી એકજ બંધસ્થાન છે, તથા દર્શનાવરણયનાં ત્રણ બંધસ્થાન કહે છે – . (૧) પાંચ વિતા અને ચાર દર્શન સાથે રહેવાથી તે નવેનું ધ્રુવ બંધીપણું હોવાથી નવ વિધનું એક સ્થાન છે, (૨) તેમાંથી થીણુદ્ધિ નિદ્રાવિક અનંતાનુબંધીની ચેકડી અશે દૂર થવાથી તે ત્રણના બંધને અબ્રાવ થતાં છ પ્રકૃતિને બંધ છે. (૩) અપૂર્વ કરણના સંખ્યય ભાગે નિદ્રા અને પ્રાલાને મધ દૂર થતાં ચાર પ્રકારના દર્શનાવરશુને બય રહેવાથી તે ત્રીજું સ્થાન છે,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૧) વેદનીય કર્મનું એકજ બંધ સ્થાન છે, ચાહે સાતા બાંધે ચાહે અસાતા બાંધે, પણ એક બીજાની વિધી તહેવાથી બંને સાથે ન બાંધે.
મોહનીય કર્મનાં દશ બંધ સ્થાન છે.
(૧) એક મિથ્યાત્વ ૧, સેળ કષાયે ૧૬, કેઈ પણ એક વેદ ૧, હાસ્ય રતિનું જોડકું અથવા અરતિ શેકનું એક જોડકું તેમાંથી એક જોડકું લેતાં તે બે ૨ તથા ભય ૧, જુગુપ્સા ૨, મળી કુલ ૨૨ પ્રકૃતિને બંધ હોય છે.
(ર) મિથ્યાત્વને બંધ દૂર થતાં સાસ્વાદન ગુણસ્થાનમાં ૨૧ને બંધ છે.
(૩) તેમાંથી મિશ્ર દૃષ્ટિ અથવા અવિરત સમ્યગ દષ્ટિને અનંતાનુબંધી ચોકડી દૂર થવાથી ૧૭ પ્રકારને
() તેમાંથી દેશ વિરતિ ગુણસ્થાને અપ્રત્યાખ્યાનની કહીતા બંધને અભાવ જીવાથી ૧૩ ને બંધ છે.
(૫) તેમાંથી પ્રમત્ત અપ્રમત્ત અપૂર્વકરણમાં વર્તતા સાધુને પ્રત્યાખ્યાનની ચેકડી દૂર થવાથી તેને બંધ છે.
(૬) તેમાંથી હાસ્ય વિગેરેનું જોડકું તથા ભય જીરાસા દૂર થવાથી ફક્ત અને અંધ અપૂર્વ કરણના ગરમ (હવા) સમયે છે.
(૭) તેમાંથી અનિવૃત્તિકરણના સંયેય લાગુ વીતે શકે છૂષ વેદનું બંધને અભાવ થતાં ચાર બંધ છે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૨) (૮) તેમાંથી તેજ ગુણસ્થાને સંખ્યય ભાગ ગયે. થકે અનુક્રમે કેધને ક્ષય થતાં ૩ ને બંધ છે.
(૯) માનને ક્ષય થતાં રને બંધ છે (૧૦) માયાને ક્ષય થતાં ૧ને બંધ છે ત્યાર પછી અનિવૃત્તિકરણના છેલ્લા સમયમાં મેહનીયના બંધને અભાવ થવાથી અબંધક છે. સામાન્યથી આયુકમતે બંધ એક પ્રકારને છે
ચાર પ્રકારના આયુમાંથી કઈ પણ એકને બંધ હોય પણ બે અથવા ત્રણ સાથે બંધાવાને અભાવ હોવાથી એક બંધ જાણો–
નામ કર્મનાં આઠ બંધ સ્થાન છે.
(૧) ર૩ પ્રકૃતિ તિર્યંચ ગતિને એગ્ય બાંધતાં થાય છે. તે નીચે પ્રમાણે તિર્યંચ ગતિ, ૧ એકેન્દ્રિય જાતિ ૧ દારિક તેજસ કામણ શરીરે ૩ હુંડ સંસ્થાન ૧ વર્ણ ગંધ રસ સ્પર્શ ૪ તિર્યમ્ ગતિને અનુપૂર્વી ૧ અગુરૂ લઘુ ૧ ઉપઘાત ૧ સ્થાવર ૧ બાદર સૂક્ષ્મમાંથી કઈ પણ એક, અપર્યાપ્તક ૧ પ્રત્યેક સાધારણમાંથી એક ૧ અસ્થિર ૧ અશુભ ૧ દુર્ભગ ૧ અનાદેય ૧ અયશ કીતિ નિર્માણ ૧ એમ કુલ ૨૩ છે તેને બંધ એકેન્દ્રિય અપર્યાપ્તાને ગ્ય મિથ્યા દષ્ટિને બાંધતાં હોય છે. - - (૨) તે વીશમાં પરાઘાત અને ઉચ્છવાસ મળી એમ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩) ૨૫ પર્યાપ્તા એકે દિયને બંધ જાણ. (અપર્યાપ્તાને બદલે પતાને ૨૫ પ્રકૃતિ લેવી.)
(૩) એમાં આપ અથવા ઉદ્યત એક પ્રકૃતિને અંધ મેળવતાં ર૬ થાય પણ સાધારણની જગ્યાએ પ્રત્યેક અને સૂક્ષમની જગ્યાએ બાદર લેવી.
(૪) દેવ ગતિને એગ્ય બાંધતાં ૨૮ પ્રકૃતિને બંધ નીચે મુજબ છે. દેવગતિ ૧ પંચેન્દ્રિય જાતિ ૧ વૈકિય તેજસ કાર્મણ ત્રણ શરીર ૩ સમચતુરસ સંસ્થાન ૧ અંગેપાંગ ૧ વર્ણ વિગેરે ચતુષ્ટય, ૪ અનુપૂવ ૧ અગુરુલઘુ ૧ ઉપઘાત ૧ પરાઘાત ૧ ઉચ્છવાસ ૧ પ્રશસ્ત વિહાય ગતિ ૧ ત્રસ ૧ બાદર ૧ પર્યાપ્ત ૧ પ્રત્યેક ૧ સ્થિર અસ્થિરમાંથી એક, ૧ શુભ ૧ સુભગ ૧ સુસ્વર ૧ આદેય ૧ યશકીરિ ૧ અથવા અયશકીતિ નિર્માણ ૧ ( ટીકામાં શુભ અશુભમાંથી કઈ પણ એક હેય છે, એમ લખ્યું છે. ટીપણમાં એકલી શુભ લીધી છે) એમ કુલ ૨૮ ને બંધ થાય છે.
(૫) તેમાં તીર્થકર નામકર્મ ઉમેરવાથી ર૯.
(૬) હવે ત્રીશને બંધ બતાવે છે. દેવગતિ, ૧૫દ્રિય જાતિ ૧ વૈકિય આહારક શરીર ૨ અપાંગ ૨ તેજસકાશ્મણ ૨ પહેલું સંસ્થાન ૧ વર્ણાદિ ચતુષ્ક ૪ અનુપૂર્વી ૧ અગુરુલઘુ ૧ ઉપઘાત ૧ પરાઘાત ૧ ઉચ્છવાસ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
૧ પ્રશસ્તવિહાય ગતિ ૧ ત્રસ આદર પર્યાપ્ત પ્રત્યેક સ્થિર શુભ સુભગ સુસ્વર માદેય યશઃકીત્તિ એ દશક ૧૦ તથા નિર્માણુ ૧ નામ મળી કુલ ૩૦.
(૭) એમાં તીથ કર નામ મેળવવાથી ૩૧ થાય છે. આ પ્રમાણે એકેન્યિ ઔદ્રિય શ્રૌઇંદ્રિય નરગતિ વિગેરે આશ્રયી અનેક ભેદે અશ્વના ઘણા પ્રકારો છે. તે કમ ગ્રંથથી જાણવા.
(૮) પૂર્વકરણ અતિત ત્રણ્ ણુ સ્થાને દેવગતિ પ્રાયોગ્ય અધના ઉપરમથી યશકીર્તિ જ ફક્ત ખાંધે છે. તેથી એક વિધખધ છે. ત્યાર પછી નામ કમના અધના અભાવ છે.
ગોત્રકમ માં સામાન્યરીતે ઊંચ અથવા નીચના એકના અધ છે. ઊંચ અને નીચ અને વિધી હોવાથી સાથે અ‘ધાવામાં અભાવ છે. કર્મોનુ આ પ્રમાણે અધદ્વારમાં કૈશથી ઘણા પ્રકારપણુ ખતાવ્યું.
સૂત્રકાર તેથી કહે છે કેઃ—આ કમ જીવે માંધ્યાં છે. તે ખુલ્લેખુલ્યુ છે, કારણકે, તે પ્રમાણે ભાગવતાં દરેકને અનુભવાય છે. ( સૂત્રમાં ખલું શબ્દ વાક્યાલ કારમાં છે અથવા નિશ્ચયમમાં છે કે, કર્મ બહુ પ્રકારંજ છે. ) જો આ પ્રમાણે છે, તો તે કર્મબંધનને દૂર કરવા શું કરવું ? તે કહે છેઃ—
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫). सच्चं मि धि ई कुवहा, एत्थो घरए मेहावी, સદ જામ લોફ (g, ૨૨૨)
ઉત્તમ અને હિત કરનાર તે સત્ય છે, અને તેને જે સંયમ કહે છે. તે સંયમમાં પૈર્યતા રાખ, અથવા યથાવસ્થિત વસ્તુનું સ્વરૂપ જિનેશ્વરે બતાવવાથી તેમનું કહેવું મૈનીંદ્ર આગમ (જન સિદ્ધાંત) સત્ય (તત્વ છે. તે લગવંતના વચનમાં ઉપરત (અતિશય રકત) બનીને મેધાવી (તત્વ દશી) સાધુ બધાં પાપ કર્મ જે સંસાર સમુદ્રમાં બ્રમણ કરાવે છે તેને (સંયમ અનુષ્ઠાન તથા તપ વડે) ક્ષય કરે છે. આ પ્રમાણે અપ્રમાદી સાધુના ઉત્તમ ગુણે બતાવ્યા તે અપ્રમાદને શત્રુ પ્રમાદ છે, તે કષાય વિગેરે પ્રમાદથી પ્રમત્ત બનેલો કે દુર્ણ થાય છે, તે કહે છે,
अणेगचित्ते खलु अयं पुरिसे, से केयणं अरिहए, से अण्णवहाए अण्णपरियावाएं अण्णपरिः . गहाए जणवय वहाए जणवय परियावाए जणवय રિણા કુરા
ખેતી વેપાર મજુરી વિગેરે અનેક પ્રકારના કાર્યમાં તેનું ચિત્ત લાગવાથી તે સંસારી જીવ અનેક ચિત્તવાળેજ છે. એટલે સંસાર સુખને અભિલાષી અનેક ચિત્ત (ચંચળ ચિત્ત) વાળો હોય છે. “આ પુરૂષ એમ કહેવાથી સંસારી જીવ બતાવ્યા. અહીં પૂર્વે કહેલ દધિ ઘટિકા અને કપિલ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઢિીને દષ્ટાંત કહે. (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કપિલને દષ્ટાંત બતાવેલ છે.) હવે જે અનેક ચિત્તવાળે છે તે શું કરે છે, તે બતાવે છે. દ્રવ્ય કેતન એટલે ચાલણી પૂરનારે અથવા સમુદ્ર છે. અને ભાવ કેતન તે લેભની ઈચ્છા છે. એટલે પૂર્વે કેઈએ પણ ભર્યું નથી, તેને પોતે ભરવા ઈચ્છે છે, તેને સાર આ છે કે પૈસાના લેભમાં શક્ય અથવા અશક્ય કાર્યમાં વિચાર્યા વિના અશક્ય અનુષ્ઠાનમાં વર્તે છે, અને લેભની ઈચ્છા પૂરણ કરવામાં વ્યાકુળ મતિવાળે બનીને શું કરે છે, તે કહે છે, તે લોભીઓ બીજા પ્રાણીઓના વધમાં તત્પર થાય છે, અને બીજા અને શરીર તથા મન સંબંધી પરિતાપ કરાવે છે તેજ પ્રમાણે બે પગવાળાં ચાર પગવાળાં મનુષ્ય પશુ વિગેરેને સંગ્રહ કરે છે, તથા જાનપદ એટલે જન પદમાં થએલા કાળ પ્રષ્ટ વિગેરે અથવા રાજા વિગેરેને વધ કરવા તૈયાર થાય છે, અથવા લેકેની નિંદા માટે કૃત્ય કરે છે, એટલે આ ચાર છે એમ બીજાની ચુગલી કરે છે, અથવા પારકાનાં છિદ્ર ઉઘાડે છે, અથવા મગધ વિગેરે દેશ જીતવા ચત્ન કરે છે (મૂળ સૂત્રમાં ક્રિયાપદ નથી લીધું તે લેવું).
આ પ્રમાણે લોભીઆ મનુષ્ય વધુ વિગેરે ક્રિયા કરે છે કે બીજું પણ કરે છે તે બતાવે છે.
आसे वित्ता एतं (वं) अटुं इच्चे वेगे समुट्टिया,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૭) तम्हा तं बिइयं नो सेवे, निस्सारं पासिय नाणी, उपवायं चवणं णचा, अणण्णं चर माहणे, से नछणे न छणावए छणं तं नाणुजाणह, निविद नंदि, अर. ए पयासु, अणोमदंसी, निसपणे पावहिं कम्मेहि હત્રિ. ૨૪.
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે બીજા જીવેને વધ કર, સંગ્રહ કરે, તથા બીજા છને દુઃખ દેવું વિગેરે પાપ કરીને પિતાના લોભની ઈચ્છા પૂર્ણ કરીને કેટલાક મનુષ્ય ભરત ચક્રવર્તી વિગેરે (તે છોના થતા દુઃખને નજરે દેખીને વૈરાગ્ય પામીને) મન વચન કાયાના દુષ્ટ વ્યાપારને ધિક્કારી શુભ વ્યાપારમાં એટલે સંયમ અનુષ્ઠાનમાં યત્ન કરે છે અને મહાન તપશ્ચર્યા કરવાથી તેજ ભવમાં મેક્ષમાં જાય છે, અને તે પ્રમાણે વિચારી સયમ અનુષ્ઠાનમાં વતીને કામ ભોગ તથા હિંસા વિગેરે આસ્રવારને ત્યાગીને શું કરવું તે કહે છે. જેણે ભેગ ત્યાગ્યા તે માણસે પ્રતિજ્ઞા કરીને બીજી વખત ભેગને લાલચુ ન થવું, અથવા જુઠ અથવા અસંયમમાં વર્તવું નહિ. કારણ કે પાંચ ઇદ્રિના સ્વાદને ખાતર અસંયમ સેવે છે પણ તે વિષયે સાર વિનાના છે કારણ કે જો સાર વસ્તુ છે તે મેળવવાથી તૃપ્તિ થાય છે પણ જે વસ્તુથી તૃષ્ણ વધે તેથી તે નિસાર છે, એવું દેખીને તત્વ જાણનારે સાધુ વિષય અભિલાષ ન કરે,
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
આ મનુષ્ચાના વિષયરસા અસાર છે, અને અનિત્ય છે એટલું જ નહિ પણ દેવતાઓનુ પણ વિષય સુખ તથા જીવિત અનિત્ય છે તે બતાવે છે. ઉપપાત (ઉત્પન્ન) થવુ, ચ્યવન ( નાશ પામવું) તે જાણીને વિષય સંગના સુખના ત્યાગ કરજે. કારણ કે વિષયસમૂહ અથવા અધા સસાર અથવા સર્વે સ્થાન અશાશ્વત છે તેથી શું કરવુ તે કહે છે.
માક્ષ માથી અન્ય અસયમ છે તે અન્યને છેડીને અમન્ય જ્ઞાનાદિક છે, તેનું સેવન કર, માહણ એટલે મુનિ તેને આ ઉપદેશ આપ્યા છે. વળી તે મુનિ સંયમ પાળનારા પ્રાણીઓને દુઃખ ન દે, ન હશે, ન હણાવે, ન હિસા કરનારને અનુમાઢે, આ પ્રમાણે હિં ́સાથી નિવૃત થઇ ચેાથું વ્રત પાળે, તે કહે છે વિષયથી ઉત્પન્ન થએલ જે આનદ તેને ધિક્કાર, તથા શ્રી વિગેરેમાં રાગ રહિત થઇને આવી ભાવના ભાવ, “ આ વિષયે કિ'પાક ફળની ઉપમાવાળા છે અને કડવા તુરિયાના જેવા કડવાં ફળ આપનારા છે ” એમ જાણીને તે વિષય સુખ લેવાના પરિગ્રહના મમત્વને ત્યાગી દે, હવે ઉત્તમ ધર્મ પાળવા માટે કહે છે. અવમ એટલે મિથ્યા દર્શન અવિરતિ વિગેરે છે તેનાથી ઉલટું અનવમ એટલે સયસ છે, તેને દેખવાના સ્વભાવવાળા તે સમ્યગ દશન જ્ઞાન ચારિત્રવાળા થઇને ઉપર કહ્યા મુજબ
''
તુરી સગની યુતિને દૂર કર. વિષયોની નિદા કર, આ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૯), જે અનવમદશી છે તે નિસન્ન છે એટલે પાપે કર્મોથી ખેદી બનીને તે કરતે નથી, અથવા પાપ કર્મોથી દૂર રહે છે. વળી બીજા ગુણ મેળવવા બતાવે છે. ___कोहाई माण हणियाय वीरे, लोभस पासे निरय महंते, तम्हा य वीरे विरए वहाओ, छिदिज़ सोयं लहु भूयगामी ॥१॥ गंथं परिणाय इहज ! धीरे, सोयं परिण्णाय, परिज दंते। उम्मन्न लडं इह माणवेहि, गोपाणिणं पागे समारभिजा लि ૨ બિ. રિનિ દિકરિ શક :
ક્રોધ જેમાં પહેલો છે તે ક્રોધાદિ કષાય છે. તથા જેના વડે મપાય તે માન, એટલે અનંતાનું બંધી વિગેરે કષાયેના ચાર ભેદ છે તે અથવા કોઇ અને માન જે
ધનું કારણ છે તે ગર્વને સાધુ હશે અને તે હણના વીર છે, તથા જેમ દ્વેષરૂપ કેધ માનને હણે, તેમજ રાગ દૂર કરવા કહે છે. લેભ પણ અનંતાનુબંધી વિગેરે ચાર . પ્રકારનું છે તેની સ્થિતિ અને વિપાકને જે, કારણ કે તેની સ્થિતિ સૂકમ સં૫રાય નામના દશમા ગુણ સ્થાન સુધી મોટી છે. અને તેને વિપાક અપ્રતિષ્ઠાન વિગેરે નરકાવાસની પ્રાપ્તિ સુધી છે.
તેથી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે “ની પશુમાં જ રા પુર્વ” માછલાં અને મનુષ્ય મરીને સાતમી નારકી સુધી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦) જાય છે, તે પ્રમાણે તે મોટા લેભમાં પરવશ થઈને સાતમી નારકીમાં દુઃખ ભેગવે છે. છે. તેથી શું કરવું તે કહે છે.
જે લોભથી આવું દુખ છે તે પ્રાણી વધુ વિગેરેની પ્રવૃત્તિથી નરકમાં જવું ન પડે માટે વીર પુરૂષ લેભથી દૂર રહે. વળી શેકને અથલા સંસાર જમણ કરાવનાર ભાવ શ્રોતને દૂર કર તથા તું લઘુ ભૂત એટલે મોક્ષ અથવા સંયમ તે તરફ જનારે લઘુભૂતગામી થા, અથવા લઘુભૂત થવાની ઈચ્છાવાળે લઘુભૂત કામી બન; ફરી ઉપદેશ આપે છે તું બાહા તથા અત્યંતર બે પ્રકારે ગાંઠને જ્ઞપરિજ્ઞા વડે જાણીને હમણાં જ ધીર બનીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણા વડે છે.
વળી વિષય અભિલાષ તે સંસાર પ્રવાહ છે તેને જાણીને દાંત એટલે ઇન્દ્રિયને દમન કરીને સંયમ પાળ, કેવી રીતે પાળે તે કહે છે, અહીંયાં મિથ્યાત્વાદિ શેવાલથી આચ્છાદિત સંસાર કુંડમાં જીવ રૂપી કાચ તું બનીને શ્રુતિ (જ્ઞાન ભણવું) શ્રદ્ધા તથા સંયમમાં વીર્ય જોડીને કાચ જેમ તરી આવે તેમ તું તરીજા, મનુષ્ય સિવાય મેક્ષ નથી, માટે મનુષ્ય પણામાં તરવાનું કહ્યું પણ પ્રાણીની હિંસાના આરંભનાં કૃત્ય ન કરતે, પાંચ ઇન્દ્રિયે ત્રણ બળ શ્વાસો શ્વાસ અને આયુ તે દશ પ્રાણને ધારણ કરવાથી પ્રાણી
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૧); કહેવાય તેને દુઃખ ને દે, ન દુઃખ દેનારાં કૃત્ય કર, આ પ્રમાણે શીતેણીય અધ્યયનમાં બીજે ઉદેશે અર્થ રૂપે પુરે થયે. સુધર્માસ્વામી એ જંબુસ્વામીને કહ્યું વિગેરે પૂર્વ માફક જાણવું.
હવે ત્રીજો ઉદ્દેશો કહે છે. . - એને બીજા સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે. * ગયા ઉદ્દેશામાં દુઃખ તથા તેને સહન કરવાનું બતાવ્યું અને તે સહન ન કરે તે સાધુ નહિ એટલું જ નહી પણ સંયમ અનુષ્ઠાન કરે તથા પાપ કર્મ ન કરે, તેજ સાધુ થાય છે. તે આ ઉદેશામાં બતાવે છે. આ સંબંધ વડે આવેલા ત્રિીજા ઉદ્દેશાનું સૂત્ર અનુગમમાં સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ. ... संधि लोयस्स जाणित्ता, आयओ पहिया पास, तम्हा न हंता न विधायए, जमिणं अन्न मन्न वितिगिच्छाए पडिलेहाए न करेइ पावं कम्मं किं तत्व yor irrit વિશા? (Qત્ર ૨૧૧) * દ્રવ્યથી અને ભાવથી એમ બે પ્રકારે સંધિ છે, એટલે ભીત વિગેરેમાં ફાટ પડે તે દ્રવ્ય સંધિ છે, અને ભાવથી સંધિ કર્મ વિવર છે એટલે દર્શન મોહનીય કર્મ જે ઉદયમાં આવ્યું તે ક્ષય થયું અને બીજું બાકીનું શાંત છે તે સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિરૂપ ભાવ સંધિ છે, અથવા નાના
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨)
વરણીય વિશિષ્ટ ક્ષાયે પશમિક ભાવને પામેલ તે સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિરૂપ ભાવ સંધિ છે. અથવા ચારિત્ર મેહનીય ક્ષય ઉપશમરૂપ ભાવ સંધિ જે છે તેને જાણીને વિચાર જે કે પ્રમાદ કરે સારે નથી.
જેમકે લેકમાં ચેર વિગેરે શત્રુના સૈન્યથી ઘેરાયેલા લેકમાં ભીત અથવા બેડી વિગેરેમાં સાંધે અથવા છિદ્ર દેખીને પ્રમાદ કરે સારે નથી તેજ પ્રમાણે મેક્ષાભિલાજીએ કર્મ વિવર મેળવીને લવ ક્ષણ જેવા થડા કાળને પણ સ્ત્રી પુત્રનાં સંસારીસુખને વ્યાહ (પ્રેમ) કરે સારે નથી, અથવા સાંધે તેજ સંધિ છે, તે ભાવસંધિ જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્રના પરિપાલનમાં અશુભકર્મના ઊતરથી ફાટ પડે તે પાછું સંધાણ કરી દેવું. (કુભાવને દુર કરે.) - આ ક્ષય ઊપથમિક વિશે ભાવ લેકના આશયી છે, અથવા સૂત્રમાં વિભક્તિ બદલીએ, તે, સાતમી વિભક્તિ લેતાં લેકમાં એટલે, શાનદર્શન–ચારિત્રને યોગ્ય લેક છે, તેમાં ભાવસંધિ જાણીને અક્ષુણ (સંપૂર્ણ) પાળવાનો પ્રયત્ન કર.
અથવા સંધિ એટલે અવસર ધર્મ અનુષ્ઠાન કરવાને આવ્યા છે તેને જાણીને લેક એટલે, ૧૪ પ્રકારના જીને પિ જવાનાં ૧૪ સ્થાન છે, તેને જાણીને જીવેને દુઃખ દેવાનું કૃત્યન કરવું. (સંધિના ત્રણ જુદા અર્થ બતાવ્યા. પ્રથમમાં, વિવર એટલે બાકું અથવા કૂટ બતાવ્યું કે શથી ઘેરાતાં અવસર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોઈને પ્રસાદ ન કરતાં નાસી જવું; તેમ છેહ દુર થતાં, સંસારથી તરી જવું; બીજો અર્થ સાંધે હતા. એટલે, જેમ ગૃહસ્થ ઘરમાં ફાટ પડે, તે પ્રમાદ કર્યા વિના પુરીદે તેમ, સાધુને પાપના ઉદયથી ચારિત્રમાં દોષ લાગે; તે, તરત શુદ્ધિ કરી ત્રીજી અર્થ અવસર કર્યો છે એટલે, ધર્મના અવસરે કાર્ય કરી બીજા અને દુખ થાય; તેવું કૃત્ય ન કરવું એમ બતાવ્યું.)
વળી કહે છે કે –હે સાધુ ! તું જેમ, પિતાના આત્માને સુખ વહાલું ગણે છે, અને દુખ અપ્રિય માને છે, તેવી રીતે બહારનાં જીવે ઉપર પણ માની લેવું અને પિતાના આત્મા સમાન માનીને બધાં જ સુખના વાંચ્છક, અને દુખના વેષી જાણીને તેઓને મારનારે ન થઈશ તેમ, બીજએથી જુદા જુદા ઉપાવડે તેમને ઘાત ન કરાવીશ.
જો કે, બીજા મતના કેટલાક સાધુએ જીવદયાને મુખ્ય માનીને સ્થળસત્વ (મેટા છવ અથવા હલતા-ચાલતા જીવ)ને મારતા નથી, તે પણ, તેઓ પિતાને માટે રંધાવીને ખાય છે, તથા ગૃહસ્થ માફક, વસ્તુને સંચય કરવાથી તેમના લીધે, સૂમ (નાનાં જંતુઓ, અથવા એકેદ્વિદ્ય) છ વિગેરે હણાય છે, તેથી તેઓએ ઘાતક છે,
એટલે બીજા પાસે હણાવે છે, અને હણનારની અમો દના કરે છે. (માટે સાધુએ તે પણ છેષ ન @ાગે, માટે,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪) સાધુ માટે રાંધેલા આહાર ન વાપર, તેમ, સંચય પણ ન કરે.) હવે એમ બતાવે છે કે, ઉપર પ્રમાણે ત્રણ કરણથી હિંસા ન કરવી. તેટલાથી સાધુ ન કહેવાય; પણ જેમાં, પાપકર્મનું ન કરવાનું કારણ છે, તે બતાવે છે. અન્ય જે શંકા અથવા, એકબીજાને ભય અથવા લજજા, તે લજજાવડે અથવા લજાને ધ્યાનમાં લઇને, પરસ્પર આશકા અથવા અપેક્ષાવડે, પાપના ઉપાદાનરૂપ-જે કર્મનું અનુષ્ઠાન છે, તે સાધુ ન કરે, એટલું પાપ ન કરવાથી મુનિ કહેવાય! એટલે જે, પરની લજજાથી પાપ ન કરે છે, તે સુનિ કહેવાય? ઉ. તેટલાથી મુનિ ન કહેવાય; પણ, અહના વિચારવાળે મુનિજ નિશ્ચયથી સાધુ છે. જે, તે પ્રમાણે, બીજી ઉપાધિના વશથી તે નિર્મળ ભાવવાળે ન હોય; તે, મુનિ ન કહે. મુનિપણના ભાવવાળે મુનિ કહેવાય.
એટલે, સૂત્રમાં સરળ શિષ્ય ગુરૂને પુછે છે કે – કઈ સાધુ બીજા સાધુઓના ડર અથવા લજજાથી, આધાકમદિ આહાર ન લે, તે, તે મુનિ ભાવસાધુ કહેવાય કે નહિ? - આચાર્ય કહે છે બીજે વ્યાપાર છોડીને સાંભળ. - બીજી ઉપાધિ જે પાપના વ્યાપારરૂપ છે, તેને ત્યાગવોથી ભાવ સાધુપણું થાય છે, એથી એમ સમજવું કે, અંતકરણ નિર્મળ કરીને સાધુનાં અનુષ્ઠાન કરે તે જ ભાવસનિપણું છે. શિવાય નહિ,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૫)
ઉપર કહેલ અભિપ્રાય નિશ્ચયનયના છે. હવે, વ્યવ હારનયના અભિપ્રાય કહે છે:--જે સભ્યષ્ટિ છે, અને પચમહાવ્રત લીધેલાં છે, તેનેા ભારવહન કરવામાં પ્રમાદ કરીને પશુ ખીજા સમાન સાધુની લજજાત્રુડે, મથવા ગુરૂ મહારાજના ભયથી અથવા ગારવ ( પાતાનાં ઉત્તમ કુળ વિગેરૈના કારણે કોઇ સાધુ આધાકમાં વિગેરે દોષિત આહાર વિગેરે છેાડી પડિલેહણા વિગેરે ક્રિયા કરે; અથવા તીની શેભા માટે મહિનાના ઊપવાસ વિગેરે લેકપ્રસિદ્ધ ક્રિયા કરે; તે, તેમાં તેના મુનિભાવપણા જ કારણ જાણવુ. કારકે; તેવી ધમ ક્રિયા કરતાં પરપરાએ ( ધીરે ધીરે) તેની શુભ ભાવની ઉત્પત્તિ થશે.
♦
આ પ્રમાણે શુભ અંતઃકરણના વ્યાપારથી રહિત સાધુના સાધુપણામાં સત્ અસદ્ભાવ ખતાન્યેા, ત્યારે શિષ્ય પૂછે છે કેઃ—નિશ્ચયનયના મુનિભાવ કેવીરીતે છે ? તેના વિશેષ ખુલાસા શાસ્ત્રકાર કહે છેઃ—
समयं तत्थुवेहाए अप्पाणं विवसायए "अणन्न परमं 'नाणी, नो पमाएं कयाइवि आयगुते सया રીતે, નાથા માથાફ ખાવ” | વિશi fe गच्छा महया खुड्डएहिय, आगई गई परिष्णाय दोहिवि अंतेहिं अदिस्समा णेहिं से न छिज्जर म
૫
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૬) भिजइ 'न' डब्रह 'न' हं मह कंचण सव्वलोए (ત્ર 88) - સમભાવ તે, સમતા તેને વિચારીને એટલે, સમતામાં રહેલે સાધુ જે જે કરે છે, તે તે કઈ પણ પ્રકારે દેષિત આહાર વિગેરે લજજા વિગેરેથી છેડે; અને લેકમાં દેખાડવા ઊપવાસ વિગેરે કરવું તે બધું મુનિપણના ભાવનું કારણ છે. અથવા, સમય તે જેનાગમ છે, તે આગમમાં બતાવેલી વિધિએ વિચારીને સંયમ–અનુષ્ઠાન કરે, તે બધું મુનિભાવનું કારણ છે, એટલે આગમમાં કહ્યા પ્રમાણે ચાલીને અથવા, સમતાને ધારણ કરીને આત્માને પ્રસન્ન રાખે અથવા, આગમ ભણુને વિચારીને અથવા, સમદષ્ટિ રાખીને જુદા જુદા ઉપાવડે ઈદ્વિ તથા મનના અપ્રમાદ વિશેરેથી આત્માને પ્રસન્ન કરે અને આત્માને પ્રસન્ન રાખવે; તે સંયમમાં રહેલાથી થાય છે, અને તેમાં હંમેશા સાધુ એ અપ્રમાદીપણું ભાવવું તેજ કહે છે –
મૂળ સૂત્રમાં કાળા વિગેરે લેક છે તેને અર્થ કહે છે –
જેનાથી બીજું કંઈ મેટું નથી, તે અનન્ય પરમસંયમ છે, તેને પરમાર્થ જાણનારે જ્ઞાની પ્રમાદવડે દોષ ન લગાડે. અર્થાત્ સંયમકિયામાં કેઈપણુ વખત પ્રમાદ ન કરે. હવે જેમ, અપ્રમાદી થવાય તે બતાવે છે. “ ઇદ્રિ તથા મન એ બન્નેની આત્માને કુમાર્ગે ન
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૭) -જવા દઈ ગુપ્ત રાખે તે આત્મ ગુપ્ત સાધુ જાણ, તથા હમેશાં યાત્રા તે સંયમ યાત્રા અને સંયમ નિર્વાહમાં માત્રા વાપરે તે યાત્રા માત્રા કહેવાય, માત્રને અર્થ અતિહાર ન ન લે, એટલે આત્માને જેવી રીતે સંયમમાં શક્તિ રહે પણ ઇંદ્રિયે ઉન્મત્ત ન થાય, અને સંયમના આધારરૂપ દેહનું પ્રતિપાલન લાંબા કાળ સુધી થાય, તેવી રીતે આહાર વિગેરે વાપરે. કહ્યું છે કે–
आहारार्थ कर्म कुर्यादनिन्ध, स्यादाहारः प्राण. સારા પ્રાપાક પાકાર લિirષનાર, तत्वं ज्ञेयं येन भूयो न भूयात् ॥१॥
આહાર માટે નિર્દોષ ગોચરી વાપરે કારણ કે આહાર છે તે પ્રાણેને ધારણ કરવા માટે છે, અને તે પ્રાણતત્વની જીજ્ઞાસા પૂર્ણ કરવા માટે ધારવાના છે, કારણ કે એવું તત્વ જાણવું વારંવાર જન્મ લે ન પડે.
- હવે તે આત્મ ગુપ્તતા કેવી રીતે થાય તે ગુર તાવે છે.
વિરાગ એટલે મને હરરૂપ આંખે આગળ આવે, તે પણ તેમાં પ્રેમ ન કરે, અહિં રૂપ લેવાનું કારણ આ છે કે તે રૂપ સુંદર દેખતાં ગમે તેવાનું મન ખેંચી લે છે, તેથી સૂત્રમાં રૂપ લીધું છે, ખરી રીતે તે પાંચે વિષયમાં વિરાગી બનવું, તથા દિવ્ય ભાવનું રૂપ હેય અથવા સુક
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮) એટલે મનુષ્યરૂપ હોય (દેવાંગના અથવા સુંદર રૂપવાળી સ્ત્રી દેખીને) તેમાં લલચાય નહિ, અથવા દેવ સંબંધી કે મનુષ્ય સંબંધી મેટું નાનું રૂપ એટલે તેમાં પણ મધ્યમ રૂપવાળી કે ઘણુ રૂપવાળી દેવી કે સ્ત્રી હોય તે તેમાં લલચાવું નહિં, અહિં “નાર્ગોનીયા” કહે છે. - विसयंमि पंचगंमीवि, दुविहमि तियं तियं । भावओ सुट्ट जाणित्ता, से न लिप्पइ दोसुवि ॥१॥ ' શબ્દ વિગેરે પાંચ પ્રકારના વિષયમાં તથા બને પ્રકારમાં એટલે જે ઈષ્ટ અનિષ્ટ છે, તેમાં હીન મધ્યમ ઉત્કૃષ્ટ ને ભાવથી એટલે પરમાર્થથી જાણીને રાગદ્વેષ વડે પાપ કર્મથી ન લેપાય, અર્થાત્ તેમાં રાગદ્વેષ ન કરે, તેમાં શું આલઅન લે કે રાગદ્વેષ ન થાય તે કહે છે. આગમન તથા ગમન તે તિયચ અને મનુષ્યને ચારે ગતિમાં આવવા જવાનું છે. તથા દેવતા નારકીને તિર્યંચ મનુષ્યમાંથીજ આવવું જવું છે, નારકી માફક દેવને પણ બેજ ગતિ અગિતિ છે. ફક્ત મનુષ્યને મોક્ષ ગતિને સભાવ હેવાથી પાંચ ગતિ છે, આ પ્રમાણે જીવને ગતિ આગતિ થાય છે તે વિચારીને સંસાર ચકવાળમાં કુવાના અરટના ન્યાયે ભ્રમણ છે, તે સમજીને અને મનુષ્યપણમાં મોક્ષ મળે છે તેવું જાણીને સુગતિને અંત લાવનાર જે રાગદ્વેષ છે તેને દૂર કરીને. આગતિ ગતિ ને આપનાર રાગદ્વેષ જાણીને તે બંનેને
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૯) દૂર કરી કેઈ પણ જીવને પિતે તરવાર વિગેરેથી છેદે નહિં, તથા ભાલા વિગેરેથી ભેદે નહિં, તથા અગ્નિ વિગેરેથી બળે નહિં તથા નરકગતિ વિગેરે અથવા અનુપૂર્વી વિગેરે ઘણી વાર વિચારીને પિતે હણે નહિ.
અથવા રાગદ્વેષને અભાવ થાય તે ઉપર કહેલાં પાપ પિતાની મેળે દૂર થાય, એટલે રાગદ્વેષ છેડનારે સુનિ છેદવા વિગેરેનાં કૃત્ય પિતે ન કરે, સૂત્રમાં જળ વિગેરે છે તેનો વિભક્તિ બદલીને ત્રીજીમાં અર્થ લઈએ, તે એમ થાય કે
નતિ કેઈ પણ માણસ એ નથી કે આ બધા લેકમાં રાગદ્વેષ વિનાને હોય તે રાગદ્વેષના અભાવે છેદે ભેદે, અર્થાત્ રાગદ્વેષ છેડ્યા પછી છેદે ભેદે નહિં.
જો કે આ પ્રમાણે ગતિ આગતિના જ્ઞાનથી સગદ્વેષને ત્યાગ થાય છે, અને તેના અભાવથી છેદનાદિ સંસાર દુઃખને. અભાવ થાય છે, તેવું મુનિ જાણે છે, પણ વર્તમાન સુખને દેખનારા અમે કયાંથી આવ્યા, જ્યાં જઈશું? અથવા અમને ત્યાં શું મળશે, એ વિચાર નથી કરતા, તેથી રાગ દ્વેષ કરીને નવાં કર્મ બાંધીને સંસાર ભ્રમણની યોગ્યતા અનુભવે છે. એવું સૂત્રકાર બતાવે છે. તે
अवरेण पुट्विं न सरंति एगे, किम्मस तीयं किं वाऽs मिस्सं । भासंति एगे इह माणवाओ, जमस्स तीयं तमाग मिस्सं ॥१॥ नाईय महं न य
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦ ) आगमिस्सं, अहं नियच्छन्ति तहागयाउ । विहुय कप्पे एवाणुपस्सी, निज्झोस इत्ता खवगे महेसी ॥२॥० ઉપરની એ સૂત્ર ગાથાના અથ કહે છે. પહેલાં હું કાણ હતા ? કે હુ' હાલ આવા છું ? એવુ. કેટલાક માહ અને અજ્ઞાનથી ઘેરાયેલી બુદ્ધિવાળા જીવે જાણતા નથી, એટલે આ જીવને નરકાદિ ભવથી ઉત્પન્ન થયેલું અથવા બાળ કુમાર વિગેરે વયવાળું એકઠું થયલું પૂર્વ દુઃખ વિગેરે કેવી રીતે આવેલું છે ? અથવા, ભવિષ્યમાં કેવી રીતે થશે ? એટલે, આ વિષય સુખના વાંછક, અને દુઃખના દ્વેષી જીવનું ભવિષ્યકાળમાં શું થશે ? તે તે જાણતા નથી; પણ જો, કદી તેઓના હૃદયમાં ભૂત-ભવિષ્યની વિચારણા હોત; તે, તેઓને સ`સારમાં રતિ ( આન ંદ) થાત નહીં, કહ્યું છે કેઃ—
केण ममेत्युत्पत्ती, कई इओ तह पुणोऽविगं तब्वं !! जो एत्तिय पि चिंत, इत्थं सो को न निव्विण्णों ? "vin અહી' મારી ઉત્પત્તિ કેવીરીતે થઇ છે ? અને અહીથી મારે ક્યાં જવું છે ? જે માણસ આટલુ પણ, અડ્ડી' ચિ‘તવે; તા, તેવા કેમ દુઃખ-સ′સારથી વરાગ્યવાળા ન થાય ? ( અર્થાત્ થાયજ !) પણુ, કેટલાક મહામિથ્યાજ્ઞાનિએ કહે છે કેઃ—આ સ`સારમાં અથવા મનુષ્ય લેાકમાં જેવીરીતે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૧), હાલ મનુષ્ય કે, બીજા પ્રાણીઓ જેવી અવસ્થામાં છે, તેવી જ રીતે ભૂતકાળમાં સ્ત્રી પુરૂષ નપુંસક સિભાગ્યવાળ, દુર્ભાગ્યવાળે, કૂતરે, શીયાળ, બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રી, વિટશુદ્ર વિગેરે ભેદમાં ભોગવતા હતાં અને તેવુંજ ભવિષ્યમાં થવાનું છે. (આ પ્રમાણે જૈનેતર એક વાદીને મત કહયે. તે લકે એવું માને છે કે જેમ જ હાલની દશામાં છે, તેવા ભૂતકાળમાં હતા; અને હવે પછી રહેશે.) (બીજે અર્થ) જેનાથી બીજે પર (શ્રેષ્ઠ) નથી તે સંયમ અપર છે, તેનાથી જેનું ચિત્ત રંગાયેલું છે. તેઓ પૂર્વે ભગવેલાં વિષયસુખ વિશેરેને (સ્થૂળભદ્રમુનિ માફક) યાદ કરતા નથી. કેટલાક રાગદ્વેષથી મુકાયેલા ભવિષ્યના દેવ સંબંધી ભેગેની આકાંક્ષા રાખતા નથી. વળી, આત્મા-રમતામાં રમતા મુનિઓને અમુક સંસારી જીવને ભૂતકાળનું સુખદુ:ખ કે, ભવિધ્યનું થવાનું સુખદુઃખ લક્ષ્યમાં રહેતું નથી; અથવા ઉત્તમ ધ્યાનમાં બેઠેલા સાધુને કેટલે કાળ વીતીગયે; અથવા કેટલે બાકી રહે તે પણ લક્ષ્યમાં નથી.
અથવા લેકોત્તર પુરૂષ જેઓ રાગદ્વેષરહિત છે, તેવા કેવળી ભગવતે, અથવા ચઉદપૂર્વી મુનિઓ સંસારી જીવને અનાદિ અનંતકાળ સુધી (અભવ્ય આશ્રયી, અથવા બીજા બધા જીવ આશ્રયી) દરેક કાળમાં સુખ વિગેરે કેટલાં હતાં, અને આવશે તેની ગણતરી પણ કહી શકતા નથી.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૨) - બીજા આચાર્યો નીચે પ્રમાણે કહે છે – . (પ્રથમનું સૂત્રકાવ્ય) બીજી રીતે કહે છે –
- "अवरेण पुव्वं किहते अतीतं, किह आगमिस्सं न सरंति एगे ॥ भासन्ति एगे इह माणवा ओ, जह स अईअंतह आगमिस्सं ॥१॥" - પૂર્વ જન્મ સાથે બીજા જન્મને સંબંધ જાણતા નથી, કે કેવી રીતે અથવા કયા પ્રકારે પૂર્વે સુખ દુઃખ હતું, અને ભવિષ્યમાં કેવી રીતે સુખ દુઃખ થશે તે જાણતા નથી. ' અથવા બીજા વાદીએ આમ બેલે છે કે. ' આમાં શું જાણવાનું છે? જેવી રીતે હમણાં પૂર્વના રાગદ્વેષથી ઉત્પન્ન થએલા કર્મ વડે જીવને બંધાયેલા કર્મનાં ફળ સંસારમાં ભેગવવાં પડે છે. તેમજ પૂર્વ પણ હતું અને ભવિષ્યમાં થવાનું છે, (તેમાં વધારે શું જાણવાનું છે?) * અથવા પ્રમાદ વિષય કષાય વિગેરેથી કમેં એકઠાં થવાથી ઈઈ અનિષ્ટ વિષયોને અનુભવતા જ સર્વસની વાણરૂપ અમૃતના સ્વાદને ન જાણનારા જેઓ છે, તેમને જેમ ભૂતકાળમાં સંસારમાં સુખ દુઃખ અનુભવ્યું, તેવું ભવિષ્યમાં પણ અનુભવશે. ' પણ જેઓ સંસાર સમુદ્રથી તરવાવાળા છે, તેઓ કર્મનું ફળ જાણે છે, તે બતાવે છે, તે સૂત્રના બીજા કાવ્યમાં કહે છે જે જીવેનું સંસારમાં ફરી આવવું નથી
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૩) " તેઓ સિદ્ધ છે, અથવા જેવું જ જાણવાનું છે તેવું જ તેમને જ્ઞાન છે. તેવા સર્વ છે, તેઓ અતીત (જુના) પદાર્થને ભવિષ્યના રૂપપણે નથી માનતા, તથા વિષ્યના પદાર્થને ભૂતકાળના રૂપપણે નથી માનતા, કારણ કે પરિણતિની વિચિત્રતા છે, સૂત્રમાં “અર્થ” શબ્દ ફરી લેવાનું કારણ એ છે કે પર્યાય રૂપ બદલાય છે (બાળક જુવાન બૂઢે એ પર્યાય છે અને તે બદલાય છે) પણ દ્રવ્યાર્થપણે તે ત્રણે અવસ્થામાં એકપણુંજ છે ( બાળપણમાં અને બૂઢાપણમાં જીવને ભેદ નથી.)
અથવા અતીત અર્થ તે વિષય ભેગાદિક ભેગવેલાં અને ભવિષ્ય સંબંધી દેવાંગનાના વિલાસને ભેગવવાનાં છે. તેને જેઓ રાગદ્વેષના અભાવવાળા છે તેઓ યાદ કરતા નથી અથવા વાંછતા નથી. (તુ શબ્દ વિશેષ બતાવે છે, જેમ મેહનઃ ઉદયથી કેટલાક પૂર્વના અથવા ભવિષ્યના ભેગને વાંછે છે, તેમ સર્વજ્ઞ ભેગોને ઈચ્છતા નથી, અને તેના માર્ગ (શાસન) માં ચાલનારા પણ એવા જ નિસ્પૃહી હોય છે તે બતાવે છે, “વિય વ.”
એટલે અનેક પ્રકારે આઠ પ્રકારના કર્મને બેનાર તે વિધુત છે, અને કર્મ ધોવું તે સાધુને આચાર છે, તે કલ્પ પાળનાર સાધુ વિધૂત કલ્પવાળો કહેવાય, અને તેજ સર્વને અનુદશી કહેવાય છે, અને તે અતીત અનાગત
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪) વિષય સુખને અભિલાષી ન હોય, વળી તેને બીજા ક્યા, ગુણે હેય તે કહે છે. તે પૂર્વે બાંધેલાં અશુભ ચીકણું કર્મને ક્ષ૫ર્ક એટલે નાસ કરનાર છે, અથવા તે ભવિષ્યમાં નાશ કરનારે થશે (સૂત્રમાં ‘ નિસ રૂ શબ્દ છે, તેને અર્થ વર્તમાન અને ભવિધ્યને લીધે છે)
કર્મ નાશ કરવાને જે મુનિ ઉદ્યમ કરે તે ધર્મ ધ્યાન અથવા શુકલ ધ્યાન ધ્યાનાર મહા યોગીશ્વરને સંસારના સુખ દુઃખના વિકલ્પને પણ નાશ થવાથી હવે શું થશે તે બતાવે છે. ___ का अरई के आणंदे , इत्थंपि अग्गहे चरे, सव्वं हासं परिचन्ज, आलीण गुत्तो परिव्वए; पुरिसा! तुम मेव तुमं मित्तं किं-पहिया मित्तमिच्छसि ? (ત્ર. ૧).
ઈચ્છિત વસ્તુની અપ્રાપ્તિ અથવા ઈષ્ટ વસ્તુને નાશ થતાં મનમાં જે વિકાર થાય તે અરતિ છે, અને ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં આનંદ થાય છે, આ અરતિ કે આનંદ ચાગિના ચિત્તમાં હોતું નથી, કારણ કે તે મહાત્માને ધર્મ ધ્યાન કે શુકલ ધ્યાનમાં ચિત્ત રોકાવાથી તેને સંસારી, વસ્તુની અરતિ કે આનંદ ઉત્પન્ન થવાના કારણને અભાવ છે. તેથી સૂત્રમાં કહ્યું, કે અરતિ અને આનંદ એ શું છે?
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૫ )
(અર્થાત્ કંઈજ નથી) પણ્ સ'સારી જીવની માફક તેમણે તે વિકલ્પને રાખ્યા નથી.
જો આ પ્રમાણે હાય તે તેવા જીવને અસંયમમાં અતિ અને સયમમાં આનદ તેને હાવા જોઇએ એમ સિદ્ધ થયું, તેનુ આચાર્ય સમાધાન કરે છે, કે તેવું નથી અને અમારા અભિપ્રાય તમે સમજ્યા નથી, કારણ કે જેમાં રતિ અરતિના વિકલ્પના અધ્યવસાય નિષેધ કર્યાં છે, તે ીજા પ્રસ’ગમાં પણ રતિ અતિ ન હોય તેજ સૂત્રકાર કહે છે; એ મહાત્માને અતિ અને આનદ અન્ને દૂર થવા રૂપ છે એટલે તેમને તેવા આગ્રહ નથી તેથી તે ‘અગ્રહ’ કહેવાય છે, એના ભાવાર્થ આ છે કે ઉત્તમ સાધુ શુકલ ધ્યાનથી ખીજે કઇ રતિ મન કોઈ નિમિત્ત આવે તે પણ તેના ગ્રહ રહિત બને, અને તે બંનેમાં મધ્યસ્થ રહે ( સયમ અને અસયમ વ્યવહારથી બાહ્ય ક્રિયારૂપ છે. શુકલ ધ્યાનવાળાને તે બાહ્ય ક્રિયાઓની શ્રેણીમાં જરૂર નથી; અને તે ધ્યાનવાળાને ઘેાડા સમયમાં કેવળ જ્ઞાન થવાનુ છે. તે અપેક્ષાએ આ વચન છે કે, સંયમમાં રતિ, અસ યમમાં અતિ ન હોય; પરંતુ શુકલધ્યાન શિવાયના બીજા આત્માથી સાધુને તા, કઇક હાય છે ) ફરી ઊપદેશ આપે છે. સવ હાસ્ય, અથવા હાસ્યનાં કારણેા તજે; અને મર્યાદામાં રહી ઇન્દ્રિયાને કમરે રાખી લીન રહે;
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬) તથા મન, વચન, કાયાની સાવદ્ય ક્રિયા છોડવાથી ગુપ્ત રહે, અથવા કાચબા માફક પિતાનું શરીર સંભાળી રાખે; કે, કઈ જીવને પીડા ન થાય; તે વૃતગાત્ર સુનિ છે, અને તે આલીન ગુપ્ત કહેવાય છે, તે મુનિ સાધુનાં અનુકાને બરાબર રીતે કરે. - તે મુમુક્ષુ સાધુને પિતાનાં આત્મબળથી સંયમ–અનુકાન ફળવાળું થાય છે, પણ પારકાના ઊપરેધ (આગ્રહથી) નહીં એમ બતાવે છે. ગુરૂ શિષ્યને કહે છે:–હે પુરૂષ! જે તે ગ્રહ (ઘર) પુત્ર, સ્ત્રી, ધન-ધાન્ય, સેનું વિગેરેથી રહિત, તૃણ અને મણિ–મતીમાં, તથા ઢેકુ સેનામાં સમાનત્રણ રાખનાર મેક્ષાર્થી જીવને પણ કદાચ ઊપસર્ગ આવતાં વ્યાકુળ મતિ થતાં મિત્ર વિગેરેની આકાંક્ષા થાય છે, તે દુર કરવા કહે છે(હે શિષ્ય !) પુરૂષ એટલે, સુખદુઃખથી પૂર્ણ માટે પુરૂષ અથવા પુરિમાં શયન કરવાથી પુરૂષ (જીવ) છે, તેમાં બધા એમાં ઊપદેશ, તથા સંયમ-અનુષ્ઠાન કરવામાં મનુષ્ય ન્યૂ હેવાથી તેને આશ્રયી કહે છે. એટલે સુશિષ્યને કહે, અથવા, કે પુરૂષ સંસારથી ખેદ પામેલે ખરાબ અવસ્થામાં હોય અને તે પિતાના આત્માને શીખામણ આપતા હોય અથવા અન્ય ભવ્યાત્માને સાધુ ઊપદેશ આપે કે –
હે પુરૂષ! હે જીવ! સારાં અનુષ્ઠાન કરવાથી જ
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૭). તારે મિત્ર છે, અને પાપકર્મ કરવાથી તેજ તારે શત્ર છે ! તે પછી, બીજ મિત્રને કેમ શોધે છે? કારણકે, ઉપકાર કરે તે મિત્ર છે અને તે ઊપકારી પરમાર્થ-દષ્ટિએ અત્યંત અને એકાંત–ગુણયુક્ત સન્માર્ગે ચાલતા આત્માને છોડીને બીજે કઈ શોધ શક્ય નથી અને સંસારનાં કાર્યમાં સહાયકારીપણે બીજાને મિત્રપણે માને , તે મેહનું વિચૂંભન (ચેષ્ટા) છે. કારણ કે સંસારીની મિત્રતાથી પરિણામે મેટા દુખમાં પડવા રૂપ સંસાર સમુદ્રમાં ભ્રમણ કરાવવાથી તે ખરી રીતે અમિત્રજ છે! તેને સાર આ છે.
“આત્માજ આત્માને અપ્રમત્ત પણાથી મિત્ર છે. કારણ કે અપ્રમત્ત આત્મા અત્યંત એકાંત પરમાર્થ સુખ ઉત્પન્ન કરે છે. અને જે આત્મા પ્રમાદી થાય તે દુર્ગતિમાં જાય, માટે બીજા મિત્રને શોધવાની જરૂર નથી. પણ આત્મા સિવાય બીજો બહારને આ મિત્ર આ શત્રુ એ વિકલ્પ અદષ્ટ ઉદયન નિમિતથી ઔપચારિક છે. કહ્યું છે કેदुपथिओ अमित्तं, अप्पा सुपस्थिओ अ ते मित्तं । सुह दुक्ख कारणाओ, अप्पा मित्तं अमित्तं च ॥१॥
કુમાર્ગે ગયેલે આત્મા શત્રુ છે, સુમાર્ગે ચાલનારે મિત્ર આત્મા જ છે. કારણ કે તેથી જ દુઃખ સુખ પામે છે અને તેથી જ તે અમિત્ર કે મિત્ર છે..
વળી કહ્યું છે કે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮) अप्येकं मरणं कुर्यात्, संक्रुद्धो बलवानरिः मरणानि त्वनन्लानि, जन्मानि च करोत्यम् ॥३॥ : : એકે બળવાન શત્રુ કોપાયમાન થઈને ઘણું તે એક વાર મારી નાંખશે, પણ કુમાર્ગે ગયેલે આત્મા અનતાં જન્મમણે આપે છે :
. એટલે એમ સમજવું કે નિર્વાણ આપનાર સંયમ વ્રત ને જેણે ઉચય અને જ્યાં તે આત્માને મિત્ર છે. હવે આ પવિત્ર આત્મા કેવી રીતે જાણ. અને તેનું શું ફળ થશે. તે કહે છે.
ज.जाणिजा उच्चालइ यं तं जाणिजा दूरालइयं, जं जाणिज्जा दूरालइयं तं जाणिज्जा उच्चा लइयं, पुरिसा? अत्ताणमेवं अभिणिगिजा एवं दुक्खा पमुच्चसि, पुरिसा ? सच्चमेव समभि जाणाहि, सच्चस्स आणाए से उप ट्ठिए महावी मारं तरह, सहिओ धम्ममायाय सेयं समणु पस्सह ll. ૧૮.
જે પુરૂષ વિષય સંગનાં કર્મ જાણીને છોડનાર હોય તેને તું તારનારે માનજે; તથા બધાં પાપ ધર્મો (કારણે) ને જે આલય (ધર) દૂર છે. તે દૂરાલય (મેક્ષ) અથવા મેક્ષ માર્ગ (સંયમ) છે. તે મોક્ષ માર્ગ જેને હેય તે રાલયિક છે,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૯). હવે હેતુ તથા હેતુવાળે પદાર્થ જણાવવા ગત પ્રત્યાગત સૂત્ર કહે છે.
(બીજી રીતે ) કહે છે, જેને દુરાલયિક જાણે તેને ઉચ્ચાલયિતા (તારના) જાણે, એને સાર આ છે. જે કર્મ તથા આસવ દ્વારને રેકનાર છે તેજ મેક્ષ માર્ગમાં રહેલે છે અથવા મુક્ત થએલે છે અથવા જે સન્માગે વર્તન કરે તે કર્મને કાઢનારે છે. અને તેજ આત્માને મિત્ર છે, તેથી કહે છે, હે પુરૂષ! હે જીવ! આત્માને જ ઓળખીને ધર્મ ધ્યાનથી બહાર ઇદ્રિના વિષય સ્વાદને લેતા મનને રેકીને આ પ્રકારે દુઃખના પાસામાંથી આત્માને મુકાવજે! એ પ્રમાણે કર્મોને દુર કરી આત્મા આત્માને મિત્ર બને છે. વળી ગુરૂ કહે છે, હે પુરૂષ! સદાચરણવાળા પુરૂષનું હિત કરનાર સત્ય તેજ સંયમ છે. તે સંયમને - બીજા વ્યાપારથીજ નિરપેક્ષ બનીને જાણ, અને તે પ્રમાણે વર્તવાની પરિક્ષા વડે પ્રયત્ન કર, અથવા આજ સત્ય જાણ, કે હે શિષ્ય! ગુરૂ સાક્ષિએ લીધેલાં મહાતેની પ્રતિજ્ઞાને નિર્વાહથ્થા, અથવા સત્ય એટલે જેનાગમ, તેનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મેળવ, અને ક્ષાભિલાષીએ તે પ્રમાણે તેનું પાલન કરવું.
પ્ર—શા માટે? ઉત્તર–સત્ય જેનાગમની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તીને ધાવી
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૦) (બુદ્ધિમાન) સાધુ ભાર (સંસાર)ને તરે છે. વળી સહિત તે જ્ઞાનાદિથી યુક્ત અથવા હિત સહિત શ્રુત ચારિત્ર બને પ્રકારના ધર્મ ગ્રહણ કરીને સાધુ શું કરે, તે કહે છે. - શ્રેય તે પુણ્ય અથવા આત્મહિતને બરાબર રીતે દેખે (તે મેક્ષ મેળવે) આ પ્રમાણે અપ્રમત્ત સાધુ તથા તેના ગુણે બતાવ્યા હવે તેથી ઉલટું કહે છે. · दुहओ जीवियस्त परि वंदण माणण पूयणाए,
કિ વે પર રૂ. ૧૨શા - રાગદ્વેષ, એ બે પ્રકારે અથવા આત્મા કે બીજા માટે અથવા આ લેક પરલેક માટે અથવા રાગદ્વેષ એ બે પ્રકારે હણાય અથવા ખરાબ રીતે હણયલે તે હિત અથવા દુર્હત (દુઃખી) હોય તે શું કરે છે. તે કહે છે. આ જીવિત કેળના ગર્ભ માફક નિસાર છે, તથા વીજળીના ચળકાટનાં ઝબકારા. માફક ચંચળ છે. તેવા શરીરના પરિ. વદન (વંદન કરાવવા) માનન (માન મેળવવા) તથા પૂજન (પૂજાવા) માટે હિંસા વિગેરે પાપમાં પ્રવર્તે છે. પરિવંદન તે છે કે મારા પછવાડે ભમે તે માટે પ્રયત્ન કરે છે. એટલે લાવક વિગેરેના માંથી મારું બધું શરીર પુષ્ટ તથા સુંદર દેખીને લેક ખુશીથીજ મને વાંદશે, તમે શ્રીમાનું ઘણું લાખ વર્ષ છે! વિગેરે બેલશે વિગેરે પરિવંદન છે. તેજ પ્રમાણે માન મેળવવા કર્મ બાંધે છે કે, કે
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૧)
મા બળ પરકમ દેખીને અભ્યત્થાન, વિનય, આસન દાન, તથા અંજલિ કરી માથું નમાવી મને માન આપશે. તે માન ન (માન) છે, તથા પૂજન માટે વર્તનારા કર્મ આસ્રવ વડે આત્માને બાંધે છે. એટલે, વિદ્યા ભણીને હું ધનવાન થવાથી બીજે માણસ દાન, માન, સત્કાર પ્રણામવડે મારી સેવા વિશેષ પ્રકારે કરી પૂજા કરશે, તે પૂજન છે. વળી, ઉપરના નિમત્ત, એટલે વંદન વિગેરે માટે કેટલાક રાગદ્વેષથી હણાયેલા પ્રમાદ કરે છે, પણે તેઓ પિતાના હિતને માટે હિત (ધર્મ) કરતા નથી. એથી ઊલટું કહે છે –
सहिओ दुक्खमत्साए पुट्ठो ना झंझाए, पासिम दविए लोकालोक वं चाओ मुच्चह (१२०) त्तियमि ઘર શો રૂ-શા
જ્ઞાનાદિ યુક્ત અથવા હિતવાળે ઉપસર્ગથી આવેલાં દુખ માત્રથી અથવા રોગ થવાથી પિડાતાં વ્યાકુળ મતિવાળ ન થાય, તે દૂર કરવા પ્રયત્ન ન કરે, અથવા ઈલું મળતાં રાગ વિકલ્પ તથા અનિષ્ટ મળતાં ઢષ વિકલ્પ ન કરે, અર્થાત રાગદ્વેષ બંનેને તજે ન સહેવાય તે મધ્યસ્થ બની દવા કરે, અને સ્થવિર સાધુને ચેપગ્ય ઉપાયને નિષેધ ન હોવાથી સંતેષથી કરે).
વળી ઉપર કહેલા બધા ઉદેશાના રહસ્યને સમજીને કરવું ન કરવું તે વિવેકથી સમજે ! કોણ? જે મેક્ષમાં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨) જવા ગ્ય છે તે સાધુ, એ વિવેકી સાધુ કયા ગુણ મેળવે. છે જે આકાય (દેખાય) તે લોક છે, અને ૧૪ રજુ પ્રમાણ તે છે. લેકમાં આ લેક તે લેકી લેક છે. તેના પ્રપંચથી મુક્ત થાય છે. લેકમાં પ્રપંચ આ છે. પર્યાપ્ત, સુભગ ૯ગ તથા નારકના જીવપણે ઓળખાય, એકેકીમાં અપર્યાપ્ત, એકેંદ્રીપણે ઓળખાય એ પ્રમાણે બધે સંસારી પ્રપંચ જાણવે. તેનાથી મુકાય એટલે ચાદ રાજકમાં ઇવેનું જુદું જુદું રૂપ તેને મળતાં તે નામે ગણાય છે. તે પોતે નહીં થાય.
આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામી કહે છે. ત્રીજે ઉદેશે અર્થથી સમાપ્ત. ;
ચે ઉલેશે - ત્રીજો પુરે થયા પછી એ કહે છે તેને આ પ્રમાણે શિષ છે. ગયા ઉદેશામાં કહ્યું કે ફક્ત પાપ ન કરવાથી કે દુખ સહન કરવાથી સાધુ ન કહેવાય, પણ નિષ્પત્યુહ (અવિતપણે) સંયમ અનુષ્ઠાન કરવાથી સાધુ થાય. તે પાતાવ્યું. અને નિષ્પત્યુહતા (અવિપણુ) કષાયને દુર કરવાથી થાય છે. તેથી હવે પૂર્વ કહેલ ઉદેશાના અધિકારવાળું સિદ્ધ કરે છે, તેથી આ પ્રમાણે સંબંધે આવેલ ઉશના સૂત્ર અનુગામમાં સૂત્ર કહે છે. ५ सेवंता कोहच माणं च मायं च लोभं च, एवं
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
पासगस्त दंसणं, उवरयसत्थस्स पालयंतकरस्त आयाणं सगड़मि ॥४० १२१॥
તે સાધુ જ્ઞાનાદિ સહિત દુખ માત્રથી ઘેરાયલે છતાં અવ્યાકુલ મતિવાળે આત્મદ્રવ્ય ભૂત કલેક પ્રપંચથી મુક્ત થયા જે પિતાનું તથા પરનું હિત બગાડનાર ક્રોધને વમન કરનારે છે (વમ ધાતુને અર્થ દૂર કરવાના અર્થમાં છે તેને ભવિષ્યકાળ લઈએ તે બીજી વિભક્તિ લાગે, નહિતે છઠ્ઠી વિભકિત લાગુ પડે) અર્થાત શાસ્ત્રમાં કહેલ અનુષ્ઠાનને જે સાધુ વિધિ પ્રમાણે કરે, તે ચેડા કાળમાં કોધને દૂર કરશે એ પ્રમાણે બીજે પણ સમજી લેવું. એટલે પિતાના ઉપઘાત કરનાર ઉપર કે કર્મના વિપાકના ઉદયથી કેધ થાય, જાતિ કુળ રૂપ બળ વિગેરે કારણે જે ગર્વ થાય તે માને છે, પરંને ઠગવા રૂપ વિચાર તે માયા છે. તૃષ્ણાના આગ્રહને પરિણામ તે લે છે તે બધાંને ક્ષપણા (કર્મ ખપાવવા) તથા ઉપશમ (શાંત કરવા) તેને આશ્રયી આ કોઇ વિગેરે ચારને અનુકમ છે. અનંતાનુબંધી અપ્રત્યાખ્યાની પ્રત્યાખ્યાની તથા સંજવલની અંદર રહેલ ભેદ બતાવવાને માટે જુદા જુદા બતાવ્યા છે, અને ચશબ્દ મુકવાથી તે દરેકની ઉપમા પર્વત પૃથ્વી રેણુ જળ
છની કોની છે, તથા શૈલ સ્તંભ હાડકું લાકડું વિનિશલતા માનની છે, તથા વાંસકુઈંગી (થડ6) મેષ અંગ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોમુત્રિકા અવલેખનીની ઉપમા માયાની છે, તથા કૃમીરગ કર્દમ ખંજન હરિદ્રાની ઉપમા લેબને છે, તથા આખી જીદગી સુધી એક વરસ સુધી ચાર માસ અને પંદર દિવસની સ્થિતિ અનુક્રમે દરેકની છે, (આ બધાનું વર્ણન આજ સૂત્રમાં પાને છે ત્યાંથી જેવું.)
આ પ્રમાણે ધ, માન માયા લેભ ત્યાગવાથી ખરી રીતે સાધુપણું છે પણ ક્રોધ હોય ત્યાં સુધી સાધુપણું નથી; કહ્યું છે કે – सामण्णमणुचरं तस्स कसाया जस्त उकडा हुति। भन्नामि उच्छुपुष्पं व निष्फलं तस्स सामण्णं ॥१॥
સાધુપણું પાળતા સાધુને જે કષાયે વધારે પ્રમાણમાં હોય તે શેરડીના પુલ માફક તેનું સાધુપણું હું નિષ્ફળ માનું છું. जं अजिअं चरित्तं देसणाएवि पूव्वकोडीए । तंपि कसाइयमेत्तो हारेइ नरो मुहत्तेणं ॥२॥ - પુર્વ કેડીમાં વર્ષ ઓછાં એવું (આટલી લાંબી મુદતનું) ચારિત્ર પાળ્યું હોય, તે જે ઉત્કૃષ્ટ કેધ કરે તે તે માણસ એક મુહુર્તમાં સાધુપણું હારી જાય છે.
આ બધું પિતાની બુદ્ધિથી નથી કહ્યું એવું બતાવવા ગતમ સ્વામી કહે છે કે “” વિગેરે આકષાય દુર કરવાનું હમણાં ઉપર બતાવ્યું, તે બધું સર્વદશી પશ્યક
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૫) સાક્ષાત્ દેખે છે, કારણ કે તેને નિરાવરણ (કેવળ) જ્ઞાનદર્શન છે, અને તે પશ્યક તીર્થકૃત વર્ધમાન સ્વામી છે, અને તેમનું દર્શન (અભિપ્રાય મંતવ્ય) આ છે,
અથવા જેનાવડે વસ્તુ તવ યથા અવસ્થિત દેખાડાય (કહેવાય) તે દર્શન એટલે ઉપદેશ છે, અર્થાત્ અમહાવીર (વર્ધમાન સ્વામીનું કહેવું છે તે હું કહું છું પણ સ્વબુદ્ધિથી નથી કહેતે, તે સર્વદશી પશ્યક કેવા છે. કે જેનું આ દશન છે તે કહે છે,
સવાણ, વિગેરે-જેનું દ્રવ્ય ભાવથી (સર્વ જીવેને દુઃખ દેવારૂપ) શસ્ત્ર બંને પ્રકાર દુર થયું છે, અથવા શસ્ત્રથી પિતે દુર રહેલા છે, અહીં ભાવ શસ્ત્રમાં અસંયમ અથવા કષા જાણવા, તેનાથી પિતે દુર છે. તેને ભાવાર્થ આ છે કે –
તીર્થકરને પણ કષાયને વસ્યા સિવાય નિરાવણ બધા પદાર્થને દેખનારું પરમ (કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી, તેના અભાવમાં મેક્ષ સુખને અભાવ છે, એથી બીજે પણ મિક્ષ વાંછક સાધુ જે તેને ઉપદેશ માને છે અને તેના માર્ગે ચાલે છે તેણે પણ કષાયનું વમન કરવું, શસ્ત્રને ઉપરમનું કાર્ય બતાવી બીજાપણું તીર્થકરનાં વિશેષણ બતાવે છે. વધિવતરણ એટલે બધાં કર્મને અથવા સંસારને અંત લાવવાને જે યત્ન કરે તે પર્વતકર છે, તેનું આદર્શન છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૬) હવે જેમ તીર્થકરે સંયમને વિદા કરનાર કષાય શરુ ને દુર કરી સંસારને અંત કર્યો તેમ બીજે પણ સાધુ જે તેનું કહેલું કરનારે હોય તે પણ કરે, તેવું બતાવે છે. - ગા વાળ વિગેરે જેના વડે આઠે કર્મ આત્મ પ્રદેશ સાથે એકમેકપણે થાય તે આ દાન છે, અથવા હિંસા વિગેરે આશ્રવ દ્વારા અથવા અઢારે પાપસ્થાન છે. તેની સ્થિતિનું નિમિત્ત કષા હોવાથી તે આ દાન છે. તે કષાને વમન કરનારે સ્વકૃત સિદ્દ (કર્મ ભેદનારે) બને છે. અર્થાત પિતે (અજ્ઞાનદશામાં) પૂર્વે જે કર્મો અનેક ભવમાં એકઠાં કર્યા હોય તેને ભેદી નાંખે; તે સ્વકૃતભિઃ જાણ; અને જે કર્મોનાં આદાન (બીજરૂપ)-કલાને રેકે, તે અપુર્વકમ પ્રતિષિદ્ધમાં પ્રવેશ કરનારે છે, અને પિતે પિતાનાં પૂવકમને ભેદનારે છે. તીર્થકરના ઊપદેશવડે. પણ, પારકાનાં કરેલાં કર્મના ક્ષયના ઉપાયને અભાવ હોય તેથી સ્વકૃત લીધું.
તેથી તીર્થકરે પણ પારકાને કરેલા કર્મના ખપાવવાને ઉપાય નથી જાણે એવી કોઈને શંકા થાય તેને ઉત્તર. એમ નથી. કારણ કે તેમના જ્ઞાનમાં બધા પદાર્થોની સત્તા વ્યાપીને રહેલી છે. પરંતુ કરે તે ભગવે એ નિયમથી દરેકે કર્મ કાપવા ઉદ્યમ કરવો જોઈએ.)
શંકા હેય ઉપાદેય પદાર્થને છેડવું ગ્રહણ કરવું
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૭)
તેના ઉપદેશને જાણવાથી સન નથી એવુ' અમે કહીએ છીએ. કારણ કે ઉપદેશ માત્રથી પરોપકાર કરવાથી તીથ - કરપણાની ઉત્પત્તિ ઘટતી નથી. ઉત્તર યુતિના વિકલ પણાથી ઉત્તમ પુરૂષના મનને તમારૂ કહેવુ' આનંદ આપતું નથી, કારણ કે ઉત્તમ જ્ઞાન વિના હિત અહિતની પ્રાપ્તિ તથા ત્યાગ ઉપદેશના અસભવ છે. અને એક પદા પણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન સર્વજ્ઞપણા વિના ઘટતું નથી તે સૂત્રકાર અતાવે છે.
जे एवं जाणह से सव्यं जाणइ, जे सव्वं जा દ્ ને પં બાળદુ (સૂત્ર. ૧૨૨)
જે કાઈ પણ જ્ઞાની પરમષ્ણુ વિગેરે એક દ્રવ્યને, તેના પછીના કે પૂના પર્યાય સહિત જાણે, અથવા પોતાના અથવા પારકાના બધા પર્યાયાને જાણે છે; કારણ કે તેવા પુરૂષને અતીત અનાગતમા અનેલા અને મનવાના પર્યા સહિત દ્રવ્યને જાણવાથી તેને બધી વસ્તુનું જ્ઞાંન અવિના ભાવી પણે છે. હવે તેને હેતુ તથા હેતુવાળા પદાથ સહિત બીજી રીતે કહે છે.
જે સ` પદાર્થોં સંસાર ઉત્તરમાં રહેલા છે તેને જાણે છે તે એક ઘટ વિગેરે એક વસ્તુને જાણે છે, તેજ જ્ઞાનીને અતીત અનાગત પર્યાય-ભેદોવડે તે તે સ્વભાવની આપત્તિવડે અનાદિ અનંતકાળપણે સમસ્ત વસ્તુ સ્વભાવમાં જાણપણુ થાય છે. કહ્યું છે.
--
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૮) gr રવિઘા અત્ય, પગલા વર પગલા वावितीयाणा गय भूया, तावइयं तं हवइ दव्य ॥१॥
: એક દ્રવ્યના જેટલા અર્થના પર્યાયે, અથવા વચનના પર્યાયે છે, તે ભૂત-વર્તમાન, ભવિષ્યસહિત હોય; ત્યારે તે દ્રવ્ય થાય છે. - (ઉપરના સૂત્રને પરમાર્થ એ છે કે, કેઈપણ વસ્તુમાં દ્રવ્ય તે વસ્તુ છે છતાં, તેમાં જે સ્વરૂપ બદલાય છે તે પર્યા છે. પૂર્વે જે બદલાયા તે ભૂતપર્યા છે. ચાલુમાં છે, તે વર્તમાન અને થવાને તે ભવિષ્યના છે. એ બધાને જે સાથે જાણે તેજ એક વસ્તુના એક પર્યાયને પણ જાણે અને તે એક પર્યાયને પણ બરાબર જાણે તે સર્વને પણ જાણે અને તે આ ગાથામાં બતાવ્યું છે કે, એકદ્રવ્યમાં ત્રણે કાળના પર્યાયે છે, અને પર્યાય સહિત હોય; તેજ દ્રવ્ય છે.)
ઉપર કહેલ સર્વજ્ઞ તે તીર્થકર છે, અને તે જ સર્વજ્ઞપ્રભુ સર્વ સને ઉપકાર કરનારે, અને બની શકે તે ઊપદેશ આપે છે તે સૂત્રકાર બતાવે છે.
. सव्वओ पमत्तस्स भयं, सव्वओ अपमत्तस्स नस्थि भयं, जे एगं नामे से पहुं नामे, जे पहुं नामे से एगं नामे, दुक्खं लोगस्स जाणित्ता वंता लोग
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૯), स्स संजोगं जंति धीरा महाजाणं, परेण परं जंति, नावकं खंति जीवियं ।। सू. १२३ ॥
દ્રવ્ય વિગેરેથી સર્વ પ્રકારે જે ભય કરનારૂં કર્મ ઉપાર્જન કરે, તે ભય, મઘ વિગેરેથી જે પ્રમાદી બને તેને થાય છે. તે બતાવે છે કે, પ્રમાદિ દ્રવ્યથી બધા આત્મપ્રદેશથી કર્મ એકઠું કરે છે. ક્ષેત્રથી છએ દિશામાં રહેલું કાળથી પ્રત્યેક સમયે, અને ભાવથી હિંસા વિગેરેથી ભયજનક કર્મ બંધે છે.
અથવા સર્વત્ર એટલે, અહીં અને પરલેકમાં બંને ઠેકાણે પ્રમાદ કરનારને ભય છે. પણ, અપ્રમાદીને ક્યાંય પણ ભય નથી. તે બતાવે છે કે, આલેક કે, પરલોકમાં અપાયથી આત્મહિતમાં જાગૃત રહેનાર અપ્રમાદીને સંસાર અપસદ (નિમકહરામ વિશ્વાસઘાતી,) થી અથવા અશુભ કર્મથી કઈ પ્રકારે ભય નથી; અને કષાયના અભાવથી અપ્રમતા થાય છે, તેથી બધાં મેહનીય કર્મને અભાવ થાય છે, તેથી સંપૂર્ણ કમને ક્ષય થાય છે. તેથી એ પ્રમાણે એકના અભાવમાં ઘણાના અભાવને સંભવ થાય છે, તથા એકને અભાવ પણ બહુ અભાવથી જુદે નથી. તેટલા માટે હેતુ, અને હેતુવાળા પદાર્થના ભાવને ગત પ્રત્યાગત સૂત્રવડે બતાવેલ છે. જે પ્રવર્ધમાન શુભ અવયવસાયના કડકમાં ચઢેલ સાધુ જે, એકલા અનંતાનુબંધી જેને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષય કરે છે, તે, માન વિગેરે બહુને ખપાવે છે. અથવા, પિતાનાજ ભેટવાળા અપ્રત્યાખ્યાન વિગેરેને ખપાવે છે. તથા, એકલા મેહનીયને ખપાવતાં બીજી પ્રકૃતિએને પણ ખપાવે છે. અથવા જે, ઘણી સ્થિતિવાળાને ખપાવે છે, તે સાધુ અનંતાનુબંધી એકને અથવા, મેહનીયકર્મને ખપાવે છે, તે બતાવે છે. જેમકે--અગણેતર ૬૯ મેહનીય કેડા-કે ક્ષય ગયા પછી, જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, અંતય, એ ચારની ર૯ તથા નામશેત્રની ૧૯ કેડાર્કે ખપી ગયા પછી, અને તેમાં પણ ડું ઓછું થયા પછી, મેહનીય કર્મને ક્ષપણ થવાને ચગ્ય થાય છે, પણ, તે શિવાય ન થાય. તેથી કહ્યું છે કે –જે બહુ નામ હેય; તેજ પરમાર્થથી એકનામેવાળે છે. અહીં નામને અર્થ કર્મપ્રકૃતિને ક્ષય, અથવા ઊપશમ કરનાર જાણ. એક ઊપશસ શ્રેણીના આશ્રયથી એક તથા, બહુ ઊપશમ કરવાવડે બહુ ઊપશતા જાણવી. તેથી એ પ્રમાણે બહ તથા, એક કર્મના અભાવ શિવાય મેહનીય ક્ષય અથવા, ઊપશમને. અભાવ થાય અને તેના અભાવમાં એટલે, જે,મેહનીયક્ષય અથવા, ઊપશમ ન થાય તે, જતુઓને બહુ દુઃખને સંભવ છે, તે સૂત્રમાં બતાવે છે. - દુઃખ એટલે અસાતવેદનીય-કર્મ અથવા પીડા થાય. તે જેને દુખ થતું –પરિવડે જાણીને, અને પ્રત્યા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૧) ખ્યાન-પરિજ્ઞાવડે જેમ, તેને અભાવ થાય; તેમ, સાધુ
એ કરવું.
આ પ્રશ્ન –અભાવ કેવીરીતે થાય? અથવા તે અભાવથી શું લાભ થાય? તે બંને બતાવે છે. તે વિગેરે. જે સ્વઆત્માથી જુદું ધન, પુત્ર, શરીર, વિગેરે છે, તેને મમત્વ ભાવને સંબંધ છે, અને તેનાથી શરીર વિગેરેને દુઃખ થાય છે, તે દુઃખના હેતુરૂપ-ઊપાદાન કારણ, અથવા કર્મને ત્યાગ કરવા પ્રયત્ન કરે છે. એટલે, કર્મવિદારણ કરવામાં પૈર્ય રાખનારા ધીરપુરૂષે જેના વડે મેક્ષમાં જવાય; તેવું ચારિત્રયાન જે, અનેક કરેડે ભવમાં મળવું દુર્લભ છે, અને કેટલાક છે તે મેળવીને પૂર્વના અશુભકર્મના ઉદયથી, પ્રમાદથી તે હારી જાય છે. એટલે, જેમ કેઈને. સ્વપ્નામાં મેળવેલ ધનને ભંડાર નકામે થાય છે, તેમ પ્રમાદથી હારનારને મળેલા ચારિત્રને લાભ થતું નથી.. માટે તેને મેટું યાન, એવું વિશેષણ આપેલ છે.
અથવા સમ્યમ્ દર્શન વિગેરે ત્રણ રત્નરૂપ મહાયાન છે, અને જેને મેટું યાન છે, તે મેક્ષ છે, તેને ધીર પુરૂષ પ્રાપ્ત કરે છે,
પ્રશ્ન-એ વાત ઠીક છે. પણ એક ભવ વડેજ મહા- ચાનરૂપ ચારિત્ર મેળવવાથી મોક્ષ મળે કે પરંપરાએ.
મેક્ષ મળે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૨) ઉત્તર–અમે બન્ને પ્રકારે માનીએ છીએ. એટલે કે ચેડા કર્મવાળાને ગ્ય ક્ષેત્ર કાળ :મળતાં તેજ ભવમાં મુક્તિ થાય છે, અને બીજાને પરંપરાએ મેક્ષ થાય છે, તે બતાવે છે, પણ ઘર જેણે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું, તેણે
રશ્ક તિર્યંચ ગતિ અટકાવી, અને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને ચથાશક્તિ સંયમ પાળીને આયુ કર્મ પુરૂં થતાં સધર્માદિ દેવ લેકમાં જાય છે, ત્યાંથી પણ પુન્ય થોડું બાકી રહે ત્યારે ત્યાંથી આવીને કર્મભૂમિ આર્ય ક્ષેત્ર સારા કુળમાં જમ રેગ્યતા ધર્મ શ્રદ્ધા, તત્વ સાંભળવું અને સંયમ લઈને પરૂપાળી અનુત્તર વિમાન સુધીના દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, ફરીથી ચવીને પૂર્વ માફક ઉત્તમ સંગ મનુષ્ય જન્મ વિગેરે મેળવી સંયમ લઈને બધા કર્મને ક્ષય કરે છે, તેથી એમ કહ્યું કે પર એટલે સંયમ વડે ઉપર અતાવેલી વિધિઓ પર એટલે સ્વર્ગમાં જાય છે, અને પરંપરાએ મેક્ષમાં પણ જાય છે.
અથવા પર એટલે સમ્યગદષ્ટિ ગુણસ્થાન જે ચોથું છે, તેના વડે દેશ વિરતિ (પાંચમું ગુણ સ્થાન) થી લઈને અગી (ચિદમ્ ગુણ સ્થાન) સુધી ચઢે છે.
અથવા પર એટલે અનંતાનુબંધી ક્ષય થવાથી કંડક સ્થાન નિર્મળ થતાં ચઢતા ભાવે સાધુઓ દર્શન મેહનીય અને ચારિત્ર મેહનીય કર્મને ક્ષય રૂપ પર મેળવે છે, અથવા ઘાતી કર્મ અથવા અઘાતી કર્મને ક્ષય કરે છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
---
-
(3) આ પ્રમાણે કર્મ અપાવવા તૈયાર થયેલા સાધુઓ પિતાનું આયુષ્ય કેટલું બાકી રહ્યું તેની આકાંક્ષા કરતા નથી, એટલે લાંબુ આયુ ઈચ્છતા નથી, અથવા અસંયમ જીવિતને વાંછતા નથી,
અથવા પર વડે પર એટલે ઉત્તર ઉત્તર તે જે વેશ્યાને મેળવે છે કહ્યું છે કે,
"जे इमे अजत्ताए समणा निग्गंथा विहरंति, एए णं कस्स तेय लेस्सं वाइवयंति? गोयमा!,मास. परियाए समणे निग्गंथे वाणमंतराणं देवाणं तेय. लेस्सं वीइवयह, एवं दुमास परियाए अमुरिहव जियाणं भवणवासीणं देवाणं तिमास परियाए असुरकुमाराणं देवाणं चउमास परियाए गह गण. नक्खनताराख्वाणं जोह सियाणं देवाणं पंच मास परियाए चंदिम हरियाणं जोइसिंदाणं जोइ सराईणं तेउलेस्सं छम्मास परियाए सोहम्मी साणाणं देवाणं, सत्तमास परियाए सणंतकुमारमादिंदाणं देवाणं, अट्टमास परियाएबंभ लोगलंतगाणं देवाणं नवमास परिआए महासुकसहस्साराणं देवाणं, दसमास परियाए आणयपाणयआरणच्चुआणं देवाणं, एगारसमास परियाए गेवेजाणं, बारसमासे
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
(૯૪ )
समणे निगंधे अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं तेयले सं arrass, तेण परं सुके सुकाभिजाई भविता तओ पंच्छा सिझंह | "
વીર પ્રભુને ગાતમ સ્વામી પૂછે છે.
જે હમણાં સાધુઓ સાધુપણામાં વિચરે છે, તે કઈ તેજો લેશ્યાને પામે છે ?
ઉ.—હે ગતમ! એક માસ સાધુપણાના પર્યાય થવાથી વ્યતર દેવાની તેને લેશ્યાને પામે છે, બાકીનુ કેષ્ટક નીચે પ્રમાણે.
ત્રણ
ચાર
પાંચ
છ
સાત
આઠ
નવ
માસ દીક્ષા પર્યાયવાળા અસુર ઇંદ્ર છેડીને ભવનપતિ
દેવાની.
દા.
અગીયાર
આ
ܕ
,,
'
95
ܕܕ
ܪܕ
79
19
*,
,,
""
''
ܕܕ
""
31
અસુર કુમાર દેવાની ગ્રહગણું નક્ષત્ર તારારૂપ જ્યાતિષીની ચંદ્ર સૂર્ય જ્યોતિષ ઇંદ્રની
સાધમ ઇશાન દેવાની
સન્નત કુમાર માહેન્દ્રની
બ્રહ્મ લેાકાંતકની
મહા
સહસ્રારની
અનંત પ્રાણત તથા આરણ અચ્યુતની
A
જૈવેયકની
99
૧ અનુત્તર વિમાનની
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫) ત્યાર પછી શુક્લ લેશ્યાને પામીને કેવળ જ્ઞાન પામીને મેક્ષમાં જશે. ( જે અનંતાનુબંધી વિગેરે કષાયને ખપાવવા તૈયાર
તે એક ક્ષય કરવામાંજ વ છે કે નહિ તે બતાવે છે.
एग विगिंचमाणे पुढो विगिंचई, पुढीवि, सड़ी आणाए मेहावी. लोगच आणाए अभिसमिच्चा अकुओभयं, अस्थि सत्यं परेण परं, नस्थि असस्थं જ પર પૂરી
અનંતાનુબધી એક કોધને ક્ષપાણીમાં ચઢેલે સાધ ખપાવે; તે સમયે પૃથક બીજી પણ દર્શનાદિ કર્મપ્રકૃતિ ખપાવે છે, અને તેણે આયુ બાંધ્યું છે, તે પણ દર્શનસપ્તક એટલે, અનંતાનુબંધી કષાય ચાર તથા, દર્શનમાંહનીયની ત્રણ સુધી અપાવે છે અથવા બીજી પ્રાતિ ખપાવતાં અવશ્ય અનતાનુબંધી નામની. પ્રકૃતિ અપાવે છે. જે, તેમ ન ખપે તે, સૂત્રમાં કહેલ એકના ક્ષયમાં બીજી ક્ષય થાય તેવું ન કહેવાય..
કેવા ગુણવાળ ક્ષપક શ્રેણીને એગ્ય થાય તે કહે છે, * સદા વિગેરે. શ્રદ્ધા એટલે લક્ષમાગ મેળવવાની કારતેમની ઈચ્છા કરે, તે શ્રદ્ધાળો ( શ્રદ્ધી) કહેવાય. એટલે તીર્થકર પ્રણીત આગમ. અનુસરે યથા મનુષ્ઠાન કર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના મેધાવી (અપ્રમત્ત સાધુ) જે મર્યાદામાં રહે છે, તેજ શ્રેણને એગ્ય છે પણ બીજે ગ્ય નથી. . વળી, લેક એટલે છ જવનિકાય, અથવા કષાયલોકને જિનેશ્વરના આગમ પ્રમાણે જાણીને તે જીના સમૂહને કેઈપણ રીતે ભય ન થાય તેમ સાધુએ વર્તન કરવું.
અને કષાયના સમૂહને દૂર કરવાથી તે દૂર કરનાર સાધુને કેઈથી ભય રહેતો નથી; અથવા ચરાચર લેકને આગમની આજ્ઞા પ્રમાણે સમજીને ચાલે તેને આલોક-પરલેક અપાય; ને સારી રીતે દેખવાથી (સીધે માર્ગે ચાલનારને) ક્યાંયથી ભય નથી.
ઉપર બતાવેલે ભય શસ્ત્રથી થાય છે, પણ તે શણાની પ્રકર્ષગતિ છે કે નહિ ? ઉત્તર-છે, તે બતાવે છે.
તેમાં દ્રવ્યશા તલવાર વિગેરે છે. તે પરથી પણ પર છે, તીણથી પણ તીક્ષણ થાય છે. કારણકે, લેઢા ઉપર પાણી વિગેરે ચઢાવાને સંસ્કાર કરાય છે. અથવા, શસ્ત્ર એટલે, ઊપઘાતકારી, તેથી એક પીડાકારીથી બીજો પીડાકારી ઉત્પન્ન થાય છે. તે ન્યાયે એકથી બીજે અપર છે તે બતાવે છે. જેમકે –તલવારના ઘાથી ધનુર્વ થાય; તેનાથી માથાની વદના થાય તેનાથી તાવ ચઢે, પછી મુખમાં શેષ પડે, છે અને છેવટે, મૂછ વિગેરે થાય છે."
પણ ભાવશ પરંપરાએ જેડલા સૂત્રથી સૂત્રકાર મહા
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
રાજ પોતાની મેળેજ પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાના દ્વારવડે કહેશે કે જેવી રીતે શસ્ત્રની પ્રક ગતિ છે, અથવા પર‘પરાએ વિદ્યમાન છે, પણ અશાને તેમ નથી, તે બતાવે છે, કે અશસ્ત્ર તે સયમ છે, તે સંયમ પરથી ખીજુ પર નથી, એટલે તે પ્રક ગતિને પામેલ નથી, તે આ પ્રમાણે. પૃથ્વી વિગેરેની સમાનતા કરવી, તેમાં મદ તીવ્રમા ભેદ નથી, એટલે પૃથ્વી વિગેરેમાં સમભાવપણું ધારવાથી સામાયિકની સિદ્ધિ છે.
અથવા શૈલેશી અવસ્થામાં રહેલા સચમથી બીજો સચસ નથી, અર્થાત્ તેનાથી ખીજું ગુણસ્થાન ઉપર કેઇ નથી.
જે ક્રોધના ઉપાદાનથી બંધ કરે છે, તે સ્થિતિ તથા વિપાકથી તથા અનંતાનુમ ધીના લક્ષણથી જે કમ બધાય તેના ક્ષયને આશ્રયી પ્રત્યાખ્યાન પરિના વડે જે જાણે છે તે સાધુ અપર માન વિગેરેને પણ તેાડવાનું દેખનાશ છે, તે પછીના સૂત્રમાં બતાવે છે.
जे कोहदंसी से माणदंसी, जे माणदंसी से मायादंसी, जे मायादंसी से लोभदंसी, जे लोभदसी से पिज्जदंसी, जे पिज्जहंसी से दोससी, जे दोसदेसी से मोहदंसी, जे मोहदंसी से गन्भदसी, जे
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
(६८) गभांसी से जम्मदंसी, जे जम्मदसी से मारदंसी, जे मारदंसी से नरयदंसी, जे नरयदंसी से तिरिपदंसी, जे तिरियदंसी से दुक्खदंसी, से मेहावी अभिणिवहिना कोहं च माणं च मायं च लोभ कपिजं च दोसंच मोहं च गभं च जम्मं च मारं च नरयं च तिरियं च दुक्खं च । एवं पासगरस दसणं उवरय सत्थरस पलियं त करस्स, आयाण निसिद्धा सगडम्भि, किमथि ओवाही पासमस्त ? न विजा, नत्थि (सू० १२५) त्तिमि ॥ शीतो.
णीयाध्ययनम् ॥३॥ - જે કેને સ્વરૂપથી જાણે અને જ્ઞાનને અનર્થ કરનારૂં જાણી ત્યાગવારૂપ માનીને (જ્ઞાન વડે) કેને ત્યાગ કરે, તે સાધુ નિચ્ચે માનને પણ અનર્થ કરનારૂં દેખે છે, અને તેને त्यागे छे.
અથવા જે કેધને જાણે છે, અને સમય આવતાં ક્રોધી બને છે, તે માણસ માન પણ દેખે છે, અર્થાત્ તે અહં. કરી પણ થાય છે, એ પ્રમાણે હવે પછી પણ સમજી લેવું.
જ્યાં સુધી તે દુખ દેખનારે થાય ત્યાં સુધી જાણવું, સૂત્ર સુગમ હોવાથી ટીકા કરી નથી. તે પણ મંદ બુદ્ધિ હિતાર્થે થોડામાં લખીએ છીએ.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે અહંકારી બને તે સમય આવતાં કપટી પણ બને, લભી પણ બને, અને જે લોભી હેય, તે અનુક્રમે પ્રેમી પણ બને, અને પિતાનું ઈચ્છિત ન થતાં કૈલી પણ બને, અને તે મહ કરનારે પણ થાય, અને તે મેહ કરીને ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય, પછી જન્મનું દુઃખ વેઠે, તે માર (હિંસા અથવા આરંભના કૃત્ય) પણ કરે, અને પછી તે નરક ગામી પણ થાય, ત્યાંથી ચવીને તિર્યંચ થાય, એમ પરંપરાએ અનેક બેને તે સંસારી જીવ ભગવે છે, પણ જે મેધાવી (બુદ્ધિમાન) સાધુ છે તે કોઇ વિગેરેથી દૂર રહે છે તે બતાવે છે, એટલે કે માન માયા લેભ પ્રેમ દ્વેષ મેહ ગર્ભ જન્મ માર નરક તિર્યંચ વિગેરેનાં દુઃખ ક્રોધ રૂપ બીજને ત્યાગ કરવાથી ભેગવતે નથી, આ બધું જે તત્વજ્ઞાન બતાવ્યું તે બધા ઉદ્દેશાનું શરૂઆતથી તે અહિં સુધી તીર્થકરનું કહેલું છે, અને તે તીર્થકર અને પીડા કરનાર શસને છેડીને આઠ કર્મને અંત કરનાર થયા છે એટલે તેઓ કર્મનું ઉપાદાન કારણ કોઈ વિગેરે પ્રથમ ત્યાગીને પિતાના કર્મો જે પૂર્વે બાંધેલા તેને ભેદનારા થયા, તેઓને કેવળજ્ઞાન થશથી સંસારી કેઈપણ જાતની ઉપાધિ નથી, એટલે દ્રવ્યથી સેનું ચાંદી વિગેરે નથી તેમ ભાવથી આઠ પ્રકાનાં કર્મ નથી, આ પ્રમાણે શિષ્યના પ્રશ્નમાં તીર્થકરને
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) કઈ પણ જાતની દ્રવ્યથી કે ભાવથી કોઈ પણ જાતની ઉપાધિ છે કે નહિ? તેને ઉત્તર કહો કે નથી. - આ વચન સુધર્માસ્વામિ જંબુસ્વામિને કહે છે, કે મેં ભગવાનના ચરણની સેવા કરતાં જે સાંભળ્યું તેને અનુસારે તને કહું છું, પણ મારી મતિ કલ્પનાથી હું કહેતું નથી.
સૂત્ર અનુગમ ક, ચેથો ઉદેશો પુરો થયે અને તેની સંમતિથી અતીત અનાગત નય વિચારને સૂત્રમાં થડામાં બતાવવાથી શીતેણીય નામનું ત્રીજું અધ્યયન સમાપ્ત થયું.
સમ્યકત્વ નામનું એથું અધ્યયન - ત્રીજું અધ્યયન પુરૂં થવાથી હવે શું કહે છે. તેને આ પ્રમાણે–સંબંધ છે. પહેલા શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યયનમાં અન્વય વ્યતિરેકવડે છે જવનિકાયનું સ્વરૂપ બતાવતાં જીવ અને અજીવ, એમ બે પદાર્થ સિદ્ધ કર્યા; તથા જેના વધમાં બંધ થાય છે, અને તે ત્યાગવાથી વિરતિ થાય; તેવું બતાવતાં આસવ સંવર બે પદાર્થ બતાવ્યા તથા લેકવિજય નામના બીજા અધ્યયનમાં લેકે જેમ બંધાય છે અને જેમ મુકાય છે, તે બતાવતાં બંધ અને નિરા બતાવી; તથા ત્રીજા અધ્યયનમાં શીતષ્ણરૂપ-પરિસહ સહેવા; તે બતાવતાં તેના ફળરૂપ-મેક્ષ બતાવ્યું; તેથી ત્રણ અધ્ધ
ત્યાગવાથી થાય છે જેના
વિજય નામના અવસર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૧)
ચનમાં જીવ–અજીવ, આસવ, સવર, અધ નિર્જરા અને મોક્ષ, એમ સાત પદાર્થરૂપ-તત્ત્વ બતાવ્યુ અને તત્ત્વ પદાનું શ્રદ્ધાન ( વિશ્વાસ ) રાખવું; તે સમ્યક્ત્ત્વ કહે( વાય છે, તે હવે બતાવે છે.
આ સંબંધવડે આવેલા આ ચાથા અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વાર બતાવતાં ઉપક્રમમાં અથ અધિકાર બે પ્રકારે છે. અધ્યયનના અર્થાધિકાર. સમ્યક્ત્ત્વ નામના છે તે શસ્ત્રપરિજ્ઞામાં પ્રથમ કહેલ છે, અને ઊશાનો અર્થાધિકાર અહીં બતાવવા નિયુક્તિકાર કહે છેઃपढमे सम्मावाओ, बीए धम्मप्पवाइयपरिक्खा । तइए अणवज्जतवो, न हु बालतवेण मुक्खुत्ति । २१५। उद्देसंमि चउत्थे, समासवघणेण नियमणं भणियं । तम्हा य नाणंसण, तवचरणे होइ जयव्वं ॥ २१६ ॥
(૧) પહેલા ઊદ્દેશામાં સમ્યવાદ એ નામનો અર્થાધિકાર છે. એટલે, અવિપરીતવાદ્ય તે સમ્યવાદ છે. અર્થાત્ યથાઅવસ્થિત વસ્તુને ખતાવવવી. (૨) ખીન્દ્ર ઊર્દૂશામાં ધમપ્રવાક્રિકની પરીક્ષાના વિષય છે. એટલે, જે ધર્મનું સ્વરૂપ બતાવે છે, તે ધર્માંપ્રવાદિષ્ટ કહેવાય. તેઓનુ અયુક્ત તથા, યુક્તકથનને વિચારવું. (૩) ત્રીજામાં, અનવધુ તપનું વર્ણન છે. એટલે, જે આળતપ કરે; તેવા અજ્ઞા
નાં કરેલાં તપથી મેાક્ષ ન થાય તે અહીં મતાવ્યું છે. (૨૧૫)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ચેથા ઉદ્દેશામાં સંક્ષેપ વચનમાં સંયતનું સ્વરૂપ બતાવ્યું છે, તેથી પહેલામાં સમ્યગદર્શન, બીજામાં સમ્યકજ્ઞાન ત્રીજામાં બાળ તપને નિષેધ કરવાથી સમ્યફ તપ બતાવે છે, અને
થામાં સમ્યફ ચારિત્ર બતાવ્યું છે, ગાથામાં સામત અને શબ્દ છે તે બને હેતુમાં છે, જેથી એ ચારે પણ મોક્ષના અંગ પૂર્વે કહ્યાં છે, તેથી એમ જાણવું કે જ્ઞાન દર્શન તપ ચરણમાં મેક્ષાભિલાષી સાધુએ યત્ન કરે, અને તેનું પ્રતિપાલન કરવા છતાં સુધી પ્રયત્ન કરે, આ પ્રમાણે બે ગાથાને અર્થ થ.
હવે નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપોમાં બતાવેલ સમ્યકત્વ નામને નિક્ષેપ કહે છે.
नामंठवणासम्मं दव्वसम्मं च भावसम्मं च । एसोखलु सम्मस्ता, निक्खेवो चउविहो होइ ।२१७
નામ સ્થાપનાને અક્ષરાર્થ સુગમ છે, અને તેને ભાવાર્થ નામ સ્થાપના છોડીને દ્રવ્ય અને ભાવ સંબંધી નિર્યુક્તિકાર કહે છે, अह दव्वसम्म, इच्छाणु लोमियं तेसु तेसु दव्वेसुं। कयसंखयसंजुत्तो, पउत्त जढ भिण्ण छिण्णं वा।२१८ - જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીરથી વ્યતિરિક્ત દ્રવ્ય સમ્યકત્વ બતાવે છે, ઈચ્છા એટલે ચિત્તની પ્રવૃત્તિ ( અભિપ્રાય) છે, તેને અનુકુળ કરવું, તે “ઐચ્છાનુલેમિક” છે તેવી તેવી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૩)
ઈચ્છા અને ભાવને અનુકુળ દ્રવ્યમાં કૃત વિગેરે ઉપાધિના ભેદુ વડે સાત પ્રકારે થાય છે, તે આ પ્રમાણે છે.
(૧) કૃત એટલે અપૂર્વ રથ વિગેરે અનાબ્યા હોય, તે રથમાં ચેાગ્ય રીતે ભાગા ગાઠવ્યાથી સારા બનાવનારને લીધે બેસનારને ચિત્તમાં શાંતિ થાય છે, અથવા જેના માટે તે બનાવ્યા તે શેશભાયમાન અને ચેાગ્ય સમયમાં જલદી બનાવી આપવાથી કરાવનારને સમાધાન ( સમાધિ ) ના હેતુ હાવાથી તે દ્રવ્ય સમ્યક છે. આ પ્રમાણે સસ્કૃત ( સંસ્કાર કરેલ ) વિગેરેમાં પણ સમજવું, એટલે (૨) તેજ રથ વિગેરે ભાગી જતાં અથવા જુનાં થતાં તેને સુધારવા અથવા ભાંગેલા ભાગને બદલવા તે સમાધિ આપનારા હાવાધી દ્રવ્ય સમ્યક્ છે.
(૩) જે એ દ્રવ્યના સંચાગ નવા ગુણુ બનાવવા કરે પણ નાશ કરવા ન કરે તે ખાનાર અથવા • ભાગવનારના મનની સમાધિને માટે દુધમાં સાકર મેળવવી વિગેરે છે, તે સયુક્ત દ્રવ્ય સમ્યગ્ છે.
(૪) તથા જે પ્રયાગમાં લીધેલુ બ્ય આત્માનેે લાભના હેતુથી સમાધિ માટે થાય છે, તે પ્રત્યેક દ્રવ્યુ સમ્યક્ છે. અથા ત્રીજી પ્રતિમાં ઉપયુક્ત શબ્દ છે એટલે ઉપયાગમાં લીધેલુ દ્રવ્ય મનને સમાધિ દાયક થાય તે ઉપર્યુક્ત દ્રવ્ય સત્ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૦) * (૫) તથા જઢ (ત્યજેલું) ભાર વિગેરે દૂર કરવાથી ચિત્તમાં શાંતિ થાય, તે ત્યક્ત દ્રવ્ય સમ્યફ છે, (૬) દહીનું વાસણ વિગેરે કુટી જતાં કાગડા વિગેરેને આનંદ દાયી થવાથી તે ભિન્ન દ્રવ્ય સમ્યફ છે, (૭) અધીક માંસ વિગેરે છેદવાથી (અથવા ગુમડામાં નાસ્તર મુકવાથી) જે શાંતિ થાય તે છિન્ન સમ્યફ છે, આ સાતે પણ ચિત્તને સમાધિ આપનાર હેવાથી દ્રવ્ય સમ્યક છે, પણ જે તે બરાબર ને થાય તે ચિત્તમાં કલેશ થતાં અસમ્યક થાય છે.
હવે ભાવ સમ્યફ બતાવે છે. तिविहं तु भावसम्म दसण नाणे तहा चरित्ते य । दंसण चरणे तिविहं नाणे दुविहं तु नायव्वं ॥२१९॥ • ત્રણ પ્રકારે ભાવ સમ્યક છે, દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર એ ત્રણ ભેદ છે, તે દરેક પણ ભેદવાળું છે, તે કહે છે, તેમાં દર્શન અને ચરણ દરેક ત્રણ પ્રકારનાં છે, તે આ પ્રમાણે
અનાદિ મિથ્યા દષ્ટિને ત્રણ પુંજ કર્યા વિનાને હોય તેને યથા પ્રવૃત્ત કરણ બાકીનાં કર્મ ક્ષીણ થવા વાળે હેય તેને સાગરેપમ કેડા કેડીમાં થેડી ઓછી સ્થિતિ હોય, તેને અપૂર્વ કરણમાં થી ભેદાતા મિથ્યાત્વને ઉદય ન હોય તેવું અંતરકરણ કરીને અનિવૃત્તિ કરણ વડે પ્રથમ સમ્યકત્વ મેળવે છે, તે આપશર્મિક દર્શન છે, કહ્યું છે કે,
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૫). " उसरदेसं दड्डेल्लयं च विझाइ वणवो पप्प। इय मिच्छत्ताणुदए उवसमसम्म लहइ जीवो ॥१॥
ખારવા (ઉષર) દેશ (જગ્યા) મેળવીને જેમ વનને અગ્નિ (દાવાનલ) બુઝાઈ જાય છે, તેમ મિથ્યાત્વ ઉદય ન આવે ત્યારે આપશમિક સમ્યકત્વને જીવ પામે છે. અથવા કઈ ઉશમ શ્રેણીમાં આપશમિક સમ્યકત્વ પામે છે. (૨) તેજ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વ પુલને આશ્રયી ને જે અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય તે ક્ષાપશમિક છે (૩) તથા દર્શનહિ નીય ક્ષય થવાથી ક્ષાયિક છે.
ચારિત્રના ત્રણ ભેદ, (૧) દર્શન પ્રમાણે ચારિત્ર પણ ઉપશમ શ્રેણિમાં આપશમિક (૨) કષાયજ ક્ષય ઉપશમથી ક્ષાપશકિ. (૩) તથા ચારિત્ર મેહનીય કર્મના ભયથી ક્ષાધિક ચાસ્ત્રિ છે.
જ્ઞાનના બે ભાગ છે,–ક્ષાપશમિક, અને ક્ષાયિક તેમાં ચાર પ્રકારના જ્ઞાન આવરણીય કર્મને ક્ષય ઉપશમ થવાથી મતિ જ્ઞાન વિગેરે ચાર પ્રકારનું ક્ષાપશમિક જ્ઞાન છે, અને બધું ઘાતી કર્મ ક્ષય થવાથી ક્ષાયિક કેવળ
આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારમાં ભાવ સમ્યકત્વપણું બતાવે છતે વાદી શંકા કરે છે.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) જે, એમ દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર ત્રણેમાં સમ્યવાદને સંભાવ થાય છે, તે, દશનને જ સમ્યકત્વવાદ કેમ રૂઢથયે છે? કે જે સમ્યગદર્શનનું અહીં વર્ણન કરવાનું છે.
ઉત્તર–તે દર્શનના ભાવના ભાવી (વિદ્યમાનપણથી જ) જ્ઞાનચારિત્રને ભાવ છે. જેમકે–મિથ્યાષ્ટિને જ્ઞાનચારિત્ર હેતાં નથી. (તેને જ્ઞાન હેય; છતાં અજ્ઞાન કહેવાય.) અહીં સયત્વની પ્રધાનતા બતાવવા આંધળા તથા દેખતા એવા બે રાજકુમારનું દૃષ્ટાંત બાલ-(મંદબુદ્ધિવાળા) તથા સ્ત્રી વિગેરેના બધા માટે કહે છે –
ઊદયસેન નામને રાજા હતા. તેને વિરસેન તથા સૂરસેન નામે બે કુમારે છે. તેમાં વીરસેન આંધળે છે. તેણે પિતાને ગ્ય ગાંધવીદિક (ગાવા વિગેરેની) કળાએ શીખી અને બીજા કુમારે ધનુર્વેદને અભ્યાસ કરીને લેકમાં પ્રશંસનીય પદવી પામે. આ સાંભળીને વીરસેન કુમાર વિર કરી કે, હું પણ ધનુર્વેદને અભ્યાસ કરૂં. પછી રાજાએ તેના આગ્રહથી આજ્ઞા આપી, અને ઊપાધ્યાનના ઊપદેશથી, અને અતિશય બુદ્ધિના કારણથી શબ્દવેધી થયે. પછી તે જુવાન થશે ત્યારે સારા અભ્યાસથી મેળવેલા ધનુર્વેદના જ્ઞાનથી અને ઉત્તમવર્તનથી અગણિત ચક્ષુદર્શન સદ-અસત્વભાવથી, તથા શબ્દવેધીપણથી જ્યારે શત્રુ રાજા લડવા આવ્યો ત્યારે રાજા પાસે યુદ્ધમાં જવા માંગણી
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૭) કરી. રાજાએ આજ્ઞા આપવાથી વીરસેને શત્રુનું સૈન્ય જીતવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ શત્રુએ અંધપણું જાણુંલીધાથી ચુપ બેસવાથી વિરસેનનું કંઈ ન ચાલ્યું ત્યારે શત્રુના સર્વે તેને પકવલીધે. પછી સૂરસેને તે વૃતાંત જાણીને રાજાને પૂછીને સૂક્ષમ તીરેના સેકડેને વરસાદ વરસાવી શત્રુના સૈન્યને છતી ભાઈને મુકા. - આ પ્રમાણે અભ્યાસ સારી રીતે કરી ઉદ્યમ કરવા છતાં પણ ચક્ષુની ખામીથી ઈચ્છિત કાર્ય કરવા સમર્થ ન થયે. તે જ પ્રમાણે સમ્યગ દર્શન વિના જ્ઞાન ચારિત્ર કાર્યસિદ્ધિ ન કરી શકે. તેજ નિર્યુક્તિકાર ગાથાને ઉપસંહાર કરતાં બતાવે છે. कुणमाणोऽवि किरियं,परिचयंतोऽवि सयणधणभोए, दितोऽविदुहस्स उरं, न जिणइ अंधो पराणीय॥२२०॥ - ક્રિયાને કરતે. તથા પિતાનાં વજન, ધન ભેગને ત્યજવા છતાં તથા દુખને ઉર આપવા (સામે જવા છતાં પણ અંધ અંધપણાને લીધે શત્રુના સૈન્યને જીતી ન શકો. તે દષ્ટાંતથી હવે બોધ આપે છે – कुणमाणोऽविनिवित्तिं, परिच्चयंतोऽवि सपणधण
1. મો " दितोऽविदुहस्त उरं, मिच्छदिहिन सिज्झाइउ॥२२१॥ એટલે મિથ્યા દષ્ટિ પિતાના દર્શનમાં કહેલી ક્રિયા કરે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૮)
જેમકે પાંચ યમા, તથા પાંચ નિયમ વિગેરે પાળે તથા. પાતાના સગાં ધન તથા ભેગાને ત્યાગે. તથા પા અગ્નિના તાપ તપવા વિગેરેથી દુ:ખ સહન કરે છતાં મિથ્યા ષ્ટિ દનની ખામીથી સિદ્ધિ પદ નથીજ પામતા, (ગાથામાં ઉ. શબ્દ એવકારના અમાં છે.) પૂર્વે જેમ અધકુમાર ત્રુને ન જીતી શકયા તેમ આ કાર્ય સિદ્ધિમાં અસમથ છે, જો એમ છે તા શુ કરવુ ? તે કહે છે—
4.
तम्हा कम्माणीयं जेउमणो दंसणंमि पहज्जा, दंसणचओ हि सफलाणि हुंति तत्राण चरणाई.
IIRRRII
જેથી સિદ્ધિ મા નું મૂળ સમ્યક્ દન છે, તેના વિના કક્ષય ન થાય, તેથી ક્રમ શત્રુને જીતવાની ઈચ્છાવાળા મનુષ્ય સભ્યગ્ દન મેળવવા પ્રથમ યત્ન કરે, અને તેની પ્રાપ્તિમાં શું થાય તે ખાવે છે. કે નિશ્ચે દશન પામેલાનાં તપ જ્ઞાન તથા ચારિત્રનાં ખધાં અનુષ્ઠાન સફળ થાય છે. તેથી તેમાં યત્ન કરવા.
હવે બીજી રીતે પણ સમ્યગ્દર્શનના તથા તે દ”ન મેળવેલા મનુષ્યાને પ્રાપ્ત થએલા ગુણુ સ્થાનાના ગુણા બતાવે છે. सम्मतुपती सावए प, विरए अनंत कम्मं से ॥ दंसण मोहक्खए, उवसामंते य उवसंते ॥२२३॥
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૯)
वए य खीणमोहे, जीणे अ सेढी भवे असंखिज्जा । . तव्ववरीओ कालो, संखिजगुणाए सेटीए ॥९२४॥ સમ્યફવની ઉત્તિ થતાં અસભ્યેય ગુણવાળી શ્રેણિ થાય છે. તે પાછલી અડધી ગાથાવર્ડ બતાવેલ છે, તે ક્રિયાને આશ્ચયી છે.
પ્રશ્ન—કેવી રીતે અસભ્યેય ગુણવાળી શ્રેણિ થાય ? ઉત્તર—(૧) મહીં મિથ્યા દષ્ટિએ જે ચડુ ઓછુ એવી કાડાકાડી સાગરાપમની સ્થિતિવાળા ગ્રંથિસત્વવાળા છે. તેઓ કર્મ નિશને આશ્રયી સમાન છે, (૨) અને ધર્મ પૂછવાની ઉત્પન્ન થએલી સજ્ઞાવાળા પૂર્વે કહેલાઓથી અસભ્યેય ગુણ નિર્જરાવાળા છે. (૩) ત્યાર પછી પૂછવાની ઈચ્છાવાળા અની સાધુ સમીપે જવાની ઈચ્છાવાળા અસ ધ્યેય ગુણે ઉત્તમ જાણવા (૪) ત્યાર પછી ગુરૂને પૂછતાં (૫) ધર્મ સ્વીકારવાની ઈચ્છા થતાં (૬) ત્યાર પછી ધર્મ ક્રિયા કરતાં જે નિર્જરા થાય તેના કરતાં પણ પ્રથમ ધર્મ યા કરનારાને વધારે નિા થાય તે અસભ્યેય ગુણી જાણવી, આટલે સુધી સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિનું વર્ણન કર્યું."
ત્યાર પછી શ્રાવકત્રત ( દેશવિરતિ ) સ્વીકારતા તથા સ્વીકારેલા વિગેરે ઉત્તરાત્તર ગુણુ પામેલાને અસભ્યેય ચી નિર્જરા જાણવી, એ પ્રમાણે સર્વાં વિરતિમાં પણ જાણુકુ
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦)
""
તેનાથી પણ પૂર્વે સ વિરતિ લીધેલાની અસધ્યેય ગુણી નિર્જરા જાણવી, મૂળમાં “ અણુ તકમ સે ” છે, તેને અર્થ અનંતાનુબધી આશ્રયી જાણવા, એટલે ભીમ કહેવાથી ભીમસેન ભામાથી સત્યભામા થાય, તે પ્રમાણે છે. માહ નીય કર્મના અનંત ભાગો છે, તેને ખપાવવાની ઇચ્છાવાળા અસખ્યેય ગુણ નિર્જરા કરનારા જાણવા, ત્યાર પછી ક્ષપક ( ક્ષય કરનારા ) જાણવા, ત્યાર પછી ક્ષીણુ અન ́ત નુખ ધી કષાયવાળે જાણવા, તેજ દન મેહનીયની ત્રણ પ્રકૃતિમાં ક્રિયાના સન્મુખમાં ઉભા રહેલ અપવર્ગનું ત્રિક જાણવું ત્યાર પછી સાત પ્રકૃતિ ક્ષીણ થવાથી ઉપશમ શ્રેણિમાં ચઢેલા અસંખ્યેય ગુણ નિર્જરાવાળા જાણવા, ત્યાર પછી ઉપશાંત માહુવાળા જાણવા ત્યાર પછી ચારિત્ર માહુનીયને ક્ષય કરનારા જાણવા, ત્યાર પછી ક્ષીણ માહુવાળા જાણવા, અહિયાં અભિમુખ વિગેરે ત્રણ યથાસભવયાજના કરવી, ત્યાર પછી ભસ્થ કેવળી (જિન) જાણવા ત્યાર પછી શલેશી અવસ્થાવાળા અસ ંખ્યેય ગુણ તિરાવાળા જાણવા. તેથી એ પ્રમાણે કમ નિર્જરા માટે અસભ્યેય લેક આકાશ પ્રદેશ પ્રમાણુ બનાવેલ સચમ સ્થાનના પ્રચયથી ઉત્પન્ન થયેલ શ્રેણી છે; તે ઉત્તરાત્તર અસાંખ્યેય ગુણવાળી જાણવી, કારણ કે ઉત્તરાત્તર પ્રવર્ધમાન અધ્યવસાયના કડકના સ્વીકાર છે, (જેમ સંયમ પર્યાય વધે તેમ ચારિત્રમાં આત્મ.ની નિમ ળતા વધે.)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળથી તે તેથી વિપરીત અગી કેવળીથી માંડીને પ્રતિમ પણે સંખેય ગુણવાળી શ્રેણીવડે કાળ જાણ, તેને અર્થ આ છે, જેટલા કાળ વડે અગી કેવળી જેટલાં કમ ખપાવે તેટલાં કર્મ સગી કેવળી સંખ્યય ગુણ કાળ વડે ખપાવે છે, એ પ્રમાણે પ્રતિલોમ પણે જેટલા કાળમાં ધર્મ પુછવાની ઈચ્છાવાળે છે, ત્યાં સુધી જાણવું, (નીચલા ગુણસ્થાનમાં કાળ વધારે થાય અને કર્મ ઓછાં ખપે.)
આ પ્રમાણે બતાવતાં સિદ્ધ કર્યું કે સમ્યગ દર્શન પામેલાને તપ જ્ઞાન અને ચરણ સફળ થાય છે, પણ જે કેઈ ઉપાધિ (સંસારી વાસના) વડે કરે તે તે સફળ થતાં નથી, તે ઉપાધિ કઈ છે, તે હવે બતાવે છે, आहार उवहिपूभा, इड्डी य गारवेसु कइतवियं । एमेव वारसविहे, तवंमिन हुकह तवे समणो ॥२१॥ - આહાર ઉપધિ પૂજા અને આમર્ષ આષધિ વિગેરે રિદ્ધિ છે, અને આહાર ઉપાધિ અને પૂજા રિદ્ધિ છે, અર્થાત્ તેવી રિદ્ધિ પૂજા મેળવવા જ્ઞાન ભણે, અને ચારિત્ર પાળે, તથા (તેવું મળવાથી) ત્રણ ગારવમાં બંધાએલે જે ક્રિયા કરે તે કૃત્રિમ (બનાવટી) કહેવાય છે, જેવી રીતે જ્ઞાન ચરણનું અનુષ્ઠાન આહાર વિગેરે માટે કરે, તે કૃત્રિમ હેવાથી મોક્ષ ન આપે, તે પ્રમાણે બાર પ્રકારના બાહ્ય અત્યંતર માં
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(११२)
પણ જાણવુ, અને તેવી સંસારી વાસના રાખનારને શ્રમણ્ ભાવ ન ાય, અને અસાધુનું અનુષ્ઠાન ગુણુવાળું ન થાય, તેથી વાસના રહિત સાધુનુ જે સમ્યગ દર્શન પૂર્વક તપ જ્ઞાન ચરણુ સફળ છે એમ સિદ્ધ થયું, માટે સમ્યગ દનમાં થતના કરવી, અને તાનુ શ્રદ્ધાન કરવું તે સમ્પંગ દર્શન છે, અને આ તત્વ સઘળાં કલંકને દૂર કરીને જેમણે બધા પદાર્થાંમાં સત્તા વ્યાપી કેવળ જ્ઞાનને મેળવેલુ છે, તેના તીથ કરે કહ્યું છે તેને હવે અનુક્રમે આવેલા સુત્રાનુગમમાં સૂત્ર તાવે છે.
से बेमि जे अईया जे य पडुपन्ना आगमिस्सा अरहंता भगवंतो ते सव्वे एव माइक्खन्ति एवं भासंति एवं पण्णविति एवं परुविंति सव्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता न इंतव्वा न अजावेयव्वा न परिधित्तन्वा न परियावेयव्वा न उद्दवेयव्वा, एस धम्मे सुद्धं निइए समिच लोयं खेपण्णेहिं पवेइए, तंजा - उट्ठिएस वा अणुट्ठिएस वा उवडिएस वा अणुवट्टिए वा उवरयदंडे वा अणुवरयदंडे वा सोवाईएस वा अणोवाईएस वा संजोगरएसु वा असंजोगरएल वा तचं चेयं तहा चेयं अस्तिं चेयं पच्चर (सू० १२६)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૩ )
"
"
"
r
ગતમ ( સુધર્માં) સ્વામી કહે છે કેઃ— જે હું કહું ( છુ, તે હુ પોતે તીર્થંકરનાં કહેલાં વચનના તત્ત્વને જાણીને કહું છું, તેથી મારૂ વચન માનવા ચેાગ્ય છે, અથવા આદ્ધમતમાં માને ક્ષણિકપણું દુર કરવાવડે કહ્યું કે, જે મેં પૂર્વે કહ્યુ'; તે હમણાં પણ હુંજ કહુ છુ, પણુ ખીજે કહેતા નથી; અથવા સે' શબ્દના અર્થ તે થાય છે, એટલે જે શ્રદ્ધાનમાં સમ્યકત્વ થાય છે, તે તત્ત્વને હું કહું છું. જે પૂર્વ કાળમાં થયા જે વર્તમાનમાં છે, અને ભવિષ્યમાં થશે; તે બધા તીથ કરી એમ કહે છે. વળી, પૂર્વે કાળ અનાદિ હાવાથી અનંતા થયા; અને ભવિષ્યકાળ અનતા હાવથી અને સદા તીથ કર હોવાથી અનતા થશે. અને વર્તમાનકાળ આશ્રયી જે વખતે આ પ્રરૂપણા થતી હાય; તેમાં નક્કી સંખ્યા ન હેાવાથી ઊત્કૃષ્ટ અથવા જન્યપદે કહેવાય, તેમાં ઊત્સગ થી અઢી દ્વીપની અંદર એક સાને સીતેર થાય, તે આ પ્રમાણે—
૫-મહા વિદેહમાં એકૈક વિદેહમાં કર શ્રેણી હાવાથી દરેકમાં એકેક ગણુતાં ૧૬૦ થાય, અને ૫ ભરત જ ઐશ વતના મેળવતાં કુલ ૧૭૦ થાય અને જઘન્યથી ૨૦ થાય તે આ પ્રમાણે-૫ મંહા વિદેહમાં મહાવિદેહની અંદર રહેલી મહા નદીના અને કિનારે મળી પૂર્વ પશ્ચિમ સાથે લેતાં ચાર ચાર હોય તે પાંચેના મળી વીશ થાય. અને
, .
1:
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪) ભરત ઐરાવતમાં તે એકાંત સુખમ વિગેરે આરામાં અભાવ છે, બીજા આચાર્ય કહે કહે છે, કે મેરૂના પૂર્વ અને પશ્ચિમ મહાધિદેહમાં એકેક તીર્થકર હોવાથી મહાવિદેહમાં બેજ છે, અને તેથી પાંચ વિદેહમાં દશ થયા, તેઓ એમ કહે છે કે, सत्सरसयमुक्कोसं, इअरे दस समय खेतजिणमाणं। पोतीस पढमदीवे, अणतरऽद्धेय ते दुगुणा ॥१॥
પૂજા સત્કારને વેગ્ય જેઓ છે, તે અહંત કહેવાય છે, તેઓ ઐશ્વર્ય યુક્ત ભગવતે છે, તેઓની સંખ્યા તેમના સંબંધમાં જ્યારે કે પ્રશ્ન પુછે તેને અર્થ ઉપર બતાવે છે, સૂત્રમાં વર્તમાનકાળની વાત છે, તેથી આ પણ જાણવું, કે આ પ્રમાણે કહ્યું, અને ભવિષ્યમાં કહેશે, એ પ્રમાણે સામાન્યથી તીર્થકર દેવ મનુષ્યની પરખદામાં અર્ધ માગધીમાં બધા જ પિતાની ભાષામાં સમજે તેમ તેઓ બોલે છે એ પ્રમાણે પ્રકથી સંશય દૂર કરવા માટે પાસે શહેનારા સાધુ વિગેરેને જીવ અજીવ આસ્રવ બંધ સંવર નિર્જરા મેક્ષ એ સાત પદાર્થોને બતાવે છે, એટલે જિનેશ્વર દેવ સાત પદાર્થોનું વર્ણન કરે છે) એ પ્રમાણે સમ્યગ દર્શન જ્ઞાન ચારિત્ર જે મેક્ષ માગે છે, તથા મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય એમ એ ચાંચ બંધ હેતુઓ છે,
અને પરભાવ વડે છાતી અછતી વસ્તુ તત્વને સામાન્ય વિશેષરૂપ વિગેરના પ્રકારથી બતાવે છે, અથવા આ બધા
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) પર એક અથવાળાં છે, તે તીર્થકર શું બતાવે છે તે કહે છે.
બધાં પ્રાણીઓ એટલે પૃથ્વી પાણી અનિ વાયુ વનસ્પતિ એ એકેદ્રિય છે, તથા બે ત્રણ ચાર પાંચ ઇદ્ધિવાળા જીવે છે, તેમને ઈદ્રિય ૫ બળ ૩ ઉચછવાસ નિશ્વાસ. ૧ આયુ ૧ એ દશ પ્રાણ છે, પ્રાણે ( સંસારી) જમે પૂર્વે હતા હમણાં છે, અને ભવિષ્યમાં રહેશે, તેથી પ્રાણી કહેવાય છે, તથા બીજી રીતે ચાદર છવેના છે તે ભૂત ગ્રામ કહેવાય છે, અને વર્તમાનમાં બધા જીવે છે, જીવશે, અને પૂર્વે જીવતા હતા, માટે જીવ છે. તે નારકી તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ એ ચાર ગતિવાળા છે, તથા બધા એ છે પિતાનાં કરેલાં કર્મથી સાતા અસાતાના ઉદયથી સુખ દુઃખ ભોગવે છે. તેથી સત્વ છે, અથવા પ્રાણુ ભૂત છવ અને સત્ય એ બધા એક અર્થવાળા શબ્દ છે, કારણ કે તત્વ ભેદ પર્યાયે વડે પદાર્થને સ્વીકારવાને છે તેથી કરીને ઉપરના બધા શબ્દો પ્રાણીના પર્યાયવાળા છે, તે જીવેને દંડ ચાબખા વિગેરેથી હણવા નહિં તથા બીજા પાસે : બળજબરી કરીને હણવવા , નહિ તથા નેકર, દાસ, દાસી વિગેરે ઉપર મમત્વભાવથી તેમને સંગ્રહ ન કરે તથા શરીર અને મનની પીડા ઊપજાવીને પરિતાપવા (સંતાપવા) નહિ; તથા જીવથી પ્રાણ દુર કરવાના વડે તેને અપઢાવણ ન કરવું. આ જિનેશ્વરને કહે
*
*
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૬ )
દુર્ગતિને અટકાવવાને ભુંગળ સમાન તથા સુગતિની પગથી સમાન ધમ છે, અને તે ધર્મ પુરૂષાના પ્રધાનપણાથી વિશેષણા ખતાવે છે. પાપના અનુખધરહિત શુદ્ધ છે, પણ ખાદ્ધ તથા બ્રાહ્મણેાથી એકેન્દ્રિયથી પચેન્દ્રિય સુધીના જીવાની હિં'સાની અનુમતિને દુઃખરૂપ-કલંક છે. ( એટલે, બ્રાહ્મણા યજ્ઞ કરાવે છે, અને માદ્ધના સાધુએ સાધુ માટે રાંધેલું ખાય છે, તેથી વધની અનુમતિને દ્વેષ લાગે છે,) તેવા ઢાષ જૈનધર્મમાં નથી. વળી, પાંચ મહાવિદેહને આશ્રયી તે, નિરંતર નિત્ય છે, તથા શાશ્વત તથા ( મેક્ષગતિ આપવથી શાશ્વત છે, અથવા નિત્ય હોવાથી શાશ્વત છે, પણ એમ ન થાય; કે ભવ્યત્વ માક પ્રથમ થઈને પછી ન થાય; અને ઘટના અભાવ માફ્ક પ્રથમ ન થઈને નિત્ય થાય; પણ આ ધમ ા, ત્રણે કાળમાં શાશ્વત છે. વળી, આ જીવસમૂહને દુઃખસાગરમાં ડુબેલ જાણીને તેમાંથી પાર જવા, જંતુનાં દુઃખ જાણનારા એવા કેવળી ભગવ તાએ બતાવ્યા છે. આ ગાતમ સ્વામીએ પેાતાની બુદ્ધિએ ન કહેલું અતાવવાનું કારણ શિષ્યાની મતિ સ્થિર કરવા માટે કહ્યું કે- શુદ્ધ ધર્મ જીનેશ્વરના કહેલા છે. આજ સૂત્રમાં કહેલા અને નિયુક્તિકાર સૂત્ર-સ્પીક એ ગાથાવર્ડ કહે છે:ज जिणवरा अईया, जे संपइ जे अणागए काले । सब्वेषि ते अहिंसं वदिंसु वदिहिंति विवदिति ॥ २२६॥
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
'(૧૧૭) छप्पिय जीवनिकाए, णोवि हणेणोऽपि अहणाविजा। नोवि अ अणुमन्निना, सम्मत्तस्सेस निजुत्ती॥२२७॥ - આ બંને ગાથાને અર્થ સરળ છે તેથી ટીકા નથી તેથી ચેડામાં લખીએ છીએ. જે જિનેશ્વરે પૂર્વે થયા વર્તમાનમાં છે, અને ભવિષ્યમાં થશે, તે બધાએ ભૂતકાળમાં અહિંસા બતાવી છે, બતાવશે, અને બતાવે છે. એટલે, છ એ જીવનકાયને હણે નહિ, હવે નહિં અને હણનારને અનુમે દે નહિ. એ સમ્યકત્વની નિર્યુક્તિ છે, તીર્થકરને ઉપદેશ એમના સ્વભાવથી પરેપકારી પણ અપેક્ષા વિના સૂર્ય ઉદય માફક પ્રવ લે છે, જેમ સૂર્ય બધાને પ્રકાશ આપે, તે જ પ્રમાણે જિનેશ્વર બોધ આપે, એટલે ૧૨૬ સૂત્રમાં બતાવ્યા પ્રમાણે ધર્મ ચરણ પાળવા માટે ઉઠેલા એટલે જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રમાં પ્રયત્ન કરનારા, અને તેનાથી વિપરીત તે ધર્મમાં ઉદ્યમ ન કરનારાને માટે સર્વજ્ઞ ત્રણ જગતના નાથે તેવા તેવા નિમિત્તે તે ઉદ્દેશીને ધર્મ કહ્યા છે, એ પ્રમાણે બધે સમજવું.
અથવા ઉઠેલા અને ન ઉઠેલા એટલે દ્રવ્યથી બેઠેલા અથવા ન બેઠેલા જીવે છે, તેમને વીર પ્રભુએ ધર્મ કહ્યો તેમાં ૧૧ ગણધરેએ ઉમે ઉભે ધર્મ સાંભળે, એટલે પ્રભુના સન્મુખ રહીને ધર્મ સાંભળવા અથવા ચારિત્ર ગ્રહણ કરવા તૈિયાર થયેલાને સંભળાવ્યું, તે ઉપસ્થિત છે, અને તેથી
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૮) વિપરીત ત્યાં હાજર ન હોય તે અન ઉપસ્થિત ગેર હાજર) હતા, (અહિં નિમિત્ત સૂત્રમાં સાતમી વિભક્તિ લીધી છે જેમકે ચામડામાં દીપડા મરાય છે.) - કા–ભાવથી આવેલા શિલાતિ પુત્ર વિગેરેમાં ધર્મ કથા ઉપગી છે, પણ ગેરહાજર હોય તેને ધમ કથા. શું ગુણ કરે? " ઉ–જે ગેરહાજર હોય તેવાને ઇંદ્ર નાગ વિગેરે માફક કર્મની પરિણતિ વિચિત્ર હેવાથી અથવા ક્ષય ઉપશમના મેળવવાથી ગુણકારી થાય છે, તેથી તમારી “શંકા નકામી છે.
" પ્રાણીને અથવા આત્માને દુઃખ દે (દડે) માટે દંડ છે, તે મન વચન કાયાએ ત્રણ પ્રકાર છે, એ ત્રણ દંડથી દૂર થયેલા તે ઉપરત દંડ કહેવાય, તે બધા જીવ ઉપર ઉપકારની બુદ્ધિએ ઉપદેશ દેવાય, એટલે જેમણે દંડ તજ છે, તેવા મુનિએ સંયમમાં સ્થિરતા કરે, અને નવા ગુણે પ્રાપ્ત કરેઅને બીજા દડ ન તજેલા (ગ્રહસ્થીએ) તે દંડને તજે, માટે તીર્થકર ઉપદેશ આપે છે, - તથા સંગ્રહ કરાય તે ઉપધિ છે, તે દ્રવ્યથી સેનું વિગેરે છે, અને ભાવથી કપટ છે, તે રાખનાર ઉપધિવાળા છે, તે પધિક છે, બાકીના તેથી ઉલટા અનુપધિક છે, તેઓને માટે પણ ઉપદેશ છે, સંગ (સંબંધ) તે પુત્ર સ્ત્રી મિત્ર વિગેરે ઉપર પ્રેમને છે, તેમાં રક્ત થયેલા તે
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૯) સગરત કહેવાય, અને તેથી ઉલટા એકત્વ ભાવના ભાવનારા મુનિ અસગરત કહેવાય, તે બંનેને પણ ભગવાને ઊપદેશ આપેલ છે, તેથી તે સત્ય છે. (ચ શબ્દ નિયમ અર્થ બતાવે છે, માટે) ભગવાનનું વચન સત્ય છે, તેમ યથાઠ્યપણે વસ્તુને સદ્ભાવ કહ્યાથી તે વાચ્ય પણ છે. તે બતાવે છે કે, પ્રભુએ આ પ્રમાણે કહ્યું કે –“સર્વે જીવે હણવા ન જોઈએ” વિગેરે. આ પ્રમાણે સમ્યગદર્શનનું શ્રદ્ધાન રાખવું અને તે શ્રદ્ધાન-જિનેશ્વરનાં પ્રવચનમાં છે. જે સમ્યફમેક્ષમાર્ગને આપનાર છે. વળી, તે બધા દંભના પ્રબંધથી દુર હોવાથી પ્રકર્ષથી બેલાય છે, માટે તે પ્રવચન છે) પણ, બીજા મતમાં તે અહિંસા ધર્મ બતાવ્યું નથી. જેમકે અન્ય મતવાળા પ્રથમ કહે કે, સર્વ જીવોને ન હણવા. (હિંયાભર મૂતાનિ ) કહીને યજ્ઞમાં પશુધની આજ્ઞા આપે છે. એટલે, પ્રથમનાં વચનને તેમનાં પાછળનાં વચનથી બાધા લાગે છે. (માટે, તે પ્રવચન નથી.) આ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ કહીને તેની પ્રાપ્તિમાં શું કરવું તે બતાવે છે.
तं आइत्तु न निहे न निक्खिवे जाणित्तु धम्म जहा तहा, दिखेहिं निव्बेयं गच्छिज्जा, नो लोगस्से
રે (g૦ ૨૨૭) પ્રભુએ કહેલાં તવાર્થ ઉપર શ્રદ્ધા રાખવા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૦). સમ્યગ્દર્શન મેળવીને કહેલું કાર્ય ન કરવાથી દેષ લાગે; માટે, તેને ગોપવે નહિ. તે પ્રમાણે સંસર્ગ વિગેરે નિમિ.
થી મિક્યાત્વ દુર કરીને પણ જીવના સામર્થ્ય ગુણેને છોડે નહિ. (યથાશક્તિ સંયમ પાળે; પણ, પ્રમાદ ન કરે) અથવા શિવમતના કે, બૈદ્ધમતનાં વૃતે ગ્રહણ કરીને વ્રતેશ્વરયાગ વિગેરે છેને વિધિએ ગુરૂ પાસે પૂર્વે તે સ્થાપન કરીને દીક્ષા મૂકીદે નહિ. તે જ પ્રમાણે ગુરૂ વિગેરે પાસે સમ્યવિ લઈને પાછું તજે નહિ આ પ્રશ્ન–શું કરીને?
ઉ–જે ધર્મ છે, તે શ્રતચારિત્રરૂપ-ધર્મ સમજીને અથવા, વસ્તુઓને સ્વભાવ સમજીને તેના ઉપર વિશ્વાસ રાખે તથા તે ધર્મ જાણીને બીજું શું કરે ? તે કહે છે–દેખેલા સુંદર અને ખરાબ એવાં રૂપિવડે નિર્વેદ પામે; (વૈરાગ્ય મેળવે.) તે આ પ્રમાણે –
સાંભળેલા શબ્દો, ચાખેલા રસ, સુંઘેલા ગધે, ફરશેલા શુભ અને અશુભ સ્પર્શે વડે, શગદ્વેષ થાય; તે ન કરતાં મધ્યસ્થ રહે, અને વિચારે કે, એમાં રાગદ્વેષ શું કરે? વળી પ્રાણ સમૂહની અન્વેષણ જે ઈષ્ટ વસ્તુઓને લેવાની અને અનિષ્ટ વસ્તુને ત્યાગવાની જે બુદ્ધિ છે, તે રાગદ્વેષ સાધુ ન કરે, જેને આવી સામાન્ય લેક જેવી એષણા નથી તેને બીજી પણ કુબુદ્ધિ નથી, તે બતાવે છે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૧) जस्स नत्थि इमा जाई अण्णा तस्स को सिया? दिहें सुयं मयं विण्णायं जं एवं परिकाहजह, समेमाणा पलेमाणा पुणो पुणो जाई पकप्पति सू० १२८)
જે મેક્ષાભિલાષી સાધુને લેકેષણ (સંસારી વાસના) નથી, તેને બીજી આરંભની પ્રવૃત્તિ પણ હોતી નથી, અર્થાત જેણે ભેગ વાસના ત્યાગી, તેને બીજી આરંભ પ્રવૃત્તિ ક્યાંથી હોય? એટલે સાધુને સાવદ્ય અનુષ્ઠાનની પ્રવૃત્તિ ન હાય, કારણ કે સાવધ પ્રવૃત્તિ ગ્રહસ્થીનેજ હોય છે,
અથવા હમણાં જ બતાવેલી પ્રત્યક્ષ સમ્યફ જ્ઞાતી જે જીવેને ન હણવા સંબંધી બતાવી તે દયા જેને ન હોય તેવાને કુમાર્ગ તજવા તથા સાવધ અનુષ્ઠાન છેડવારૂપ બીજી વિવેકની બુદ્ધિ ક્યાંથી હોય ! (અર્થાત્ દયા સાથેજ બીજી સુબુદ્ધિ હોય છે.)
હવે શિષ્યની મતિ રિથર કરવા કહે, કે જે તને મેં કહ્યું તે સર્વજ્ઞ દેવે કેવળ જ્ઞાન વડે સાક્ષાત દેખેલું છે, તે સેવા કરવાવડે મેં સાંભળ્યું, તે લઘુકમવાળા ભવ્ય જીને માનવા ગ્ય છે, તથા જ્ઞાના વરણીય કર્મના ક્ષય ઉપશમથી વિશેષ પ્રકારે જાણ્યું, માટે વિજ્ઞાત છે, તેથી તમારે પણ સમ્યકત્વ વિગેરે મેં તમને જે કહ્યું તેમાં તમારે યત્ન કરે, જેઓ ઉપર બતાવેલ માર્ગ ન આદર તેઓને શું થાય છે તે કહે છે, તે સંસારી મનુષ્ય મનુષ્ય
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) વિગેરે જન્મમાં અત્યંત વૃદ્ધ બનીને વારંવાર મનેz ઇકિયેના વિષયમાં વારંવાર આનંદ માનીને ફરી ફરીને એકેન્દ્રિ બે ઈન્દ્રિય વિગેરે જાતિમાં જન્મ લે છે, પણ સંસારને તરી શક્તા નથી, જે આ પ્રમાણે તત્વને જાણનારા વર્તમાન સ્વાદ લેનારા છે. જન્મમાં આનંદ માનનારા ઇન્દ્રિય વિષયમાં લીન થયેલા વારંવાર નવે જન્મ વિગેરે સાધનારા સંસારી જ હોય, તે સાધુએ શું કરવું, તે કહે છે, ___अहो अराओ य जयमाणे धीरे सया आगय पण्णाणे पमत्ते बहिया पास, अप्पमत्ते सया परि कमिजासि त्तिमि (सू० १२९) सम्यक्त्वा ध्ययने प्रथमोद्देशकः। ४-१। આ દિવસે અને રાતે મોક્ષ માગમાંજ યત્ન કરતે, પરિસહ ઉપસર્ગમાં ન ડરનારે જે ધીર પુરૂષ છે, તથા સર્વ કાળ જેણે સત અને વિવેક સ્વીકાર્યો છે, તેને ગુરુ કહે છે, કે તું જે, પ્રમત્ત જી જે ગ્રહ છે, અથવા અન્ય મતવાળા જેઓ ધર્મથી બહાર રહેલા છે, તેમની દુર્દશા દેખીને તેવું દુખ તને ન ભેગવવું પડે માટે તું સર્વદા નિદ્રા વિકથા વિગેરેથી રહિત બની આંખ ફરકવા માત્ર પણ પ્રમાદી ન થઈશ, અને કર્મ શત્રુને જીતવામાં અથવા મોક્ષ માર્ગે જવામાં પરાક્રમી બનજે, આ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ બતાવનાર ચેથા અધ્યાયને પહેલે ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૩)
બીજો ઉદ્દેશો પહેલા ઉદ્દેશા સાથે બીજાને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, કે પહેલા ઉદેશામાં સમ્યકવાદ બતાવે, અને તે તેને શત્રુ મિથ્યાવાદ છે, તેને દૂર કરવાથી આત્મ લાભ મેળવે છે, તે દૂર કરવું જ્ઞાન વિના ન થાય, અને વિચારણા વિના પરિજ્ઞા ન થાય, તેથી મિથ્યાવાદથી થયેલ અન્ય. તાર્થિકના મતની વિચારણા કરવા આ કહેવાય છે. આ સંબંધી આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પહેલું સૂત્ર છે, જે માણસા વિગેરે છે, અને અહિં જે સમ્યકત્વ લીધું તે સાત પદા
નું શ્રદ્ધાન કરવાનું છે, તેમાં મેક્ષાભિલાષીએ શસ્ત્ર પરિણા નામના પહેલા અધ્યયનમાં છવાજીવ પદાર્થના જ્ઞાન વડે સંસાર તથા મેક્ષનાં કારણે નિર્ણય કરે, એટલે તેમાં સંસારનું કારણ આસ્રવ અને તે લેવાથી સંવર પણ જાણવું. તેનું કાર્ય મેક્ષ છે, એમ સૂચવ્યું છે, તેટલા માટે આસવ અને નિર્જરા, સંસાર મેક્ષના અનુક્રમે કારણે છે, તેનું સમ્યકત્વ બબર વિચારવા માટે કહે છે.
जे आसवा ते परिस्सवा, जे परिस्सवा ते आसवा; जे अणासवा ते अपरिस्सवा, जे अपरिससवा ते अणासवा; ए ए पए संबुज्झमाणे लोयं च ATT મામમિ પુર જd (g૦ ૨૩૦) .
.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૪) સૂત્રમાં જે શબ્દ છે, તે સામાન્યથી લીધેલ છે, અને જે આર વડે આઠ પ્રકારનાં કર્મને આશ્રય કરે છે, તે આસ્ત્રવે છે, અને જે અનુષ્ઠાને કરવાથી બધી રીતે કર્મ ચાય તે પરિસ્સવ છે, હવે પૂર્વે જે આત્મ કર્મ બંધનાં સ્થાન બતાવ્યાં, તે પિતેજ કર્મની નિર્જરાનાં કારણે થાય છે, તેને ભાવાર્થ એ છે કે સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને મેહ કરાવે તેવા કુલની માળા તથા સુંદર સ્ત્રી સુખકારણ વાતે માનવાથી તે વસ્તુઓ તેમને કર્મ બંધને હેતુ થવાથી અસ્રિવ છે, પણ તેજ વસ્તુઓ તત્વને જાણનારા વિષય સુખથી દૂર રહેલા મહાત્માઓને કુલની માળા વિગેરે નકામી જેવી લાગવાથી તથા સંસાર ભ્રમણ કરાવનારી જાણીને તે વહુએથી તેને વૈરાગ્ય થાય છે, તેથી કહ્યું કે, જે આસન છે, તે જ્ઞાનીને પરિસ્સવ એટલે નિર્જરનું સ્થાન છે, તથા બધી વસ્તુઓનું અનેકાંત પણું બતાવવા તેથી ઉલટું સૂત્ર કહે છે, જે પરિસ્ટ છે તે આસ્ત્ર થાય છે, એટલે અરિહંત સાધુ તપ સંયમ દશ વિધ ચક્રવાળ સમાચારી અનુષ્ઠાન વિગેરે ભવ્યાત્માને નિર્જ રાનાં સ્થાન છે, તે જ ઉત્તમ પદાર્થો જેને અશુભ કર્મને ઉદય હોય તેવા અશુભ અધ્યવસાય વાળા તથા દુર્ગતિમાં લઈ જવાને આગેવાન બનેલા જંતુને તે ઉત્તમ પદાર્થોની આશાતના કરવાથી તથા સાતા રિદ્ધિ રસને ગર્વ કરવામાં તત્પર મનુષ્યને તે આસ્રવ થાય છે,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૫) એટલે જેનાથી ધર્મ પ્રાપ્તિ થાય એવા તીર્થકરે પણ તેવાને પાપનું ઉપાદાન કારણ થાય છે, તેને પરમાર્થ આ છે, કે જેટલાં કર્મની નિર્જરા માટે સંયમ સ્થાન છે, તેટલાંજ બધને માટે અસંયમ સ્થાન છે, કહ્યું છે કે, यथा प्रकारा यावन्तः, संसाराबेशहेतवः। .. तावन्यस्तद्विपर्यासा, निर्वाणसुखहेतवः ॥१॥
જેટલા પ્રકારના જેટલા સંસારના ભ્રમણના હેતુઓ છે, તેટલાજ તેને વિપરીત રીતે લેવાથી નિર્વાણ સુખને આપનારા હેતુઓ છે.
- એ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી જેનું અંતઃકરણ મલિન છે, અને વિષય સુખમાં જે તત્પર છે, તેના વિચારે દુષ્ટ હોવાથી તેને બધું સંસારને માટે છે, જેમ લીમડાના રસમાં જે દુધ સાકર વિગેરે મેળવીએ પણ લીમડાની કડવાશથી મીઠી વસ્તુ પણ કડવી થાય છે, પણ સમ્યગદષ્ટિ છે, જેણે સંસાર સમુદ્રમાંથી નીકળવા માટે વિષય અભિલા દર કરેલાને સર્વે મેહક વસ્તુઓ અશુચિ રૂપ અને દુઃખનું કારણ છે.
એવું ભાવનારને સવેગ થતાં તે મેહક વસ્તુઓ સંસાર રનું કારણ છતાં પણ એક્ષને માટે થાય છે. ' વળી તે જ વિષયને ઉલટા (પ્રતિષેધ) સૂત્ર વડે કહે છે.
મળવા ભિાર-પ્રસજ્ય પ્રતિષેધ ( )
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૬:) ના કિયા પ્રતિષેધ પર્યવસાનપણે “પરિસ્સવ” આ પદવડે સંબંધને અભાવ હોવાથી આ પર્યદાસ છે. તે સમજાવે છે. એટલે આસવ (સંસાર કૃત્ય) થી ઉલટું અનાસવા તે વ્રત છે. તે પણ તે તે અશુભ કર્મના ઉદયથી અશુભ અથવસાય થતાં કર્મને અપસ્લિવ (નિર્જશ માટે નહીં) કાય, જેમકે કંકણ આર્ચ વિગેરેનું ચારિત્ર કમની નિર્જરા માટે ન થયું,
તેમજ અપરિસ્સવ જે પાપનું ઉપાદાન કારણ છતાં કોઈ પણ પ્રવચન (જૈન શાસન) ને ઉપકાર વિગેરે કરવાથી તે અશુભ કૃત્યે કણવીર લતાને ભમાડનારા ભુલકની માફક અનાવ એટલે કર્મ બંધનનાં કારણે થતાં નથી.
(ઉપરના સૂત્રને ભાવાર્થ એ છે કે જે આસવ તે બંધનું કારણ છતાં કારણ વિશેષથી તે કર્મ બંધરૂપે નથી થતું, તેમ નિજાનું કૃત્ય કરવા છતાં તેવા સંજોગેના અભાવે મન પરિણામ બદલાતાં બંધરૂપે થાય છે, તેવી રીતે કેઈને વ્રત લીધાથી અનાસવ થતાં નિજા થવી જોઈએ, છતાં કારણે બદલાતાં તે વ્રત બંધનરૂપે થાય, અને અપત્નિ સવ તે બંધનું કારણ છતાં સંજોગો બદલાતાં બંધરૂપે ન થાય, માટે એકાંત ન પકડવું પણ બુદ્ધિ પૂર્વક સંજોગો તથા મનના પરિણામ વિચારી અનુમાન કરવું, કે બેલવું)
અથવા બીજી રીતે બતાવે છે..
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૭), - જે આસવ કરે તે આસ્ત્ર (પચ વિગેરેમાં “ લાગે છે) થાય છે, તે જ પ્રમાણે જે પરિભ્ર કરે તે પરિઅવે (નિરક) છે. એની ભેગી થાય છે તેમાં મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય એવડે જેઓ કમના આવે" (બંધ) છે, તેએજ બીજાઓના પરિસ (નિશ કરનારા) છે આ પ્રથમ ભાગમાં પડેલા બધા સસારી છ ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરનાર છે. તે દરેકને પ્રત્યેક ક્ષણે આસ્રવ તથા નિર્જરા છે પણ જેઓ આન્સર કરે. તેઓ પરિસ્સવ ન કરે, આ બીજો ભાગ છે શૂન્ય છે કારણકે, બંધની જોડે નિર્જરા (ડેઘણે અંશે) હંમેશાં ચાલુ જ છે.
એ પ્રમાણે જે અનાસવવાળા છે, તેઓ પરિસવવાળા છે. એટલે, તેઓ અગી કેવળી ૧૪ ગુણસ્થાનમાં રહેલા ત્રીજા ભાગમાં છે, અને ચોથા ભાગમાં સિંદ્ધ ભગવતે છે, તેઓમાં અનામ્રાવપણું છે, તેમ અપરિવાપણું પણ છે, એમાં પહેલે અને છેલ્લે ભારે સૂત્રમાં લીધેલ છે. અને પહેલે છેલ્લે લેવાથી મધ્યના બે ભાગા સાથે રહેવાથી આવીગયેલા જાણવા. જે. એમ છે, તે શું કરવું તે કહે છે:
ઉપર કહેલા પદે (જેનાથી અર્થ સમજાય; તે પદ છે તે) આ વિગેરે છે, અને બીજાને અર્થ સમજાવા માટે શબ્દના પ્રયોગથી જે પદ અને અર્થ કહેવા માંગ:
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૮) છે) તે મને ગ્યરીતે સમજવાવડે સમજેલે સાધુ વિચારે કે, દુનિયાના છ આઝવદ્વારવડે આવેલાં કર્મ બંધાય છે. તથા તપ અને ચારિત્ર વિગેરેથી કર્મોથી મુકાય છે. આવું તીર્થંકરના કહેલા આગમને અનુસાર જે આજ્ઞામાં રહે અને વર્તે તે મુકાય. એવું જાણુને કર્મથી છુટવા જુદું બતાવેલ આસ્ટવ, તથા પરિસ્સવ સમજીને કે માણસ ધર્મચારિત્રમાં ઊદ્યમ ન કરે? કેવી રીતે કહેલ છે, તે બતાવે છે. - આસૂવે છે, તે જ્ઞાનના પ્રત્યેનીકપણાથી એટલે, જ્ઞાન ભણાવનારના ગુણ ભુલવા. ભણતાં અંતરાય કરવી, જ્ઞાન ઉપર દ્વેષ કર; જ્ઞાનની અતિશય આશાતના કરવી, જ્ઞાનને સમ્યક પ્રકાર ન બતાવવાથી જ્ઞાનાવરણીયકર્મ બંધાય છે, તેજ પ્રમાણે દર્શનના શત્રુપણથી જ્ઞાનમાં બતાવેલાં વિદને માફક દર્શનમાં વિન કરવાથી એટલે, દર્શનને સમ્યક પ્રકારે ન બતાવવું ત્યાંસુધીના ષે લગાડવાથી દર્શનાવરપણીસકર્મ બંધાય છે. તે જ પ્રમાણે પ્રાણુઓનું, તથા ભૂતેવું તથા જીવનું તથા સનું ભલું ચાહી દુઃખ ન આપવાથી શોકનું કારણ ન આપવાથી તથા ન ઝુરવ્યાથી તથા પીડા ન આપવાથી તથા ન સંતાપવાથી (અર્થાત નિર્મલ ચારિત્ર વડે સર્વે ને અભયદાન આપવાથી) સાતા વેદનીય કર્મ બંધાય છે, એથી ઉલટું એટલે જીવને અસંયમ વડે . દુખ આપવાથી અસાતા વેદનીય કર્મ બંધાય છે, તે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
પ્રમાણે અનંતાનુબંધીના ઉત્કૃષ્ટ પણાથી તીવ્ર દર્શન મોહનીયપણે તથા પ્રબળ ચારિત્ર મેહનીયના સદભાવથી મેહનીય કર્મ બંધાય છે, મહાન આરંભથી તથા ઘણું પરિગ્રહથી પંચેન્દ્રિયના વધથી માંસના ખાવાથી નરકનું આયુ બંધાય છે, તથા માયાવીપણે જુઠના કારણે તથા ખેટા તેલ માપ કરવાથી જીવ તિર્યંચનું આયુ બાંધે છે.
સ્વભાવે વિનયવાન તથા સાનુદ્દોષ લજ્જાળુપણાર્થી, તથા અદેખાઈ ન કરવાથી મનુષ્યનું આયુ બાંધે છે, તથા સરાગ-સંયમથી દેશવિરતિ (શ્રાવકનાં વ્રત) તથા બાળતપસ્યાથી અને અકામ નિર્જરાથી દેવનું આયુ બંધાય છે, અને કાર્યમાં સરળ તથા ભાવમાં સરળ, તથા કમળ વચન યોગ્ય રીતે બેલવાથી શુભ નામ બંધાય છે. અને તેથી ઊલટા દુર્ગણેથી અશુભ નામ બંધાય છે.
જાતિ, કુળ ખળ રૂપ તપ, વિદ્યા, લાભ એશ્વર્યને મત ન કરવાથી ઊચત્ર બંધાય છે, અને જાતિ વિગેરેને મદ કરવાથી તથા પારકાની નિદા કરવાથી નિચત્ર બધાય છે, દાન, લાભ, ભેગ-ઉપગ, અને વીર્ય એ પાંચના અંતરાય કરવાથી અંતરાયકર્મ બંધાય છે. આજ ઉપર કહેલા આવે છે.
હવે, પરિસનું સ્વરૂપ બતાવે છે. અનશન વિગેરે બાહ્યા અને અત્યંતર-તપ તે કમની
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૦)
નિરા કરનાર પરિશ્નવ છે. આ પ્રમાણે આસ્રવ કરનાર અને નિર્જરા કરનારના ભેદોસહિત જીવા ખતાવ્યા છે, તે મધા જીવ વિગેરે સાત પદાર્થો મેક્ષ સુખી છે તે જાણવા.
આ પદાર્થાને તીકર તથા ગણધર ભગવ તાએ લેાકેત્તર જ્ઞાનવડે જાણીને જુદા જુદા અતાવેલ છે, અને તેજ પ્રમાણે તેમની આજ્ઞામાં વર્તનાર બીજે કાઈપણ સાધુ ચાઢ પૂર્વ વિગેરેનું જ્ઞાન ધરાવનાર જીવાનાં હિતને માટે આજાઓને પણ ઊપદેશ આપે છે, તે બતાવે છે.
आधार नाणी इह माणवाणं संसारपडि वगाणं संबुज्झ माणाणं विन्नाणपत्ताणं, अट्टावि संता अदुवा पत्ता अहां सच्चमिणं तिथेमि, नाणागमो मच्चुमुहस्स अत्थि इच्छा पणीया वैकानिकेया काल गहिया निचय निविट्ठा पुढो पुढो जाई पक વંતિ (૬૦ ૨૨૨)
અધા પદાર્થોને બતાવનાર જ્ઞાન છે. તે જ્ઞાન જેને હાય; તે જ્ઞાની કહેવાય. તે જ્ઞાની પ્રવચનમાં મનુષ્યને ઊપદેશ કરે છે. મનુષ્ય લેવાનું કારણ એ છે કે, પંચેન્દ્રિય સંજ્ઞાતિય ચ પંચેન્દ્રિય સાંભળે સમ; તાપણુ, તે સપૂ ચારિત્ર તથા સંવર લઇ શકે નહિ; અને દેવતા વિગેરે સાંભળે, પણ આદરી શકે નહિં. વળી, કેવળીને ઊપદેશની
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
જરૂર નથી; માટે સંસારમાં રહેલાં ઘાતકર્મવાળા ને આ ઊપદેશ અપાય છે. વળી જેઓ ધર્મને ભવિષ્યમાં સમજશે અને સ્વીકાશે જેમ મુનિસુવ્રત સ્વામી તીર્થકરને અને ઘડાને દૃષ્ટાંત છે, તેવાઓને ધર્મ સંભળાવાય, અને તે સમજેલા હોય એટલે જેઓના આગળ કહેતાં છમસ્ત સાધુને ખબર ન પડે માટે કેવા જીને કહેવું તે કહે છે. વિજ્ઞાન પ્રાપ્ત એટલે હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિત છોડવાને વિચાર કરવાનું જેને જ્ઞાન હેય, તથા બધી પર્યાપ્તિઓથી પર્યાપ્ત એટલે સંજ્ઞી હોવા જોઈએ.
આ સંબંધમાં નાગાર્જુનીયા કહે છે. "आघाइ धम्म खलु से जीवाणं, ते जहा-संसार पंडिवत्राणं माणुस भवस्थाणं आरंभ विणईणं दुक्खुबेअसुहे सगाणे धम्मस्सवण गवेसयाण सुस्सूसमाणाणं पडिपुच्छमाणाणं विण्णाण पत्ताणं"
સંસારમાં રહેલા મનુષ્ય જન્મમાં આવેલા પણ આરંભથી વિરમેલા દુઃખની ઉપેક્ષા કરનારા સુખને વાંછનારા હોય છતાં પણ તેઓ ધર્મ સાંભળવાની ઈચ્છા કરતા હોય, ગુરૂની ઉપાસના કરતા હોય, ધર્મના વિષયને પુછતા હોય અને સમજવાની શક્તિવાલા હાય ('આ સૂત્ર સરળ હોવાથી ટેકા નથી પરંતુ આરંભ વિનયીને અર્થ આરભથી દૂર હોય) તેઓને જ્ઞાની સાધુ ધર્મ બતાવે છે, તે
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) કહે છે. ગદા વિગેરે એટલે વિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થએલાને ધર્મને કહેતાં કોઈ પણ નિમિત્તથી આર્ત ધ્યાનવાળા ચિલાતિ પુત્રની માફક હેય તે પણ ધર્મ પામે, અથવા વિષયના અભિલાષથી શાલિ ભદ્ર માફક પ્રમત્ત હેય છતાં પણ તેવા કર્મો ક્ષય ઉપશમથી જે ધર્મ સ્વીકારે છે, તે કહે છે અથવા આતં દુઃખીઓ અને પ્રમત્ત સુખીએ તેઓ પણ ધર્મ પામે છે તે બીજાઓનું શું કહેવું છે (અર્થાત ધર્મ પામે છે.) અથવા રાગદ્વેષના ઉદયથી આત તથા વિષયથી પ્રમત્ત છે. તેઓ જૈનેતર અથવા ગૃહસ્થ સંસારકાંતારમાં પડેલા કેવી રીતે તત્વને જાણેલા કરૂણા રોગ્ય રાગદ્વેષ વિષયના અભિલાષને જડમૂળથી ઉખેડવાને કેમ સમર્થ ન થાય, આ વાતને બીજી રીતે ન માને, તેથી બતાવે છે અraષ વિગેરે આજે મેં કહ્યું અને કહેવાય છે, તે સત્ય છે, એવું હું કહું છું કે જેવી રીતે સમ્યકત્વ અથવા ચારિત્રને પરિણામ જે દુર્લભ છે, તે પામીને પ્રમાદ ન કરે, શિષ્ય કહે છે ઠીક પણ શું આધાર લઈને પ્રમાદ ન કરે ! તે કહે છે, નાળા નો વિગેરે, એટલે કેઈ પણ વખત સંસારમાં રહેલ જીવ મૃત્યુના મેઢામાં ન આવે એવું નથી, કહ્યું છે કે– वदत यदीह कश्चिदनु,संतत सुख परिभोग लालितः। प्रयत्न शत परोऽपि, विगत व्यथमायुरवाप्तवान्नर:
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૩)
કાઇ ડાહ્યા માણસ પૂછે કે ખેલેા, કે અડ્ડી'આ રાજ સુખનાં પિરભાગથી લાડ લડાવેલા અને સેકડો પ્રયત્ન કરીને રાખેલે પણ વગર વ્યથાના આયુવાળા માણસ કાઈ પણ છે કે ? (નથી)
नखलु नरः सुरौध, सिद्धां सुर किन्नर नायकोऽपियः ॥ सोऽपि कृतान्त दन्त, कुलिशाक्रमेण कृशितो न નાત
દેવતાઓના સમૂહ અને સિદ્ધ વિદ્યાવાળા તથા અસુર કિન્નરને નાયક પણ અથવા મનુષ્ય પણ એવા કાઈ નથી, કે જે પુરૂષ જમના દાંત રૂપી વજ્રના આક્રમણથી કુશ કરેલા તે ન નાશ પામે ? વળી–મૃત્યુના મોઢામાં ગયેલા જે કોઇ છે, તેને બચાવવાના કોઈ પણ ઉપાય નથી કહ્યુ' છે, કે નાશી જાય, નમી પડે, ચા૨ે જાય વિસ્તાર કરે અથવા રસાયમ ક્રિયા કરે અને મોટાં વ્રત કરે અને જે વધારે શ્રીકણુ છે, તે ગુફામાં પણ પેસે, તપ કરે, માપસર ખાય, મંત્ર સાધન કરે તે પણ જમના દાંતરૂપ યંત્રની કાતરમાં તે કપાઇને ચીરાય છે ! અને જે વિષય કષાયના અભિલાષથી પ્રમત્ત બનેલા ધર્માંને નથી જાણતા તેની શું દશા થાય છે, તે કહે છે, ઇંદ્રિયા તથા મનના વિષયને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ (ઈચ્છા) પ્રમાણે અહી વિષયના · સન્મુખ જેમાં ક્રમના અધ છે, તે તરફ અથવા સસારના સન્મુખ પ્ર - પણે જેઓ ગએલા છે તેઓ ઇચ્છા પ્રણીત છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪)
જેએ તેવા છે, તેઓ વર્કની અથવા અસમની જે મર્યાદા છે, તેના આશ્રય લીધેલા તે વ'કાનિકેત છે, અથવા જેમનુ વાંકુ નિકેત છે, તેવા છે, (વ્યાકરણના નિયમથી સૂત્રમાંકના કાથયેલ છે.) અને જેઓએ અસયમની મર્યાદા (હુદ) લીધી છે. તેઓ કાલ (માત)થી, ઘેરાતા કમનાં ઉપાદાન કારણ જે સાવદ્ય મનાં અનુષ્ઠાન છે, તેમાં રક્ત અનીને વારવાર એકે દ્રિય જાતિ વિગેરેમાં નવાં નવાં જન્મ મણુ ભાગવે છે, અથવા કાલ ગૃહિતના બીજો અર્થ એમ લેવા કે કેટલાક જીવા એમ ચિતવે કે ધમ કરીશું, ચારિત્ર લઈશું, એવી આશાથી બેસી રહે, (અથવા આ હિતાગ્નિના વ્યાકરણના પ્રયાગથી અથવા આ વચન પ્રમાણે પરિનપાત કરતાં) ગૃહિત કાલ શબ્દ લેતાં, કેટલાક એવું ઇચ્છે કે પાછલી વયમાં કે મહુના અંત સમયમાં અથવા પુત્ર પરણાવ્યા પછી ધર્મ કરીશું', હમણાં નહિ, એવી ઉમેદ રાખનારા સાવદ્ય આરંભમાં રક્ત ખની ઇચ્છા પ્રમાણે વ અસયમમાં રહીને ભવિષ્યને ભરાંસે રહીને ધર્મ કરવાનું રાખી વર્તમાનમાં પાપ રક્ત બની પૃથક પૃથક ( જુદી જુદી ) એકેન્દ્રિય જાતિ વિગેરેમાં જન્મ-મણ કરે છે.
ખીજી પ્રતિમાં ચ મોઢે પુનો પુળ પાઠ છે. તેને અથ આ છે કે, ઉપર કહેલી રીતે ઇચ્છા એટલે, ઇંદ્રિચાને અનુકૂળ કરૂપ-મેહમાં ડુબેલા વારંવાર એવાં પાપ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૫)
કરે છે કે, તેની સંસારથી અપ્રશ્રુતિ (નમુક્તિ) થાય. સંસારભ્રમણ કર્યા જ કરે; તેથી શું થાય તે બતાવે છે.
इहमेगोसि तत्थ तत्य संथवो भवइ, अहो ववाइए फासे पडिसंवेयं ति, चिटं कम्महिं कूरोहिं विह परिचिटइ, अचिट्ठ कूरोहिं कम्मेहिं नो चिट्ट परिचित दुह, एगे वयंति अदुवावि नाणी नाणी वयंति अनु.. वावि एगे (सू० १३२)
ઈહ (આ) વૈદરાજ લેક પ્રમાણવાળા સંસારમાં કેટલાક મિથ્યાત્વ, અવિરતિ પ્રમાદ, અને કષાયરૂપદુર્ગણવાળાં સંસારી જીવોને (તેમનાં પાપનાં ફળ) તે તે નરક તિર્યંચ ગતિ વિગેરે પીડાના સ્થાનમાં વારંવાર જવાથી સંસ્તવ (પરિચય) થાય છે, એટલે, પૂર્વનાં સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે તેઓ ઈચ્છાને અનુસાર ત બનાવી ઈદ્રિયોને વશ થઈ તેને અનુકુળ આચરીને નરક વિગેરે સ્થાનમાં ગયેલાં છતાં પણ, જૈનેતર, અથવા જૈનમતના પાસસ્થા ( સ્વેચ્છાચારી) સાધુએ આદેશિક વિગેરે દેષિત આહારને નિર્દોષ બતાવનારા નરક વિગેરેના દુઃખના અનુભવે (સ્પર્શીને) ભેગવે છે, તે ઈદ્રિયેથી સૈથી વધારે પરવા બનેલા) નાસ્તિકનું માનવું બતાવે છે. તેઓ કહે છે કે – पिषखाद च चारु लोचने ?, यद तीतं वरगात्रि!
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૬) नहि भीरु ? गतं निवर्तते, समुदाय मात्र मिद
- તે મતને નાપક બ્રડસ્પતિ પિતાની વિધવા બેનને કુમાર્ગે દેરવા કહે છે કે –“હે સુંદર ભેચનવાળી ! ઇચ્છિત પી, ખા. હે સુંદર શરીરવાળી ! જે ગયું તે તારું નથી! હે બીકણ ! ગયેલું પાછું આવતું નથી ! આ પરમાણુઓના સમૂહ માત્રજ શરીરનું બેખું છે. (અર્થાત જે શરીરવડે ધર્મ સાધવાને છે, તેના વડે ભેગમાંજ રક્ત થવાનું બતાવ્યું અને તેની ભેળી બેનને વિવેક ન લેવાથી તેના ફસામાં ફસી, અને તેમનાં અધમ આચરણથી અનેક છેને કુમાર્ગે દેરવાનું સ્થાન મળ્યું. ) - હવે વૈશેષિક મતનું દેવું વર્તન દૂષણરૂપ છે. તે બતાવે છે, કે વૈશેષિક મતવાળા પણ સાવધ ગના આરંભીઓ છેતેઓ બોલે છે કે અભિષેચન (સ્નાન) ઉપવાસ બ્રહ્મચર્ય ગુરૂકુલવાસ, વાનપ્રસ્થ (વનવાસ) યજ્ઞ કરે, દાન દેવું, મેક્ષણ પ્રક્ષણ) દિગ નક્ષત્ર મંત્ર કાળ નિયમ વિગેરે છે (આ બાબતમાં સ્નાન યજ્ઞ વિગેરે એકેદ્રી વિગેરેને પીડા કારક છે તેજ પ્રમાણે બીજા મત વાળાઓનું જે સાવધ અનુષ્ઠાન છે તે એવી રીતે બતાવવું
પ્રશ્ન-કદાચ એમ પણ હેય, પરંતુ બધાએ તેવા ઈચ્છા પ્રણીત વિગેરેથી દુર્ગતિમાં જઈ દુઃખને સ્પર્શ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૭) ભાગવનારા છે કે કોઈકજ તેને ચેાગ્ય ક્રમ કરનારા દુઃખ ભાગવે છે ? તે બતાવે છે.
ઉત્તર—ધા નહી, પણ જે અત્યંત ક્રૂર વધ ખધન વિગેરેની ક્રિયા વડેજ ( ચીકણાં કર્મ આંધી) વૈતરણી તરણ, અસિપત્ર વન પત્ર પડવાની તથા શામગ્રી વૃક્ષનુ આલિ ગન વિગેરેથી થએલ નરકની ભયંકર વેદનાની વિરૂપ દશાને ભાગતા સાતમી વિગેરે નરકમાં વસે છે, પણ જે અત્યંત હિંસાવાળાં કર્મો ન કરે તે ઘણી પીડાવાળાં નરકામાં ઉત્પન્ન થતો નથી, ઠીક, એમ હશે, પણ આવુ' કાણ કહે છે, 'ઇલ વપંતી' ત્યાદિ ચાદ પૂર્વી વિગેરે મુનિ હે છે, અથવા જેને સકળ (બધા) પદાર્થોનું અતાવનારૂં જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાની ખેલે છે તથા જેવુ... દિવ્યજ્ઞાની કેવળી એલે છે તેમજ શ્રુત કેવળી ખેલે છે, તથા જે શ્રુત (જ્ઞાન વાળા ) કેવળી ખેલે છે, તેજ નિરાવરણ કેવળજ્ઞાની ખાલે છે, (તે પ્રત્યાગત સૂત્રવડે જાણવું કે ) ના વિગેરે-જ્ઞાની કેવળી જે ખેલે છે તેવુ શ્રુત જૈવળી ખેલે છે અર્થાત્ શ્રુત કેવળી યથાથ ખેલતા હૈાવાથી તે એકજ છે, કારણ કે કે કેવળી પ્રભુને દરેક પદાર્થોં સાક્ષાત્ દેખાય છે, અને શ્રુત કેવળી તેમના ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તે છે. તેથી ખેલવામાં પણ એક વાક્યતા (સરખાપણું) છે; તે કહે છે, તથા વાદીઆના વિવાદ તથા તેમનુ સમાધાન કરે છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१३८) : आवंति केयावंती लोयसि समणाय माहणाय पुढो विवायं वयंति, से दिटुं चणे सुयंचणे मयं चणे. विण्णायं च णे उडं अहं तिरियं दिसासु मवओ सुपडि लेहियं चणे-सव्वे पाणा सव्वे जीवा सव्वे भूया सव्वे सत्ता हन्तव्वा अजावेयव्वा परिया यव्वा परिघेतव्या उद्देवयव्वा, इत्थवि जाणह, नत्थित्थ दोसो, अणारि य चयण मेयं, तत्थ जे आरिया ते एवं पयासी, से दुद्दिष्टं चमे दुस्प्लु च भे दुम्मयं च भे दुबिण्णायं च भे उड़े अहं तिरियं दिसासु सव्वओ दुप्पडिलेहिथं च भे, ज णं तुभे एवं आइक्कह एवं भासह एवं परुनेह, एवं पण्णवेह सव्वेपाणा ४ हंतव्या ५ इत्यवि जाणइ नत्थित्थ दोमो अणारिय वयणमेयं, वयं पुण एक माइक्खामो एवं भासामो एवं परुवेमो एवं पण्णवेमो-सव्वे. पाणा४ नहंतव्वा १ न अन्जावेयवानपरिधित्तव्वा ३न परियावयव्वा ४ न उद्दवेयया ५ इत्थवि जाणह नत्थित्य दोसो आयरिय वयणमयं पुत्वं निकाय समयं पत्तयं पत्तेयं पुच्छिस्सामि, भो पवाइया कि भे सायं दुक्खं असायं? समिया पडि
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૯)
वष्णे पावि एवं व्यासव्वेसिं पाणाणं सव्वेसिं भूषाण सन्धेसि जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं असायं अपरि निव्वाणं महत्भयं दुक्खं त्तिमि (सू० १३३ ) चतुर्थाध्ययने द्वितीय उद्देशकः ॥४-२ ॥
આવતી જેટલા જેગનન્સી કેટલાક મનુષ્ય લેાકમાં જૈનેતર સાધુ, તથા બ્રાહ્મણેા જુદું જુદું' વિવાદ રૂપે એલે છે, અર્થાત્ કેટલાક અન્ય દની પરલોકને બતાવવાની ઇચ્છાવાળા પોતાના મતભ્યના પ્રેમથી બીજાનું મ‘તવ્ય જુઠ્ઠું' ઠરાવવા વિવાદ કરે છે, જેમકે-ભાગવત મતના લીકે કહે છે કે પચીસ (૨૫) તત્વના જ્ઞાનથી મેક્ષ થાય છે. આત્મા સર્વ વ્યાપિ છે, ગુણ રહિત છે, ચૈતન્ય લક્ષણવાળા છે, અને વિશેષ રહિત સામાન્ય તત્વ છે, તથા વૈશેષિક મતવાલા કહે છે, દ્રવ્ય વિગેરે છ પદાર્થીના પરિજ્ઞાનથી મેક્ષ છે, સમવાય જ્ઞાન ગુણવડે ઇચ્છા પ્રયત્ન દ્વેષ વિગેરે ગુણેાથી ગુણવાન આત્મા છે, પરસ્પર નિરપેક્ષ સામાન્ય વિશેષ રૂપ તત્વ છે, શાકય મતવાલા કહે છે, પરલોકમાં જનાર આત્માજ નથી, નિશ્ચયથી સામાન્ય ક્ષણિક વસ્તુ છે, મીમાંસક કહે છે, કે મેાક્ષ તથા સજ્ઞના અભાવ છે, તથા કેટલાક મતમાં પૃથ્વી વિગેરે એકેદ્રિય જીવા નથી, બીજા કેટલાક વનસ્પતિમાં પણ અચેતન પણ માને છે, તથા કેટલાક એ ઇંદ્રિ વિગેરે કૃમી વિગેરેમાં જંતુ પ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦)
ગની આશા
વાત છે તે પ
3 મતે બ્રાવણ
માનતા નથી, અથવા જીવ પણું માનવા છતાં તેને વધુમાં બંધ માનતા નથી, અથવા અલ્પ માત્ર બંધ માને છે, તથા હિંસામાં પણ ભિન્ન વાક્ય પણું છે, તે કહે છે, प्राणी प्राणिज्ञानं घातकचित्तं च तद्रताचेष्टा । प्राणैश्च विप्रयोगः पञ्चभिरापद्यते हिंसा ।
જીવ, જીવનું જ્ઞાન, ઘાત કરનારનું ચિત્ત, અને તેમાં રહેલી ચેષ્ટા પાણે સાથે વિયેગ, આ પ્રમાણે પાંચને જાણવાથી હિંસા થાય છે. તથા એશિકના પરિભેગની આશા આપવા વિગેરેની જે વિરૂદ્ધ વાત છે, તે પિતાની મેળે વિચારવું, પ્ર-તે બ્રાહ્મણ તથા શમણે ધર્મ વિરૂદ્ધ જે બોલે છે, તે સૂત્ર વડેજ બતાવે છે.
અન્ય દર્શનીનું કહેવું આ છે કે –તે લિ ન રાફિ થી લઈને નાભિવ્ય સેજિ) દિવ્યજ્ઞાનવડે અમે અથવા, અમારા ધર્મના નાયક, (તીર્થકરે) શાસ રચનારાએ સાક્ષાત્ જોયું છે. અથવા, અમારા મેટા ગુરુ પાસેથી અમે તથા અમારા વડગુરુ પાસેથી ગુરુએ સાંભળ્યું છે. અથવા, તે ધર્મનાયકની પાસે સેવામાં રહેનારા શિષ્યએ એમ માન્યું છે. અથવા, તેમને આ યુક્તિએ યુક્ત હેવાથી માન્ય છે. અથવા અમેને અથવા અમારા ધર્મનાકને આ જાણીતું છે, તે તત્ત્વ ભેદના પર્યાવડે અમોએ અથવા, અમારા ધર્મનાકે પારકાના ઊપદેશથી નહિ, પણ, સ્વયં જાણેલું છે કે, ઉપર નીચે તથા, ચાર દિશા, ચાર ખુણ મળી દશે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૧)
દિશામાં તથા, બધાં પ્રમાણે તે, પ્રત્યક્ષ અનુમાન ઊપમાન આગમ અર્થોંપત્તિ વિગેરેથી તથા, મનના નિશ્ચયથી અમે તથા, અમારાં ગુરુએ વિચારી લીધુ છે કે—
સર્વે પ્રાણા, સર્વે જીવા, સર્વે ભૂતા, સર્વે સત્ત્વા હણવા, હાવવા; સંગ્રહ કરવો; સંતાપવા; દુઃખી કરવા તેમાં કઇ દોષ નથી; તેમ ધકા માં પણ સમજવું કે, યાંગચજ્ઞ કરવામાં અથવા, દેવતાને અળિદાન આપવામાં પ્રાણી હણાય; તા, પાપના ખધ નથી., આ પ્રમાણે, કેટલાક જૈનેતર સન્યાસીઓ, તથા પોતાને માટે રસોઈ બનાવેલી જમનારા બ્રાહ્મણા ધર્માવિરૂદ્ધ તથા, પરલેાકવિરૂદ્ધ બેલે છે. આ પ્રમાણે, તેમનું ખાલવુ... જીવહિ ંસાનુ... હાવાથી પાપના અનુબંધવાળું વચન અનાય પ્રણીત ( રચેલુ' ) છે, પણ જે તેવા હિંસક ઇન્દ્રિય પ્રિય નથી. તેવાએ શુ' કહે છે ? તે બતાવે છે.
(તત્ર વાક્યની શરૂઆત કરવા અથવા નિર્ધારણ માટે છે.) જેઓ દેશ ભાષા તથા ચારિત્ર વડે આ ( ઉત્તમ ગુણવાળા ) છે, તેઓ એમ કહે છે, કે અન્ય મતવ ળાએ જે કહ્યુ તે તેમણે ખરાબ રીતે દેખેલુ છે, અર્થાત્ તમાએ અથવા તમારા ગુરૂ તથા ધર્મના નાયકાએ જીવ હિંસાની પુષ્ટિ કરી તેથી નીચલા દોષો તમને લાગુ પડે છે. ( હ્યું થાકયાલ કારમાં છે) વળી તમે યાગ અથવા દેવતાના ખળિ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૧૪૨) દાનમાં હિંસાને નિર્દોષ માને છે, પરંતુ આર્ય પુરૂષ
તેમાં પણ દેષ માને છે. એવુ બતાવીને હવે આર્ય પુરૂ | પિતાને મત સ્થાપન કરે છે અને કહે છે, અમે આવું "કહીએ છીએ, અને પ્રરૂપણ કરીએ છીએ, કે
બધા પ્રાણું, જીવ, ભૂત, સત્વ એ ચારે શરીરધારી જીવે છે, તેમને હણવા નહિ, હુકમ ચલાવવો નહિ, સંગ્રહ કરે વહિ, સંતાપવા નહિ, પીડા આપવી નહિ, ઉપદ્રવ કરે નહિ. અહીંઆજ દેષ નથી. (અર્થાત્ કોઈ પણ જીવને કેઈપણ રીતે પીડા ન આપનારૂં સંયમજ નિર્દોષ છે.) આ આર્ય પુરૂનું વચન છે.
* આનું કહેવાથી હિંસા પ્રિય જૈનેતર કહે છે, કે અમને તમારું વચન અનાર્ય લાગે છે. : - જૈનાચાર્ય તમારું કહેવું તમારા એક દિલવાળા મિત્રે જ સ્વીકારી શકશે. કારણ કે તે યુક્તિ રહિત છે. તેને માટેજ ફરી કહે છે, કે પિતાની વાક (વાણી) રૂપ યંત્ર વડે બંધાયેલા વાદીએ પિતાની કુવાણથી પાછા નહિ ફરે. (આગ્રહ પકડી રાખશે, તેવા વાદી (જૈનેતર) ને તેમના માનેલા આગમની વ્યવસ્થા કરીને તેનું નિરૂપ (અનુચિત) પણું બતાવવા વડે જૈનાચાર્ય પ્રશ્ન પૂછે છે. " અથવા પ્રથમ પ્રશ્ન કરનારા દરેક વાદીઓને વ્યવસ્થાપીને જૈનાચાર્ય તરફથી પ્રશ્ન પૂછાય છે કે–બોલે ! વાદ
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૩) કરનારા જૈનેતર બંધુઓ! તમને સાતા (સુખ) મનને આનંદ ઉપજાવનાર છે, કે દુઃખ? જો એમ કહે કે સુખ વહાલું છે, તે તમારે આગમ (સિદ્ધાંત) ને પ્રત્યક્ષ તથા લેકના માનવા પ્રમાણે બાધા થશે. (તમારે સિદ્ધાંત ખેટ થશે.) કદી તેઓ લુચ્ચાઈથી જુદું કહે કે અમને દુઃખ પ્રિય છે, તે તેવા વાદીઓને પિતાની વાક જાળમાં બંધાયલાને આ પ્રમાણે કહેવું, કે તમને જેમ દુઃખ પ્રિય છે તેમ સર્વે પ્રાણી માત્રને દુખ પ્રિય નથી, પણ
અપ્રિય છે, અશાંતિકર છે, મહા ભય રૂપ છે. . - છતાં હઠ ગ્રહીને તે ન માને તે કહેવું, કે તમારું
લવું સત્ય ક્યારે થાય, કે તે પ્રમાણ રૂપ બને, પણ તેવું પ્રમાણ મળવું દુર્લભ છે કે સુખને બદલે દુાખ કોઈપણ પ્રિય માને ! માટે તમારે અથવા દરેક મેક્ષાભિલાષી કે સુખના અભિલાષીએ કેઈપણ જીવને હણવા નહિં, પડવા નહિ તથા કેદમાં નાખવા નહિ વિગેરે જાણવું. તે હણવામાં દેષ છે, છતાં હણવામાં દેષ નથી. એવું માનવું તે અનાર્ય વચન છે. (ઈતિ શબ્દ સમાપ્તિ માટે છે) આવું સુધમાંસ્વામી જંબુ સ્વામીને કહે છે. . . .
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે તે વાદીઓને તેમના વચન યa વડેજ બાંધીને તેમની અનાર્યતા બતાવી. - આ સંબંધમાં રેહગુપ્ત મંત્રી જેણે નિગમન
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્વ સારી રીતે જાણ્યું છે તેણે મધ્યસ્થપણું ધારણ કરીને તમામ મતવાળાની પરિક્ષા કરવા વડે જેમ નિરાકરણ કર્યું તે નિયુક્તિકાર ગાથાઓ વડે કહે છે, खुडग पायसमास, धम्म कहंपिय अजंपमाणे णं। mut અશ્વિની, પરિણા છે જ પરરણા
આ ગાથાવડે સંક્ષેપથી ક્ષુલ્લકનું દષ્ટાંત કહ્યું છે, ગાથાના પદના સક્ષેપવડે રાજસભામાં બધા વાદીની ધર્મ કથો પ્રગટ સાંભળીને હગુપ્ત મંત્રીએ વાદીઓની પરીક્ષા કરી. આ ગાથાને વધારે ખુલાસે નીચેની કથાથી જાણ તે કહે છે કે, ચંપા નગરીમાં સિંહસેન રાજાને મંત્રી રેહ ગુપ્ત મહામંત્રી હતા તે જીનેશ્વરના મંતવ્યમાં નિર્મળ હૃદયવાળો બનીને સત્ અસવાદના વિચારની ચર્ચા પૂછતા હિતે, તે સમયે જે જેને ઈચ્છિત હતું તે તેણે સારૂં કહ્યું, તે સમયે ચુપ બેઠેલા મંત્રીને રાજાએ કહ્યું, ધર્મ વિચારે જણાવવામાં તમે કાંઈ કેમ બોલતા નથી?
. મંત્રી બે-આ વાદીઓના વિપક્ષના આગ્રહવાળાં વચને વડે શું લાભ થાય? માટે આપણે વિચાર કરીએ પિતાની મેળે ધર્મની પરીક્ષા કરીએ. આ પ્રમાણે બધા વાદીઓને શાંતિનું વચન કહીને રાજાની આજ્ઞા લઈને નચલું એક પદ બનાવી નગરમાં લટકાવ્યું.
સુકુંડલું જ વયણું નવનિ, આ ગાથાના બીજા ત્રણ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૫) પદ મેળવી આખી ગાથા ભંડારમાં રાજા પાસે મુકાવી. પછી જાહેર દાંડી પીટાવી કહ્યું કે આ પદ સિવાય ત્રણ પદ નવાં બનાવીને રાજા પાસે જે ગુરૂ લાવશે, તેને રાજા મેં માગ્યું દાન આપશે, તથા તેને ભક્ત બનશે. આ ગાથાના પદને સર્વે વાદીઓ પિતાને સ્થાને લઈ ગયા. સાતમે દિવસે રાજના સભા મંડપમાં સર્વે વાદીએ આવ્યા તેમાં પરિવાડ (પરિવ્રાજક) બે. भिक्खं पविटेण मएऽज्ज दिडं, पमयामुहं कमल
वक्खित्त चित्तण न सुटुनायं, सकुंडलं वा वयणं
તે જ ક્ષત્તિ ૨૨૮ ભિક્ષામાં પ્રવેશ કરેલાએ મેં આજે પ્રમદા (યુવાન સ્ત્રી) નું મોઢું જોયું જેમાં કમળ સરખાં વિશાળ નેત્ર હતાં. પણ મારું વ્યાક્ષિત ચિત્ત હોવાથી મને બરાબર ખબર ન પડી, કે તેના મોઢામાં ( કાનમાં) કુંડલ હતાં કે નહિ –
( આ ગાથાને અર્થ સુગમ છે પરંતુ કુંડલ હતું કે નહિ તેની શંકા રહેવાનું કારણ ફક્ત તેણે ચિત્તને વ્યાક્ષેપ બતાવ્યું.) આ વાદીમાં વીતરાગ (ત્યાગ) દશા ન જેવાથી, તથા પૂર્વે આપેલી ગાથા પ્રમાણે અર્થ ન મળવાથી તિરસ્કાર કરીને રાજાએ રસ્તે પકડા, પછી તાપસ બેથે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૬ ) फलो दएणं मि गिहं पक्ट्ठिो, तत्थासणत्यापमया
નિ વિદા वक्खित्तचित्तेण न सुट्ट नायं, सकुडलं वा वयणं
' જ વાર રરરણા ફલના ઉદય વડે હું ઘરમાં પેઠે, ત્યાં આસન ઉપર સી બેઠેલી હતી, પણ વ્યાક્ષિપ્ત ચિત્તથી મેં બરાબર નિર્ણય ન કર્યો, કે તે સ્ત્રીના કાનમાં કુંડળ છે કે નહિ ? - ( આમાં પણ વરાગ્ય ન હોવાથી તેને રજા આપી.) પછી બધ અનુસરી બેमालाविहारमि मएऽज दिवा, उवासिया कचण
મુરા वक्खित्तचितेण न सुट्ट नायं, सकुंडलं वा वयणं
ર ાત્તિ ૨૨૦ - માલાના વિહારમાં મેં આજે એક ઉપાસિકા (તે મતને માનનારી સ્ત્રી) જોઈ, તે સુવર્ણના ભૂલણે ભૂષિત હતી. પણ વ્યાક્ષિપ્ત ચિત્ત વડે મેં ન જોયું, કે કાનમાં કુંડળ છે કે નહિ?
આ પ્રમાણે બીજા તીર્થીએ (વાદીઓ કે એ પિતાનું કહિ બતાવ્યું પણ કઈ જૈન સાધુ ન આવે, ત્યારે રાજાએ કહ્યું, કે તેને બેલાવી લાવે. તેથી મંત્રીએ એક નાને સાધુ
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪૭ )
હતા, પણ તેને વૈરાગ્ય દશાએ પરિણમેલે જાણી ગોચરીમાં આવેલ હતા, તેને પ્રત્યુષ ( ઉગતા પ્રભાત ) ની માફક રાજા આગળ આણ્યે. તેથી રાજાએ તે ચેાથા પદ્મને આપી ઉત્તર માગતાં ક્ષુલ્લક સાધુએ કહ્યું,
खं तस्स दंतस्स जिहादयस्त, अज्झप्प जोगे गय
माणसस्स ।
किं मज्झ एएणविचिंत एणं ! सकुंडलं वा वयणं નવાસ ॥૩૨॥
ક્ષમા ધારણ કરનારા, કામ દમન કરનારા, ઇંદ્રિને જીતનારા અને અધ્યાત્મમાં રક્ત એવા મારા જેવા મુનિને શા માટે ચિંતવવું, કે તે પ્રમદાના કાનમાં કુંડળ છે કે નહિ ?
આમાં અજાણપણાનું કારણ ક્ષાંતિ વિગેરે ગુણા ધારજીતું કારણ બતાવ્યું, પણ ચિત્તના વિક્ષેપનુ કારણ ન મતાવ્યું, તેથી રાજાને તેની નિસ્પૃહતા ઉપરથી ધર્મ ભાવનાના ઉલાસ વચ્ચે, પછી રાજાએ ધર્મતત્વ પુછતાં ક્ષુલ્લક સાધુએ માટીને એક સુકા ગાળેા તથા બીજો ભીના ગાળે ભીંત તરફ ઉછાળી સૂચના કરીને ચાલવા માંડયું, ત્યારે રાજાએ પુછયુ કે આપ પૂછવા છતાં ધર્મ કેમ કહેતા નથી? ત્યારે તેણે કહ્યું, હું ભાળા રાજા ! આ ભીના સુકા ગાળામાના કુકવાથી મેં ધમ કહ્યા છે, તે એ ગાથાથી બતાવે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૮)
उल्लो सुकोय दो छूढा, गोलया महि या मया । दोवि भवडिया कुड्डे, जो उल्लो तत्थ ( सोडत्थ ) ૧૬ ॥૨૩॥ एवं लग्गंति दुम्मेहा, जे नरा कामलालसा । विरसाउ न लग्गंति, जहा से सुक्कगोलए ॥ २३३॥
જે ભીના તથા સુકા ગાળે છે તે બ ંન્ને માટીના છે, ભીંત ઉપર ફૂંકતાં જે ભીના છે, તે ત્યાં ભીંત ઉપર લાગશે. એ પ્રમાણે દુષ્ટ બુદ્ધિ વાળા જે કામની લાલસાવાળા છે, તેજ સુ'સારવાસનામાં ગૃધ્ધ થશે. પણ જેએ વિરક્ત છે, તેઓ સુકા ગાળા માફક સસારવાસનામાં શુધ્ધ નહિ થાય.
તેના ભાવા કહે છે. જેએ અંગ પ્રત્યંગ જોવાથી વિમુખ છે, તે નુ મેહુ જોતા નથી, અને અગ પ્રત્યંગ જોવામાં ઉત્સુક છે, તે કામ વાસનાથી ગૃ
જે
થયેલા ભીના ગાળા માફક સ્ત્રીનું માતું જુએ છે, અને તેજ જીવેા લાલસાવાળા હાવાથી સંસારપ ક અથવા કમકાદવ તેમને લાગે છે, પણ જે ક્ષમા વિગેરે ગુણાથી યુક્ત સરસાર સુખથી વિમુખ છે, કાષ્ઠ (નિસ્પૃહ ) મુનિએ છે, તે સુકા ગેાળા માફક હોવાથી ક્યાંય પણ લાગતા નથી. સમ્યકત્વ અધ્યયનમાં ખીજા ઉદ્દેશાની નિયુક્તિ તથા જો ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયા.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪) હવે ત્રીજો ઉદેશે કહે-છે બીજા સાથે તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે, ગયા ઉદ્દેશામાં સમ્યકત્વમાં સાધુને સ્થિર કરવા બીજા મતવાળાની ભૂલે બતાવી, પણ તે સમ્યકત્વ સાથે રહેલું જ્ઞાન છે, તથા તે જ્ઞાનની સફળતા વિરતિ (વૈરાગ્ય) છે. પણ આ ત્રણે હોય છતાં પૂર્વે કરેલાં ચીકણું કર્મને બંધ નિરવ તપ કર્યા વિના ક્ષય ન થાય, માટે હવે તે તપનું વર્ણન કરે છે. આ સંબંધથી આવેલા ત્રીજા ઉદેશાનું આ પહેલું સુત્ર છે.
उवेहि णं बहिया य लोगं, से सव्वलोगंमि ज के विण्णू, अणुवीइपास निक्खित्तदंडा, जे केह सत्ता पलियं चयंति, नरामुयचा धम्माविउति अंज, आरंभ दुक्खमिणति णचा, एवमाहु संमत्तदंसिणो, ते सव्वे पावाइया दुक्खस्सकुसला परिण भुदा हरंति इयकम्मं परिणाय सव्वसो (भू० १३४)
પૂર્વે બતાવેલે સંસારપ્રિય લેકસમૂહ છે, તેને ધર્મથી વિમુખ જાણીને તેની ઉપેક્ષા કર, અથવા તેમનું અનુષ્ઠાન સારું ન માન, શબ્દથી જાણવું કે તેને ઉપદેશ ન સાંભળ, પાસે ન જા, તેમની સેવા ન કર, તથા વિશેષ પરિચય ન કર, (આ બધું નવા શિષ્યને ગુરૂ સમજાવે છે તું ન જઈશ-વિગેરે-કે જે ત્યાં જાય તે સાધુ ધર્મની
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૦ )
વિરૂધ્ધ તેઓ સ્નાન; ઇચ્છિત ભાજન, મઢ ખાંધી રહેવુ વિગેરે આચરે છે, તેમાં ઢીલ લાગવાથી તે સ્વીકારતાં સાધુ ગૃહસ્થ પણ ન રહ્યા, ન પુરા સાધુ થયા, પરંતુ ગીતાથ સાધુ જરૂર પડતાં પરિચય કરે તે વખતે તેવાને પણ પ્રસંગાપાત ઠેકાણે લાવે.)
જે સ*સારપ્રિય વેષધારીને પરિચય ન કરતાં તેની ઉપેક્ષા કરે તે કયા ઉત્તમ ગુણા મેળવે, તે કહે છે કે— તે નિસ્પૃહી સાધુ બંધા મનુષ્ય લાકમાં જે વિદ્વાન ( આત્માથી) છે, તેમનાથી પણ સર્વોત્તમ વિદ્વાન્ થશે. પ્રશ્નઃ—લાકમાં કેટલાક વિદ્વાના છે, કે તેમાં આ શ્રેષ્ઠ થશે!. અનુવાદ્ વિગેરે જે કેટલાક નિશ્ચિમ દડવાળા છે, અર્થાત્ જેમણે કાચા મન વચન વડે પ્રાણીને દુઃખ આપનારા દંડ ત્યાગ કર્યો છે, તે વિદ્વાના થાય છેજ, એવુ વિચારીને હું શિષ્ય! તું તેમને જો
પ્રશ્ન:જીવાને દુ:ખ ન આપનારા તેઓ કયા છે! તે કહે છે, કે જેમણે ધર્મનું તત્ત્વ જાણ્યુ છે તેના સત્વવાળા સાધુઓ દુષ્ટ કને ત્યજે છે, અને તે પ્રમાણે જેઓ દડથી દૂર રહે છે, તેઓ આઠે કને હણે છે, તેજ વિદ્વાન છે. તેવુ' આંખા મીચી વિચારીને પછી જો, એટલે વિવેકવાળી બુદ્ધિથી તેને તું ધારણ કર, પ્રશ્નઃ——કયા પુરૂષ બંધાં કર્મોને ક્ષય કરે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૧)
ઉત્તર:-તે કહે છે
હું નરે ” ઇત્યાદિ, માણસેજ સ`પૂર્ણ કમ ક્ષય કરવાને સમ છે, પણ્ મીજી ગતિવાળા નહિ. તેમાં પણ બધાં મનુષ્યા મેાક્ષમાં જનારા નથી; પણ જેઓએ અર્ચીત, શરીરના સંસ્કારા ( શાભાને ) ત્યાગ કરવાથી જેમનું શરીર મરણું જેવુ છે. અર્થાત્ જેમણે શરીરના માહ મુકી તેને પુષ્ટ કરવુ'; કે શેમાવવુ' એ સઘળુ' ત્યાગ કર્યું' છે. ( મેઘકુમારે જેમ વીંતરાગ પ્રભુના ઊપદેશથી આંખેા શિવાય શરિરના ઔા ભાગેાની મમતા ઊતારીને દવા વિગેરે કરવાના પણ ત્યાગ કર્યો હતા; અથવા આખા શરીરની ચામડી જીવતાં ઊતારી; તાપણુ, કોઈના ઉપર કાપ ન કર્યાં; તેવા ખધ મુનિ માફ્ક થાય છે. ) તેવા સાધુ સ કમને ક્ષય કરે છે.
અથવા આર્ચો એટલે તેજ, અને તે પણ કેપ છે, અને અને તેના કહેવાથી ખીજા કષાયે પણ જાણીલેવા. તેન અર્થ આ પ્રમાણે છે કેઃ—જે પુરૂષમાંથી કષાયરૂપ-અર્ચા સથા નષ્ટ પામી છે, તેવા અકષાયી પુરૂષનાં આઠેક નાશ થાય છે. વળી, શ્રુતચારિત્રરૂપ-ધમને જાણુનારા તે ધર્મવિ છે, અને જે ધર્મવિશ્વ છે, તે કુટિલતારહિત (સરળ) છે. પ્રશ્નઃ—તેમ હશે; પણ બીજા સાધુએ શું આલેખન લઈને તેવુ* કરવુ. ?
ઉત્તર:- માર્’ભજ * વિગેરે. સાવધક્રિયા-અનુષ્ઠાનના
te
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૨ )
આરલથી થયલુ આર ભજ તે, કૃત્ય દુઃખરૂપ છે, એવુ બધાં પ્રાણીઓને પ્રત્યક્ષ છે. અર્થાત્ ખેતી, નેકરી, વેપા વિગેરે આરભમાં પ્રવર્તે લેા મનુષ્ય, શરીર, તથા મનનાં દુઃખાને ભાગવે છે, તે વાણીથી પણ કહેવાય નહિ. ( એટલું મધુ છે, ) તે સાક્ષાત્ સંપૂણુ દેખનારા ( કેવળ જ્ઞાની)એ કહેલું છે. આ બધુ દુઃખ સ્વયં-અનુભવ સિદ્ધ જાણીને તે શરીરશેાભારહિત (મૃતાએઁ) તથા, ધર્માંવિદ્ય તથા, સરળ અને છે, એવુ` કેવળ જ્ઞાનીઓ કહે છે તે બતાવે છે. આ પ્રમાણે કેવળ જ્ઞાનીઓએ કહેલુ છે. પ્રશ્નઃ—કેવા પુરૂષોએ તે કહેલું છે ?
ઉત્તર:-સમત્વ-દશીએ, (સમ્યકત્ત્વ-દર્શીએ) અથવા, સમસ્ત દેખનારાઓએ કહેલુ છે. એટલે, આ ઉદ્દેશાની શરૂઆતથી સઘળું તેમણે કહ્યું છે.
પ્રશ્નઃ—શાથી તેઓએ કહેલ છે ?
ઉત્તર:—તેએ બધા સવ વિદ્ય છે, અને પ્રાનાદિકા એટલે, પ્રક-મર્યાદાવર ખેલવાના આચારવાળા ચથાવસ્થિત પદાથને બતાવવા તથા, શરીર, મન સમધી દુઃખા મતાવનારા અથવા, તેનું મૂળ કનું સ્વરૂપ ખતાવવામાં કુશળ છે કે, જે બતાવવાથી તે દૂર કરવા ઉપાચ જાણનારા મનીને તે બધા ઉત્તમ પુરૂષોએ જ્ઞ પિરજ્ઞા વડે જાણીને તે પાપ છેડવા પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે ત્યાગ કરેલ છે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૩ )
આ પ્રમાણે કમ ખંધ ઉડ્ડય સત્તાના બતાવવાથી ( મીજાપણ ) તે પ્રમાણે જાણીને સર્વ પ્રકારે કુશળ બનીને તે પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે ત્યાગ કરે છે. અથવા મૂળ ઉત્તર પ્રકૃતિના બધા ભેદ્દાને જાણીને એટલે મૂળ પ્રકૃતિ આઠ, ઉત્તર પ્રકૃતિ ૧૫૮ છે તેને જાણીને કમધના ત્યાગ કરે છે અથવા પ્રકૃતિ સ્થિતિ અનુભાવ પ્રદેશ એ ચાર પ્રકારોથી જાણીને ત્યાગે છે, અથવા ખધ સત્તાના કારણેા વડે ક સ્વરૂપ જાણીને ત્યાગે છે.
હવે તે ઉદયના પ્રકારો બતાવે છે.
મૂળ પ્રકૃતિના ત્રણ ઉદ્દયસ્થાન છે, ( ૧ ) આઠ પ્રકારના, (૨) સાત પ્રકારને (૩) ચાર પ્રકારને—એટલે આડે પ્રકૃતિ સાથે વેદે તે આઠ પ્રકારના, અને તે કાળથી અનાદિ અનંત અભવ્યેાને આશ્રયી છે. ભવ્ય ને આશ્રયી અનાદિ સાંત તથા સાદિ સાંત છે.
અને મેહનીયને ઉપશમ અથવા ક્ષય હાય, ત્યારે સાત પ્રકારના ઉદય છે, અને ઘાતિકમ ચારે ક્ષય થતાં બાકીના ચાર કર્મના ઉદય છે, હવે ઉત્તર પ્રકૃતિના ઉદ્ભય સ્થાન કહે છે. જ્ઞાનાવરણીય અને અંતરાયનું પાંચે પ્રકારનુ એક ઉદ્ભયસ્થાન છે. દનાવરણીયના બે છે. દન ચતુષ્ટના ઉદયથી ચાર અને કોઇ પણ નિદ્રા સાથે પાંચ
વેદનીય કનુ સામાન્યથી એક ઉય સ્થાન સાતા કે અસાતાનું છે.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪ )
કારણ કે સાતા અસાતા વિરાધી હાવાથી બન્ને સાથે ઉદયમાં એક વખતે ન હાય, માહનીય
કર્માંનાં નવ ઉદય
નવ, આઠ, વિગત-તે
સાત, છ, પાંચ, દેશમાં મિથ્યાત્વ.
સ્થાન છે, તે કહે છે દશ, ચાર, એ, એક. એ નવની અનંતાનુબધીથી સંજવલન સુધી ૪ ક્રોધની ચાડી–એ પ્રમાણે માનની ચાકડી પણ હાય, તે પ્રમાણે કપટની ચાંકડી ડાય. તથા લેાભની ચાકડી હોય એટલે કોઇ પણ ચાકડીની ચાર હાય, તે મળી પાંચ થઇ. છઠ્ઠો કોઈ પણ એક વેદ હાય, હાસ્ય રતિ અથવા અતિ શેકનુ જોડલુ હોય, ભય તથા જુગુપ્સા મળી કુલ ૧૦ થઈ.
ઉપરની દશામાંથી ફાઈ જીવને ભય કે જીણુ સામાંથી એક ન હાય તા નવ, અને બન્ને ન હોય તેા આડ, અનંતાનુ અધીની એક દૂર થતાં ૭ રહી, મિથ્યાત્વના અભાવમાં છ રહી, અપ્રત્યાખ્યાનની ઉડ્ડયના અભાવમાં ૫, પ્રત્યામ્યાન આાવરણના ઉદયના અભાવે ૪ હાસ્યરતિનુ જોડલું કોઇ પણ ન હોય તા ૨ અને વેઢના અભાવમાં ફક્ત સંજવલન એકના ઉત્ક્રય રહ્યા.
આયુષ્યનુ પણ એકજ ઉદય સ્થાન છે. કારણ કે ચારમાંનુ કાઇ પણ એક હાય, નામ કર્મના ઉદયનાં ૧૨ સ્થાન છે.
૨૦, ૨૧, ૨૪, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯, ૩૦, ૩૧,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૫)
૯, ૮ તેમાં સ’સારમાં રહેલા સયેગી તેર ગુણસ્થાન સુધીના જીવાને નામકના દ્રશ ઉદયસ્થાન છે. અને અચાગિ ગુણસ્થાન વાળાને છેવટનાં એજ છે, અહી. ખાર ધ્રુવ ઉર્દુચક પ્રકૃતિ પ્રથમ ખતાવે છે. તેજસ ‘કાજી' શરીર છે, વણુંગધ રસસ્પર્શ ૪ ચાકડું' અનુરૂલઘુ, ૧ સ્થિર, ૧, અસ્થિર ૧, શુભ ૧, અશુભ, ૧ નિર્માણુ, કુલ ૧૨ તેમાં ૨૦ તીર્થંકર કેવળી જ્યારે સમુદ્ઘાત કરે ત્યારે કાણુ શીરચેગીને હોય છે. તે કહે છે. મનુષ્યગતિ ૧ ૫'ચેદ્રિચજાતિ ૧ ત્રસ ૧ ખાદર ૧ પર્યાપ્ત ૧ સુભગ ૧ આદેય ૧ ચશકીતિ ૧ અને ઉપર કહેલી ધ્રુવ ઉદયની ખાર મળી કુલ ૨૦ થઇ. અને ૨૧થી ૩૧ સુધીનાં ઉદય સ્થાને જીવ ગુણુ સ્થાનના ભેદથી અનેક ભેદવાળાં હોય છે. તે ગ્રંથ વધી જવાના ભયથી બધા અહી કહેતા નથી, પણ જાણવા માટે એકેક કહે છે. પ્રથમ ૨૧ના એક કહે છે, ગતિ ૧, જાતિ, આનુપૂર્વી ૧ ત્રણ ૧ આદર ૧ પર્યાપ્ત અથવા અપર્યાપ્ત ૧ કાઈ એક સુભગ ૧ અથવા આર્દ્રય અથવા ૧ અનાદેય યશકીતિ અથવા ૧ યશ આ નવ તથા ઉપર કહેલી ધ્રુવ ૧૨ મળી ૨૧ થઈ.
દુગ
હવે ૨૪ને એક ભેદ કહે છે.
તિર્થંગ ગતિ ૧ એકેન્દ્રિય જાતિ હુંડ સસ્થાન ૧, ઉપશ્ચાત ૧ પ્રત્યેક
૧ આદારિક શરીર ૧ અથવા ૧ - સાધારણુ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬)
સ્થાવર ૧ સુક્ષમ અથવા ૧ બાદર દુર્ભગ ૧ અનાદેય ૧ અપર્યાપ્ત ૧ યશકીર્તિ ૧ અથવા અયશ આ બાર તથા ઉપર બતાવેલી પ્રવની બાર મળી ર૪ થઈ. - તે ચાવીશમાંથી અપર્યાપ્ત દૂર કરી પર્યાપ્તક તથા . પરાઘાત ન મેળવતાં ૨૫ થઈ.
અને છવીશ તે કેવલિને ઉપર જે ૨૦ કહી છે. તેમાં ઉદારિક શરીર ૧ આંગોપાંગ ૧ એક સંસ્થાન ૧ પ્રથમ સંહનન ઉપઘાત ૧ પ્રત્યેક ૧ મળી મિશકાય એગમાં ર૬ હેય છે. તે છવીસમાં તીર્થકર નામ મેળવતાં તીર્થકરને મિશ્ર કાય એગમાં ૨૭ હોય છે. તેમાં પ્રશસ્ત વિહાગતિ મેળવતાં ૨૮ અને તે ૨૮ માંથી તીર્થંકર નામ દૂર કરી ઉચ્છવાસ ૧ સુસ્વર ૧ પરાઘાત ન મેળવતાં (૨+૩) ૩૦ થઈ તેમાંથી સુસ્વર ઓછી કરતાં ૨૯તથાતે ૩૦ માં તીર્થકર નામ મેળવતાં ૩૧ થઈ. 'પણ નવને ઉદય તે
મનુષ્ય ગતિ ૧ પદ્રિય જાતિ ૧ ત્રસ ૧ બાદર ૧ પર્યાપત ૧ સુભગ ૧ આદેય ૧ યશકીર્તિ ૧ તીર્થકર ૧ એ નવ તીર્થકરને અગી ગુણ સ્થાનમાં હોય છે. પણ તીર્થકર નામ સિવાય સામાન્ય કેવળી અગીને તે આઠ હેય છે.
ગેવનું તે સામાન્યથી એકજ ઉદય સ્થાન છે. ઉંચ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૭) અથવા નીચ કેઈપણ એક હેય છે. કારણ કે બંને એક બીજાથી વિરૂદ્ધ છે.
ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે કર્મ પ્રકૃતિના ઉદય વડે અનેક ભેદે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તે તેડવા પ્રયત્ન કરે છે. જે એમ છે તે (નવા સાધુએ) શું કરવું તે કહે છે.
इह आणाकंखी पंडिए अणिहे, एगमप्पाणं संपेहाए धुणे सरीरं, कसंहि अप्पाणं जरेहि अप्पाणं-जहा जुनाई कट्ठाई हव्व वाहो पमत्थइ । एवं अत्त समाहिए अणिहे, विगिंच कोहं अविकंपमाणे (હૂ૦ ૧)
આ પ્રવચનમાં આજ્ઞા પાળવાની આકાંક્ષા રાખનારે આજ્ઞાકાંક્ષી ” સાધુ જે સર્વજ્ઞના ઉપદેશ પ્રમાણે વર્તનારે છે, તે પંડિત (તત્વજ્ઞાની) છે. અને તે અનિહ થાય છે. આઠ પ્રકારના કર્મ વડે લેપાય તે સ્નેિહ છે. તે જેને નથી તે અગ્નિહ છે, અથવા જે સ્નેહ કરે તે સ્નેહવાગે રાગી છે. તે જે રાગી ન થાય તે અનિહ છે. તેથી એમ જાણવું કે તે રાગદ્વેષ રહિત છે. અથવા નિશ્ચયથી જે ભાવરિપરૂપ ઇંદ્રિના વિષય તથા કષાયથી બંધાતાં કર્મ છે. તેને વડે હણાય તે નિહત અને તેમ ન હોય તે અનિહત છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૮ )
ઉપર બતાવેલ આજ્ઞાકાંક્ષી પડીત તથા ભવિરપુથી અનિત ગુણવાળે! આ પ્રવચન ( જૈન માગ ) માં છે. જે નથી અને જે સાધુ અહિત છે તે પરમાર્થથી ક્રમના સારી રીતે જ્ઞાતા છે. અને તે શું કરે તે કહે છે. વાળં ઇત્યાદિ.
તે અનિહત અથવા અગ્નિહ સાધુ પોતાના એકલા આત્માને ધન ધાન્ય સાનુ પુત્ર શ્રી તથા પેાતાના શરીર વિગેરે ( પુદગલ ઉપાધિ ) થી જુદું જાણીને શરીર વિગેરે બધાના માહુ છેડે ( સંભાવનામાં લિઙ પ્રત્યય છે. ) તેો એમ સૂચવ્યુ` છે કે આત્માને બધી ઉપાધીથી જુદો દેખે તાજ તે શરીરથી જુદો પાડી શકે. અને તેમ માહ ઉતારવા માટે સંસાર સ્વભાવની ભાવના છે તથા એકત્વ ભાવનાને આવી રીતે ભાવવી.
संसार एवायम नर्थ सारः, कः कस्य कोऽत्र स्वजन:
सर्वेभ्रमन्तः स्वजनापरे च
તો વા ? भवन्ति भूत्वा न મવાન્ત મૂથઃ ॥ આ સંસાર અનથ ના સારજ છે, અને અહીં કાણુ કેના સ્વજન અથવા પરજન છે? બધાએ સંસારમાં ભમતા સ્વજન અને પરજન છે તે પર થઈ પાછા સ્વ થાય. અને ફૈટલાક ફરી દેખાવ દેતા નથી. ( અર્થાત્ સમુદ્રમાં તણાતાં
(
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૯ )
અપાર સમુદ્રમાં જ્યાં ભેગા થવાના તથા સ્થિર રહેવાના તથા મળવાના નિશ્ચય નથી, તથા થ્રેડિા કાળ પણ એકતા રહેવાના નિશ્ચય નથી, ત્યાં કાણુ પેાતાનું કે પારકું છે ? ) विचिन्त्यमेतद्भवताऽहमेको,
नमेऽस्ति कश्चित् पुरतो ना स्वकर्मभिर्भ्रान्तिरियं ममैव
શ્રી. વિજય
ક્રમાંક
સ્થાન
ઇઇડનમાો, અ
अहं पुरस्तादहमेव पश्चात् ॥ ॥• ઉપર પ્રમાણે વિચારી હું એકલો પહેલાં કે પછવાડે કાઇ વથી, પરંતુ મેાહનીય કર્મે શ્રી મ એક મારા તારાની ભ્રાંતિ છે. ખરી રીતે તે પહેલાં પણ હું અને પછી પણ હું પોતે પોતાના સ્વજન છું એવી ભાવના તમારે ભાવવી. सदैकोऽहं न मे कश्चित्, नाहमन्यस्य कस्यचित् ॥ न तं पश्यामि यस्याहं नासौ भावीति यो ममः ॥३॥ હું સદા એકલ છું. મારે કોઇ પણ નથી, તેમ હું બીજા કાઇના પશુ નથી, હુ' જેને થાઉં, તેવા મતે કાઇ દેખાતું નથી ! (ક સંબંધ છુટતાં સા રસ્તે પડે છે. ) તેમ મારે ભવિષ્યમાં થાય તેવા પણ કાઈ નથી. एकः प्रकुरुते कर्म्म, भुनक्तयेकश्च तत्फलम् ॥ जावने म्रियते चैक, एको याति भवान्तरम् ॥४॥
શેઠ
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૦)
રાતે એકલેજ ક્રમ બાંધે છે, તેનાં ફળ પણ એકલા ભાયવે છે, અને જન્મે છે. અને મરે છે પણ એકલેજ તથા ભવાંતરમાં પણ એકલેજ જાય છે વિગેરે ચિતવે—
વળી તે ભવ્યાત્મા સાધુ શુ કરે ? તે કહે છે— અમે ફ્રિ બાળ, નરેહિ અપ્પાળ-વિગેરે.. ૫૨ (જુદા) આત્મા જે શરીર' છે. તેને તપરૂપ કષ્ટ વડે અથવા ચારિત્ર વિગેરેથી કૃશ (દુલ) ખનાવ, અથવા કષ એટલે કમ તેાડવામાં હુ. મમર્થ છું ? એમ વિચારી ચયાશક્તિ તેમાં યત્ન કર, તથા જર એટલે શરીરને જીણુ બનાવી દે, એટલે તપવડે શરીર એવુ* કર કે બુઢાપાર્થી જીશું જેવું લાગે, અર્થાત્ વિગઈને ત્યાગ કરીને આત્મા (શરીર)ને દુખળ ખનાવી દેજે.
પ્ર-શા માટે ?
ઉ—જેમ સાર રહિત (સુકાં) લાકડાંને હવ્વવાહ (અગ્નિ) શીઘ્ર ખાળી મુકે છે, એ દૃષ્ટાંત વડે ઉપદેશ આપે છે કે તુ કમને બાળી મુક.
ત્ત્વ બત્ત સમા -ઉપર પ્રમાણે આત્મા સમાહિત એટલે જ્ઞાનદશ ન ચારિત્રવડે આત્મ સમાહિત (સમાધિ વાળા) છે તે આત્મ સમાહિત છે, અર્થાત શુભ વ્યાપાર વાળા છે. (અથવા વ્યાકરણના નિયમથી વિશેષણને પ્રથમ લેવાથી આત્મા સમાહિત ને ખલે) સમાહિત આત્મારૂપ થાય છે, તેવા તું ખન.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) એટલે જે અનિહ (રહ રહિત વેરાગી) હેય અને તે તપ કરે તે તપ રૂપ અગ્નિ વડે કર્મ રૂપ કાષ્ઠને બાળી મુકે છે, ઉપર કહેલા સૂત્રાર્થને દષ્ટાંત તથા બેધને ગાથા વડે નિયંતિકાર કહે છે. ___ जह खलु झुसिरंकडं, सुचिरं सुकं लहुं डहह अ. ग्गी, तह खलु खवंति कम्म, सम्मचरणे ठियां HI, II કિ. ૨૩૪
જેમ સુકા પિલા લાકડાને અગ્નિ જલદી બાળે તેમ ઉત્તમ ચારિત્ર્ય પાળનારે સાધુ કમ લોકડાંને શીઘ બાળે. છે. આ પ્રમાણે પ્રથમ સ્નેહ રહિત બનીને દ્વેષની નિવૃત્તિ કરવા કહે છે. વિવિ હું વિગેરે કારણે અથવા અ કારણે અતિ ક્રૂર અધ્યવસાય વાળા કોઈને છોડ, અને કેધથી શરીર કંપે છે માટે કહે છે કે તું નિષ્કપ બનીજા શું ભાવીને? તે કહે છે.
इमं निरुद्धाउयं संपेहाए, दुक्खं च जाण अद आगमेस्सं, पुढो फासाई च फासे, लोयं च पासविफहमाणं, जे निव्वुडापावेहि कम्मे हिं अणियाणा ते वियाहिया, तम्हा अति विजो नो पडिसंजलि.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨)
આ મનુષ્યપણું પગિલિત આયુવાળુ વીચારીને ક્રોધ વગેરેને છેડી દેજે વળી તુર્તવું વિગેરે-તથા ક્રોધ વગેરે કષાયથી ખળતા મનુષ્યને મન સબધી જે દુ:ખ ઉત્પન્ન થાય છે, તેને જાણુ, તથા તે કાધથી જે નવાં કર્મ બંધાય તેનું ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થવાનું દુઃખ વીચારીને તે ક્રોધાદિને પ્રત્યાખ્યાન પરિક્ષા વડે જાણુ, અર્થાત્ ત્યાગ કર, આગામી (ભવિષ્ય) ના દુ:ખનુ સ્વરૂપ કહે છે. પુદ્દો વિગેરે—જુદી જુદી સાત નારકી વિગેરેમાં મળતા શીત ઉષ્ણ (૪૪ તાપ ) ની વેદના તથા કુંભીપાક વિગેરેનાં પીડા સ્થાનમાં થતાં દુઃખાને ભોગવવાં પડેશે. એથી એમ સૂચવ્યુ કે ક્રોધથી ખળેલાને તેજ ક્ષણે દુઃખ છે, એમ નહીં, પણ ભવિષ્યમાં પણ જુદાં જુદાં સ્થાનામાં દુઃખ ભગવવાં પડશે. તેને ઘણા દુ:ખીએ જોઇને ખીજા લાક પણ દુઃખીઆ થાય. તે બતાવે છે. હોય શું વિગેરે,
કેવળ ક્રોધાદિથી આત્માજ દુઃખ અનુભવતા નથી, પણ શરીર અને મનથી ઉન્ન થએલા દુઃખાવાળા લેાકેા પરવશ અનીને તેના દુ:ખને દૂર કરવા આમતેમ ભટકે છે, તેને જો, વિવેકચક્ષુથી વિચારી જો, ( આ સૂત્ર વડે જેએ મેહાંધ છે. તેવા સગાને દુઃખી દેખીને અથવા કરૂણાથી ભીજાએલા હૃદયવાળા છે તે દુઃખીને શાંતિ પમાડવા ાનેક ઉષાયા કરવા આમતેમ ભટકતાં અનેક દુઃખા લેગવે છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમકે “એક કસાઈને રાજ ૫૦૦ પાડ મારવાની બુરી આદત હતી તે તેણે ન છોડી. પુત્ર પિતે ધસી હેવાથી તેમાં સામીલ ન થયે. અંતકાળે બાપને તેના પાપથી રાહ જવરને ભયંકર વ્યાધિ થયે અનેક ઉત્તમ શીતળ ઔષધિ આવના ચંદન વિગેરેને લેપ કરવા છતાં શાંતિ ન થઈ, ત્યારે પુત્રે ગભરાઈ પિતાના પરમધમી મિત્રને પૂછયું તેણે વિચારીને કહ્યું કે તેના નરકના અશુભ કર્મના ચિન્હરૂપ વિષ્ય અને પિશાબને મેળવી વિલેપન કર, તે શાંતિ થશે. અને તે પ્રમાણે પુત્ર ન છૂટકે કર્યું ત્યારે તેને શાંતિ થઈ, અને પિતા મરીને સાતમી નરકમાં ગયે. આ દષ્ટાંતથી પાપી પિતે દુઃખ ભેગવે છે તેમ તેની હાયપોટ જોઈ બીજા સગાં પણ દુખ ભોગવે છે તે બતાવ્યું)
ગુરૂ કહે છે, હે શિષ્ય! જેઓ કેધ વિગેરે નથી કરતા તે કેવા હોય છે? તે સાંભળ. જે નિરગુડા વિગેરે, પણ જેઓ તીર્થકરના બેધથી નિર્મળ હૃદયવલણ છે, તેઓ વિષય અને કષાય અગ્નિના બુઝાવાથી નિવૃત્ત (શાંત) થયેલાં પાપ કર્મમાં નિદાન (વાસન) રહિત બનેલા છે. તેઓ પરમસુખના સ્થાનને પામેલા છે. અર્થાત્ આપશામિક સુખને ભજનારા હેવાથી પ્રસિદ્ધ છે. . પ્રાતેથી શું સમજવું? આ ઉ–તા વિગેરે. તે રાગદ્વેષથી ઘેરાયેલે દુખી થાય છે, તેથી અતિ વિદ્વાન કે જેણે, શાસ્ત્રોને પરમાર્થ જાણો
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૪)
છે, તેવાએ કેધિ અગ્નિવડે આત્માને બાળ નહિ. અર્થાત કેધાદિ આવતાં તેને શાંત (દુર) કર, એ પ્રમાણે સુધમાં સ્વામી જંબુસ્વામીને કહે છે.
ચેથી ઉદેશે. ત્રીજે ઉદેશે કે, તેને આ કહેવાતા ચોથા ઉદ્દેશ સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે; ગયા ઉદેશામાં નિરવદ્ય તપ બતાવ્યું, અને તે સંપૂર્ણ રીતે સારા સંયમમાં રહેલા મુનિને હોય છે, તેથી સંયમ બતાવવા ચેશે ઉદ્દેશે કહે છે, તેના આવા સંબંધથી આવેલા ચોથા ઉદેશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે.
आवीलए पवीलए निप्पीलए जहित्ता पुत्व संजोगं हिचा उवसम, तम्हा अविमणे वीरे, सारए समिए सहिए सया जए, दुरणुचरो मग्गो वीराणं अनियह गामीणं, विगिं च मंस सोणियं, एस पुरिसे दविए वीरे, आयाणिजे वियाहिए, जे धुणाइ समुस्स यं वसित्ता बंभचेरंसि ॥ सु० १३७ ॥ .
ગાઢg ઈત્યાદિ આપીડન કર, અર્થાત્ અવિકૃષ્ટ ડા) તપવડે શરીરને દુખ આપ, આ પ્રથમ દીક્ષ આવસર છે, પણ જ્યારે સિદ્ધાંત ભણી રહે ત્યારે પ્રકર્ષથી (વારે પ્રમાણમાં) તપ કરી કાયાને પીડ, (સુકાવ) ફરી
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫) વધારે તત્વજ્ઞાન મેળવતાં ગુરૂની સેવા કરનાર અતેવાસી વર્ગ જેણે અર્થસાર (રહસ્ય) મેળવ્યું છે, તે મુનિ શરીરને ત્યજવાની ઈચ્છાથી માસ અર્થમાસને તપ કરવાવડે નિશ્ચયથી પીડે, શિષ્ય કહે છે કે ઠીક, કર્મ ક્ષય કરવા માટે તપ કરે છે, પણ તે પૂજાલા કીતિ માટે કરે તે શું થાય? ગુરૂ કહે કે તે માટે કરે તે શરીર પીડવાને તપરૂપ ઉપદેશ નિરર્થકજ થયે. તે માટે બીજી રીતે કહે છે. કર્મ અથવા કાર્માણ શરીરનેજ પીડે (સુત્રપાઠ થડે રહી ગયે દેખાય છે) અહીંયા પણ આપી, પીડ, નિષ્પીડ, કામણ શરીર પીલવા માટે જાણવાં. સુત્ર પાઠ આ જોઈએ, “ગાવા, પીઝા, સિરપ વર્ષ ! અથવા મંદબુદ્ધિવાળા માટે ત્રણેની અવસ્થા બતાવે છે, કે આપીડન તે ચેથા ગુણસ્થાનથી લઈને સાતમા સુધીમાં ચી થેડી તપસ્યા કરે, અને આઠમ નવમા ગુણ સ્થાનમાં પ્રપીડન તે મેટી તપસ્યા કરે, અને ૧૦માહી સ્થાનમાં નિષ્પીડન તે માસક્ષપણ વિગેરે માટે તપ કરે અથવા ઉપશમ શ્રેણીમાં આપીડન, ક્ષેપક શ્રેણિમાં પ્રપીડન, અને શૈલેશી અવસ્થામાં નિષ્પીડને તપ જાણુ.
શું કરીને તેને તપ કરે તે બતાવે છે.
Gહતા-વિગેરે, પૂર્વ સંયોગ તે પિતાની પાસે જે કંઈ ધાન્ય ધન સેનું પુત્ર સ્ત્રી વિગેરે હતું, તે ત્યાગીને તપ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. અથવા પર અસંયમ જ અનાદિ ભવેના અભ્યાસથી સંબંધી હતું, તેને છેડીને તપ કરે, વળી દિશા વગેરે, (હિ ધાતુને અર્થ ગતિ વાચક છે તેથી) પામીને (મેળવિને) શું ? તે કહે છે. ઇથિ તથા મનને જીતવા રૂપ ઉપશમ અથવા સંયમ મેળવીને તપ કરે તેને સાર આ છે. કે અસંયમ છોડી સંયમ ધારણ કરીને ત૫ તથા ચારિત્રનાં અનુષ્ઠાન વડે કર્મને વધારે વધારે યથાશક્તિ પીડે જેથી કર્મને પીડવા માટે ઉપશમ મેળવ, અને તે મેળવ્યા પછી (અવિમનસ્કતા) નિશ્ચલ શાંતિ) મેળવવી તે કહે છે. તથા ઈત્યાદિ, જેમ કર્મભાય માટે અસંયમને ત્યાગ, તેથી અવશ્ય સંયમ મળે, તેમાં ચિત્તની અશાંતિ ન હોય, તેથી અવિના એટલે ભેગકષાયમાં અથવા અરતિમાં જેનું મન ગયું તે વિમન, તે જે ન હોય તે અવિમલા, અર્થાત રાગદ્વેષની ઉપાધિથી જેનું મન ચંચળ નથી તેવા શાંત સ્થિર મનવાળા સાધુ હેય.
પ્રવતે કહે છે? | ઉ-વીર! જે કર્મ વિદારણ કરવામાં સમર્થ છે. અને સારા” ઈત્યાદિ સુઆરત એટલે સારી રીતે જીવન પર્થતની મર્યાદા એ સંયમ અનુષ્ઠાનમાં રક્ત રહે તે સ્વારત કહેવાય, પાંચ સમિતિએ સમિત તથા હિતયુક્ત તે સહિત અથવા જ્ઞાનાદિ યુક્ત બનીને સદા (હમેશાં) એકવાર ગુરૂએ અર્પણકર સંચમ ભારવાળો તે શિખરસારની યતના કરે
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭) આ પ્ર-વારંવાર શા માટે સંયમ અનુષ્ઠાનને ઉપદેશ કરે છે?
ઉ-તે દુરનુચર છે, દુખે કરીને અનુચરાય (પળાથ) તે છે.
પ્ર-શું? ઉ–માર્ગ તે સંયમ અનુષ્ઠાન વિધિ– પ્ર–કેવાઓને ? ઉ–અપ્રમત્ત સાધુઓને,
પ્રશ્ન–કેવાઓને અનિવત્ત તે મિક્ષ છે. તેમાં જેમને જવાની ઈચ્છા છે તેવાઓને આ સંયમ પાળ કઠણ છે તે કેવી રીતે પ કહેવાય ?તે બતાવે છે–વિચિત્ર વગેરે માંસ શેણિત જે અહંકાર તથા કામ વાસના વધારનારાં છે. તેને, વિકૃષ્ઠ તપ અનુષ્ઠાન વડે વિવેચકર (દૂરકર) આત્માથી જુદાં જાણી તેને શોષાવીદે, આ વીર પુરૂષના માર્ગનું અનુચરણ છે, એમ જાણવું. જે આવી રીતે તપકરી શરીરને સુકવે, તેને શું ગુણ થાય છે, તે કહે છે, gષ વિગેરે માંસ શેણીતને સુકવે, તે પુરિ (નગર) માં શયન કરવાથી પુરૂષ છે, અને દ્રવતે સંયમ છે તે સંયમ જેને હેય તે દ્રવિક પુરૂષ છે, અથવા દ્રવ્ય ભૂત છે કારણ કે તેજ મોક્ષમાં જાય છે, કર્મ શત્રુ જીતવામાં સમર્થ હેવાથી તે વીર પણ છે, માંસ શેણિત શેષવાનું બતાવ્યાથી બીજા પદાર્થો મેટ ચીર વિગેરે શેષવાનું પણ બતાવ્યું પરણી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮) કારણ કે માંસ સુકાતાં તે પણ સાથે સુકાઈ જાય છે. વળી ગાકાળીને વિગેરે એટલે વીર પુરૂના માર્ગે ચાલનારે જે માંસ લેહી સુકવે, તે ક્ષાભિલાષીઓને આદાનીય "બ્રાહય. માનવાજોગ વચન વાલે વિખ્યાત થાય છે.
પ્ર–એ કેણું છે?
ઉ–જે બ્રહ્મચર્ય તે સંયમમાં રહી કામવાસના જીતવામાં પ્રયત્ન કરે, અથવા સમુછુય તે શરીર અથવા કર્મોપચયને તપ ચારિત્ર વડે ધુણાવે. (કુશકરે-દુરકરે) તે આદાનીય તથા વ્યાખ્યાત (સ્તુત્ય પૂજ્ય) થાય છે. આ પ્રમાણે અપ્રમત્ત સાધુનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. હવે તેવું સીમ ન પાળનારા જે પ્રમત (પ્રમાદી સાધુઓ) છે તેનું વર્ણન કરે છે.
नित्तहिं पलिच्छिन्नहिं आयाणसोयगढिए बाले अव्वोच्छिन्न बंधणे अणाभकत संजोए तमंसि अवियाणओ आणाए लंभो नत्थि तिमि (सू० १३८)
જે પદાર્થ તરફ લઈ જાય–અર્થાત્ પદાર્થને નિર્ણય કરવા જે દરે, તે નેત્ર વિગેરે પાંચ ઇન્દ્રિય છે, તેના વડે પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવા વડે જે પાપ થાય, તે અટકાવીને સાધુ થતાં જગમાં સારા પુરૂષથી પૂજનીક થઈ બ્રહ્મચર્યમાં રહેવા છતાં પણ ફરીથી તેને મેહને ઉદય થવાથી સાવદ્ય કૃત્યમાં સંસાર મણના બીજ રૂપ કર્મના ઇદ્રિાના વિષયે રૂપ સંત( પ્રવાહ) અથવા મિથ્યાત્વ અવિરતિ
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
1 કેવી થાય ?
પ્રમાદ કષાય રોગ છે તેમાં ગૃધ્ધ થાય તે આદાન સ્ત્રોત ગૃધ્ધ બને.
પ્રશ્ન –ણ?
ઉત્તર–બળ (અજ્ઞ) છે, તે રાગ દ્વેષરૂપ મહા મેહથી મલિન અંત:કરણવાળે ગૃધ્ધ બને,
પ્રશ્ન–પછી તે કેવું થાય ?
ઉત્તર–ગવોરન વિગેરે-એક સરખાં સેંકડે જન્મ મર્ણ આપનાર એવું આઠ પ્રકારના કર્મ રૂપ બંધન તેને મળે છે, વળી ગળામાં. જેણે સંસારના સંગ રૂપ ધન ધાન્ય સોનું, પુત્ર, સ્ત્રી, વિગેરેને મોહ અથવા અસંયમને સંગ છેડયે નથી, તે “અનભિકાંત સંગી” છે, તેવા સાધુને ઈદ્રિયને અનુકુળ વિષય-લાલસાના અંધારામાં અથવા મેહરૂપ-અંધકારમાં પ્રવતેલાનું પિતાનું ખરૂં હિત અથવા મેaઉપાય તેણે ન જાણવાથી તીર્થંકરની આજ્ઞા (ઊપદેશને) લાભ તેને થવાને નથી એવું હું કહું છું અથવા તેને આજ્ઞા એટલે સમ્યકત્વને લાભ થવાને નથી. (ભવિષ્યમાં) પણ ધર્મ મળ દુર્લભ છે. કારણકે, સૂત્રમાં નાસ્તિ શબ્દ છે તે અવ્યય ત્રણે કાળ આશ્રયી છે.)
जस्स नत्थि पुरा पच्छा मज्झे तस्स कुओसिया? सेहु पन्नाण मंते बुद्धे आरंभो वरए, संममेवंति
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) पासह, जेण बंधं वहं घोरं परियावं च दारुणं पलि. छिदिय बाहिरगं च सोयं, निकमदंसी इह मच्चि एहिं, कम्माणं सफलं दट्टण तओ निजाइ घेयवी ( 39)
જે કેઈપણ બાળ મૂર્ખ સાધુ કમાન સંતમાં વૃદ્ધ થયેલ છે તથા એકસરખાં જન્મ-મરણ બાંધ્યાં છે. તથા સંસારમેહ છેડ નથી; અજ્ઞાન અંધકારમાં ભૂલ્યા છે, તેને પૂર્વજન્મમાં ધર્મપ્રાપ્તિ નહતી ભવિષ્યમાં પણ થવાની નથી; તેને મધ્યજન્મમાં કયાંથી થવાની છે? અર્થાત જેણે સમ્યક્તવ પૂર્વે પ્રાપ્ત કરેલ હશે તેને જ વર્તમાનમાં મળે છે. કારણ કે જેણે સમ્યકત્વ પૂર્વે મેળવી તેને સ્વાદ લીધે તેને પાછો મિથ્યાત્વને ઊદય થતાં અયાઈ પુકૂળ પરાવર્તનના કાળે પણ થશે, પણ સમ્યકત્વ વમેલાને ફરી સમ્યકત્વને અસંશવજ થાય તેવું નથી. (અર્થાત્ અભવિનેજ ત્રણે કાળમાં નથી;) અથવા અનિરૂદ્ધ ઇદ્રિયવિષયવાળે હાય; તેપણુ આદાન સ્રોત વૃદ્ધ જાણ એમ કહેવું જાણવું. - (પણ સમ્યકત્વ મેળવ્યા પછી પાછું ન મળે તેવું નહિ. )
• પણ જે સાધુ તે પ્રમાદી ન થઈ સંસારસુખનું મરણ ન કરે અને ભવિષ્યમાં મળનારી દેવાંગનાના ભેગને ન ઇરછે, તેને વર્તમાન કાળમાં પણ ભવિષ્ય-સુખને અભિલાષ ક્યાંથી હોય? તે બતાવે છે. જે સાધુએ ભેગનાં
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૧) ભવિષ્યનાં કડેવાં ફળ જાણેલાં છે, તેને પૂર્વે ભગવેલા ભોગ યાદ આવતા નથી; ભવિષ્યના ભેગની અભિલાષા પણ નથી, તેવા ઉત્તમ સાધુને વ્યાધિને છ છેડવા સમાન ભેગોને રેએ જાણુને તેને કેવી રીતે એટી ઈચ્છા પણ થાય ? અથોત મેહનીયકર્મ શાંત થવાથી તેને ભેગેચ્છા દેતી નથી. જે સાધુને ત્રિકાળવિષયની ભેગેચ્છા દૂર થઈ તે કે હેય? તે કહે છે –
–વિગેરે આ નિરીહ સાધુ પ્રકૃણજ્ઞાન જે જીવાજીવ સંબંધી તત્ત્વ બતાવનારૂં છે તેને મેળવે; તેથી પ્રકૃષ્ણજ્ઞાનવાળે છે, તેજ બુદ્ધ એટલે, તત્ત્વ જાણનારે છે, તેથી જ તે સાવદ્યઅનુષ્ઠાનના આર ભથી દૂર રહે છે, તેથી આરંભ ઊપરત છે, તે ગુણ ઉત્તમ છે તે બતાવે છે. સન્મ વિગેરે એટલે સાધુઓને તે ભાવનારૂ ભૂષણ છે, અથવા સમ્યકત્વનું કાર્ય કરનાર હોવાથી તે સમ્યકત્વ છે. માટે ગુરૂ કહે છે હે શિષ્ય! તું તેને જે. તું પણ તેવું મેળવ. શા માટે તે શોભન-(ભૂષણરૂપ) છે? તે કહે છે-- ( વિગેરે જે કારણથી સાવધઆરંભમાં પ્રવર્તે છે. તે સાંકળ વિગેરેથી બંધનું તથા ચાબખા વિગેથી માર ખાય છે તથા પ્રાણસંશયમરૂપ–ાર દુખ ખમે છે. તથા. શરીર મન સંબંધી પરિતાપ દારૂણ દખ બીજાને દઈને પોતે પામે છે, માટે તે આરસે છોડવા તે સારું છે, શું
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) કરીને આરંભ છેડે, તે કહે છે. પશ્ચિારિક વિગેરે સ્રોત (પાપનું ઉપાદાન) રૂ૫ બહારથી ધન ધાન્ય વિગેરે અથવા હિંસાદિ આશ્રદ્વાર (અઢાર પા૫ સ્થાન) છે, તથા ચ શબ્દથી અત્યંતર રાગદ્વેષ રૂપ અથવા વિષય તૃષ્ણા
તને ત્યાગીને નિર્મળથી વળી નવભકર્મ જેનાં દુર થયાં તે નિષ્કર્મ દર્શ છે, આ સંસારમાં મત્સ્ય (માણસ) લેકમાં જે નિષ્કર્મ દશ છે! તેજ બાહા અત્યંતર પરિગ્રહ છેદનારાઓ છે, શું આધાર લઈને પરિગ્રહને છેદે અથવા નિષ્કર્મ દશી બને તે કહે છે, જHળ વિગેરે મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય વડે જે કર્મ બંધાયછે. તે જ્ઞાનાવરણીય વિગેરેનું સફળપણું દેખીને એટલે જ્ઞાનાવરણયનું ફળ જ્ઞાન ઢંકાવું છે, દર્શનઆવરણીયનું દેખવામાં વિદન રૂપ છે, વેદનીયનું ફળ રેગ વિગેરે દુખે સુખે ભેગવવાના છે. .
* પ્રશ્ન–બધાં કર્મના વિપાકના ઉદયને ઈચ્છતા નથી? પ્રદેશ ઉદયને પણ સભાવ હોય છે. અને તપ કરવાથી ક્ષય પણ થાય છે ત્યારે કર્મનું સફળ પણ કેવી રીતે ઘટે. - આચાર્યને ઉત્તર–તે દેષ નથી, અમને બધા પ્રકારનું ઈચ્છવાપણું અહીં નથી, પણ દ્રવ્ય પૂર્ણ પણે માનીએ છીએ અને તે છે જ, એટલે દરેકને આઠજ કર્મને ઉદય છે, એમ નહિ પણ બધા જીવ આશ્રયી સામાન્યથી
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
જોતાં આઠે કર્મને સદ્ભાવ છે; તેથી તે કર્મનું અથવા કર્મનું મૂળ આશ્રવ છે. તેનાથી નિશ્ચયથી નિકળી જાય, અર્થાત-આશ્રવ આવે, તેવું કૃત્ય ન કરે.
પ્રશ્ન–કણ ન કરે ?
ઉ–વેદવિદ્ જેના વડે સઘળું ચર-અચરદાય, તે વેદ જૈનાગમ છે, તેને જાણે તે વેદવિદ્ જાણ. અર્થાત સર્વના ઉપદેશમાં વર્તનારે હોય તે આ નવાં કર્મ ન બાંધે. આ અમારા એકલાને અભિપ્રાય નથી; પણ સર્વે તીર્થ, કરેને આ આશય છે તે બતાવે છે. . जे खलभो ? वीरा ते समिया सहिया सयाजया संघड दंसिणो आओवरया अहातहं लोर्य उवेहमाणा पाईणं पडिणं दाहिणं उईणं इय सच्चं सि परि (चिए) चिर्टिस, साहिस्सामो, नाणं वीराण समियाणं सहियाणं सयाजयाणं संघड देसी. णं आओ व रयाणं अहा तहं लोयं समु वेहमा. जाणं किमथि उवाही?, पासगस्स न विजइनथि तिमि (सू० १४० )। चतुर्थे चतुर्थः १-४॥ इति सम्यक्त्वाध्ययनम् ॥ ४॥ .... '. સમ્યગુવાદ અને નિરવ તપ તથા ચારિત્ર કહ્યું. હવે, તેનું ફળ કહે છે તેવું વગેરે (ખલુ શબ્દ વાક્યની શોભા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે છે.) જે પૂર્વે અનંતા તીર્થકરે થયા તથા થવાના છે, અને વર્તમાનમાં કેટલાક છે, તેઓ કર્મશત્રને વિદારવામાં સમર્થ હેવાથી વીસ છે, સમિતિથી યુક્ત તથા. જ્ઞાનાદિથી સહિત છે. સારા સંયમથી યત્નાવાળા છે. સંઘ ળિોતિ શુભ અશુભને નિરંતર સંપૂર્ણદશી (દેખનાર) છે. પાપકર્મરૂપ-આત્માથી પરત છે. તેઓ જેવીરીતે લેક ચિદરાજ પ્રમાણ છે, તેને અથવા, કમલેક જે બધી દિશા પૂર્વ વિગેરેમાં રહેલ છે, તેની જીવ-અવની વ્યવસ્થાને દેખનારા છે. તેઓ સત્ય સંયમત૫માં સ્થિર રહેલા છે. અર્થાત્ તેમને ત્રિકાળ-વિષય સંબંધી સંપૂર્ણ દેખાય છે. પૂર્વે અનંતા થયા; તે સંયમમાં રહ્યા. પંદર કર્મભૂમિમાં સંખ્યાતા તીર્થંકર-સંયમમાં રહેલા છે, તથા ભવિધ્યમાં અનંતા થવાના છે. તેઓ સંયમમાં સ્થિત રહેશે તેઓને ત્રણે કાળને જ અભિપ્રાય (બે) છે, તે હું તમને કહીશ; એવું સુધર્માસ્વામી શિષ્યને કહે છે –તમે સાંભળે. પૂર્વે કહેલાં ઉત્તમ વિશેષણોવાળાનું જ્ઞાન (અભિપ્રાય) આ છે કે, જે કર્મ જનિત ઉપાધિ છે, તે નારક વિગેરે ચાર ચેનિમાં જન્મ લે; સુખીદુઃખી, સુભગ, દુર્ભગ, પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્ત, વિગેરે નવાં નવાં મળે છે કે નહિ ? તે સંબંધી. પરમતવાળાને શંકા છે કે? ફરી મળી શકે? તેથી, તે તીર્થક સાક્ષાત્ જોઈને કહે છે કે તેના સાક્ષાત્
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭). દેખનારાને તે તે વસ્તુ ઉપર મોહ ન રહેવાથી મમતા છુટી જવાથી તેવા પશ્યક (કેવળ જ્ઞાની) ને કર્મજનિત ઉપાધિ ભવિષ્યમાં મળવાની નથી; તે પ્રમાણે હું પણ કહું છું પણ આ હું મારી બુદ્ધિથી કહેતે નથી, સૂવાનુગમ કહે
ઉદ્દેશ સમાપ્ત થયે, નય વિચાર તેમજ શેડો બતાવી દીધું છે. શું સમ્યકત્વ નામનું અધ્યયન સમાપ્ત થયું. (ટીકાના સ્લેક ૬૨૦ થયા.)
“લોકસાર” નામનું પાંચમું અધ્યયન
ચોથું અધ્યયન કહ્યા પછી હવે પાંચમું અધ્યયન કહે છે. તેને આ પ્રમાણે સંબંધ છે. ગમા અધ્યયનમાં સમ્યકત્વનું સ્વરૂપ બતાવ્યું અને તેની અંદર જ્ઞાન રહેલું છે, એ સમ્યકત્વ તથા જ્ઞાનનું ફળ ચારિત્ર છે, અને ચારિત્રજ મેલનું અંગ પ્રધાનપણે છે, તેથી તે એકમાં ર. છે. તે ચારિત્રનું પ્રતિપાદન કર% સાટે આ અધ્યયન છે. આવા સંબધથી આવેલા “આ લોકસાર અધ્યયનના ઉપક્રમ વિગેરે ચાર અનુગદ્વાર થાય છે, તે પ્રથમ ઉપમ દ્વારમાં અર્વાધિકાર બે પ્રકારે છે. અધ્યયનને વિક્સ પહેલા અધ્યયનમાં કહ્યું છે, અને ઉદેશાને નિયુક્તિકાર- ગાથાઓ વડે કહે છે. . . . . . . . હિંસા વિણવા , તિ કુળવાની
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬) विरओ मुाणीत विइए; अक्रियवाई परिग्गहिओ
तइप एसो अपरिग्गहो, यनिविन कामभोगोय। अव्वत्तस्सेग चरस्स, पचवाया च उत्थंमि ॥२३॥ हरओ वमोय तव संयम, गुत्ती निस्संगयाय पंचमए उम्मग्ग बजणा छट्ठगंमि, तह राग दोसेय ॥१३८॥
હિંસક તે હિંસા કરનારે, તથા વિષય માટે આરંભ કરતે તે વિષયારંભક, તે બંને સાથે લેતાં હિંસક તથા વિષયારક છે એટલે જે સાધુ પ્રાણુઓની હિંસા કરે, અને વિષય સુખ લેવા સાવદ્ય આરંભ (સ સારી જે ) કરે, તે મુની ન કહેવાય, (વ્યાકરણના નિયમ પ્રમાણે સમાસ તથા વિગ્રહ ટીકામાં બતાવ્યા છે. કે જેથી શબ્દને અર્થ તથા ઉત્પત્તિ સમજાય) તથા વિષય સુખના માટે એકજ વિચરે, તે એક ચર છે. તે પણ મુની ન કહેવાય આ ત્રણ અધિકાર હિંસક, વિષયારંભક અને એકચર છે તે પહેલા ઉદ્દેશામાં છે.
! બીજા ઉદેશામાં હિંસાદિ પાપસ્થાનથી જે દુર રહે તે વિરત મુવિ થાય, તે અર્થાધિકાર છે, વદન શીલ તે વાદી, પણ જે અવિરત વાદી હોય, તે પરિગ્રહ રાખના બને છે, તે આ બીજા ઉદેશામાં બતાવશે. -
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૭)
- ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પૂર્વે કહેલા અવિરત જ્યારે પરિગ્રહ ત્યાગે ત્યારે અપરિગ્રહવાળા મુની મને છે, અર્થાત્ કામણેગની વાસનાથી દુર રહેāા, તે સુની છે, તે આામાં ખતાવેલ છે.
ચેાથા ઉદ્દેશામાં અવ્યક્ત ( અગીતા ) ને સૂત્રઅ ભણ્યા વિના તથા સૂત્રાર્થ પરિણમ્યા વિના એકલા કરવાથી દુઃખા ભોગવવાં પડે છે. તે બતાવ્યું છે.
પાંચમામાં હુંદની ઉપમાએ મુની એ થવુ, એટલે જલ ભરેલા હૃદ (હાજ) પાણી ન ઝરી જાય, તે પ્રશસવાચેાગ્ય છે તેમ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રથી સદ્ય સાધુ ભરેલા હાય, અને વિસરી ન જાય, તથા તે તપસયમ ગુપ્તિ . તથા નિ:સંગતા રાખે, તે તે શોભે છે, એમ બતાવ્યું છે.
છઠ્ઠા ઉદ્દેશામાં ઉન્માર્ગ (કુમા)નુ વજન છે એટલે કુદૃષ્ટિ તથા રાગદ્વેષ છેડા બતાવ્યુ છે, આ પ્રમાણે ત્રણ, ગાથાના અથ થયા, નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપાંમાં એ પ્રકારે નામ છે. તે આદાન પદ વડે નામ છે, તથા ગાણુ પણાથી છે તે બંનેને નિયુક્તિકાર કહે છે, आषाण पणावति गोण्ण नामेण लोगसारुन्ति । लोगस्स य सारस्य चक्कओ होह निक्लेवो ॥ २३९ ॥ ( પ્રથમ જે ગ્રહણ કરાય, તે આદાન છે. તેની સાથે પદ શબ્દ જોડતાં આદાન પઇ થયું અને તે કરણ ભૂત
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪) કે “આવન્તી” તે નામ છે. અધ્યયનની અંદર શરૂઆ
માં (આવતી બેલાય છે) તે આદાન પદ નામ થયું તથા સુણે વકે જે નામ બને, તે ગણ અને તેથી જે નામ પડે તે ગાણ નામ છે. તે હેતુથી લેકસાર નામ છે.
ચાદ રજજુ પ્રમાણ લેક છે તેને સાર (પરમાર્થ) લેસર છે. બે પદવાળું આ નામ છે તેથી લોકના તથા સારના દરેકના ચાર પ્રકારે નિક્ષેપો થાય છે, નામ–સ્થાપના દવ્યભાવ છે તેમાં નામ લેક તે કેઈનું નામ લેક હેય. ચાહ રાજ લેકની સ્થાપનાનું ચિત્ર તે સ્થાપના લેક છે. તેની સ્થાપના નીચલી ત્રણ ગાથાઓથી જાણવી. तिरिअं चउरो दोसुं, छद्दोखं अट्ठ दसय एकेके । पारस दोसु सोलस, दोतुं वीसाय चउसुंतु ॥१॥ पुण रवि सोलप्स दोसुं पारस दोसुंतुहुंति नायव्वा। तिसु दस तिस्तु अच्छ, य दोसु दोस्तुं तुचतारि॥२॥
ओयरिय लोअमज्झा, चउरो चउरो यसपाहिणेया। तिअतिअ दुग दुग, एककगं च ा सतमीएउ ॥३॥
(ગાથાને પરમાર્થ ગુરૂગમથી જાણ કારણ કે ટીકા નથી) દ્રવ્ય લેકનું સ્વરૂપ જીવ પુદ્ગલ ધર્મ અધર્મ આકાશ કાળ એ છ દ્રષ્યને સમુહ જેમાં છે તે દ્રવ્ય લેક છે. તે ભાવલેક ઔદયિક ઔપશમિક વિગેરે છ ભાવ વાળે
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૯) છે તે જાણવું. અથવા સર્વ દ્રવ્ય પર્યાય યુક્ત સ્વરૂપવાળા જાણ. - સારના પણ નિક્ષેપોમાંનામ, સ્થાપના સુગમને છેલ્લી દ્રવ્ય સાર કહે છે. सव्वस्सथूल गुरुए, मज्झे देसप्पहाणसरिराई । घण एरंडे वहरे, खइरं च जिणा दुरा लाह ॥२४॥
એમાં પૂર્વાર્થ અને પશ્ચિમ અર્ધમાં યથા સંખ્ય અનુક્રમે સાર ગણવાં બધામાં ધન સાર ભૂત છે, જેમકે આ કેટીસાર (કરોડપતિ) છે અથથ ચ કપર્દિકા (બાળકેની રમવાની કેડીએ) વાળે છે. સ્થળમાં એરડે સારે છે (અહીં સાર શબ્દ પ્રકર્ષ વાચી છે.) સ્થળ મચે એર અથવા ભીંડે પ્રકર્ષ થયેલ છે, ગુરૂપણામાં વજી ભારે છે. મધ્યમાં ખેરનું ઝાડ છે, દેશમાં બે અથવા વેણું છે. પ્રધાનમાં જ્યાં જે પ્રધાન ભાવ અનુભવે તે સચિઓ અથવા અંચિત કે મિશજ હોય તે, તથા સચિત્તમાં બે પગવાળે અપદ છે, તેમાં બે પગમાં તિર્થંકર છે. એ પગમાં સિંહ છે. અપદ (ઝાડા) માં કલ્પવૃક્ષ છે. અચિત્તમાં વૈર્ય મણિરત્ન છે મિશ્રમાં તીર્થકરજ જ્યારે વિભૂષિત હોય છે, શરીરમાં મુનિ જવાને ચગ્ય તથા વિશિષ્ટ રૂપની પ્રાપ્તિ ( તીર્થકર ચાવતને આશ્રયી) હેવાથી દારિક પ્રધાન છે, ગાથામાં આદિ શબ્દ શરીર સાથે લેવાથી સ્વામિત્વ કરણ અધિકાર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦) રણમા સારતા જવી, જેમકે સ્વામીપણમાં ગોરસનું સારભૂત ઘી છે, કરણપણામાં મણી રત્નની સારતાવાળા સુકુટ વડે રાજા શોભે છે, અધિકરણમાં દહીંમાં ઘી, પાણીમાં કમળ ઊગેલું શેભે છે વિગેરે છે. હવે ભાવસાર બતાવે છે. भावे फलसाहणया, फलओ सिद्धी सुहत्तम वरिहा। साहणय नाणदंसण, संजम तवसातहिं पगयं ॥२४॥
ભાવ વિષયમાં સાર વિચારતાં ફળનું સાધન તેજ સાર છે. જે, મતલબ માટે ક્રિયા કરીએ તે પ્રાપ્ત થાય. (જેમકે –વિદ્યાર્થી વરસ સુધી ભણે અને પાસ થાય; ત્યારે ભાવસાર છે.) જોકે, આ ફળ પ્રાપ્તિ પ્રધાન છતાં તે મળે. પછી તેને અંત પણ આવી જાય અને અનિશ્ચિત પણ છે. તેથી તે, અનેકાંત અનાત્યંતિક છે, તે કારણથી પરમાર્થથી જોતાં નિસાર છે. પણ તેથી ઊલટું એટલે, સિદ્ધિપદજ મેળવવું સાર છે. તે કેવું છે?
ઉ–તે ઉત્તમ સુખવડે શ્રેષ્ઠ છે. કારણકે, તે એકાંત સુખવાળી, અત્યંત સુખ આપનારી સિદ્ધગતિ છે. તથા તેમાં કઈ જાતની બાધા નથી, માટે તે સર્વોત્કૃષ્ટ છે, અને તેનાં સાધને પ્રકૃત (ચાલુ) ઊપકારક જ્ઞાન દર્શન સંયમ, અને ત૫છે તે ભાવસાર સિદ્ધિફળ મેળવવા તેનાં સાધન જ્ઞાનાદિક છે તેમાં આપણું કાર્ય છે. એટલે જ્ઞાનદર્શન ચાલ્વિરૂપ–ભાવ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૧) સારવડે અહીં અધિકાર છે. તેથી તે જ્ઞાન વિગેરે જે સિદ્ધિ (મેક્ષ) ના ઉપાયે છે, તેની ભાવસારતા બતાવે છે, लोगमि कुसमएसु य, काम परिग्गह कुमग लग्गेसुं। सारो हु नाणदंसण, तवचरण गुणा हियहाए ॥२४॥
ગૃહસ્થ લેકમાં ખરાબ (સંસારી) સિધાન્ત છે, તે કામવાસનાના આગ્રહથી કુમાર્ગ છે, તેમાં રક્ત બનેલા હેવાથી કામ પરિગ્રહને આગ્રહી બની ગૃહસ્થ ભાવને તેઓ પ્રશંસે છે, અને બેલે છે કે. गृहाश्रमसमो धर्मो, नभूतो न भविष्यति । पालयन्ति नराः शूराः क्लीवा पाषण्डमाश्रिताः॥१॥ | ગૃહસ્થાશ્રમ જે ધર્મ થયે નથી, થવાને નથી, તેનું પાલન શૂર પુરૂ કરે છે, પણ કલબ (સત્વ વિનાના) પુરૂષે તેને છેડી બાવા (સાધુ) બની જાય છે, કારણું કે ગૃહસ્થાશ્રમને (ગ્રહાશ્રમ) ને આધારે બધા ત્યાગી રહે છે, તેવું સાંભળીને (એ છીબુદ્ધિવાળા ) મહામેથી મૂઢ બનીને ઈચ્છા મદન કામમાં પ્રવર્તે છે, તે જ પ્રમાણે ખરા સાધુ સિવાયના વેશધારીઓ પણ જેમણે ઇદ્રિાની કુચેષ્ટા રેકી નથી તેઓ પણ તે બે પ્રકારની કામ વાસનાને વખાણે છે,
એથી લેકમાં સારરૂપ જ્ઞાનદર્શન તપ ચારિત્રના શણ,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) ઉત્તમ સુખવાળી શ્રેષ્ટ સિદ્ધિ મેળવવા માટે આદર કરવા ગ્ય સાર છે, કારણ કે તે હિતસિદ્ધિ આપનાર છે, જે જ્ઞાન દર્શન તમે ચારિત્રના ગુણે હિત માટે સાર છે, તે શું કરવું તે કહે છે, चहऊणं संकमयं, सारपयमिणं ददेण पित्तव्यं । भत्यि जिओ परमपयं, जयणाज़ा रागदोसेहि॥२४३।।
પ્રથમ શંકા છોડી દે, અમારા કરેલા તયવિગેરેનું ફૂલ મોક્ષ આપશે કે નહિ, એ વિકલ્પ તે શંકા છે, તે શંકાનું પદ તે નિમિત્તકાર છે, જેમકે જિનેશ્વરે કહેલા ઇંદ્રિયેથી ન જણાય, એવા ઝીણ વિષયે હેવાથી તે ફક્ત આગમ પ્રમાણે માનવા જોઈએ, તેમાં ન સમજતાં સદેહ થાય તે પણ તે છોડીને આ જ્ઞાનાદિક સાર જે પૂર્વે બતાવેલ છે, તેને દઢ પણે (સ્થિરચિત્ત) કુમાર્ગે ચાલનારાએથી કગાયા વિના નિશ્ચલપણે માનવા, તથા પાળવાં, તે શકા દૂર કરવા ગાથાના પાછલા બે પદમાં કહ્યું છે કે, જીવ છે, આમ પ્રથમ જીવને બધા પદાર્થમાં પ્રથમ લેવાથી અને જીવપ્રધાન હેવાથી બીજા અજીવ વિગેરે પદાર્થો પણ જાણી લેવા, (કે બધા પદાર્થો વિદ્યમાન છે) તથા જીવ વાગે (શરીરધારી કે વિના શરીરને) જીવ જીવે છે, તથા જીવશે તથા તે સંસારી જીવ શુભ અશુભ કર્મના ફલને બવનાશે, અને તે બહુ પિતે એમ પ્રત્યક્ષ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭), સાધ્ય છે, અથવા તેને થતી ઇચ્છા હૈષ પ્રયત્ન વિગર કાર્યોના અનુમાનથી પણ સાધ્ય છે, તેજ પ્રમાણે અજી પણ ધર્મ અધર્મ આકાશ પુદગલને ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ આપવાના તથા બે અણું વિચાર કંધના હેતુરૂપ છે. તેથી, પાંચ પ્રસિદ્ધ થયાં, એ પ્રમાણે આસવ સંવર બંધ નિર્જરા પણ વિદ્યમાન છે. કાર
કે, પુરૂષાર્થ પ્રધાનપણે છે. આ પદાર્થમાં આદિજીવ, અને અંતે મેક્ષ ગ્રહણ કરવાથી વચલા પદાર્થો આવી જાય છે. એટલે જીવતે સૂત્રમાં સાક્ષાત્ છે, અને મેક્ષ હવે પછી બતાવે છે કે, પરમ તેજ પદ તે, પરમપદ છે. એમ જાણવું કે, મેક્ષ શુદ્ધપદ કહેવાતું હોવાથી વિદ્યમાન છે. કાર ણકે, તે બંધથી વિરૂદ્ધપક્ષમાં છે, અથવા બંધની સાથે અ નાભાવિપણે છે. (એટલે બંધ ત્યારે જ કહેવાય કે કઈપણ અંશે બે પદાર્થ જુદા પડે. જે, જુદા ન પડે તે, એકજ કહેવાય તે બંધ ન કહેવાય. માટે, જુદા પડે મોક્ષજીવને કર્મપી-અજીવ પદાર્થ પુળ સ્કધરૂપે કઇ અંશે મળે તે સર્વથા જુદે પડે; તે સંપૂર્ણ મેક્ષ છે, અને છેડે અંશે જુદા પડે તે દેશમેક્ષ છે.)
હવે, મક્ષ જે હેય; પણ, તે પ્રાપ્ત કરવાને ઉપાય ન હેય; તે, માણસે શું કરે?
તેથી, તે બતાવે છે. વતન એટલે, રાગદ્વેષ છેડવાનું
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૪) યત્ન કરે તે પ્રથમ લક્ષણરૂપ-સંયમ પણ વિદ્યમાન છે. તેથી, આ પ્રમાણે જીવ અને પરમપદ વિદ્યમાન છે, તે (મિક્ષમાં) શંકા દૂર કરીને જ્ઞાનાદિક-સારપદને મેળથવા દઢ પ્રયત્ન કરે. તેનાથી પણ અપર અપર (ચઢત) સાર તથા શ્રેષ્ઠગતિ છે. એવું બતાવી ઉપક્ષેપ કહે છે – लोगस्सउ कोसारो?, तस्स य सारस्त को हवा
तस्स य सारो सारं, जा जाणसि पुच्छिओ साह
ચઉદ રાજપ્રમાણને જે લેક છે, તેને શું સર છે? 'તે સારને શું સાર? તે સારને શું સાર? જો એ તમે જાણતા હે; તે, હું પુછું છું માટે કહે. लोगस्स सार धम्मो, धम्मपि य नाणसारियं विंति। नाणं संजम सारं, संजम सारं च निव्वाणं ॥२४॥
બધા લેકને સાર ધર્મ છે ધર્મને સાર જ્ઞાન છે, જ્ઞાનને સાર સંયમ છે, સંયમને સાર નિર્વાણ છે. આ પ્રમાણે નામનિ કો. હવે, સૂવાનુગમમાં સૂત્ર કહેવું જોઈએ. તે કહે છે –
आवंती केयावंती लोयंसि विप्परामुसंति अट्टाए अणडाए, एएस चेव विष्परामुसंति, गुरु से कामा,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
' (૧૮૫) तोसे मारते, जओसे मारते तओ से दूरे, नेय સંત ને ( (ફૂ૨૪)
ગાવલી–વિગેરે, જેટલા છે, મનુષ્ય, અથવા બીજા અસંગત છે, તેમાંના કેટલાક ચિદ રાજપ્રમાણુ લોકમાં ગૃહસ્થ, અથવા અન્ય તીર્થિક લેક છે, તેઓ, છ જીવનીકાયના આરંભમાં પ્રવર્તીને અનેક પ્રકારે વિષયના રસીયા બની પીડા કરે છે. એટલે દંડાથી કે, ચાબખાથી મારવા વિગેરેથી દુખ દે છે. શામાટે દુખ દે છે? તે કહે છે -
- ધર્મ, અર્થ, કામ માટે પ્રજાને આવતાં જેને ઘાત કરે છે તે બતાવે છે. ધર્મનિમિત્ત તે, શચ (પવિત્રતા) માટે પૃથ્વીકાય (કાચી માટી) ને દુઃખ દે છે. ધન મળવવા ખેતી વિગેરે કરે છે. કામ (શરીરશેભા) માટે આભૂપણ વિગેરે બનાવે છે. એ પ્રમાણે બીજી કોની હિંસા કરવા સંબંધી પણ જાણવું. હવે, અનર્થથી (વિતાપ્રજાને) તે ફક્ત શેખના માટેજ શિકાર વિગેરે પ્રાણીને નાશ કરનારી ક્રિયાઓ કરે છે. તેથી, એ પ્રમાણે પ્રજને અથવા અપ્રજને પ્રાણુઓને હણું; તે છ જવનિકાયના સ્થાનમાં વિવિધ પ્રકારે સૂક્ષમબાદર પર્યાપક-અપર્યાપ્તક વિગેરે ભેદવાળાં એકેદ્રિય વિગેરે પ્રાણીઓને દુઃખ દે છે. પછી તેમાંજ પિતે અનેકવાર ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા, તે છ છવનીકાયને બાધા કરી તેનાથી બંધાયેલાં કર્મવડે તેજ કાયામાં
અ
વિધ પ્રકાર પ્રાણીઓને
છે
;
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારિક આ જ પણ સગવડહાથચા)
(૧૮૬) ઉત્પન્ન થઈને તેવા તેવા પ્રકારો વડે કર્મોને ભોગવે છે, તે સંબંધમાં નાગાર્જુનીયા આ પ્રમાણે કહે છે – "जाति केहलोए छक्काय वह समारंभंति अट्ठाए પદાપુર વિગેરે - સૂત્રમાં આને અર્થ આવી ગયેલ છે.
શંક-એમ હશે; પણ, શામાટે આવાં કમી છવ કરે છે કે, જે અન્ય કાર્યમાં જઈને ભેગવવા પડે છે?
ઉત્તરાયણે વિગેરે તને નહી જાણનારા તે જીવને સુંદર શબ્દ વિગેરે ઇચછવા ગ્ય કામ (વિષયે)
બેકરીને છોડવા એગ્ય છે? કારણકે, અલ્પ સત્ત્વવાળા. જેમણે પુણ્યને સમૂહ પૂરે નથી કર્યો, તેઓને તે ઊઠ્ઠઘવું દુષ્કર છે, તેથી તે કાયમાં આરંભ કરે છે, અને તેથી પાપ બંધાય છે, તેથી શું થાય તે કહે છે, તે સંસારી
છે. છ છવ નિકાયને દાખ દેવાથી તથા અધિક વિષય લાલસા કરવાથી પિત્ત મારા તે આયુષ્યને ક્ષય (મરણ વશ) ને પ્રાપ્ત થાય છે, અને મરેલા જીવને જન્મ અવશ્ય થવાને છે, જન્મમાં પાછું મરણ થવાનું, એ પ્રમાણે જન્મ મરણ રૂપ સંસાર સમુદ્રમાં ઉપર આવવું, નીચે જવું, તેથી જીવ છુટતું નથી, પછી બીજું તે શું કરે છે, તે કહે છે, નગો વિગેરે જેથી તે મૃત્યુના મધ્યમાં પો પરમ પદના ઉપાયે જ્ઞાન વિગેરે રત્નત્રયથી, અથવા તેનું કાર્ય મોક્ષ તેથી દૂર રહે, અથવા
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૭) સુખને અથી તે કામાને ત્યજતે નથી, અને વિષય રસ ન છોડ વાથી પાછો મરણના મુખમાં જાય છે, તેથી જન્મ જરા મરણ રેગ શેકથી ઘેરાયેલે સુખથી દૂર રહે છે, તે અધિક વિષય રસીયાને મૃત્યુના મુખમાં પડતાં શું થાય છે તે કહે છે, “રેવ. વિગેરે” પછી તે વિષય સુખના કિનારે આવતેજ નથી તેને અભિલાષ હૃદયમાં રહેવાથી કામ વાસનાને ન ત્યાગવાથી સંસારથી દૂર નથી થતું, અથવા જેને અધિક વિષય આસ્વાદ છે તે કર્મની અંદર છે કે બહાર છે! ઉત્તર “બેરે. તે જીવકર્મના મધ્યમાં ભિન્નગ્રંથી, હવાથી નથી; કારણકે, ભવિષ્યમાં તેનાં કર્મ અવશ્ય ક્ષય થશે તેમ દૂર પણ નથી; કાણૂકે, કેટીકેટી (કડાકે) સાગરેપમમાં ઓછું એવી તેની સ્થિતિ છે, પૂર્વે કહેલાં કારણેથી ચાગ્નિની પ્રાપ્તિમાં જ તે કર્મની અંદર નથી તેમ દૂર નથી. એમ બોલવું શક્ય છે. (ચરિત્ર આત્મામાં એકવાર ફરશ્ય હેય; તે, તેને મિક્ષ થાય છે, અથવા જેણે આ પ્રાણનું લેવારૂપ કર્મ ન કર્યું, તે સંસારના અતત છે. કે બહાર વર્તે છે.! તેવી શંકાનું સમાધાન કરે છે, તે જીવ રક્ષક સાધુનાં ઘાતિકર્મો ક્ષય થવાથી કેવળી તે સંસારને મધ્યમાં નગણાય, તેમ દૂર પણ નથી, કારણ કે ચાર અઘાતિકર્મ બાકી છે, આ (કેવળીને આશ્રયી છે) જેણે ગ્રંથી ભેદ કરીને દુષ્માષ્ય એવું સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યું
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮)
અને સંસારના આરાતીય તીરે (માક્ષમાં જવાની તૈયારીવાળા ) કેવા અધ્ય સાયવાળા હાય છે, તે કહે છે,
से पासइफुसियमवि कुसग्गे पणुन्नं निवइयं वाएरिथं, एवं बालस्स जीवियं मंदस्स अवियणाओ, कुराई कम्माई बाले पकुव्यमाणे तेण दुक्खेण मूढे विपरि समुह, मोहेण गन्मं मरणाइ एइ, एल्य मोहे पुणो पुणो (सू० १४२) પુનો (૪૦
ભજૈન મિથ્યાત્વ પડેલ (પડદો) દૂર થયેલ છે, અને સમ્યકત્વના પ્રભાવથી સંસારની અસારતા જાણેલી છે, (દૃશ્ય ધાતુના અથ પ્રાપ્તિના અર્થમાં છે,) તે જાણે છે કે, કુશના ઋગ્ર ભાગે રહેલા પાણીના બિંદુ માફક સ’સારી (બાલ) જીવનુ' આયુષ્ય છે, અને તે પાણીના બિંદુ ઉપર ઉપરથી આવતા પાણીના બીજા બિંદુથી પ્રેરણા થતાં વાયુના ઝપાટાથી પડતાં વાર ન લાગે, તેમ આ ખાલ જીવનું જીવિત છે, તેનુ' ક્ષણમાત્ર જીવિત જાણીને, તત્વ જાણનારા હ્યા સાધુ તેમાં માહ ન કરે, માટે ખાળ શબ્દ લીધે છે, એટલે ખાળ તે જ્ઞાની છે, તે અજ્ઞાનપણાથી જીવિતને બહુ માને છે, તેથી બાળ છે, મદ્ય છે, સમસના વિવેકથી શૂન્ય છે, તેથી બુદ્ધિહીન હાવાથીજ પરમાથ ને જાણતા નથી, અને પરમાર્થને ન જાણવાથીજ જીવિતને બહુ માને છે, અને પર સાથ ન જાણવાથી તે શું કરે છે, તે કહે છે,
મેટ
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિગેરે તે નિર્દયતાનાં કૃત્ય કરે છે, હિંસા જડ વિગેરે જે બીજા લેકને આશ્ચર્ય પમાડે તેવાં મહાન પાપ અથવા અઢારે પાપ સ્થાનને તે બાલ છવ કરે છે, (આત્મને પાર ક્રિયાપદ લેવાથી પિતાને માટે તે કરે છે,) તેનું ફળ બતાવે છે, ફરે કર્મના વિપાકથી મેળવેલા દુઃખવડે શું કરવું? એમ વિચારમાં મૂઢ બને કયા કૃત્યથી મારૂ આ દુઃખ દૂર થશે, એમ માહથી મેહિત થયેલે વિપયસ (ઉલટા રસ્તે) પામે છે, એટલે તે મૂઢ જે પ્રાણની ઘાત વિગેરે પાપકૃત્યે જે દુઃખ મળવાનાં કારણે છે, તે જ હિંસાના કૃત્ય પાપ દૂર કરવા માટે ફરી કરે છે! વળી છે મેહ અજ્ઞાન છે, અથવા મોહનીય કર્મ છે, તે મિક્યાત્વ કષાય વિષયને અભિલાષ રૂપ છે, તેના વડે મૂઢ થયેલે નવાં અશુભ કર્મ બાંધે છે, તેનાથી ગર્ભમાં જાય છે, પછી જન્મ બાલાવસ્થા કુમાર જેવન બુઢાપ વિગેરે તેને મળે છે, વળી તે વિષય કષાય વિગેરેથી કર્મ નવાં બાંધીને આયુના ક્ષયથી મરણ પામે છે, આદિશબ્દથી પાછા ગર્ભ જન્મ વિગેરે મેળવે, એમ જાણવું. પછી તે નરક વિગેરેનાં દુઃખ પામે છે, તે કહે છે. પ્રત્ય. ઉપર કહેલા મોહ કાર્ય તે ગર્ભ મરણ વિગેરેમાં વારંવાર અનાદિ અનંત ચાર ગતિરૂપ સંસાર કાંતારમાં તે જીવ ભ્રમણ કરે છે, પણ તેનાથી મુક્ત થતા નથી, ત્યારે કેવી રીતે ભ્રમણ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦), ન કરે? ઉત્તર મિથ્યાત્વ કષાય અને વિષયના અભિલાષથી દર રહેતા–તે કેવી રીતે દૂર થાય? ઉત્તર-વિશિષ્ટ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિથી પ્ર-તે કેવી રીતે મળે? ઉમેહના અભાવથી? જે આ પ્રમાણે એક બીજાને આશ્રયે રહેલાં છે, જેમકે મેહ અજ્ઞાન અથવા મહનીય કર્મ તેના અભાવથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન, તે પણ મેહનીય કર્મ દૂર થવાથી એ પ્રમાણે ઈતર ઇતર આશ્રય દેષ ખુલેજ થાય છે, એટલે એમ થયું કે જ્યાં સુધી વિશિષ્ટ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી કર્મ શાંત કરવાની પ્રવૃત્તિ પણ ન થાય. ઉત્તર-તમારે કહે. દોષ લાગતું નથી. કારણ કે અર્થ (પદાર્થ) ને સંશય આવતાં પણ પ્રવૃત્તિ થતી દેખાય છે, તે સૂત્ર કહે છે.
संसयं परिआणओ संसारे परिन्नाए भवइ, संसयं अपरियाणओ संसारे अपरिन्नाए भवइ (सू. १४३)
બંને બાજુના અંશ જેમાં દેખાય ત્યાં સંશય થાય છે, તે અર્થ સંશય અને અનર્થ સંશય એમ બે ભેદે છે. અહીં અર્થ તે મેક્ષ, તથા મેક્ષને ઉપાય છે, તેમાં મોક્ષમાં સંશય નથી, કારણ કે તેને પરમ પદ એમ સ્વીકાર્યું છે, પણ તેના ઉપાયમાં સંશય હેય તે પણ પ્રવૃત્તિ થાય છે, અર્થ સંશય તે પ્રવૃત્તિનું અંગ છે, અને અનર્થ તે સંસાર અને સંસારનાં કારણે છે, તેને સંદેહમાં પણ નિવૃત્તિ થાય છે, કારણ કે અનર્થ સંશય તે નિવૃતિનું અંગ છે, એથી
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧) અર્થમાં અથવા અર્થમાં રહેલ સંશયને જાણ હોય તેને હેય ઉપાદેયની પ્રવૃત્તિ થાય છે, તેજ પરમાર્થથી સંસારનું પરિણાન છે, તે બતાવે છે, તે પરિજ્ઞાન વડે સંશયને જાણ નાશથી ચાર ગતિવાળે સંસાર અથવા તેનું મૂળ કારણ મિથ્યાત્વ અવિરતિ વિગેરે અનર્થ પણે જ્ઞ પરિજ્ઞાવડે જાણેલું થાય છે, તે બતાવે છે, અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવડે ત્યાગ. થાય છે, પણ જે સંશયને નથી જાણતે, તે સંસારને પણ નથી જાણતે, તે બતાવે છે, સંપા. સંદેહને બંને પ્રકારે ન જાણનારાની હેય ઉપાદેયની પ્રવૃત્તિ નહીં થાય, અને પ્રવૃત્તિ વિના સંસાર અનિત્ય છે, અશુચિથી ભરેલું છે, ઘણાં દુખ આપનારે છે, નિસાર છે. એમ તે જાણતા નથી, આ નિશ્ચય કેવી રીતે થાય કે તે સંશય માણનારે સંસાર જાણે છે? તથા શું નિશ્ચય કરે? ઉત્તર-સંસારના પરિજ્ઞાનનું કાર્ય વિરતિની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી સર્વ વિરતિમાં પ્રષ્ઠ ( શ્રેષ્ઠ ) વિરતિને બતાવવા કહે છે. ___ जे छेए से सागारियं न सेवइ, कट्ट एवम विया. गओ बिहथा मंदस्स बालया. लडा हुरत्था पडि. लेहाए आगमिसा। आणविना अणावणय તિલક (હ૦ ૧૪ ) .
' તે છે –જે નિપુણ છે, જેણે પુય પાપ જાણ્યાં છે તે મથુન (કંસાર સંબં૫) મન વચન કાયાથી કરો :
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨) નથી, તેને જ સંસાર જાણનારે કહે, તે જે સંગ મન વચન કાયથી ન કરે) પણ મેહનીય કર્મના ઉદયથી જે પાસસ્થા (શિથિલ સાધુ) છે, તે સેવે છે, અને સેવીને પછી સાતા તથા ગૌરવ નાશ થવાના ભયથી શું કરે તે કહે : છે, જે એકાંતમાં કુચાલ સેવીને ગુરૂ વિગેરે એ પૂછતાં
હું બેલે, આવી રીતે જુઠું બેલી પાપ છુપાવનારને શું થશે તે કહે છે, વિમા અબુદ્ધિમાનને પ્રથમ તે કુર્મ કર્યું તે અજ્ઞાનતા છે, અને પાછું જુઠું બોલતાં મૃષાવાદને દોષ લાગે છે, તથા તે ફરી ન કરવાપણે ફરી અનુત્યાન (ચાલુ) છે, આ સંબધે નાગાજુનીયા આ પ્રમાણે કહે છે. : “તે હરિરા રાઈ વિત્તા વાઇrg-. इ, परेणवा पुट्ठो निण्हा , अहवा तं परंसएण वा दोसेण पाविठ्ठयरेण वादोसेण उवलिं पिज्जत्ति"
* જે કુકર્મ કરે કરીને આલેચના કરતું નથી, અથવા બીજાએ પૂછતાં જુદું બેલે છે, અથવા પાપી પોતાના દે વડે વધારે વધારે લેપાય છે. જે એમ છે, તે શું કરવું, તે કહે છે, શું કામ પ્રાપ્ત થયે છતે પણ ફૂલે ચિત્ર મુલક (મુનિ) માફક તેનાં કડવાં ફળ જાણીને ચિત્તથી તે બહાર કરે (અથવા હશબ્દ અપિ અર્થ માં લઇ રેકને માગમ થયે તે બીજીના અર્થમાં પ્રથમ વિભક્તિ લેતાં) આ અર્થ થાય છે કે, મેળવેલા હેય, તે વિપાકઢારવડે
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ies) વિચારીને તથા તે શબ્દાદિનાં કડવાં ફળ જાણીને બીજાને તેવા પાપ કરવાની આજ્ઞા પણ પતે ન આપે, તેમ પાસે પણ છેડે, એવું સુધમાં સ્વામી કહે છે, જે મેં પૂર્વ કહાં, તે મેં એક સરખો શ્રેષ્ટ જ્ઞાન પ્રવાહ મેળવ્યું છે, અને શબ્દાદિનાં કડવા ફળને જાણવાથી દેખવાથી જિનેશ્વરના વચન ઉપર મને આનંદ થયો છે, (પ્રથમ ભગવાનનું વચન સાંભળ્યું તેથી કડવાં ફળ જાણ્યા પછી અનુભવ્યું તેથી વિશ્વાસ થયે) તેથી હું કહું છું કે
पासह एगे रुवेसुगिद्ध परिणिजमाणे, इत्थ फासे पुणो पुणो, आवती केयावंती लोयांस आरंभ जीवी, एएस चेव आरंभ जीवी, इत्थवि वाले परिपचमाणे रमई पावेहि कम्महिं असरणे सरणंति मन्त्रमाणे, इह मेगोसें एग चरिया भवर, से बहु कोहे बहुमाण बहुमाए बहुलोभे बहुरए बहुनडे बहुसढे बहु संकप्पे आसवसत्ती पलिउच्छन्ने उडियवायं पवयमाणे. मामे केह अदक्खू अन्नाय पमाय दोसेणं, सययं मूढे धम्म नाभि जाणह, अश पंयामाणव! कंस कोविया जे अणुवरया अविनाए पलिमुक्ख माहु आवमेव अशुपरियति सिबमि (१० १४५) लोकसारे प्रथमोद्देशकः ।।.५-१
૧૩
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૪)
હું એકાંત ધર્મ રક્ત મનુષ્યા ? તમે દેખા ? (રૂપમાં મહુવચન લેવાથી આદિ શબ્દનો અર્થ થાય છે, એટલે રૂપઆદિ) કે રૂપ વિગેરે ઇંદ્રિયાના રસ જે ખાસ કડવાં ફળ આપનાર અસાર છે, તેમાં ગૃદ્ધ થયેલા અથવા સ*સારમાં પડેલા જીવા સ્વાદ લઈને પછી દુ:ખ ભોગવવા નરક વિગેરે પીડા સ્થાનમાં ગયેલા છે, તે પ્રાણીઓને જુએ ? ( કાઈને નરક ઉપર વિશ્વાસ ન હોય તે કસાઈખાનામાં પશુ પક્ષીઓને ગળે ધ્રુરી ફરતી દેખા, કે તે પશુ પક્ષીઓ આવી દશામાં પડવાનું શું કારણ છે, તથા પશુને મારનારા માવનારા માંસના સ્વાદ કરનારાની શું દશા થશે, તે પણ વિચારશ ?) તે વિષય રસના સ્વાદુઆ ઇંદ્રિઆને વશ થઈ શું ફળ મેળવે તે કહે છે, થાશે. આ સંસારમાં ઇંદ્રિયથી પરવશ થયેલા મૂઢ બનીને કની પરિણતિરૂપ સ્પર્ધાને વારંવાર તેના તેવા સ્થાનમાં તે ભાગવે, પાઠાંતરમાં ત્યમોઢે છે, આ સ'સારમાં માહુ તે અજ્ઞાન અથવા ચારિત્ર મેહમાં વારંવાર મૂઢ બને છે, કાણુ ? ઉત્તર-ગર્વતો-જે કોઇ ગૃહસ્થ આ લેાકમાં પેટ ભરવા પાપ આરબ કરનારા છે તેઓ (બીજાને દુઃખ દેઇને) પાતે પાછાં તેવાં દુઃખ મેળવે છે, વળી તે ગૃહસ્થાના આશ્રય કરીને રહેલ અરિભ કરનાશ કરાવનારા અનુમેદનારા જખેતર કે પાસથે વેષ વિડ બક સાધુ છે, તે પણ ગૃહસ્થા માફક દુઃખ ભોગવે છે, તે
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
બતાવે છે, ggg સાવદ્ય આરંભમાં પડેલા ગ્રહસ્થામાં શરીર નિર્વાહ માટે રહેતે જૈનેતર કે પાસ સાધુપણુ આરંભ
જીવી હોય, તે પૂર્વે બતાવેલે દુઃખને ભાગી થાય, વળી ગૃહસ્થ કે જેનેતર તે દૂર રહે, પણ જે સંસાર સમુદ્રથી તરવારૂપ સમ્યકત્વ રત્ન મેળવીને મિક્ષનું એક કારણ વિરતિ પરિણામ પામીને પણ જે પાપકર્મના ઉદયથી ચારિત્રને પૂરું ન પાળે છે તે પણ સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરનાર બને છે, તે કહે છે ત્યારે આ અત્ પ્રણીત સંયમ મેળવીને રાગદ્વેષથી વ્યાકુલ બનેલે અંદરથી તપ અથવા ઉત્કંઠા કરતે વિષયની આકક્ષાથી રમે છે? કેમની સાથે? ઉત્તર-પાપ કૃવડે વિષય રસ લેવા સાવદ્ય અનુષ્ઠાનમાં ચિત્ત લગાડે છે, શું કરતે? ઉત્તર- કામાગ્નિ અથવા પાપકર્મથી બળતે જે કે સાવદ્ય અનુષ્ઠાન અશરણ છે, છતાં તેનું શરણ લેતે ભેગની ઇચ્છાવાળે અજ્ઞાન અંધકારથી છવાયેલી દષ્ટિવાળે (કામાંધ બનેલા) વારંવાર અનેક દુખેને અનુભવે છે, ગૃહસ્થ કે જૈનેતર દૂર રહે, પણ પ્રવજ્યા (દીક્ષા) લેઈને પણ કેટલાક વેષ વિડંબકે દુરાચારેને આચરે છે, તે બતાવે છે, જે આ મનુષ્ય લેકમાં કેટલાક એકલા ફરે છે; (ચરાય તે ચરણ અથવા ચર્યા, એકલાની ચર્યા તે એક ચય)તે એકલવિહારીપણું પ્રશસ્ત અપ્રશસ્ત એમ બે ભેદે છે, તથા તે દ્રવ્યથી ભાવથી એમ બે ભેદે છે, તેમાં બચથી
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) તે ગૃહસ્થ પાખડી વિગેરેનું વિષય કષાય વિગેરે માટે એકલાનું ફરવું થાય, અને ભાવથી અપ્રશરત ન હોય, કારણ કે રાગ દ્વેષના અભાવથી તે એક ચર્ચા હેય છે, અને રાગ દ્વેષના અભાવમાં આ પ્રશસ્ત પણું ન કહેવાય, પ્રશસ્ત એક ચય તે દ્રવ્યથી પ્રતિમા ધોરણે કરેલા ગચ્છમાંથી નીકબેલા જિનકલ્પીને છે, તથા સ્થવિર કલ્પીને સંઘ વિગેરેના કાર્ય માટે એકલા જવું પડે તે છે, અને ભાવથી તે પ્રશસ્ત એકચર્યા રાગ દ્વેષના વિરહથી થાય છે, તેમાં દ્રવ્યથી તથા ભાવથી એકચય તે કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન ન થયેલા તીર્થકરેએ સંયમ લીધા પછીને છમસ્થ કાલ છે, બાકીના બધા ચાર ભાંગામાં આવે છે, તેમાં પ્રથમ અપ્રશસ્ત દ્રવ્ય એક ચર્યાનું દષ્ટાંત કહે છે, પૂર્વ દેશમાં ધાન્યપૂરક નામના સંનિવેશમાં જવાન વયમાં દેવકુમાર જેવા રૂપવાન તાપસે ગામના નીકળવાના રસ્તા ઉપર છઠ તપ શરૂ કર્યો, બીજા તાપસે પાસેના ગામમાં પર્વતની ગુફામાં અઠમ તપ કરીને આતાપના લેવા લાગે, પછી ગામમાંથી નીકળતાં તે તાપસને ઠંડા તાપ સહતે દેખીને લેકેએ તેના ગુણેથી રંજીત થઈને આહાર વિગેરેથી તેનું સન્માન કર્યું, લેકેએ પૂજતાં તથા સત્કાર કરતાં તે તપાસે કોને કહ્યું, કે મારાથી પણું બીજે. પહાડની ગુફાવાળે તાપસ વધારે કષ્ટ સહન કરે છે, તેથી લિકાએ તેને વારંવાર રસ્તુતિ કરતે જોઈ તેમણે તે બીજ
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯૭)
તાપસની પણ પૂજા કરી, અને પારકાના ગુણ્ણા ગાવા દુષ્કર છે, એમ જાણીને તેના પણ સત્કાર કર્યાં. આ પ્રમાણે અને ભાઇએ એકલા રહીને પૂજાવા માટે તપ કર્યાં, તેથી તે અપ્રશસ્ત છે. આ પ્રમાણે બીજા પણ એક ચર્ચાના દૃષ્ટાંત ચથા સાઁભવ વિચારી લેવા. આ પ્રમાણે સૂમર્થ કહેતાં સૂત્ર સ્પેશિક નિયુક્તિ વડે નિયુક્તિકાર કહે છે.
चारो चरिया चरणं, एगटं पंजणं तहिं छक्कं । दव्वं तु दारु संक्रम जल थल चाराइथं बहुहा ॥ २४६ ॥ ચાર (તે ચર ધાતુના અથ ગતિ તથા ખાવાના અથ માં છે, તેનું ભાવમાં ચાર રૂપ બને છે, ) તથા ચર્યા શબ્દ (પા. ૩-૧-૧૦૦ ના સૂત્ર પ્રમાણે) અને છે, તેમ ચર પણ બને છે, એક તે અભિન્ન, અથ ( સમાન અર્થ )વાળા તે એકાથ કહેવાય છે. જેના વડે અપ્રગટ કરાય તે જન શબ્દ છે, અર્થાત્ ચાર, ચર્ચા અને ચરણુ એ ત્રણે શબ્દ એક અથવાળા છે, તેથી તેના જુદા નિક્ષેમાં છ પ્રકારે છે, નામ સ્થાપના સુગમને છેડીને જ્ઞ શરીર ભન્ય શરીરથી જીદો ‘દ્રવ્ય ચાર' તે અડધી ગાથામાં ખતાન્યા છે, જંતુ તુ શબ્દનો અર્થ પુન: છે, દ્રવ્ય આવી રીતે થાય છે, દારૂ ( લાકડુ') ચાલે છે, તે જલમાં તથા સ્થલમાં ચાલે છે, તેથી તે પ્રથમ કહે છે, તે લાકડું' જલમાં સ્થલમાં અનેક પ્રકારે ચાલે છે, એટલે લાકડાના પૂલ વિગેરે પાણીમાં
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯)
અનાવે છે, અને સ્થલમાં ખાડા વિગેરે ઓળગવા માટૅ લાકડાં ગાઠવે છે, તેમજ જલમાં લાકડાની નાવ વડે ચલાય છે, જમીન ઉપર રથ વિગેરેથી ચલાય છે, તેમજ આદિ શબ્દથી તે લાકડું' મહેલ ખનાવવા વિગેરેમાં દાદર બનાવવામાં કામ લાગે છે, તથા જે જે દ્રશ્ય એક દેશથી ખીજા દેશમાં જવા માટે વપરાય તે દ્રવ્ય ચાર છે. હવે ક્ષેત્ર ચાર વિગેરે કહે છે, खितं तु जंमि खिते, कालो काले जहिं भवे चारो । भावमिनाण दंसण, चरणं तु पसत्थ मपसत्थ॥ २४७॥
જે ક્ષેત્રમાં ચાર (ચાલવાનું) કરીયે અથવા જેટલું ક્ષેત્ર ચાલીએ, તે ક્ષેત્ર ચાર કહેવાય છે, તે પ્રમાણે જે કાલમાં ચાલીએ, અથવા જેટલા કાળ ચાલીએ તે કાળ ચાર છે, ભાવમાં ચાર કે ચરણુ બે પ્રકારનુ છે, પ્રશસ્ત અને પ્રશસ્ત છે. તેમાં પ્રશસ્ત ચરણ તે જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્ર’ છે, અને એનાથી ઉલટુ· અપ્રશસ્ત ચરણ તે ગ્રહસ્થ અને અન્યકશી નીઓનું સ'સારી વ`ન છે. તેથી આ પ્રમાણે દ્ર* વિગેરે ચાર પ્રકારનુ ચરણુ ખતાવીને વમાનમાં ઉપચેગીપણે સાધુના પ્રશસ્ત ભાવ ચાર પ્રશ્ન દ્વારાએ નિયુક્તિકાર થતાવે છે.
लोगे
मी, समणस्स चउब्विहो कहं चारो !
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૯) होई बिई अहिगारो, विसेसओ खित्तकालेसुं॥२४८॥ ' ચાર પ્રકારના દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવરૂપ લેકમાં શ્રમ સહેનાર તે શ્રમણ (યતિ) ને કેવી રીતને દ્રવ્યાદિ ચાર પ્રકારને ચાર છે?
ઉત્તર–અહી વૃતિ (વૈર્યતા)ને અધિકાર છે, એટલે ચાર પ્રકારે ધર્યતા રાખવી.
ચાર પ્રકારની ઘેર્યતા. દ્રવ્યથી ધેર્યતા–એટલે અરસ (રસ રહિત) તથા વિરસ તે તુચ્છ તથા લુખ્ખું વિગેરે ભેજન મળે, તે પણ તેમાં ધૈર્યતા રાખવી,
ક્ષેત્ર પૈર્યતા–એટલે કુતીથિકે લેકેને પિતાના રાગી બનાવ્યા હોય, અથવા કુદરતી જ લેકે અભદ્રક હેય તે સાધુનું બહુ માન ન કરે તેથી) સાધુએ ઉગ ન કર,
કાળ ભૈર્યતા–તે દુકાળ વિગેરે મુશ્કેલીના વખતમાં જેવું ભેજન વિગેરે મળે, તેમાં સંતોષ રાખ. .
ભાવ ધૈર્યતા–તે કેઈ આકેશ કરે, હાંસી કરે અપમાન કરે, તે પણ ક્રોધાયમાન ન થવું, પણ વિશેષે કરીને તે ક્ષેત્રકાળમાં હલકાપણું હોય ત્યાં વધારે હૈયેતા શખવાની છે, કારણ કે પ્રાચે તેના નિમિત્તેજ દ્રવ્ય અને ભાવમાં અધેર્યતા થાય છે,
-- . હવે ફરીથી વ્યાદિકના ભાંગાથી સાધુને ચાર કહે છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
पावोकरए अपरिगगहे अगुरुकुल निसेवए जुत्ते।। उम्मग्ग वनाए राग, दोसचिरए य मे विहरे ॥२४९॥
પ્રતા–એટલે પાપના હિતુ જે સાવદ્ય અનુકાન હિંસા, જૂઠ અદત્ત આદાન (ચેર) અને બ્રહ્માચય ભંગ એ પાપથી પડતે દૂર રહે, તથા પરિગ્રહ ન રાખે તે અપરિગ્રહ. એટલે દ્રવ્યચારમાં પાંચે મહાવ્રત પાળવાનું બતાવ્યું, તથા ક્ષેત્ર ચાર હવે બતાવે છે કે-ગુરૂકુલ તે ગુરુ પાસે રહેવું, તથા તેની સેવામાં રહેવું. એટલે આખી જીદગી સુધી ગુરૂના ઉપદેશ વિગેરેથી (તેમનું મન પ્રસન્ન કરીને) ચારિત્ર નિર્મળ પાળવું, આથી કાળ ચાર બતાવ્યું. કે આખી જીદગી સુધી બધે કાળ ગુરૂની આજ્ઞામાં વર્તવું. - હવે ભાવચાર કહે છે, સાધુ માર્ગથી ઉલટ તે ઉન્માર્ગ છે, એટલે કોઈ પણ જાતનું કુકર્મ હોય તેનું વજન કરે, તે ઉન્માર્ગ વર્જક છે. તથા રાગદ્વેષથી વિરત બનીને તે સાધુ વિહાર કરે તથા સંયમ અનુષ્ઠાન 5 રીતે કરે. તિક્તિકારે ચાર બતાવ્યું.
- હવે પાછું સૂત્ર આશ્રયી ચાર (ચર્ચા) બતાવે છે. તેમાં પૂર્વે વિષય કષાય નિમિત્ત જે એકચર્યા (એકલવિહાર) કરે. તે કે થાય તે કહે છે. તે વો વિગેરે એટલે વિષયમૃદ્ધ બનેલ ઇતિને અનુકૂલ વર્તનારે એકલે પહેલે પતિત સાધુ અથવા ગ્રહસ્થ હોય, તેનું બીજા માણસો
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
- લ૦૧), અપમાન કરે છે તે બહુ ફેધવાળ બને, તથા કેઈ તપ વિગેરેના કારણે વંદન કરે તે બહમાનવાળો (અહંકારી) બને. તથા કુરૂકુચાદિ (કુચેષ્ટા) તથા કલ્ક (બેટી) તપ
સ્થા કરીને બહુ કપટી બને અને આ બધું કૃત્ય આહાર વિગેરેના લેભથી કરે માટે તે બહુ લેબી બને, અને તે જ કારણથી બહુ રજવાળે એટલે બહુ પાપરૂપ કર્મ રજવાળે અથવા આરંભ વિગેરેમાં બહુ રકત બને તેથી બહરત કહેવાય છે, તથા નટની માફક ભેગે (સંસારી સુખ) લેવા બહુ ધારણ કરે તે બહુ નટ કહેવાયતેજ પ્રમાણે ઘણા પ્રકારે શઠપણું કરે તેથી બહુ શઠ કહેવાય, તથા સંસારી કૃત્યના ઘણા વિચારે કરે તેથી બહુ સંકલ્પી (સંક૫વાળે ) કહેવાય, એ જ પ્રમાણે ચાર વિગેરેની પણ એક ચર્ચા (અપ્રશસ્તમાં) જાણવી, આવી રીતને હેય તેની કેવી અવસ્થા થાય, તે કહે છે.
વાવ વિગેર–આસ્રવે તે હિંસા વિગેરે છે, તેમાં સત (સંગ) રાખે તે આસવ સકત કહેવાય, અર્થાત હિંસા વિગેરે પાપ કરનારે હેય.
વાં –તે કર્મ–તેના વડે અવછન્ન છે. એટલે કર્મથી અવષ્ટબ્ધ લેપાયલ) છે. આવી રીતે અનેક દુર્ગણવાળે હિય, છતાં પણ પિતે (લેકેને ઠગવા) શું કહે તે કહે છે.
દિ–ધર્મ ચરણ (ચારિત્ર) માટે હું ઉદ્યમ કરનાર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) છું, એટલે પતિત સાધુ પણ એજ પ્રમાણે છે કે ચારિત્ર પાછું છું, અને તે પ્રમાણે ન પાળવાથી કર્મ વડે લેપાય છે, અને તે સાધુ વેષધારી મેરેથી પિતાને સાધુ એલતે આસ્ત્રમાં વર્તતે છતાં આજીવિકાના ભયથી કેવી રીતે વર્તે છે. તે કહે છે, મ–મને બીજા કેઈ પાપ કરતાં ન દેખે, એથી તે પાપ છાનાં કરે છે, અથવા તે અજ્ઞાનથી અથવા પ્રમાદના દેષથી પાપ કરે છે. વળી સ –સતત નિરંતર) મેહનીય કર્મના ઉદયથી અથવા અજ્ઞાનથી મૂઢ બનેલે શ્રત અને ચારિત્ર ધર્મને જાણ નથી, એટલે તેને ધર્મ અધર્મને વિવેક નથી, જે આમ છે, તે શું કરવું તે કહે છે,
ગદા–વિષય કષાયથી આd (પીડાયલા) બનીને તેઓ આઠ પ્રકારનાં કર્મ બાંધવામાં કેવિદ (કુશળ) છે. પણ ધર્મ અનુષ્ઠાનમાં કુશળ નથી, એવું ગુરૂ સાંભળનાર ભવ્ય અને આશ્રયી કહે છે.) હે જંતુઓ!હે મનુષ્ય તમે જુઓ ! (મનુષ્ય ધર્મ કરવાને ગ્યા હોવાથી મનુજ શબ્દ લીધેલે છે) હવે કયા મનુષ્ય નિરંતર ધર્મને ન સમજતાં કર્મ બંધમાં કુશળ છે,? તે કહે છે.
જે વાવા–જે કઈ (ચેકસ અમુક એમ નહીં) પણ પાપ અનુષ્ઠાનથી વિરક્ત (નિવૃત્ત) ન હોય, તેઓ સાન દેશના ચારિત્ર જે મેશને માર્ગ છે, તેજ વિદ્યા છે.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૩)
તેથી ઉલટી અવિદ્યા છે, તેનાથી પણ તે પિર (બધી રીતે) ઘેરાયલાં છતાં મેક્ષ કહે (અર્થાત્ અજ્ઞાન દશામાં રહી કુકમ કરી તેનાથી મેાક્ષ માને) તે ધર્મને જાણતા નથી, હવે ધર્મને જાણનારો શું મેળવે તે કહે છે.
આવ?— ભાવ આવત્ત તે સસારછે. તે . સંસારમાં કુવાના અરટના ન્યાયે જન્મ મરણનુ ભ્રમણ કર્યાં કરે છે, અને નરક વિગેરે ચાર ગતિમાં તે વારવાર જન્મ લે છે. આ પ્રમાણે સુધર્માંસ્વામી કહે છે, આ પ્રમાણે લેાક સાર અધ્યયનમાં પ્રથમ ઉદ્દેશે સમાપ્ત થયા.
CROSS
લાસાર અધ્યયનના બીજા ઉદ્દેશા
હવે ખીજો ઉદ્દેશા કહે છે, તેના આ પ્રમાણે સબધ છે. પહેલા ઉદ્દેશામાં કહ્યું કે એક પર્યાયવાળા (ત્યાગી) બનીને પણ સાવધ અનુષ્ઠાન કરવાથી તથા વિરતિ ( ચારિત્ર ) ન પાળવાથી તેને મુનિ ન કહેવા. આ ખીજા ઉદ્દેશામાં તેનાથી ઉલટા તે ચારિત્ર પાળીને પાપ અનુષ્ઠાન ત્યાગનારાજ મુનિ કહેવાય છે, તે કહે છે. આ સંબંધથી આવેલા ઉદ્દેશાનુ
પહેલું સૂત્ર કહે છે.
आवन्ती के यावन्ती लोए अणारंभ जीविणो तेसु, एत्थो वरए तं झोसमाणे, अयं संधीति अजे इमस्स विग्गहस्स अयं खणारी अन्नेसीं
✓
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) एस मग्गे आरिहेहिं पवेइए, उट्ठिए नो पमायए, जाणितु तुक्खं पचेयं सापं, पुढो छंदा इहमाणवा पुढो दुखं पवेइयं से आविहिंसमाणे अणक्य माणे પુણો #ારે વિન્ના (દૂ૦ ૨૪૬)
આ મનુષ્ય લેકમાં જેએ કેટલાક મનુષ્ય આરંભ સહિત જીવનાશ છે, અહીં આરંભ એટલે સાવધ અનુષ્ઠાન અથવા પ્રમાદીપણું છે કહ્યું છે કે, आदाणे निक्खे वे, भासुस्सग्गे अठाण गमणाई॥ सव्वो पमत्त जोगो, समणस्तवि होह आरंभो ॥१॥
કઈ પણ વસ્તુ લેવી કે મુકવી, બોલવું, મલ પરઠ, સ્થાનમાં રહેવું. અથવા જવું આવવું, આ બધું કાર્ય સાધુ જે પ્રમાદથી કરે, તે તેને આરંભ અને ષ) લાગે છે, પણ તેથી ઉલટું તે પ્રમાદ ન કરે, તે અનાભી કહેવાય છે, તેવું નિરારંભ જીવન ગુજારે, છે, તેવા સાધુએ સમરત આરંભથી નિવૃત થએલા છે, અને જે ગુહસ્થીએ પુત્ર કલત્ર કે પિતાના શરીર વિગેરેના રક્ષણ માટે આરંભ કરે છે, તેમના ઉપર જીવન ગુજારે છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, કે સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરનાર ગૃહસ્થ છે, તેમના આશ્રયે પિતાના દેહને નિર્વાહ કરવાવાળા અનારભ જીવનવાળા તે સધુઓ હોય છે, જેમ કાદવના આધારે રહેલ છતાં કમળ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે માવને ભારે વિવાદ થાય છે. ક્રિયા છે
(૨૮૫) નિલેપ હેય છે, તેમ તેઓ નિર્લેપ છે, જે એમ છે, તે શું સમજવું, તે કહે છે, આ સાવધ આરંભવાળા કર્તવ્યમાં સંકુચિત ગાત્રાળ બને, અથવા અહીં જિનેશ્વરે કહેલા ધર્મમાં રહી પાપારંભથી નિવૃત થાય. પ્રશ્ન- તે કરે ? તે સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી આવેલ (થતા) કર્મને ક્ષય કરતા મુનિ ભાવને ભજે, પ્રશ્ન–શું આલંબન લઈને ઉપરત થાય? ઉ–ગાંધી વિગેરે (અવિવક્ષિત કર્મ બતાવ્યા વિનાને ધાતુ હોય તે પણ અકર્મક ધાતુ થાય છે. જેમકે, જ મૃગ દે છે! એમ અહીં પણ “ગઢાક્ષીત કિયા છતાં પણ આસંધિ એમ પ્રથમ વિભક્તિ કરી છે) આ પ્રત્યક્ષ નજરે દેખાતે આર્ય ક્ષેત્ર સુકુલમાં જન્મ દિયેની પૂરી શકિત ધર્મની શ્રદ્ધા તથા વૈરાગ્ય લક્ષણવાળો અવસર મળે છે, અથવા મિથ્યાત્વને ક્ષય થયે છે. અથવા મિથ્યાત્વને હાલ તને ઉદય નથી, એટલે સમ્યફત્વની પ્રાપ્તિના હેતુ ભૂત કર્મ વિવર લક્ષણવાળે સંધિ (અવસર) અથવા શુભ અધ્યસાયના જેડાણ રૂપ સંધિ તને મળે છે, તેને તારા આત્મામાં સ્થાપન કરેલે તું નજરે જે, એથી હવે તું એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ ન કરજે. વિષય વિગેરેના કારણે પ્રમાદી ન થઈશ, કે પ્રમોદી ન થાય? ઉત્તર- રમણ જે એટલે જેણે તત્વ પ્રાપ્ત કર્યું, એવા તત્વજ્ઞાનીને જેના વડે આઠ પ્રકારનું કર્મ વિશેષ કરીને ગ્રહણ થાય તે દિવાળું વિગ્રહ (શરીર) એદા
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬) રિક છે, તેને આ વર્તમાન સમય (ક્ષણ) સુખમાં કે દુઃખમાં વી. અને ભવિષ્યમાં વીતશે. તે દરેક ક્ષણ શેધવાને સ્વભાવ છે, તે અન્વેષી કહેવાય છે, અને તે સદા અપ્રમત્ત રહે છે, આચાર્ય કહે છે કે આ હું નથી કહેતે પણ [મને આ કહે મેક્ષ માગ આર્ય પુરૂએ કહેલ છે. એટલે બધા ત્યાગવારૂપ ધર્મ (કુતીર્થ વિગેરે)થી દૂર રહી મિક્ષ કિનારે પહોંચેલા એવા તીર્થકર ગણધરોએ પ્રકર્ષથી પૂર્વે કહે છે, વળી તીર્થંકરએ પૂર્વે કહેલે અને હવે કહેવાતે માર્ગ કહે છે, એટલું જ નહિ પણ તે પ્રમાણે વર્તવાનું છે. તે કહે છે. દિ–સંધિ (અવસર) મળેલ જાણીને ધમ ચરણ માટે તૈયાર થએલે તું (સાધુ) એક ક્ષણમાં પણ પ્રમાદ ન કરીશ. વળી બીજું શું સમજવાનું છે? તે કહે છે નાળિg-દરેક પ્રાણીનું દુઃખ અથવા તેનું મૂળ કારણ કર્મ જાણીને તથા મનને પ્રસન્ન કરનારૂ સુખ જાણીને તું પ્રમાદી ન થઈશ. વળી દરેક જીવને દુઃખ અથવા કર્મ જુદું છે, એટલું જ નહિ પણ કર્મનું મૂળ કારણું અવ્યવસાય પણ દરેક પ્રાણને જુદે જ છે. તે બતાવે છે, g–જેએને અભિપ્રાય પ્રથફ છે તેઓ પ્રથફ છંદવાળા કહેવાય છે. એટલે જુદી જુદી જાતના બંધના અધ્યવસાયના સ્થાનવાળા છે. તેઓ રૂ–તે આ સંસારમાં અથવા સંસાવાળા સંશી લોકમાં મનુષ્ય છે. અને તેજ પ્રમાણે બીજા
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૦૭) જી પણ જાણવા, અને દરેક સંજ્ઞી પ્રાણીને જુદે જુદો સંકલ્પ હોવાથી તેના કાર્યરૂપ કર્મ પણ જુદું જ છે, અને તેના કારણરૂપ દુઃખ પણ જુદા રૂપવાળું છે, અને કારણ ભેદ થાય તે અવશ્ય કાર્ચ ભેદ થાય છે, તેથી પૂર્વે કહેલું ફરીયાદ કરાવીને કહે છે, હુ દુઃખના ઉપાદાનના ભેદથી પ્રાણીઓનું દુઃખ પણ જુદું જુદું બતાવ્યું કારણ કે બધા પ્રાણીઓને પિતાનાં કરેલાં કર્મ ભેગવવામાં ઈશ્વર (સમર્થ)પણું છે, પણ બીજાનું કરેલું પિતે ન ભેગવે, આવું માનીને શું કરે? તે કહે છે, તે અનારંભ જીવી સાધુ પ્રત્યેક પ્રાણીના સુખ દુઃખના અષ્યવસાયને જાણનારે જુદા જુદા ઉપાયે વડે પ્રાણીઓની હિંસા ન કરતે તથા જુઠું ન બોલતે, (સંયમ પાળે) તેમ તું પણ જે (સૂત્રમાં પ્રાકૃતના અથવા આર્ષ વચનથી “પશ્યને લેપ થયા છે. એ પ્રમાણે પર ધમાં પણ જ્યાંપદ ન લીધું હોય ત્યાં લેવું) આવી રીતે જીવ હિંસા ન કરનારે બી શું કરે તે કહે છે, "દો-તે પાંચ મહાવ્રતમાં સ્થિર રહીને જે પ્રમાણે સંયમ પાળવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી છે. તે પ્રમાણે પાળવામાં ઉદ્યમ કરે, અને પરિષહ ઉપસર્ગો આવતાં તેનાથી થતા શીત ઉષ્ણ વિગેરે સ્પર્શ અથવા દુઃખના સ્પર્શ આવે તેને સહન કરી આકુલ ન થાય, પણ સંસાર અસાર છે વિગેરે જુદી જુદી ભાવનાએ વડે (ધર્મમાં) પ્રેરે, અને પ્રેર શુ તે સભ્ય પ્રકારે સહેવું. પણ તે દુખ પડવાથી આત્માને
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૮)
દુઃખી ન માનવા. (વ્યાકુલ ન થવુ), પશુ જે સમભાવે રહી પરીષહાને સહે, તેને શું ગુણા થાય, તે કહે છે,
एस समिया परियाए वियाहिए, जे असत्ता पावेहिं कम्मेहिं उदाहु ते आयंका फुतंति, इति उदाहु धीरे ते फामे पुढो अहियासह से पुव्वि प पच्छापेयं भेउर धम्मं विद्धंसण धम्मम धुवं अणिइयं असासयं चयावचहयं विपरिणाम धमनं, पासह एवं स्वसंधि (सू० १४७)
પૂર્વે કહેલા જે પરીષહાના પ્રાદક (સહેનારા) મુચક અથવા શમિતા શમના ભાવવાળા પર્યાય તે ચારિત્રને ગ્રહણ કરીને સમ્યફ પચવ અને અથવા શમિતા (શાંત સ્વભાવી) દીક્ષાવાળા અને તેજ સ્તુત્ય થાય છે પણ બીજે નહિ, આ પ્રમાણે પરીષહ અને ઉપસમાં અક્ષાશ્યપણુ અતાવીને હવે યાષિની સહન શીલતા બતાવે છે. ને અત્તા એટલે જેમણે કામવાસનાને દૂર કરી તૃણુ અને મણિ તથા માટીનું ઢેકું તથા સેનામાં સમાન ભાવ ધારણ કર્યાં છે, તેવા સમતાને પામેલા મુનિએ પાપ-નૃત્યમાં અસકન એટલે પાપનાં ઉપાદાનના અનુષ્ઠાનથી દૂર રહેલા છે, તેમને કદાચિત આતંક તે શીઘ્ર જીવને પણ દુર કરે તેવા જીવ તેણુ શૂળ વિગેરે વ્યાધિ પીડા કરે, ત્યારે તે શુ કરે તે કહે છે. અને આ ` કહેનાર કાણું છે તે પણ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦૯)
કહે છે, ધી ( બુદ્ધિ ) વડે રાજે. તે ધીર પુરૂષ તીર્થંકર ( અથવા ગણધર છે, તેઓ કહે છે કે તેવા જીવલેણ વ્યાષિઓ વડે પીડાયકા છતાં તે દુ:ખના અનુભવવાળા સ્પર્ધાને સમ્યક્ પ્રકારે સહન કરે, સહન કરતાં શું વિચારે ? તે કહે છે, તે જૂન—તે સાધુ જીવ લેણુ દુઃખથી પીડાતા છતાં આ પ્રમાણે વિચારે, કે પૂર્વે પણ મે આવુ... અશાતા વેદનીય કમ થી ઉદયમાં આવેલુ દુઃખ સહન કર્યું છે, અને પછવાડે પણ, મારે સહન કરવાનુ છે, કારણ કે સ'સાર ઊંદરના વિવરમાં રહેનારા ( સ*સારીજીવ ) એવા કોઈપણ નથી કે, જેને અસાતાવેદનીય કના ઊદયમાં આવેલા વિપાકથી રાગોનાં દુઃખા ન તે ભાગવે ! વળી તેજ પ્રમાણે કેવળી પ્રભુને પણ મેાહનીય વિગેરે ચાર ઘાતિકમ ક્ષય થતાં કેવળ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા છતાં વેદનીયકના સદ્ ભાવથી તે અસાતા-વેદનીકના ઊય થવાના સભવ છે, તેથીજ તીથ કરીને પણ પ્રથમ કર્મ બંધાય; પછી સ્પષ્ટ થાય; પછી નિધત્ત થાય; પછી નિકાચન થાય; ત્યારપછી ઊયમાં આવતાં અવશ્ય વેદવુ પડે; પણ ભાગળ્યા વિના માક્ષ ન થાય; તેથી અન્ય સાધુ વિગેરેએ પણું અસાતાવેદ નીકમ ઊઢય આવતાં સન્નતકુમાર ચક્રવર્તી માફક “મારે 'પણું સહન કરવુ'; એવુ વિચારીને ખેદ ન કરવા. કહ્યું છે કેઃस्वकृत परिणतानां दुर्नयानां विपाकः
।
።
૧૪
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) पुनरपि सहनीयोऽन्यत्रते निर्गुणस्य । स्वयमनु भवतोऽसौ दुःख मोक्षाय सद्योः भवशत गति हेतर्जायतेऽनिच्छतस्ते ॥१॥ * પિતાના કરેલાં દુષ્ટ કૃત્યને ઉદયમાં આવેલો આ વિપાક (ફળ) આવેલ છે. તે તારે મધ્યસ્થ રહીને સહન કરવું જોઈએ. તે પ્રમાણે વિપાક સહન કરતાં શીધ્ર દુઃખથી મેક્ષ (છૂટકારે) થશે. પણ જો તુ ભેગવવામાં સમતા નહી રાખે છે તે વિપાક નવા સે ભવને હેતુ થશે (ચાર ગતિમાં સેંકડે વાર જન્મ મરણ કરવાં પડશે).
વળી આ ઐદારિક શરીર ઘણે કાળ સુધી પણ રસાયણ વિગેરે અમૂલ્ય ઔષધેથી પિષ્યા છતાં પણ માટીના કાચા ઘડાથી પણનિ સારતર (તદન નકામું) બધી રીતે હમેશાં નાશ પામનારૂં છે, તે બતાવે છે, મિા વધ અથવા પૂર્વે અને પછી પણ આ દારિક શરીર હવે પછી કહેવાતા ધર્મવાળું છે, પિતાની મેળે ભેદાય તે ભિદુર છે, તે ધર્મવાળું જે હય, તે ભિદુર ધર્મવાળું છે, એટલે આ ઔદા'રિક શરીરને સારી રીતે પડ્યું હોય, તે પણ વેદનાને
ઉદય થતાં માથું પેટ આંખ છાતી વિગેરે અવયમાં પિતાની મેળે જ ભેદન થાય છે, તથા હાથ પગ વિગેરે
અવયવે પિતાની મેળે વિવંસ (શૂન્ય) થતા હેવાથી વિધ્વંસન ધર્મવાળું છે, તથા જેમ રાત્રીના અતે નકકી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૨૦૧૧) સૂર્યોદય થાય, તે દવ કહેવાય, પણ શરીર તેવું ન હોવાથી અધ્રુવ કહેવાય છે, તથા અપ્રચુત (નાશ ન થાય) અનુત્પન્ન ( ઉત્પન્ન ન થાય) એવા એક સ્થિર સ્વભાવવાળું ફૂટની અંદર નિત્ય રહેલું છે, તે નિત્ય કહેવાય, પણ તેવું નિત્ય શરીર ન હોવાથી અનિત્ય છે, તથા તેવા તેવા રૂપ વડે પાણીની ધારા માફક શાસ્વત હોય તેવું શરીર ન હેવાથી અશાસ્વત છે, તથા ઈષ્ટ અનુકૂળ આહારના ભેજનથી પ્રતિ ઉપણુંભ વિગેરેમાં દારિક શરીર વર્ગણુના પરમાણુના ઉપચયથી ચય તથા ઘટવાથી અપચય છે એવા ધર્મવાળું હવાથી ચયાપચયિક છે, એથી જ વિવિધ પરિણામ વાળું છે, તેથી તે વિપરિણામ ધર્મવાળું છે, જે આવી રીતે શરીર નાશવંત છે, તે તે શરીર ઉપર શું અનુબંધ (મમત્વ) હોય? અને કઈ રીતે મૂછ હોય? તેથી આ શરીરે વડે કુશલ (ધર્મ) અનુષ્ઠાન વિના બીજી કોઈ પણ રીતે સફળતા નથી, તે કહે છે.
વાસદ આ રૂપસંધિ (ગ્ય અવસર) ને જુઓ! કે નાશવંત ધર્મથી ઘેરાયેલું આ દારિક શરીર છે, તેમાં પાંચે ઈક્રિયાની સંપૂર્ણ શક્તિના લાભને અવસર છે, અને તે દેખીને જુદા જુદા રંગોથી ઉપન્ન થયેલા સ્પર્શના દુઓને ઉત્તમ સાધુ સહન કરે આ પ્રમાણે (હૃદયચક્ષુથી) દેખનારને શું થાય, તે કહે છે,
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૨)
समुप्पेह माणस्स इकाययणरयस्स इह विष्ण मुकरस नास्थि मग्गे विरयस्स तिमि (स० १४८)
- સારી રીતે દેખતાને આ ભેર ધર્મવાળું શરીર છે, એવું વિચારતાં તેને માર્ગ નથી. અર્થાત્ ચાર ગતિમાં બ્રમણ નથી. તે કહે છે. એટલે આ આત્માને બધા પાપ આરથી મર્યાદામાં લેવાય (કબજે રખાય) અથવા કુશલ (ધર્મ) અનુષ્ઠાનમાં ઉદ્યમવાળે કરાય, તે તે આયતન કહેવાય અને તે જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર એ ત્રણમાં એક રૂપે હોય તે એકાયતન છે, અને તેમાં રમણતા કરે તે આત્મા એકાયતનરત છે, તે નિસ્પૃહી જ્ઞાની મુનિ પણ આ શરીર અથવા આ જન્મમાં વિવિધ ઉત્તમ ભાવનાઓ વડે શરીરના અનુબંધથી મુકાય તે વિપ્રમુક્ત છે, તેને નરકતિર્યંચ મનુષ્ય ગતિમાં ભ્રમણ નથી, તેમજ વર્તમાન કાળ બતાવવાથી ભવિષ્યમાં પણ ભ્રમણ નથી એમ કહ્યું, અથવા તેજ જન્મમાં બધા (આઠ) કર્મને ક્ષય થવાથી તેને નરકાદિ માર્ગ નથી. પ્રશ્ન–કને ! ઉ–જે હિંસા વિગેરે આશ્રવ દ્વારેથી નિવૃત્ત છે. તેને સંસાર ભ્રમણ નથી. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામી કહે છે કે હું મારી સ્વ કલ્પનાથી નથી કહેતા. પણ જે વીર વર્ધમાન સ્વામીએ દિવ્ય જ્ઞાન વડે જાણીને વચનથી કહ્યું કે હું તમને કહું છું. આ પ્રમાણે વિરત તે મુનિ છે, એમ કહ્યું, હવે અવિરતવાદી તે પરિગ્રહવાળે છે, એમ પૂર્વે કહેલું, તે સિદ્ધ કરે છે,
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૩). आवंति के यावंति लोगसि परिगहावंती, से अप्पं वापहुंवा अणुंवा थूलंबाचितमंतंवा अचि. त्तमंतंचा एएसु चेव परिग्गहावंती, एतदेव एगर्सि महन्भयं भवइ, लोग वित्तं च णं उवेहाए, एएसंगे વિવો (સૂ૦ ૨૪૧).
જે કોઈ મનુષ્ય આ લેકમાં પરિગ્રહ યુક્ત છે તેમની પાસે આવી રીતને પરિગ્રહ છે, તેમi Rા જે પરિગ્રહાય લેવાય) તે પરિગ્રહ છે તે અલ્પ (ઓ) હેય, જેમ છોકરાને રમવાની કેડીઓ, વિગેરે, અથવા ધનધાન્ય, સેનુ, ગામ, દેશ, વિગેરે ઘણે પરિગ્રહ હોય; અથવા તૃણ, લાકડું વિગેરે મૂલ્યથી અણું (ઓછી કિંમતનું) હેય; અથવા પ્રમાણ (કદમાં) નાનું વજી (હીરે ) વિગેરે ય; અથવા મૂલ્યથી તથા પ્રમાણથી સ્થળ (મેટું) હાથી ઘોડા વિગેરે હોય; અને આ વસ્તુઓ સચિત્ત અથવા અચિત્ત હોય. આ બતાવેલા પરિગ્રહવડે પરિગ્રહવાળા બનીને , એ પરિગ્રહ રાખનારા ગૃહસ્થીઓ સાથેજ વેષધારી સાધુઓ રહેનારા હેય. (જેમકેગૃહસ્થનું ઘર, અને વેષધારી મઠ કે સ્વમાલિકીને ઊપાશ્રય તથા ગૃહસ્થને ધન તેમ વેષધારીને દ્રવ્ય, તથા ગૃહસ્થને નેકર-ચાકરને બેટા-બેટીને પરિવાર. તેમ વેષધારીને નેકર-ચાકર, અને ચેલાએલીને વ્યવસાય, આ મમત્વભાવે પરિગ્રહ છે.)
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૪) * અથવા આ છ જવનિકાયમાંજ અથવા, વિષયભૂત (વસ્તરૂપ) ઘેડું વિગેરે જે દ્રવ્ય કહ્યું તેમાં મૂછ કરતાં પરિગ્રહ ધારી બને છે. તે જ પ્રમાણે અવિરત (સંસારી) રહ્યા છતાં હું વિરત છું, એવું બોલતે અલ્પ-પરિગ્રહ રાખવાથી પણ પરિગ્રહધારી બને છે. એ જ પ્રમાણે બીજ
તેમાં પણ જાણવું. કારણકે તેણે આનું નિવારણ ન કરવાથી એક દેશ (ડે) અપરાધ કરવાથી પણ સંપૂર્ણ અપરાધપણને સંભવ થાય છે.
શંકા–જે, આ પ્રમાણે અલ્પ–પરિગ્રહ પણ રાખવાથી પરિગ્રહપણ થાય છે. તે, હાથમાં ભજન કરનારા દિગંબર-(વરહિત,) તથા સરજસ્ક બેટિક વિગેરે જે છે, તેઓ અપરિગ્રહવાળા મુનિ થશે. કારણકે, તેમને તેવા છેડા પરિગ્રહને પણ અભાવ છે.
આચાર્યનું સમાધાન–તેમ નથી, કારણકે, “ પરિ. ગ્રહને અભાવ છે.” એ હેતુ અપ્રસિદ્ધ (જૂઠ) છે. સાંભળે. સરકારક ( ) ને અસ્થિ ( ) વિશેરને પરિગ્રહ છે, અને બેટિને પછી વિગેરેને પરિગ્રહ છે. આ (બાહ્ય પરિગ્રહ છે,) તથા અંદરને પરિગ્રહ પણ છે. કારણકે, શરીરધારી છે, તથા આહાર વિગેરે પરિગ્રહ તેમને વિદ્યમાન છે.
ધર્મને ટેકે આપવારૂપ તે હેવાથી નિર્દોષ છે એમ
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૫) કહેશે તે, અમને પણ તે સમાન જ છે. તે પછી, દિગબર (નગ્નપણના) આગ્રહને કદાગ્રહ શામાટે જોઈએ ?
હવે, જે અ૫ () વિગેરે પણ પરિગ્રહ રાખે છે, અને અપરિગ્રહપણને અભિમાન રાખે છે, તેમને આહાર શરીર વિગેરે મેટા અનર્થને માટે થાય છે, તે બતાવે છે પત હેવ એ અપબહુપણું વિગેરેના પરિગ્રહ વડે કેટલાકને પરિગ્રહપણું નરકાદિ ગમનના હેતુ પણાથી અથવા બધાને તેને અવિશ્વાસ થતો હોવાથી મહાભય રૂપ થાય છે, કારણકે આ પ્રકૃતિ (સ્વભાવ) પરિગ્રહની છે, અથવા તે પરિગ્રહ ધારી પિતે બધાથી ચમકે છે. (કે મારે પરિગ્રહ કઈ ન લેઈ લે !) અથવા દિગંબરને આ શરીર નભાવવા આહારાદિક લેવા બીજુ અલ્પ પાત્ર ત્વકત્રાણું (કપડું) વિગેરે રૂપ ધર્મોપકરણના અભાવથી ગૃહસ્થના ઘરમાં આહાર વાપરતાં સમ્યગ ઉપાયના અભાવથી અવિધિએ અશુદ્ધ આહાર વિગેરે ખાતાં કર્મ બંધથી ઉત્પન થએલ મહા ભયને હેતુ હોવાથી મહાભય છે, તથા આ ધર્મ શરીરને બધી રીતે આછાદન (ઢાંકવા) ના અભાવથી બીભત્સ હવાથી બીજાઓને મહાભય રૂ૫ છે.
આ પ્રમાણે પરિગ્રહ મહાભય છે, તેથી કહે છે કે -અસંયત લેકનું અલ્પ વિગેરે વિશેષવાળું દ્રવ્ય તેમને મહાભય રૂપ છે, (સૂત્રમાં ચ શબ્દ પુનઃ ના અર્થમાં છે,
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬) શું વાક્યની શોભા માટે છે) અથવા લેક વિત્તને બદલે લેકવૃત્ત લઈએ તે આહાર ભય મૈથુન પરિગ્રહ સંજ્ઞાવાળું લોકવૃત્ત છે. તે લેકેનું વલણ મેટા ભયને માટે છે. એવું ઉત્તમ સાધુએ જ્ઞ પરિક્ષાવડે જાણને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે તે લેકેની સંસારી ચેષ્ટાઓને ત્યાગી દેવી, તે ત્યા'ગનારને શું થાય, તે કહે છે, gu –એ થોડું ઘણું દ્રવ્ય સંગ્રહ કરવાનું અથવા શરીર આહાર વિગેરેની મૂછને ન કરવાથી તે પરિગ્રહ રાખવાથી થતું દુઃખ તે સાધુને ન થાય-(આના સંબંધમાં લાકિક કથા જાણવા જેવી છે. એક સંન્યાસી રેજ એકેક ઘરથી સીધું લઈ સતેષથી રહેતે, કઈ બાઈને પરગામ જવાનું હોવાથી તેણે બોલાવી સીધું પ્રથમ આપ્યું. એમ ઘણી બાઈઓએ ચિંતા ટાળવા પ્રથમ સીધું આપવાથી સંન્યાસીને બે મણ જે થ. તે ઉપાડવા એક નાનુ ઘેડું માગી લીધું તેને છુટું મુકતાં કેઈના ખેતરમાં બગાડ કરવાથી રાજ્યના કાયદા પ્રમાણે દંડ ન ભરવાથી સંન્યાસીને ચાબખાને માર ખાવો પડે, તે વખતે સંન્યાસીને પરિગ્રહનું દુઃખ સમજાયું, અને પરિગ્રહ ત્યાગી ખરે સંન્યાસી થયે, અને બીજી બાઈને ચિંતા કરવી ન પડે, માટે સાધુ માફક ઉદર પૂત્તિનું રાંધેલું અન્ન લેવા લાગે) વળી.
से सुपडिबुद्धं सूवणीयं ति नच्चा पुरिसा पर•
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૭) मचक्खू विपरिक्कम्मा, एएसु चेव घंभचेरं त्तिमि, से सुयं च मे अज्झत्थयं च मे-बंधपमुक्खो अज्मस्थेव, इत्थ विरए अणगारे दीहरायं तितिक्खए, पमत्ते बहिया पास, अपमत्तो परिव्वए, एयं मोणं सम्म अणुवासिबासि त्तिमि (सू० १५०) लोक. सार अध्ययने द्वितीयादेशकः ॥५-२॥ ...
છે. તે પરિગ્રહ છેડનારને સારી રીતે પ્રતિબદ્ધ તથા સારી રીતે ઉપનીત જ્ઞાન વિગેરે છે, (પરિગ્રહ છેડનારને સારી રીતે ત્રણ રત્નની પ્રાપ્તિ છે) એવું જાણુને ગુરૂ કહે છે, હે માનવ ! તું પરમ જ્ઞાન ચક્ષુવાળો બનીને અથવા મેક્ષની એકદષ્ટિવાળ બનીને જુદી જુદી જાતના તપ અનુઠાનની વિધિવડે સંયમ અનુષ્ઠાનમાં પરાક્રમ કર, શા માટે આ પરાક્રમ કરવાને ઉપદેશ કરે છે? ggવે જેઓ આ પરિગ્રહથી વિરક્ત બનીને પરમ ચક્ષુવાળા થયા છે, તેઓમાંજ પરમાર્થથી બ્રહ્મચર્ય છે, પણ બીજામાં નથી, કારણ કે બ્રહ્મચર્યની નવવાડ બીજામાં નથી, અથવા બ્રાચર્ય નામને આ શ્રુતસ્કંધ છે, અને તેનું વાચ્ય પણ બ્રહ્મચર્ય છે, તે આ બ્રહ્મચર્ય પરિગ્રહ ન રાખનારાઓમાં જ છે. આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામી કહે છે, કે મેં કહ્યું, અને હવે કહીશ, તે બધું સર્વજ્ઞના ઉપદેશથી કહું છું, તે બતાવે છે, g
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮) અં –જે જે કહ્યું, અને જે હવે કહીશ, તે મેં તીર્થકર પાસે સાંભળ્યું છે, અને તે પ્રમાણે મારા આત્મામાં સ્થિર થયું, માટે અધ્યાત્મ છે, એટલે મારા ચિત્તમાં પણ તેજ પ્રમાણે છે, શું છે? તે બતાવે છે, બંધથી મોક્ષ તે બંધ પ્રમેક્ષ છે, તે અધ્યાત્મમાંજ છે, અને અધ્યાત્મ તે બ્રહ્મચર્ય છે, બ્રહ્મચર્યવાળાને મેક્ષ છે, વળી ઈન્થ આ પરિગ્રહ રાખવાથી વિરત તે છે, પ્ર–કેણ છે? ઉ.-જેને ગૃહ નથી તે અણગાર છે, તે સાધુ દીર્ઘરાત્ર (આખી જીદગી) સુધી પરિગ્રહના અભાવવાળો બનીને ભૂખ તરસ વિગેરેનાં આવેલાં કષ્ટને સહન કરે, વળી ગુરૂ ઉપદેશ કરે છે, પણ-વિષયે વિગેરે પ્રમાદેથી ધર્મથી વિમુખ થએલા ગૃહસ્થ તથા વેષધારીઓને તું જે, દેખીને શું કરવું ? તે કહે છે –
અપ્રમત્ત બનીને સંયમ--અનુષ્ઠાનમાં યત્ન કરે. વળી, આ પૂર્વે કહેલું સંચમ-અનુષ્ઠાન મુનિનું સર્વસ્વન છે. તે સર્વજ્ઞનું કહેવું છે, તે સારી રીતે પાળવું આ પ્રમાણે હું કહું છું.
ત્રીજે ઉદેશે. - હવે ત્રીજે ઊહેશે કહે છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે–બીજા ઊદેશામાં કહ્યું કે –અવિરતવાદી તે, પરિગ્રહવાળો છે, અને આ ત્રીજા ઊશામાં તેથી ઊલટું કહે છે. આ પ્રમાણે સંબંધથી આવેલા આ ઊદેશાનું પહેલું સૂત્ર કહે છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૯ )
आवंती केयावती लोयंसि अपरिग्गहावंती एएस चे व अपरिग्गहावंती, सुच्चा वई मेहावी पंडिआण निसामिया समियाए धम्मे आरिएहिं पवेइए जहित्य मए संधी झोसिए एवमन्नत्थ संधी दुज्जो सए भवइ, तम्हा बेमि नो निणिज वीरियं (૫૦ ૧૧૨)
આલેાકમાં જે કઈ પરિગ્રહવાળા વિરત સાધુઓ છે, તે બધાએ આ અલ્પ વિગેરે દ્રવ્ય છેડે, તે અપરિગ્રહધારી સુનિ અને છે, અથવા છ જીવનીકાયમાં મમત્ત્વભાવ તજવાથી અપરિગ્રહધારી થાય છે.
પ્રશ્ન—ઠીક. પણ, અપરિગ્રહભાવ કેવીરીતે બને? તે કહે છે. સોન્ના વતિ. (ખીજી વિભક્તિના અમાં પ્રથમ વિભક્તિ છે, તેથી ) વાણી તે આ તીર્થંકરે કહેલા આગમરૂપ-આજ્ઞાને સાંભળીને મેધાવી ( મર્યાદામાં રહેલે ) શ્રુતજ્ઞાન ભણેલા હેય ઊપાયને સમજી તત્ત્વ ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ જાણનારા અને; તથા, પૉંડિત તે ગણધર આચાય વગેરેનાં વિધિ નિયમરૂપ-વચનાને સાંભળી સચિત્ત-અચિત્ત વસ્તુના જાણુ ખની તેના પરિગ્રહના ત્યાગ કરી અપરિગ્રહી મને. પ્ર૦ ઠીક. તેમ હશે; પણ, નિરાવરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થએલા - તીથ કરીના કચે સમયે વાણીના ચાગ ( ઊપદેશ) થાય છે, કે અમે સાંભળીએ ?
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) ઉત્તર–ધર્મ કથાના અવસરમાં, પ્ર. તેઓએ કે ધર્મ કહો? એવી શંકા દૂર કરવા કહે છે. સાય. સમતા એટલે, શત્રુમિત્રમાં સમભાવ રાખે તેના વડે આર્યોએ ધર્મ કહેલો છે. કહ્યું છે કે – जो चरणेण बाई, आलिंपड वासिणाव तच्छति । संथुणइ जोअणिंदति, महसिणो तत्थ समभावा॥१॥
જે કઈ ભક્તિથી મુનિને ભુજ ઉપર ચંદનને લેપ કરે, અથવા વાંસલાથી ચામડી લે, અથવા કેઈ સ્તુતિ કરે, કેઈ નિંદે, તે પણ તે મુનિ બધા જીવે ઉપર સમભાવ રાખે છે. (તેજ મહર્ષિ છે) અથવા આર્ય એટલે દેશથી ભાષાથી કે ઉત્તમ આચરણથી તેઓ આર્ય ( સુધરેલા) છે, તે બધા ઉપર ભગવાને સમભાવ રાખી ઉપદેશ આપે છે. તે જ કહ્યું, છે કેGir yuvણ પાથ, તા લુછ૪ વાસ્થર-વિગેરે. - જેમ પુણ્યવાનને ધર્મ સંભળાવે, તેમ તુચ્છને પણ ધર્મ સંભળાવે અથવા શમિ (શમ. શાંતિધારક) ને ભાવ તે શમિતા તે શાંત હદય રાખીને બધા હેયધર્મ (કુ રીવાજે) ને ત્યાગવાથી આર્ય બનેલા તેમણે પ્રકર્ષથી અથવા પ્રથમથી આધર્મ કહ્યો છે અર્થાત્ પાંચે ઈદ્રિય તથા મનને કબજે કરવા વડે (કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી) તીર્થકરેએ ધર્મ કો. ઠીક એમ હશે, તેવી રીતે બીજા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧) ઓિએ પણ પિતાના અભિપ્રાય પ્રમાણે ધર્મો કહ્યા છે જ,
આવી શકા થાય, તે દૂર કરવા આચાર્ય કહે છે, કે તેમ નહીં. આ ધર્મ ભગવાને જ કહ્યો છે, તે કહે છે, બસ વિગેરે દેવતા અને મનુષ્યની સભામાં ભગવાને આ પ્રમાણે કહ્યું, જેમ મેં અહીં જ્ઞાન વિગેરે મેક્ષસંધિ (અવસર) સેવન કર્યો છે, અથવા આ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રરૂપ મેલ. માર્ગમાં અથવા સમભાવ રૂપમાં તથા ઇદ્રિય ઈદ્રિયના ઉપશમમાં મેં મેક્ષાભિલાષી બની પિતાની મેળે જ સંઘાય તે સંધિ) અથવા જે કર્મ સંતતિ સધાય અને એક ભવથી બીજા ભવમાં સાથે જાય તે આઠ પ્રકારના કર્મ સંતતિરૂપ છે. તેને ક્ષયકરી મેં (તીર્થકરેએ) ધર્મ કહે. તેજ મેક્ષા માર્ગ છે, પણ બીજે નહીં. તે કહે છે જેમ મેં અહીં કર્મ સમૂહ (સંધિ) તેડ. તેમ અન્યત્ર બીજા અન્ય તીર્થિ કે કહેલા મેક્ષ માર્ગમાં કર્મ સંતતિ રૂ૫ સંધિ
ક્ષય તે દુઃખે કરીને ક્ષય થાય તેમ છે, કારણ કે તે અસમીચીન પણે હેવાથી તેમાં ખરા ઉપાયને અભાવ છે.
જે જિનેશ્વરે અહીં કર્મસંધિ તે છે, તે શું સમજવું તે કહે છે, જેમ આજ માર્ગમાં રહીને ઉત્કૃષ્ઠ તપશ્ચર્યા વડે મેં કર્મ અપાવ્યું, તેજ પ્રમાણે અન્ય મુમુક્ષુ પણ સંયમ અનુષ્ઠાનમાં તથા તપમાં પિતાની શક્તિને જે, પણ પ્રમાદ ન કરે, સુધર્માસ્વામીએ પિતાના
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) શિષ્યને કહ્યું, કે આ પ્રમાણે પરમ કારુણ્યથી ભીંજાયેલા હૃદયવાળા અને પરહિતને એક ઉપદેશ દેનારા શ્રી વીર વર્ધમાન સ્વામીએ અમને કહ્યું છે.
પ્રશ્ન-ક માણસ એવી ક્રિયા કરનારો થાય તે કહે છે.
जे पुवुठाई नो पच्छा निवाई, जे पुबुढाई पच्छा निवाई, जे नो पुवुटायी नो पच्छा निवाई सेवि तारिसिए सिया, जे परिन्नाय लोगमन्ने ‘અપતિ ૨૨
જે કોઈએ સંસારને (અસ્થિર) સ્વભાવ જાણવાવડે ધર્મ ચરણમાં એક તત્પર મનવાળો બનીને પ્રથમથી દીક્ષાના અવસરે સંયમ અનુષ્ઠાન કરવાને તૈયાર થએલે હોય તે પૂર્વોત્થાયી છે, અને પછીથી શ્રદ્ધા તથા સવેગથી વિશેષથી વધતા પરિણામવાળો હેય, તે તે ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થતું નથી, (પડવાના સ્વભાવવાળે તે નિપતિ છે. એટલે ચારિત્ર લઈને નિપાત કરે તે નિપાતી છે, આ નિપાતી ને હોય તે નિપાતી કહેવાય છે એટલે સિંહ પણે ઘરથી નીકળી દીક્ષાલે, અને લીધા પછી સિંહ માફક પાળે, તે ગણધર ભગવત જેવા પહેલા ભાગમાં સાધુ જાણવા,
' બીજે ભાગે સૂત્ર વડે બતાવે છે, પહેલાં ચારિત્ર લે તે પૂર્વોત્થાયી પછી કર્મ પરિણતિના વિચિત્ર પણાથી તેવી ભવિતવ્યતાના કારણે રિપેણ માફક પડી જાય (ચારિત્ર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
- (૨૨) મુકી દે) અને કેઈ તે ગેષ્ઠા માહિલ માફક સમ્યગ દર્શનથી પણ દૂર થાય. - ત્રીજા ભાંગામાં અભાવ હોવાથી લીધે નથી, તે આ છે, અને નોપુવ્દાથી કઝાનિવાતી” એટલે પૂર્વે દીક્ષા લે, તે પછી નિપાત કે અનિપાત કહેવાય. ધર્મવાળે હોય, તે ધર્મની ચિંતા કહેવાય, પણ દીક્ષા લીધાને જ નિષેધ હોય તે દીક્ષામાં રહયે, કે ગયા, તેની ચિંતાજ તે સંબંધી દૂર રહી, ચિશે ભાગે બતાવે છે.. .. - જેણે પૂર્વે દીક્ષા લીધી નથી, તે પાછળથી પડતું નથી. તે અવિરત એટલે, ગૃહસ્થ જાણ; તેને સમ્યગ્ર વિરતિના અભાવથી પોતે દીક્ષા લેતે નથી; અને દીક્ષા લીધા પછી જ પડવાને સંભવ થાય; પણ, દીક્ષા લીધા વિના તેને સંભવ ન હોવાથી પડતું નથી અથવા તે ભાંગામાં શાક્ય મત વિગેરેના સાધુએ જાણવા. કારણકે, તેમનામાં ચાર્ષિ લેવું અને મુકદેવું; એ જેન રીતિએ બનેને અભાવ છે. - શંકા–ગૃહસ્થ ચેથા ભાંગામાં છે તે બોલવું રેગ્ય છે, કારણકે, તેમનામાં સાવદ્ય-અનુષ્ઠાન છે, અને દીક્ષા ન લેવાથી મહાવતને લેવાની પ્રતિજ્ઞારૂપ-મંદીર (મેરૂ) પર્વતના આરેપ (ચડવા)ના અભાવથી પડવાને અભાવ છે. પણ શાકય મત વિગેરેને દીક્ષા લેવાથી પડવાને સંભવ છે, તે કેવી રીતે પડવાને અભાવ ન હોય?
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૪) ઉત્તર–પિતે શાકયાદિ સાધુ સમુદાય ને પણ પંચ મહાવ્રત ભારના આરેપણના અભાવથી તથા તેમનાં અનુષ્ઠાન સાવધ વ્યાપારવાળાં હેવાથી પૂર્વોત્થાયી નથી, તેમ દીક્ષાના અભાવથી પશ્ચાત્ નિપાતા પણ નથી તેથી તે ગૃહસ્થ સમાનજ છે, કારણ કે તે બંનેમાં આસ્રવ દ્વારેનું - રેકાણું નથી, અથવા ઉદાયી રાજાને મારનારા વિનય રત્ન સાધુ જે કપટી ચેથે ભાંગે છે. તેજ પ્રમાણે બીજા પણ જેઓ સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરનારા છે. તે પણ તેવાજ છે, તે બતાવે છે. જેઓ સ્વધ્યા (જૈન મતના) પાસસ્થા (૫તિત સાધુ) વિગેરે બંને પ્રકારની પરિક્ષા વડે લેક સ્વરૂપને જાણી (વત સમજીને લઈને) પાછા રાંધવા રંધાવવા માટે તેજ લેક (ગ્રહ)ને આશ્રયે રહે છે, અથવા ગૃહસ્થને શોધે છે તેના ઉપર મમત્વ કરી આધાક આહાર લે છે.) તેઓ પણ ગૃહસ્થ સરખાજ જાણવા, આ પિતાની બુદ્ધિથી નહીં. પણ શાસકારનું વચન છે, તે બતાવે છે. .. एवं नियाय मुणिणा पोहय, इह आणाकंखी पंडिए अणिहे, पुवावररायं जयमाणे, सया सीलं सुपेहाए सुणिया भवे अकामे अझंझे, इमेण चेव ગુજ, જિતે ગુણેજ થાશે ? / સૂરા
પરં–જે ઉત્થાન નિપાત વિગેરે પૂર્વે બતાવ્યું, તે
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૫)
કેવળ જ્ઞાનના અવોકનવર્ડ જાણીને તીર્થંકરે કહ્યું છે, અને આ બીજું કહ્યું છે, ૐ આ માનીદ્ર પ્રવચનમાં રહેલા તથા તીર્થંકરના ઉપદેશને સાંભળવાની ઇચ્છાવાળા તે, આજ્ઞાકાંક્ષી આગમના અનુસારે પ્રવૃત્તિ કરનારી છે. પ્ર૦ કાણુ એવા છે? ૬૦ સદ્-અસના વિવેકને જાણનારા તથા સ્નેહરહિત રાગદ્વેષથી પ્રમુખ્ત રાતદિવસ ગુરૂની આજ્ઞામાં રહેનારા યત્નવાળા થાય; તે બતાવે છે. રાત્રિના પહેલા પહેાર તથા કેલા પહાર સદાચારથી વર્તે; અને વચલા એ પહેારમાં થથાવિધિએ નિદ્રા લે, અને વૈરાત્રાદિક (સૂત્રા-ચિત્વન) કરે. આ પ્રમાણે રાત્રિની ચતના બતાવવાથી દિવસનુ પણ સમજીલેવું. કારણકે, આદિત લેવાથી મધ્યનુ અવશ્ય આવી જાય છે.
૬ વળી સા. સર્વકાળ ૧૮૦૦૦ ભેદવાળુ શીલર્ગત અથવા સયમ પાળે; અથવા શીળ ચાર પ્રકારનુ છે. મહાવ્રતને સારીરીતે પાળવાં; ત્રણ ગુપ્તિ પાળવી.
પાંચ ઇન્દ્રિયાનુ* નમન કરવુ'; કષાયને નિગ્રહ કરવા. આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારનુ શીળ વિચારીને માના અંગપણે પાલન કરજે; પણ એક નિમેષ (આંખને ફરકવાના કાળ ) માત્ર પણ પ્રમોદવશ ન થઈશ. પ્ર૦ કયે માણસ શીળના સપ્રેક્ષક થાય ? તે કહે છેઃ—જે શીળનાં રક્ષણનુ ફળ ( મેાક્ષગમન ) છે, તથા કુશીલ સેવવાનુ ફળ નરંકગમન વિગેરે આગમથી જાણે છે, તે ગીતા સાધુ ગામ-ઈચ્છા
૧૫
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૬) મદન કામ (સંસારી વાસના) રહિત બને, તથા તેને ઝંઝા (માયા અથવા લેભ ઈચ્છા) ન હોય, તેથી અઝંઝ કહેવાય. અને કામ તથા ઝંઝાને પ્રતિષેધ કરવાથી મેહનીયના ઉદએને પ્રતિષેધ કર્યો, અને તેના પ્રતિષેધથી શીલવાળે બને, એને ભાવાર્થ એ છે કે ધર્મ સાંભળીને અકામ (સુશીલ) થાય, અને અઝંઝ થવાથી અમાથી થાય, આ બંને ગુણથી ઉત્તર ગુણ લીધા, અને તે ઉપલક્ષણથી મૂળગુણ (મહાવ્રત) પણ લીધાં, તેથી અહિંસક સત્યવાદી પણ થાય, વિગેરે સમજી લેવું, - શંકા-જીવથી શરીર જુદું છે, આવી ભાવના ભાવનાર તથા પિતાનું બળવીર્ય પવ્યા વિના ધર્મ કરનાર ૧૮૦૦૦ શીલાંગ ધારણ કરનારને તથા ઉપદેશમાં કહેવા મુજબ વર્તવા છતાં પણ મારે સર્વથા કમલ દૂર નથી થયે, તેથી તમે તેનું અસાધારણ કારણ કહે ! કે જેના વડે હું શીધ્ર સંપૂર્ણ કર્મમલ કલંકથી રહિત થાઉં, હું આપના ઉપદેશથી સિંહ સાથે પણ યુદ્ધ કરીશ, કારણ કે કર્મ ક્ષય કરવા માટે હું તૈયાર થયો છું, તેથી કંઈ પણ મને અશક્ય નથી,
તેને ઉત્તર સૂત્રકાર આપે છે, ઇંદ્રિય તથા મનરૂપ દારિક શરીર વડે તું યુદ્ધ કર. કારણ કે તે વિષય સુખને. પિપાસુ બની સવેચ્છાએ ચાલી તારૂં અહિત કરે છે, તેથી
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२२७) એનેજ સુમાર્ગે ચાલીને વશ કર, બીજા બાહય શત્રુ સાથે ચુદ્ધ કરવાની શી જરૂર છે? અંદર રહેલા તારા છ રિપુને જય કરવાથી બધું કાર્ય સિદ્ધ થશે, તેથી બીજું કંઈ પણ વધારે દુષ્કર નથી પણ આજ સંયમ વિગેરે સામગ્રી અગાધ સંસાર સમુદ્રમાં ભટકતા જીવને કરડે કરેડા (હજારે) ભવે પણ મળવી દુર્લભ છે ! તે સૂત્રકાર બતાવે છે, __ जुडारिहं खलु दुल्लहं, जहित्थ कुसलेहिं परिना विवेगे भासिए, चुए हु बाले गम्भाइसु रजह, अस्ति चेयं पवुच्चह, रुवंसि वा छणंसि वा, सेह एगे संविड पहे मुणी, अन्नहा लोग मुवेहमाणे, इय कम्म परिणाय सवसो से न हिंसइ, संजमई नो पगन्भइ, उवेहमाणो पत्तेयं सायं, वण्णाएसी नारभे कंचणं, सव्व लोए एग प्पमुहे विदिस प्पइन्ने निविण्णचारी अरए पपासु॥सू० १५४ ॥ . . . - આ આદારિક શરીર ભાવે યુદ્ધ કરવાને ચગ્ય છે, (ખલ શબ્દ નિશ્ચયના અર્થ માં છે, અને તે ભિન્ન ક્રમવાળે છે) તે ખરેખર દુર્લભજ છે, અર્થાત્ તે દુખેથી જ પ્રાપ્ત થાય
ननु पुनरिद मति दुर्लभ, मगाध संसार जल घिविभ्रष्टम्, मानुष्यं खद्योतक, तडिल्लता विलसित प्रतिमम् ॥१॥
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૯)
આ અતિ દુર્લભ મનુષ્યપણુ અગાધ સ’સાર સમુદ્રમાં પડેલાને પરજીવા (આગીચેા કીડા ) જેવુ કે વીજળીના ઝણંકાશ જેવુ' થાડા કાળ રહેનારૂ મળેલુ છે ! વિગેરે સમજવુ' જોઇએ.
અથવા બીજી પ્રતિમાં “જીદ્ધાવિંચતુ ’પાઠ છે, તેમાં સંગ્રામ (લડાઇનું) યુદ્ધ અનાય (જંગલી પણાનું) છે, અને પરિષદ્ધ વિગેરેથી લડવું તે આ યુદ્ધ છે, તેથી તે દુર્લભ છે. માટે હે શિષ્ય ! તેની સાથે યુદ્ધ કર, તેથી તારાં બધાં કર્મોના ક્ષયરૂપ-મોક્ષ થાડા વખતમાંજ થશે; અને તેથી ભાવયુદ્ધ કરવા ચેાગ્ય આદારિક-શરીર મેળવીને ટ્રાઇક મનુષ્ય તે, તેજ ભવે મરૂદેવી માફક બધાં કર્માંના ક્ષય કરે છે, કાઇ તા, ભરત રાજા માફક (પૂર્વી નવા આશ્રયી) સાત આઠ ભવમાં મક્ષ મેળવે છે, અને કાઇ તે અષ પુદગલ પરાવર્ત્તન થયા પછી મેાક્ષ મેળવે છે, પણુ અપર (અભવી) માથે નહીં જાય, શા માટે? તે કહે છે, જેમ જે પ્રકારે
આ સ‘સારમાં કુશલ તીર્થકરોએ પરિજ્ઞા વિવેક (પરિજ્ઞાન વિશિષ્ટતા ) કૈઈના કઈ પણુ અધ્યવસાય સ'સારના વિચિત્ર હતુ બતાવ્યા છે, અને તેજ બુદ્ધિમાને સ્વીકારવા જોઈએ, હવે પૂર્વ કહેલું પરિજ્ઞાનનું જુદા જુદાપણું બતાવવા કહે છે, ( ભવ્ય અને અલપણુ સ્વભાવથીજ છે. ભવ્ય કાળાંતરે પણ મેક્ષમાં જશે, પણ અલભ્ય નહીં જાય ) કાઈ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨૯) દુર્લભધિ દુર્લભ પણ મનુષ્યપણું પામીને તથા મોક્ષગ મનના એક હેતુરૂપ ધર્મ પામીને પણ કમના ઉદયથી ફરીથી પણ ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈ બોલ (ભૂખ) જીવ ગર્ભ વિગેરેમાં જાય છે, એટલે ગર્ભ જેમાં પ્રથમ છે, એવી કુમાર ચિવન વિગેરે અવસ્થાઓમાં પૃદ્ધ થઈ જાય છે, અને (એને પ્રિયમાનીને) એ અવસ્થાઓ સાથે મારે વિગ ન થાઓ એવા વિચારવાળો બને છે, અથવા ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈને એવાં કામ કરે છે, કે જેનાવડે તે બાળજીવ તેવી તેવી ગલ વિગેરેની પીડાઓના સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે,
MિE (કે પ્રતિમા પાઠ છે) એટલે જાય છે (એટ અર્થ લે) પ્ર. ઠીક, એમ હશે પણ આવું ક્યાં કહ્યું છે? ઉ–જે પૂર્વે કહ્યું છે, કે આ જિનેશ્વરના વચનમાં પ્રકર્ષથી કહ્યું છે. અને હવે પછી પણ તેજ કહે છે, “ –ચક્ષુ ઇંદ્રિયના વિષયમાં રાગી થએલે, અથવા રસ ઇંદ્રિયમાં સ્પર્શ ઇન્દ્રિયમાં રાગી થએલે ક્ષણમાં પ્રવર્તે છે, ક્ષણને અર્થ હિંસા છે, તેથી જેમ તે હિંસામાં વર્તે છે, તેમ જૂઠ વિગેરેમાં પણ પ્રવર્તે છે, પણ રૂપ વિષયમાં પ્રધાન હોવાથી તથા તે રૂપવાળું હોવાથી (તુર્ત તેમાં મન દોડતું હેવાથી) લીધું છે, અને આસ્રવ (પાપ) દ્વારમાં હિંસા મુખ્ય અને પ્રથમ હેવાથી તે લીધેલ છે, અર્થાત અજ્ઞાની માણસ રૂ૫ વિગેરે માટે ધર્મથી ભ્રષ્ટ થઈને ગર્ભ વિગેરેનાં
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૦)
દુ:ખ ભોગવે છે. એમ આ જિનેશ્વરના માર્ગ માં કહેલ છે, પણ જે ડાહ્યા માણસે આ વિષય રસને પા' ગાઁદિ ગમનના હેતુ જાણીને પાતે ધમથી ભ્રષ્ટ ન થઇને હિંસા વિગેરે આસવ દ્વારથી દૂર રહે છે, તે કેવા થાય, તે કહે છે, તે એકલાજ જીતેન્દ્રિય મુનિ ત્રણ જગને માનનારા અનીને સમ્યગ રીતે તેણે મેક્ષ મા પગ તળે ખુ’દી નાંખ્યા છે, એટલે જ્ઞાન દન ચારિત્ર વડે માક્ષ મા સમુખ કર્યો છે, તથા ખીજી પ્રતિમાં ‘વિદ્ધ મળે' પાઠ છે, એટલે તે જીતેન્દ્રિય મુનિએ ભય જાણ્યા છે, એટલે જે હિંસા વિગેરે આસવદ્વારથી દૂર રહે તે મુનિજ ખુદેલા મેાક્ષ માર્ગવાળા છે. વળી બીજી રીતે મુનિ હાય તે કહે છે, જે વિષય કષાયથી પરાભવ પામેલેા છે, 'િસા વિગેરે કૃત્યમાં રક્ત છે, તેવા ગૃહસ્થ અથવા પાખડી જન સમૂહ છે તેને રાંધવા રંધાવવામાં અથવા આદેશિક તથા સચિત્ત આહાર વિગેરેમાં રક્ત છે. તેવાની (દુદ શા વિચારી) તેની સંગતિ ન કરતા, અને તેવા પાપમાં પેાતાના આત્માને ન જોડતા, અશુભ વ્યાપાર છેડીને, મેક્ષ માગ જાણનાર સુનિ બને છે, લેાકને ઉલટા માર્ગે ચાલેલા જોઈને પોતે શુ કરે ? તે કહે છે. પૂર્વે કહેલા અશુભ્ર હેતુઓથી જે કમ ખાંધ્યું છે તેનાં ઉપાદાન કારણેા સ`પુર્ણ જ્ઞ પરિજ્ઞા વડે સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા વડે સથા છેડે, કેવી રીતે
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧) છોડે તે કહે છે. “ તે કર્મ છોડના કાચ વાચા અને મન વડે જીવની હિંસા ન કરે, ન મરાવે, મારતાને ભલે ન જાણે, વળી પાપના ઉપાદાનમાં પ્રવર્તતા પિતાના આત્મા ને રેકે, અથવા સત્તર પ્રકારના સંયમમાં આત્માને જોડે, અથવા આ ચાર સંપૂર્ણ પાળવા સંયમ માફક પિતે આચરણ કરે, વળી પદ્મ એટલે અસંયમ કર્મમાં (પાપના ઉદયથી) પ્રવર્તતે છતાં પ્રગભતા (ધણ પણું) ન કરે, પાપના ઉદયથી છાનું કુકમ કરે તે પણ લજજાયમાન થાય, (પશ્ચાતાપ કરે) પણ ધૃષ્ટતા ન કરે (કે એમાં શું પાપ છે?, વળી આ બતાવવાથી એમ સૂચવ્યું કે મોક્ષ માર્ગ જાણે મુનિ કેધ ન કરે, ન જાતિ વિગેરેને અહંકાર કરે, ન કપટ કરે, ન લેભ કરે, શું આલંબીને આ કરે? તે કહે છે. “વેલ માળ: બધાં પ્રાણુના મનને પિતાનું અનુકુળ તે સાતા (સુખ) છે. પણ બીજાના સુખ વડે પિતે સુખી નથી, તેમ પારકાના દુખે દુઃખી નહીં, તેવું જાણીને પિતે હિંસા ન કરે, દરેક પ્રાણીના સુખને વિચારતે મુનિ શું કરે? તે કહે છે, જેના વડે પ્રશંસા થાય તે વર્ણ (કીર્તિ) છે. તેને અભિલાષી બનીને બધા લેકમાં કેઇપણ જાતને પાપારંભ ન કરે. અથવા તપસંયમ વિગેરેને આરંભ પણ યશકીર્તિ માટે કરે નહીં, પણ પ્રવચન (જૈનશાસન)ની ભાવના માટે કરે, તેવા પ્રભાવકે નીચે મુજબ છે,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) प्रावचनी धर्म की वादीनैमित्तिक स्तपस्वी च । विद्यासिद्धः ख्यातःकवि रपिचोद्भावका स्त्वष्टौ ॥१॥
સિદ્ધાંત ભણેલે, ધર્મ કથા કહેનાર, વાદી (ન્યાયને અભ્યાસી ) સ્ત્રી (જોશી) તપશ્ચર્યા કરનાર વિદ્યા (ચમત્કારવાળે) સિદ્ધ મંત્રવાળે, કવિ એ આઠ ધર્મના પ્રભાવ છે.
અથવા વણે તે રૂપ, તેને અભિલાષી ન બને એટલે સુગંધી તેલ વિગેરે ન લગાડે, કે બનીને આ સદાચાર પાળે? –બધાં મલ કલંક દૂર થવાથી એક તે મેક્ષ છે, અથવા રાગદ્વેષના રહિતપણાથી એક તે સંચમ છે, તેમાં જેનું મુખ ગયેલું છે, તથા મેક્ષ અથવા તેના ઉપાયમાં એક દષ્ટિ (લક્ષ્ય) રાખીને કંઈપણ પાપારંભ ન કરે, વળી મિક્ષ તથા સંયમ તરફ છે. તે દિશા, અને તે સિવાયની બીજી વિદિશા છે, તેમાંથી પ્રકર્ષે તરે તે વિદિફ પ્રતીર્ણ છે. અને એવું હોય તે આરંભ રહિત બને, કુમાર્ગને પરિત્યાગ કરવાથી તે પાપારંભને અષી ન હય, વળી ચરણ તે ચાર છે, અને તે અનુષ્ઠાન છે. નિર્વિણનું અનુકાન કરે તે નિર્વિણુણચારી છે, ક્યાંથી હોય? તે કહે છે. નગારતઃ વારંવાર જન્મે તે પ્રજા (પ્રાણીઓ) તેમાં અરત હોય, એટલે તેના આરંભથી નિવૃત હોય, અથવા મમત્વ વિનાને હય, અને શરીર વિગેરેમાં પણ જે મમત્વ
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩) રહિત હે તે નિવિણ ચારીજ હોય છે, અથવા પ્રજા (સ્ત્રીઓ) તેમાં અરક્ત હોય તે આરોમાં પણ નિર્વેદ (મેહ રહિત) હેય, કારણ કે કારણના અભાવમાં કાર્યને પણ અભાવ હોય છે, અને જે પ્રજામાં અરક્ત અને આરંભરહિત છે, તે કેવું હોય? તે કહે છે,
सेवसुमं सव्व समन्नागय पन्नाणेणं अप्पाणेणं अकराणिज्न पावकम्मं तं नो अन्नेसी, जं संमंति पासहा तं मोणं ति पासहा जं मोणति पासहा तं संमंति पासहा, न इमं सकसिढिलेहिं आदिजमा
हिं गुणासाए हिं वंक समायारेहिं पमत्ते हिंगार मावसंतेहिं, मुणी मोणं समायाए धुणे सरीरगं, पत लुहं सेवति वीरा सम्मत्तदसिणो, एस ओहंतरे मुणी, तिपणे मुत्ते विरए वियाहिए तिबेमि (ફૂ૦ ૨૧૧) જોનારે તણો
વસુ તે દ્રવ્ય છે, અને અહીં તેને અર્થ સંયમ છે, તે જેને હેય તે નિવૃત આરંભવાળે છે. અને તે મુનિ વસુવાળે છે, તથા જે આત્માને સર્વ સમ્યક પ્રકારે આવેલું (મળેલું) પ્રજ્ઞાન તે બધા પદાર્થોને પ્રકાશ કરનારું છે. તેવા આત્મા વડે (પદાર્થોનું પુરૂં જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલાએ) જે પાપ કૃત્ય કરવા યોગ્ય નથી તે પિતે કદી પણ કરવાને ઇચ્છો
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪) નથી, અર્થાત પિતે પરમાર્થને જાણેલે હવાથી પિતે સાવ અનુષ્ઠાન કરતું નથી, જે સમ્યગ પ્રજ્ઞાન છે, આજ ગત પ્રત્યાગત સૂત્ર વડેજ બતાવે છે. સમ્યગ એટલે સમ્યગ જ્ઞાન અથવા સમ્યકત્વ છે. તેની સાથે ચારિત્ર છે, આ બનેનું સહભાવ પણું હેવાથી એકનું ગ્રહણ કરવાથી બીજું પણ ગ્રહણ કરેલું જાણવું, એ ન્યાય છે, જે આ સમ્યગ જ્ઞાન અથવા સમ્યકત્વ છે. તે હે શિષ્યો) તમે જુઓ કે મુનિને ભાવ તે માન છે, એટલે સંયમ અનુષ્ઠાન તે મન છે. તેને જુઓ, તથા જે મન છે, તે સમ્યગ જ્ઞાન અથવા નિશ્ચય સમ્યકત્વ છે. તે તમે જુએ, કારણ કે જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે, તથા જ્ઞાન છે તે સમ્યકત્વને પ્રકટ કરવા પણે છે. તેથી તે સમ્યકત્વ જ્ઞાન ચરણ ત્રણેની એકતા જાણવી, અને આ જેવા તેવાથી પાળવું શક્ય નથી, માટે કહે છે, કે આ સમ્યકત્વ વિગેરે ત્રણ સારી રીતે કરવો તેને શક્ય નથી તે કેને? શિથિલ પુરૂષે જેઓ અલ્પ પરિણામ પણે મંદ વીર્યવાળા છે, તથા જેમનામાં સંયમ તપની ધીરજ તથા દઢપણું નથી તેમને સંયમ પાળવે અશક્ય છે, વળી (આ) પુત્ર કલત્ર વિગેરેના પ્રેમથી જેમનું હૃદય ભીંજાયેલું છે, તેમને પણ સંયમ દુષ્કર છે, તથા જેમને ગુણે તે શબ્દ વિગેરેને આસ્વાદ છે, તેમને સંયમ અશકય છે, વળી વક્ર સમાચારવાળા (કેપટી) એને અશક્ય છે, તથા વિષય કષાય વિગેરેથી જેઓ પ્રમાદી છે, તથા જેઓને ઘર ઉપર મમત્વ
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૫) છે. તે અગાર સેવનારા (મઠધારી બનેલા) ને પાપ વજન રૂપ સંયમ (મન) અનુષ્ઠાન કરવું અશક્ય છે, (સૂત્રમાં અ ને લોપ થવાથી ગાર છે. પણ અગાર લેવું.)
પ્ર–ત્યારે કેવી રીતે શક્ય થાય ? મુનિ તે ત્રણ જગને માનનારે, તેનું મન તે મુનિ પાણું (બધાં પાપ કર્મ ત્યાગવા રૂ૫) છે. તે ગ્રહણ કરીને દારિક શરીર અથવા કર્મ શરીર દૂર કરે, તે ધૂનન (દૂર કરવું) કેવી રીતે થાય ? તે કહે છે. પ્રાત વાસી અથવા વાલ ચણાદિ અથવા અલ્પ આહાર લે, તે પણ વિગઈ રહિત લેખે લે, આ આહાર કેણિ લે? વીર પુરૂ કર્મ વિદારણ કરવાને સમર્થ હોય તેવા, વળી તે કેવા છે ? સમ્યફત્વ દર્શઓ અથવા સમત્વ દર્શીએ છે, અને જે તુચ્છ લુખો આહાર ખાનારે છે, તેને શું ગુણ થાય તે કહે છે, કે ઉપર બતાવેલ ઉત્તમ ગુણવાળે ભાઘ (સંસાર) ને તરે છે, કોણ તરે? મુનિ હોય તે, (અને તેવા ગુણ ધારણ કરવાથી) હમણુંજ વર્તમાન કાળમાં તીર્ણ (તર્યા જે)જ છે, અને તે બાહા અત્યંતર સંગના અભાવથી મુક્ત જેવો જ છે, પ્ર. આ કેણ છે? ઉ–જે સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી વિરત હોય છે. આ પ્રમાણે બતાવે સુધર્માસ્વામી કહે છે કે મેં એમ ભગવાન મહાવીર પાસે સાંભળ્યું તે તમને કહ્યું.
લેકસાર અધ્યયનમાં ત્રીજે ઉદ્દેશે સમાપ્ત થયે.
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૩૬ ) ચાથા ઉદ્દેશ
હવે ચાચા ઉદ્દેશ કહે છે, તેના સબંધ આ પ્રમાણે છે, પહેલા ઉદેશામાં હિ’સા કરનાર વિષયારંભ કરનાર એકલ વિહારી હોય તે પણ તેને મુનિત્વના અભાવ બતાન્યા, પણ બીજા અને ત્રીજામાં તે હિંસા અને વિષય આર ભ તથા પરિગ્રહ છેાડવા વડે સાધુપણું છે, તથા હિંસા કરનાર પરિગ્રહ ધારીના દોષો બતાવ્યા. અને તેનાથી વિરત (મુક્ત) હાય તેજ મુનિ છે, એમ બતાવ્યું, અને આ ચેાથા ઉર્દૂશામાં એકલા ફરનારાને મુનિપણાના અભાવ છે, તેથી તેના ઢાષા બતાવવાવડે કારણેા કહે છે. આ પ્રમાણે સંબંધથી આવેલા ચેાથા ઉદ્દેશાનુ' આ પહેલુ સૂત્ર છે,
गामाणुगामं दूइजमाणस्स दुज्जायं दुप्परक्तं અવરૂ, આવત્તરણ બિચવુળો (સૂ૦ ૨૧૬)
બુદ્ધિ વિગેરે ગુણાને ગ્રાસ કરે (નાશ કરે.) તે ગ્રામ છે. એક ગ્રામથી ખીજે ગામ જવુ તે ગ્રામાનુગ્રામ છે, દ્યમાન તે વિચરતા ( ધાતુના અનેક અર્થ છે) અર્થાત્ ગામ ગામ જે સાધુ એકલા વિચરે, તેને કેવા દેષ લાગે, તે કહે છે, દુષ્ટ ગમન તે દુર્યાત છે, એટલે એકલો વિચરે તે નિંદનીય છે, તેને અનુકૂલ પ્રતિકૂલ ઉપસના કારણે કાં તે અરણીક મુનિ માફક તે ગૃહસ્થ બની જાય, તથા ગતિમાં ભેદ કરવાથી દુષ્ટ વ્યંતરીની જ ઘા છેઠવા માફક
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૭)
(પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગમાં ચારિત્રથી અશ્રદ્ધાવાળો) થાય, એટલે એકલ વિહારીને ગમન કરતાં ઉપરના રે લાગે છે, તથા દુષ્ટ પરાકાંત એટલે એક સાધુ જે મકાનમાં રહે, તેને ચારિત્ર વ્યક્ટ થવાનું કારણે થાય છે, જેમકે સ્થલ ભદ્રની ઈપ કરનાર કોડ્યા વેશ્યાને ઘેર સારું કરવા જનાર સિંહ ગુફાવાસી મુનિને પતિત થવા વખત આવ્યે, અથવા ચતુષિત ભોં કા ( )ના ઘેર રહેલા મુનિને પિતે મહાસત્યવાન હાવાથી અક્ષેભ લેવા છતાં પણ દુગ્ધરાકાંત થયું, પણ એ પ્રમાણે બધાને દુર્યાત દુપરાક્રાંત થતું નથી, તે બતાવવા વિશેષ ખુલાસો કરે છે, કે અવ્યક્ત (ભિક્ષા લેનારા તે) ભિક્ષુને તે દે લાગે છે, તે અવ્યક્ત શ્રુત અને વયથી થાય છે. તે બતાવે છે, કૃત અવ્યકત તે આચાર પ્રકલ્પ (બ્રહત કલ્પ) અર્થથી ન ભર્યો હોય, આ સ્થવિર કલ્પીને આશ્રયી છે, પણ ગચ્છથી નિકળેલા જિનકલ્પીને નવમા પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુ સુધીનું જ્ઞાન જોઈએ, અને વયથી અવ્યક્ત તે ગચ્છમાં રહેલાને ૧૬ વર્ષ અને જિન કલ્પિને ૩૦ વર્ષની ઉમર જોઈએ, અહી ભેગી થાય છે,
(૧) જે શ્રુત તથા વયથી અવ્યક્ત (અપૂર્ણ) છે તે એકલ વિહાર ન કલ્પે, કારણ કે તેને સંયમ તથા આત્મા (પિતા)ની વિરાધનાને સંભવ છે.
| (૨) મૃતથી અવ્યક્ત પણ વયથી વ્યક્ત છે, તેને પણ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૮) અગીતાર્થપણુથી સંયમ તથા આત્મ વિરાધનાને સંભવ હોવાથી એકલ વિહારને નિષેધ છે. કે (૩) તથા શ્રતથી વ્યક્ત પણ વયથી અવ્યક્ત હોય તેને પણ બાળકપણાથી સર્વ પ્રકારે પરા ભવના કારણે અને વિશેષથી ચોર તથા કુલિંગિ (અન્ય દર્શની બાવા વિગેરે) ને ભય છે, તેથી તેને પણ એકલવિહાર ન કલ્પે. ' (૪) પણ જે બંને પ્રકારે વ્યકત છે, તેને કારણે પડે અથવા પ્રતિમા સ્વીકારી હય, અથવા (ઉચિત સેબતીના અભાવે) એકલ વિહાર કરે પડે તે કરે, આવાને પણ કારણના અભાવમાં એકલ વિહારની આજ્ઞા આપી નથી. કારણ કે તે એકલવિહારમાં ઈર્ષા સમિતિ તથા ગુપ્તિ વિગે. જેમાં ઘણા દેશે થાય છે, તે બતાવે છે.
(૧) એકલે ભમતાં જે ઈયપથ (માર્ગ) જેતો ચાલે; તેને પછવાડે કૂતરા વિગેરેનું દેખવું બની શકે નહીં, અને કૂતરા વિગેરેને દેખવા જાય તે ઈર્યા પથનું ભાન ન શહે, એ પ્રમાણે બધી સમિતિઓનું જાણી લેવું, વળી અજીર્ણના કારણે અથવા વાયુના રેકવાથી અથવા રેગે ઉત્પન્ન થતાં સંયમ તથા આત્માની વિરાધના થાય, તેથી જૈન શાસનની પણ હીલના થાય, તથા તેના ઉપર દયા લાવીને ગૃહસ્થ તેની ચાકરી કરે, તે અજ્ઞાનપણાથી છકાયનું કામદન કરતાં સંયમને બાધા ઉપજાવશે, અને તેવો
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૯) દયાળ ગૃહસ્થ ન મળે તે દવા ન કરવાથી તે સાધુની આત્મ વિરાધના થાય, તથા અતિસાર (ઝાડા) વિગેરેમાં પેશાબ ઝાડા. વિગેરેથી કપડાં તથા શરીર ખરડાઈ જવાથી દુગચ્છા આવતાં લેકે જૈન ધર્મની હીલના (નિદા) કરે, વળી ગામડા વિગેરેમાં રહેતાં બ્રાહ્મણ વિગેરે કેશ લુંચન વિગેરેથી અધિક્ષેપ (તિરસ્કાર) કરતાં પરસ્પર વિવાદ થતાં મારામારીને પણ વખત આવે, આ બધું ગચ્છમાં રહેલા સમુદાયમાં વિચરતાને ન સંભવે, કારણ કે કેધ વિગેરે થતાં ગુરૂ ઉપદેશ આપી બનેને શાંત રાખે. કહ્યું છે કે તે अकोस हणण मारण धम्मभंसाण बाल सुलभाणः लाभं मण्णइ धीरो, जहुत्तराणं अभावभिः ॥१॥ .. ।
આક્રોશ વધ માર ધમ બ્રશ વિગેરે બાલકને સુલભ છે, આટલું છતાં ઉત્તરના દોષના અભાવે ધીર માણસ તેમાં લાભ માને છે, અર્થાત્ સમુદાયમાં રહેનારે કેઈથી લડે તે ગુરૂ ઉપદેશ આપે કે આ માર વિગેરેનું દુઃખ પણું સારું છે. કારણ કે પાછળથી દુર્ગતિને સંભવ નથી પણ જે સંઘાડાથી જુદે પડી એકલે વિચરતે હોય તેને ફક્ત દોષને જ સંભવ છે. .
साहमिएहिं संमुजएहिं एगांगिजो अ जो विहरे । 'आयंक परयाए छकाय.वहंमि आवडइ ॥१॥ : પિતાના સમુદાયના સાધુ યેગ્ય વિહાર કસ્તા હોય, તેમને
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) અડીને જ એકલે વિચરે, તેને ને વધારે થતાં છકાયના વધુમાં તે પડે છે (લેષે લગાડે છે)
मामिअस्स दोस्ता इत्थी साणे तहेव पडिणीए। भिक्खऽविसोहि महन्वय तव्हा सविडजए गमणं॥२॥
એકલા ફરનારાને સ્ત્રી કૂતરે તથા પ્રત્યેનીકથી દુખ થવા સંભવ છે, તથા ગોચરીની અશુદ્ધિ તથા મહાવ્રતમાં પણ દે લાગે માટે બીજા સાધુ સહિત વિચરવું, પણ ગચ્છમાં રહેનારાને તે ઘણુ ગુણે થાય છે, તેની નિશ્રાએ બીજે બળ વૃદ્ધ વગેરેને ઉધત વિહારને સ્વીકાર થાય, કારણ કે પિતે તરવામાં સમર્થ હોય, તે બીજો અશક્ત ડુબતે કઈ લાકડાને વળગેલું હોય, તેને પણ પિતે તારે છે. આ પ્રમાણે ગચ્છમાં પણ ગ્ય વિહાર કરનારે બીજા સીદાતા (બેસી સહેલા)ને વિહાર કરાવે છે, આ પ્રમાણે એકલા વિચરતાના
ને જાણીને તથા ગચ્છમાં વિચરતાનો ગુણે જાણીને કારણના અભાવમાં પંડિત અને ઉમ્મર લાયક સાધુએ પણ એકલ વિહાર ન કરે, તે અગીતાર્થ અને નાની ઉમરવાળાએ તે ક્યાંથી એકલ વિહાર કરવું?
શંકા–જેને સંભવ હોય તેને પ્રતિષેધ થાય, પણ એકાકી વિહારને સંભવ નથી કારણ કે કયે મૂર્ખ સાધુ સેબતીઓને છેડને બધા નું સ્થાન એ એકલ વિહાર પસંદ કરે! ' :
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૧ )
ઉત્તર:-કમ પરિણતિને કંઇપણુ અશક્ય નથી; તે
અતાવે છે.
સ્વતંત્રતા જે રાગરૂપ છે, તેને આષતુલ્ય માનનારાતે બધાં દુઃખાના પ્રવાહમાં તણાતાને ખચવા માટે સેતુ ( પૂલ ) સમાન સંપૂર્ણ કલ્યાણનું એકસ્થાનરૂપ-શુભ આચારના આધારરૂપ ગચ્છમાં રહેનારા સાધુને પ્રમાદથી ભૂલ થતાં તેને ઠપકો અપાય; ત્યારે, તે સાધુ સદુપદેશને ન ગણતાં સારા ધર્મને વિચાર્યા વિના કષાય–વિપાકની કર્ડવાશને દીલમાં ન લેતાં પરમાર્થીને વિચાર્યા વિના કુલ પુત્રતા ( ખાનદાની ) પછવાડે મુકી વચન માત્રથી પણ કોઇને ઠપકો આપતાં સુખનાં વાંછા બનવા માટે ન ગણાય એટલી આપઢાવાળા થવા માટે ગચ્છમાંથી નીકળી જાય છે, અને પછી તે આલેાક તથા પરલેાકના અપાયા ( દુઃખાને ) મેળવે છે. કહ્યુ` છેઃ— जह सायरं मिमीणा, संखोहं सायरस्स असहंता । पिंति तहो सुहकामी निग्गयमित्ता विणस्संति ॥ १ ॥ જેમ, સાગરમાં રહેલાં માછલાં સમુદ્રના ક્ષેાભ ન સહન કરીને સુખ મેળવવા બહાર જતાં નાશ પામે છે. તેજ પ્રમાણે સુખાભિલાષી સાધુ એકલા પડતાં નાશ પામે છે, તે નીચલી ગાથામાં બતાવે છે.
एवं गच्छ समुद्दे सारण वीईहिं चोईया संता ।
૧૬
**
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૨)
णिति तओ सुहकार्मा, मीणा व जहा विणस्संति॥१॥
ગચ્છ સમુદ્રમાં રહેતા સાધુને પ્રમાદથી ભૂલતાં પ્રેરણા કરતાં પોતે કંટાળી નીકળી જાય; તે, તે સુખના વાંચ્છક માંછલા માફક નાશ પામે છે. गच्छमि केइ पुरिसा सउणी जह पंजरंतरणी रहा। सारण वारण चोइय पासस्थगया परिहरंति ॥३॥
શકુની પક્ષીને જે, પાંજરામાં પૂરેલ હોય તે, જીવહિંસા વિગેરે ન કરી શકે. તે જ પ્રમાણે સ્મારણ (દેષને યાદ કરાવવા) વારણ (પાપથી અટકાવવા,) અને ધર્મમાં પ્રમાદ કરતાને પ્રેરણ કરવાથી પાસ થા (ઢીલાપણાને) પામ્યા હોય; છતાં પણ, ગ૭માં રહેલા સાધુઓ પાછા સુધરી જાય છે. जहा दिया पोघमपक्ख जायं, सबामया पविउमणं
મrri; तम चाइया तरुणम पत्तजायं ढंकादि अव्वत्तगमं
સૂકા કા - જેમ, પક્ષીનું બચ્ચું પાંખે વિનાનું પિતાના માળામાંથી નીકળવાની ઈચ્છા કરે ત્યારે, પાંખના જેર વિનાનું તે બચ્ચું આમતેમ કુદકા મારતાં તેને મેર વિગેરે ઉપાડી જાય છે.
ઉપર પ્રમાણે સિદ્ધાંત પૂરા ભણ્યા વિના, અને લાયક
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૩ )
ઊમ્મર વિના ગુરૂએ ઠપકે। આપતાં જે સમૂદાયથી રીસાઈ નીકળી જાય; તે તીથિંક વાંશ (
) વિશે
રૈથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તે શાસ્ત્રકાર મતાવે છે.
'
-
वयसावि एगे वुझ्या कुप्पंति माणवा, उन्नय माणेय नरे महया मोहेण मुज्झइ, संवाहा बहवे भुज्जो २ दुर इक्कम्मा अजाणओ अपासओ एवं ते मा होउ, एवं कुस लस्स दंसणं, तद्दिडीए तम्बुत्तीए तरकारे तस्सन्नी तन्निवेसणे जयं विहारी चित्त निवाई पंथ निजाई पाल बाहिरे, पासियपाणे गच्छिना (सू० १५७)
.
કોઈ વખત તપ સયમનાં અનુષ્ઠાન વિગેરેમાં ખેદ્ય આવતાં; અથવા, પ્રમાદથી ભૂલતાં ગુરૂ વિગેરેએ ધર્માંના કારણે વચનથી પણ ઠપકા આપતાં પરમાને નહીં જાણનાર કેટલાક સાધુએ ક્રોધાયમાન થાય છે, અને ખેલે છે કે,
આ ગુરૂએ મને આટલાબધા સાધુઓ વચ્ચે ઠપકા આપ્યા. મેં શું ગુનેહ કર્યાં હતા ? અથવા, આ ખીજા પણ તેવી ભૂલ કરનારા છે. મને પણ એટલાજ અધિકાર છે, તેથી મારા જીવિતને પણ ધિક્કાર હા ! વિગેરે વિચારતાં મહામાહના ઉદયવડે ક્રોધરૂપ-અધારાવડે ઢંકાઈગયલી ચક્ષુવાળા તેઓ સાધુને ( શાંતિરૂપ )–સમુચિત આચાર છોડીને
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૪)
બંને પ્રકારે જ્ઞાનથી તથા, વયથી અશક્ત બનેલા જેમ, સમુદ્રમાંથી બહાર જતાં માછલું નાશ પામે તેમ, ગચ્છમાંથી નીકળીને તેઓ એકલા ફરતાં ધર્મભ્રષ્ટ થાય છે, અથવા કેઈ માણસ વચનથી એમ કહે કે –
“આ માથામાં લેચ કરાવેલા મેલથી શરીર ગંધાતાવાળા પ્રગત અવસરે (દહાડે ચડેજ) આપણે દેખવા. (અર્થાત્ આ અપશકુન થયા કે સામે મળ્યા.) આવું બેલતાંજ કેટલાક સાધુ કોધથી અંધા બની જાય છે, અથવા કેઈને સ્પર્શ થાય; તેપણું, કે પાયમાન થઈ જાય છે, અને કપાયમાન થઈ બીજા સાથે લડે, તેથી એવા અનેક દેશે જે ગુરૂથી જુદા પડ્યા હોય, સિદ્ધાંતને પરમાર્થ ન જાણે હેય; તે તેને રક્ષક્ના અભાવે દે થાય; પણ, ગુરૂ સાથે. હેય; તે, લડનારને ઉપદેશ આપે કે– आक्रुष्टेन मतिमता तत्वार्थान्वेषणे मतिः कार्या। यदि सत्यं कः कोपः ? स्यादन्तं किं नु कोपेन ॥१॥ " બુદ્ધિમાન પુરૂષે કોધ કરતાં વિચાર કરે; અને તત્વ શોધવામાં બુદ્ધિ જોડવી. જો, તે કહેનારનું બોલવું સત્ય હેય તે, કેપ કેમ કરે ? અને તેનું બોલવું જૂઠું હોય; તે, તારે કેપ શું કામ કરે? (કારણકે તે તને લાગતું નથી) अपकारिणि कोपश्चेत्, कोपे कोपः कथं न ते; .. धमार्थकाममोक्षाणां प्रसह्य परि परिपस्थिणि;॥२॥
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૫) જે તારે બગાડનાર ઉપરજ કેપ કર હોય, તે તે કેપ ઉપરજ તારે કેપ કેમ થતું નથી કારણ કે ધર્મ અર્થ કામ અને મેક્ષ આ ચારે ને અતિશે વિદન કારક આ કેપ છે, (કેપવાળે માણસ ચારેને ભૂલી જાય, અને અનર્થ કરે છે) વિગેરે–પ્રશ્ન કયા કારણે વચનથી પણ ઠપકે આપતાં આ લેક અને પરલેકનું બગાડનાર સ્વપરને બધા કરનાર કોધને લેકે પકડી રાખે છે? ઉ–જેને ઉન્નત (ઘણું) માન છે, અથવા જે પિતાના આત્માને ઉચ્ચ માને છે, તે માણસ પ્રબળ મેહનીય કર્મના ઉદયથી અથવા અજ્ઞાનના ઉદયથી મુંઝાય છે, એટલે કાર્ય અકાર્યના વિચારના વિવેકથી શૂન્ય થાય છે, તેવા મુંઝાયલાને કેઈએ શિખામણ આપવા કાંઈ કહ્યું હોય, અથવા મિથ્યાત્વીએ વાણીથી તિરસ્કાર કર્યો હોય, ત્યારે પિતે જાતિ વિગેરે કોઈપણ જાતને મદ ઉત્પન્ન થતાં માનરૂપ મેરૂ પર્વત ઉપર ચઢીને કેપાચમાન થાય છે, કે હું આ ! તેને પણ આ તિરસ્કાર કરે છે, ધિક્કાર છે, મારી ઉંચ જાતિને ! ધિક છે મારા પુરૂષાર્થને! ફિ છે મારા જ્ઞાનને ! આ પ્રમાણે અભિમાન ગ્રહથી ઘેરાયલ વચનના ઠપકા માત્રથી પણ ગચ્છમાંથી નીકળી જાય છે, અથવા નીકળ્યા પછી બીજા સાથે કલેશ કરવાથી વિટંબના પામે છે અથવા કોઈ ઓછી બુદ્ધિવાળા મનુષ્ય તેને ફુલાવ્યા હોય કે ” આ ઉત્તમ કૂળમાં ઉત્પન્ન
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૬ )
ચએલા, સુંદર ચેહરાવાળા, તીક્ષ્ણ બુદ્ધિવાળા કામળ વચનવાળા બધાં શાસ્ત્ર જાણનારો ભાગ્યશાળી સુખથી સેવવા ચૈાગ્ય છે, આવાં સાચાં જૂઠાં વચન સંભળાવીને ઉંચે ચઢાવેલા અહકારી અનીને મહાન ચારિત્ર માહથી અથવા સસારના માહથી મુંઝાય છે, અને તે અહંકારથી મહામાહે મુંઝાયેલાને કાઈ વચનથી પણ જરા ઠપકા આપે, તા ગચ્છમાંથી નીકળી જતાં એ ભણવાથી ગામ ગામ વિચરતાં શુ' દુઃખ થાય તે કહે છે, તે આછું ભણેલાને એકલા ફરતાં ઉપસર્ગ સંબંધી પીડા થાય, અથવા જુદા જુદા રાગા સબધી પીડા વારંવાર થાય, તે પીડાઓને એકલા વિચરતા સાધુને શાસ્ત્રોને ન જાણવાથી નિરવદ્ય વિધિએ દૂર કરવી મુશ્કેલ છે, કેવા સાધુને મુશ્કેલ છે ? તે કહે છે તે જુદી જુદી રીતે આવેલી પીડાએ સારી રીતે સહેવાના ઉપાય ન જાણવાથી, તથા સારી રીતે સહેવાનુ મૂળ ન જાણતા હૈાવાથી તેને તે પીડા સહેવી મુશ્કેલ છે, પછી આંતક પીડાથી પીડાઇ આમૂળ અનેલા એષણા શુધ્ધિને પણ ત્યજી દે, પ્રાણીને થતુ' દુઃખ પણ વિસરી જાય, વાર્ફ (વચન) રૂપ કટકથી પ્રેરાયલા અંદર પણ ક્રોધ કરીને મળે પણ આવી ઉત્તમ ભાવના ન ભાવે કે, આ પીડાએ મારા કર્માંના વિપાકા ઊદયમાં આવ્યાથી • થઈ છે પણુ, ખીજો પ્રાણી તા, તેમાં નિમિત્ત માત્ર છે. વળી,
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૭ ) आत्मद्रोह ममर्यादं मूढ मुज्झित सत्पथम् । सुतरामनु कम्पेत, नरकाच्चि ष्मदिन्धनम् ॥१॥
આત્માને દ્રોહ કરનાર જે અમર્યાદા છે, તે મૂઢ માણુસને સુમાગેથી ઘસડીને નરકની અગ્નિરૂપ-જવાળામાં ઈધન તરીકે નાંખે. ( અર્થાત્ મર્યાદા છેાડીને બહાર નીકળે; તે નરકનાં જેવાં દુઃખા અહીં, અને પરલેાકમાં અને જગ્યાએ ભાગવે.)
આવી ઉત્તમ ભાવનાઓ આગમને ન ભણવાથી આપરિમલિત મતિવાળાને હેાતી નથી. આ ખતાવીને ગુરૂમહારાજ શિષ્યાને કહે છે કેઃ—આ એકલા ફરનારાને આધા દૂર કરવી મુશ્કેલ હેાવાથી અજાણપણાથી પીડા દેખવા વિના મારા ઉપદેશથી તુ બહાર ન જતા; પણ આગમને અનુસરી સદા આપણા ગચ્છમાં રહેનારા મન, સુધર્માંસ્વામી કહે છેઃ— અભિપ્રાય કુશળ એવા વર્ધમાન સ્વામીના છે, કે જેમ, એકલા ભટકનારાને ઢાષા છે, તેમ આચાર્ય પાસે હમેશાં રહેનારાને ગુણા છે. હવે, આચાના સમીપમાં રહે; તેણે શું કરવું ? તે કહે છેઃ—તે આચાય મહારાજની દૃષ્ટિ જેમાં હેાય; તે પ્રમાણે હેય ઊપાદેય પદાર્થોમાં વવું; (જેમ કહે તેમ કરવું; ) અથવા સ યમમાં દિષ્ટ તે તદ્દષ્ટિ અથવા તેજ આગમજ ષ્ટિ એટલે આગમમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સ વ્યવહાર
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪૮) કરે; એટલે, આગમમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સર્વસંગથી વિરતિ કરી (મમત્વ–ત્યાગી) ને સંયમકૃત્ય કરવાં; તથા પુરસ્કારને સર્વત્ર આગળ સ્થાપ; અને તે પ્રમાણે આચાર્ય સંબંધી વર્તવું તથા આચાર્યની સંજ્ઞા પ્રમાણે આચરવું. અર્થાત્ તેમનું કહેલું ધ્યાનમાં લઈ પછી તે પ્રમાણે વર્તવું; પણ પિતાની મતિકલ્પનાથી કોઈપણ કાર્ય ન કરે, તથા -ગુરૂનું નિવેશન તે પોતાનું કરે; એટલે, સદા ગુરૂકુળ-વાસ સેવે; ત્યાં ગુરૂકુળમાં વસતા કે થાય ? તે કહે છે. તેનાથી વિહાર કરનારે થાય; યતનાથી પડિલેહણા કરતા પ્રાણીને “ઊપમર્દનન કરે. વળી, આચાર્યના ચિત્ત (અભિપ્રાય) પ્રમાણે કિયામાં પ્રવર્તે છે. ચિત્તનિપાતી કહેવાય છે, તથા ગુરૂ કઈ જગ્યાએ ગયા હોય તે, તે તરફ ધ્યાન રાખે તે પિંથ નિર્ધાયી કહેવાય; તથા ગુરૂના સંથારાને દેખનાર તે સંસ્કારક પ્રક. અને ગુરૂ ભૂખ્યા હોય તે, આહાર છે; તે વિગેરે દરેક રીતે ગુરૂની આરાધના કરવાથી સદા ગુરૂને આરાધક બને. વળી, દરેક વખતે ગુરૂને અવગ્રહ કાર્ય પ્રસંગ સિવાય આગળપાછળ સાચવે, (કાર્યપ્રસંગે અવગ્રહમાં જાય, નહિ તે સાડાત્રણ હાથની અંદર ન જાય,) આ સૂત્રથી ત્રણ ઈર્યા ઉદ્દેશકમાં રહી છે. તેમાં ઈર્ષા સમિતિનું વર્ણન છે.) વળી કઈ પણ કાર્યમાં ગુરૂએ મેક હોય, તે પ્રાણીઓને સાડાત્રણ હાથની જગ્યામાં શે તે તેને દુઃખ ન થાય, તેમ યતનાથી ચાલે. વળી–
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે, તે એક સદાચાર છે
(૨૪૯) - से अभिकममाणे पडिकममाणे संकुचमाणे पमारेमाणे विणिवट्टमाणे संपलिजमाण एगया गुण समियस्स रीयओ काय सफासं समणुचिन्ना एगतिया पाणा उद्दायति, इहलोग वेयण विजा वडियं, जं आउहिक्यं कंमं तं परिन्नाय विवेगमेइ, एवं से अप्पमाएण विवेग कि वेयवी (सू० १५८)
તે સાધુ સદા ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલનારો હેય છે, તે અભિકમ જો કે પાછા ફરતે, કે હાથપગને સંકે
તે; હાથ વિગેરે અવયવને પસારતે, બધા અશુભ વેપારથી પાછા હટ, હોય ત્યારે બાબર રીતે બધી બાજુએ હાથપગ વિગેરે શરીરના અવયવોને તથા તેના સ્થાનેને રજોહરણ વિગેરેથી પૂંજીને ગુરૂ કુલવાસમાં વસે, ત્યાં રહેનારની વિધિ કહે છે. જમીન ઉપર એક ઉરૂ (જાઘ) સ્થાપીને બીજે ઊંચે રાખીને બેસે, નિશ્ચળ સ્થાને તમ ન બેસાય તે ભૂમી દેખીને પૂજીને કુકડીના બેસવા પ્રમાણે સંકોચે, અથવા જરૂર પડે લાંબા પહેલા પણ કરે. સુવું હેય; તે પણ મેરની માફક સુવે. કારણકે તે મેરને બીજા પ્રાણીને ભય હોવાથી એક પાસે સુવે, તથા હમેશાં સચેતન સુવે, તેજ પ્રમાણે સાધુને પાસું ફેરવવું હોય તે પણ દેખીને પુંજીને ફેરવે, એજ પ્રમાણે બધી ક્રિયાઓ પુંજ પ્રમાઈ ને યતનાથી કરે; આ પ્રમાણે અપ્રમાદી પણે ક્રિયા કરતાં છતાં અવશ્ય
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦)
બનવાકાળને લીધે શું થાય, તે કહે છે, કદાચ તે ગુણયુક્ત સાધુને અપ્રમત્ત પણે બધાં અનુષ્ઠાન કરવા છતાં, જતાં આવતાં સંકેચતાં પસારતાં પાછા ફરતાં પ્રમાર્જન કરતાં કઈ પણ અવસ્થામાં પિતાની કાયાના સમાગમમાં આવેલા સંપતિમ (ઉડતા) કેટલાક જંતુઓ પરિતાપ પામે, કેટલાક ગ્લાની પામે, કેઈને અવયવ નાશ પામે, અને અંત અવસ્થાને સૂત્રકારજ બતાવે છે કે, કેટલાક પ્રાણથી પણ દૂર થાય છે, આમાં કર્મ સંબંધી વિચિત્રતા છે, શૈલેશી અવસ્થામાં રહેલા સાધુને મશક વિગેરેના કાયને સ્પર્શ થતાં કઈ જંતુ મરણ પામે, તે પણ બંધના ઉપાદાન કારણ એગના અભાવથી બંધ નથી. ઉપશાંત તથા ક્ષીણમેહ તથા સગી કેવલિને સ્થિતિ નિમિત્ત “કષા”ના અભાવથી એક સમયને જ બંધ છે. આ પ્રમત સાધુને જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી કેડા કેડી સાગરોપમની અંદર બંધ છે, પણ પ્રમત્ત સાધુને અનાકુટ્ટીના કારણે તથા વિના દેખે વર્તન કરવાથી કેઈ પ્રાણીને પિતાના પગ વિગેરેથી સ્પર્શ થતાં તેને ઉપતાપના વિગેરે થતાં જઘન્યથી તથા ઉત્કૃષ્ટથી અપ્રમત્ત માફક છે. પણ પ્રમાદના કારણે કાંઈક વિશેષ બંધ છે. અને તે તેજ ભવે લેપાય (દૂર થઈ શકે) છે, તે સૂત્ર વડેજ બતાવે છે. આ જન્મમાંજ ભેગવવું, તે આ મલેક વેદન છે, તેનાવડે ભેગવવું તે આલેકવેદન વેદ્ય છે,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૧) તેથી આવી પડેલું વે આલેકવેદનવેદ્ય આપતિત છે, તેને ભાવાર્થ આ છે, પ્રમત્ત યતિએ પણ જે વિના ઈચ્છાએ ભુલ કરી તે કાયના સંઘટ્ટન વિગેરેથી કર્મ બંધ થયે, તે આ ભવના અનુબંધ રૂપે છે, તે ભાવે ખેરવી શકાય તેમ. છે, આકુટ્ટીથી કરેલા કૃત્યમાં શું કરવું તે કહે છે, આગમમાં કહેલ કારણ વિના (ફક્ત ભુલથી) પ્રાણીને દુખ દીધું હોય, તે જ્ઞ પરિજ્ઞાએ જાણીને વિવેક કરવો, પ્રાયશ્ચિત લેવું, તે દશ પ્રકારનું છે, તે ગુરૂ પાસે લેવું) અથવા તેને અભાવ કરે, અર્થાત્ એવું કૃત્ય કરે કે તેને અભાવ થાય, કર્મને જેમ અભાવ થાય, તે બતાવે છે, પરં–હવે બતાવે તે ઉપાય પ્રમાણે તે ક્રોધાદિથી કરેલા કૃત્યના વિવેક માટે વેદવિદ્ (જ્ઞાતા) સાધુ પ્રમાદને દૂર કરી દશ પ્રકારમાંથી કોઈ પણ પ્રકારનું જે એગ્ય હાય, તે સમ્યગ અનુષ્ઠાન વડે કરીને અભાવ કરે, અથવા તીર્થ. કર તેજ વેદવિદ્ છે, અથવા આગમ જાણનારા ગણધર ચિદ પૂવી વિગેરે મુનિઓ અપ્રમાદ વડે શીવ્ર અભાવ કરે છે. હવે અપ્રમાદી કેવી રીતને હોય છે, તે કહે છે.
से पभूयदंसी पभूय परिन्नाणे उवसंते समिए साहिए सयाजए दह्र विप्पडिवएइ अप्पाण किमेस जणो करिस्तइ ? एस से परमारामो जाओ लोगभि इथिओ मुणिणा हु एवं पोइयं, उचाहिजमाणे
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२५२) गाम धम्मेहिं अवि निब्बलासए अवि ओमोयरियं कुजा अवि उड़े ठाणं ठाइजा अवि गामाणुगामं दूइजिजा अवि आहारं वुच्छिदिजा अवि चए इथिसु मणं, पुव्वं दंडा पच्छा फासा पुरं फासा पच्छा दंडा, इच्चेए कलहा संगकरा भवंति, पडि. लेहाए आंगमित्ता आणविजा अणासेवणाए त्तिवेमि, से नो काहिए नो पासणिए नो संपसारणिए नो मामए णो कय किरिए वह गुत्तं अज्झप्प संवुडे परिवजा सयापावं एवं मोणं समणुवासि. ज्जासि त्तिवेमि (सू० १४२) ॥५-४॥ लोकसारे चतुर्थः જ તે સાધુ પ્રમાદના વિપાક વિગેરેનું અથવા અતીત અનાગત વર્તમાનના કર્મ વિપાકનું પ્રભૂત (ઘણું રહસ્ય) દેખવાના સ્વભાવ વાળે હેવાથી પ્રભૂત દશ કહેવાય છે, પણ વર્તમાનને સ્વાર્થ દેખીને કાંઈ પણ ન કરે, તથા સત્વ (જીવ સમૂહ) નું રક્ષણ કરવાના ઉપાયમાં ઘણું . જ્ઞાન ધરાવે, અથવા સંસાર ભ્રમણ તથા મોક્ષ મેળવવાનાં કારણ ઘણી રીતે જાણે, માટે “પ્રભૂત પરિજ્ઞાની કહેવાય છે, અર્થાત્ સંસારનું જેવું સ્વરૂપ હોય તેવું બધા જેને मतावे. छ, किंच-पणी ४ायनी य. न. ४२, तेथी अथवा
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૩) ઈદ્રિય અને મનને કબજામાં રાખવાથી “ઉપશાંત છે, તથા પાંચ સમિતિ વડે સમિત અથવા સમ્યગ રીતે મિક્ષ માર્ગ તરફ ચાલવાથી સમિત છે. તથા જ્ઞાન વિગેરેથી સહિત છે, તથા સદા યત્ન કરવાથી સદાયત છે, આ પ્રમાણે આ પ્રમત્ત બનીને ગુરૂ સેવામાં રહેતે, પિતાના પ્રમાદથી પૂર્વે કરેલાં અશુભ કૃત્યને અંત કરે છે, તે સાધુ સ્ત્રી વિગેરેના અનુકૂલ પરિષહ આવતાં શું કરે, તે કહે છે. “સ્ત્રીઓને પિતાના આત્માને ઉપસર્ગ કરવાને આવતી દેખીને વિચારે કે, હું સમ્યગ દષ્ટિ છું, તથા પંચ મહાવ્રતને ભાર મેં લીધે છે, શરદ રૂતુના ચંદ્ર સમાન નિર્મળ કુલમાં મેં જન્મ લીધું છે. હું અકાર્ય ત્યજવા માટે જ તૈયાર થયે છું, તે સ્ત્રી સમૂહને દેખી વિચારે, કે આ સ્ત્રીઓથી મારે શું પ્રજન છે? મેં જીવવાની આશા ત્યાગ કરી છે, આ લોકનું સુખ સર્વથા છેડયું છે, તેથી તે સ્ત્રી મને શું ઊપસર્ગ કરવાની છે ? મારૂ મન કેમ ચલાયમાન કરશે ? અથવા વિષ
નું સુખ દુઃખ રૂપે પરિણમવાથી મને આ ખીએ સુખ આપવાની છે? અથવા પુત્ર કલત્ર વિગેરે મને કાળ ઝડપશે, અથવા રે પડશે, ત્યારે તે કેવી રીતે બચાવી શકશે? અથવા આ પ્રમાણે સ્ત્રીઓના સ્વભાવને ચિંતવે, તે સૂત્રકાર બતાવે છે. કે આ સ્ત્રી સમૂહ રમણતા કરાવે માટે આરામ છે, તથા પરમ આરામ લેવાથી પરમારામ છે, તેવું સુખ દેખાડનારી
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૪)
શ્રી તત્વ જાણનાર જ્ઞાની સાધુને પણ તેના હાસ વિલાસ ઉપાંગ તથા આંખના કટાક્ષ દેખાડવા વિગેરે બિબેકવડે તે મુંઝવે છે, આ લેકમાં જે કંઈ સ્ત્રી સમૂહ છે તેને મેહરૂપ જાણીને તેઓ પોતે પુરૂષને ન ત્યજે, તે પહેલાં પિતે ત્યજવી, આ તીર્થકરે કહેલું છે, તે બતાવે છે, “મુનિના શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયા પછી તેમણે કહ્યું છે કે, “સ્ત્રીએ ભાવ બંધનરૂપ છે.” એવું પૂર્વે પ્રકર્ષથી કહ્યું છે, અને આ પણ કહ્યું છે કે અતિશે મોહના ઉદયથી પીડાચલે તે ઉદ્દબોધ્યમાન છે પ્રશાથી? ઉ૦ ઇદ્રિના ગ્રામ એટલે તેઓના ધર્મમાં ફસતાં પીડાય, ત્યારે ગ૭માં રહેલ હેય તે ગુરૂ સમજાવે, ઉ, કેવી રીતે? પ્ર. તે કહે છે કે તે સાધુ નિર્બલ નિઃસાર એટલે લુખ્ખું સુકું ખાનારે બને, અથવા નિર્બળ બનીને ખાય, અર્થાત્ ઘણી તપસ્યા કરવાથી શરીર થાકતાં ઈદ્રિના વિષયે પણ શાંત થઈ જાય છે, કારણ કે આહાર છે લેવાથી બળ ઓછું થઈ જાય છે, તે બતાવે છે. અવદરી (ઓછું ખાવું તે) કરે, અને જે અતપ્રાંત ખાવા છતાં પણ મેહ શાંત ન થાય, તે તેથી પણ અસ્નિગ્ધ આહાર વાલ ચણે વિગેરેના ૩૨ કેળીયા માત્ર ખાય, તેથી પણ શાંત ન થાય, તે કાત્સર્ગ વિગેરે કાર્ય કલેશને તપ કરે, તે બતાવે છે, ઉદ્ધવ સ્થાને રહે, તથા શીત અથવા ઉષ્ણતા વિગેરેમાં (એટલે
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૫) ઠંડમાં નદી કિનારે અને ઉનાળામાં તપેલી રેતીમાં) કાઉસ કરે, તેથી પણ શાંત ન થાય, તે ગામ ગામ વિચરે. જે કે કારણ વિના વિહાર નિષેધે છે, છતાં મેહ શાંત કરવા રેજ ચાલી ચાલીને કાયા થકવીને મેહ દૂર કરે, એથી વધારે શું કહે? અર્થાત્ જે કારણથી વિષય ઈચ્છા દર થાય, તેવું કૃત્ય કરે, અને છેવટે આહાર પણ ત્યાગ કરે, અતિપાત કરે (ઉચેથી પડીને મરે) ઉદ્દબંધન કરે (ગળે ફસ ખોય) પણ સ્ત્રીમાં મન ન કરે, (અપિ સમુચ્ચયના અર્થમાં છે) સીમાં જે મન ગયું, તે ત્યજે, તેના પરિત્યાગમાં બે પ્રકારના કામો (ઈચ્છા કામ મદન કામ) પણ દૂરથી ત્યજેલા જાણવા. કહ્યું છે કે काम जानामि ते रूपं, सकल्पात् किल जायसे। न त्वां संकल्पयिष्यामि ततो मे न भविष्यसि ॥१॥
હે કામ હું તારું સ્વરૂપ જાણું છું કે તું સંકલ્પથી ઉપન્ન થાય છે તે પણ હું તારે સંકલ્પ કરવાનું નથી, તેથી તું મારા હૃદયમાં આવવાને નથી
પ્રશ્નપણ શા માટે સ્ત્રીમાં મન ન કરવું? ઉ૦ રહી સંગમાં વર્તનારે અપરમાર્થ દષ્ટિવાળે પ્રથમથી જ તે સ્ત્રીને સંગ ન છેડવા પૈસે પેદા કરવા ખેતી વેપાર વિગેરેની સાવદ્ય ક્રિયા કરતે અગણિત (અત્યંત) ભૂખ તરસ ઠંડ તાપ વિગેરેના પરિષહ સહેવાના આ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬)
લેાકમાંજ દુઃખરૂપ, દડા સહે છે, અને તે ઈંડા સ્ત્રી સબધ કરવા પહેલાંજ કરાય છે, (તેથી પૂર્વે કહ્યુ છે) અને સ્ત્રી ગ્રહણ કર્યાં પછી વિષયના નિમિત્તથી બધાયલા પાપ વડે નરક વિગેરેનાં દુઃખાના સ્પર્શી ભાગવવા પડશે, શ્રીના અકાય માં પ્રવર્તેલાને પૂર્વે દંડ અને પછી હાથ પગ વિગેરે ઈંદ્યાવાના સ્પર્શે છે, અથવા પૂર્વે (કાઈ સ્ત્રી સાથે થ્રુપુ' કુકૃત્ય કરતાં) તાડના (લાકડીના માર) વિગેરે છે, અને પછીથી સ્ત્રીના સંબધ તથા આલિંગન ચુંબન વિગેરે છે તે મતાવે છે.
અદી ( ) એ આણેલ અને રોકેલ રાજકુમારીએ ગવાક્ષમાંથી ફૂંકયા તે નીચે પડેલ આવીલ ( ) ને લેવાથી રાજ પુરૂષાએ દેખવાથી ઠેકયા, ત્યારે રાજકુમારીને મૂર્છા થવાથી તેને દેખતાં ઇંદ્રદત્ત વણિક ને પ્રથમથી દડા ખાવા પડયા, અને પાછળથી કન્યા મળતાં સ્પર્શી વિગેરેનું સુખ મળ્યુ, અથવા કોઇને પ્રથમ સુખ વિગેરેના સ્પર્શે છે, અને પાછળથી લલિતાંગ કુમારની માક ખીજા વ્યભિચારીઓને દુઃખ પડે છે, ત્તિ વળી આ સ્ત્રી સબધા કલેશ સ'ગ્રામના સંગ (સબધ) કરાવે છે, અથવા કલહ ( ક્રોધ) તથા આસંગ તે રાગ છે, એટલે રાગદ્વેષ કરાવનારા છે, જો એમ છે, તે શુ કરે, તે કહે
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૫૭)
છે. ઐહિક અમુષ્મિક ( આ લોક પરલાક ) સબંધી અપાચેાના કારણે સ્ત્રી સંગની પ્રત્યુપેક્ષાવડે આનમંત્તત્તિ. જાણીને આત્માને આસેવન ( કુચાલ ) થી કે, આ પ્રમાણે હું કહું છું, તે તીર્થંકરના વચન પ્રમાણે કહું છું. સ્ત્રીસંગમાં દુઃખ છે, માટે સ`ગ ન કરવા. વળી તે ત્યાગવાના ઉપાય ખતાવે છે.
•
‘F' તે સ્ત્રીસ’ગના ત્યાગી મુનિ સ્ત્રીના કપડાંની, વેષની તથા શણગારની કથા ન કરે, આ પ્રમાણે તે ત્યજાય છે, તથા તેમને નરકમાં લઈજનારી તથા સ્વમાક્ષમાં વિશ્નરૂપ અલા જેવી જાણીને તે સ્ત્રીનાં અંગઉપાંગને ન દેખે, કારણ કે સ્ત્રીઓને દેખતાં તેના કટાક્ષેા મહાન અનથ ને માટે થાય છે. કહ્યું છે કે.
सन्मार्गे तावदास्ते प्रभवनि पुरुषस्तावदेवेन्द्रियाणां, लज्जा तावद्विधत्ते विनयमपिसमा लबते तावदेव । भ्रूचापाकृष्टमुक्ताः श्रवणपथजुषो नीलपक्षमाण एते यावल्लीलावतीनां न हृदि धृतिमुषो दृष्टिवाणाः पतन्ति ॥ ૧॥
નીતિકાર કહે છે કે પુરૂષ સન્માર્ગ માં ઇંદ્રિયાને રાખવા ત્યાં સુધીજ સમર્થ થાય છે, તથા ત્યાં સુધીજ લજજા છે, તથા વિનય પણ ત્યાં સુધીજ છે, કે લીલાવતી ( સુંદર સ્ત્રી ) ના કાનના છેડા સુધી ખેંચાઇને નીલી પાંખા
૧૭
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૮) વાળો ભાપણના ચાપવડે ખેંચીને છોડેલા (કટાક્ષે) પુરૂષના હૃદયની ધીરજને ચેરનારા દષ્ટિબાણે ત્યાં સુધી ન પડે. તથા તે સ્ત્રીઓને નરકની આપનારી જાણીને તેની સાથે સંપ્રસારણ (ખાનગી વાત) પિતાની સગી બેન વિગેરેથી પણ ન કરવું,
मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा, न विविक्तासनो भवेत् । बलयानिद्रियग्रामः पंडितोऽप्यत्र मुह्यति ॥१॥
માતા બેન કે દીકરી પિતાની હય; તેની સાથે પણ એકાંતમાં ન બેસે. કરિણકે, ઇંદ્રિાનું પ્રબળ વધારે છે. જેમાં, પંડિત પણ મેહ પામે છે!!! આવું જાણીને સ્વા. ર્થમાં તત્પર સ્ત્રીઓમાં મમત્વ ન કરે; તથા તે સ્ત્રીને મેહ કરનારી મંડન વિગેરેની ક્રિયા પિતે ન કરે, તથા સ્ત્રીઓની વચ્ચે પિતે ન કરે. અર્થાત્ કાયાના વ્યાપાને નિષેધ કર્યો, તથા આ સ્ત્રીઓને સારા(મેક્ષમાં) અનુષ્ઠાનમાં વિઘરૂપ માનીને વાણી માત્રથી પણ આલાપ ન કરે. આથી વચનને નિષેધ ; તેમ અધ્યાત્મ-(મનને ) કબજામાં રાખી સ્ત્રીના ભેગમાં મન પણ ન રાખે, એટલે, સૂત્રને અર્થે વિચારવામાં ધ્યાન રાખીને મનને તે સંબંધી વ્યાપાર પણ છે. આ ઉત્તમ સાધુ બીજું શું કરે? તે કહે છે કે –સર્વથા સર્વકાળ પાપ તથા પાપનાં ઊપાદાન કારણ છે. હવે સમાપ્ત કરે છે કે, આ આખા
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૯) ઉદ્દેશામાં શરૂઆતથી કહેલું મુનિને ભાવ માને છે, તેને આત્મામાં તું ચિંતવજે. આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી કહે છે – ચેાથે ઊદેશે સમાપ્ત થયે.
પાંચમે ઊદેશે કહે છે. પાંચમા ઊદ્દેશાને ચેથા સાથે આ પ્રમાણે સંબંધ છે કે, ચેથામાં કહ્યું કે –અગીતાર્થ અપાકટ વયને સાધુ એકલે વિચરતાં દુઃખ પામે છે, તેથી તે દુઃખે દૂર કરવા ઈચ્છતા સાધુએ હમેશાં આચાર્યની સેવામાં રહેવું; તથા, તે આચાર્યો પણ હૃદની ઉપમાવાળા થવું; અને તેમની સાથે બીજા સાધુએ રહી તપ-સંયમથી યુક્ત બનીને નિઃસંગપણે વિચરવું. (એ પાંચમા ઊદ્દેશામાં છે.) આવા સંબંધે આવેલા ઊદશાનું આ પ્રથમ સૂત્ર છે.
सेभि तंजहा-अवि हरए पडिपुण्णे समंसि भोमे चिहइ उवसंत रए सारक्चमाणे, से चिट्ठा सोय मझगए से पास सनओ गुत्ते, पास लोए महेसिणो जे य पन्नाणमंता पवुद्धा आरंभो वरया सम्ममेयंति पासह, कालस्त कंखाए परिव्वयंति, સિનિ (ફૂ૦૧૦)
છે (જેવા) ગુણવાળા આચાર્ય હેય તે હું તમને
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૦) તીર્થકરના ઊપદેશના અનુયારે કહું છું. તે આ પ્રમાણે છે–(વાક્ય સ્થાપવા “તથા” વપરાય છે. તથા, અપિ શબ્દ ભાંગના સમુચ્ચય માટે વપરાય છે.)
હુદ (હેદ-કુંડ) નું વર્ણન. તેના ચાર ભાંગ નીચે મુજબ છે. (૧) તે હદમાં ધીરે ધીરે પાણી નીકળતું હોય અને પાછું બીજી બાજુથી ભરાતું હોય તે સીતા તથા સીતેદા નદીના પ્રવાહના કુંડ જેવું છે. (૨) બીજે કુંડ તે પાણી નીકળે ખરું, પણ પાછું બીજું ન આવે તે પદ્ધ કહ જેવું છે. (૩) તથા ત્રીજો પાણી નીકળે નહીં પણ આવે ખરૂં તે લવણ સમુદ્ર જેવો છે. (૪) જેમાં પાણી આવે પણ નહીં અને નીકળે પણ નહીં, છે, મનુષ્ય લેકની બહારના સમુદ્ર માફક છે, તેજ પ્રમાણે આચાર્ય પિતે શ્રતને અંગીકાર કરીને બીજાને ભણાવે છે, તેથી તે પહેલા ભાગમાં આવે છે, તથા ક્રોધના કારણે બીજા - ભાંગામાં આવે છે, એટલે કષાયના ઉદયમાં ગ્રહણને અભાવ છે તેથી તપ તથા કાર્યોત્સર્ગ વિગેરેથી ક્ષણ ( ના ઉપપત્તિનું કારણ છે, આલોચનાને અંગીકાર કરવાથી ત્રીજો ભાગે લાગુ પડે, આલેચનાના કારણે કોઈને સંભળાવી શકે નહીં, કુમાર્ગમાં પડેલે ચોથા ભાંગામાં છે કારણ કે તેને પ્રવેશ નિગમને અભાવ છે, અથવા ધર્મિ ભેદથી ભેદ જાય છે, સ્થવિર કલ્પિઆચાર્યો પ્રથમ ભંગમાં છે,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૧) બીજા ભાગમાં તીર્થકરે છે, ત્રીજા ભાગમાં અહાલદિક છે તેમને કઈ વખત અર્થની પ્રાપ્તિ થઈ ન હોય, ત્યારે આચાર્ય વિગેરે પાસેથી તેમને તેના નિર્ણયને સદ્ભાવ છે, અને પ્રત્યેક બુદ્ધને ઉભય (લેવું આપવું ને ભણવું ભણાવવું) તેને નિષેધ હોવાથી તેઓ ચેથા ભાંગામાં છે, પણ આ જગ્યાએ પ્રથમ ભંગમાં આવેલા ને ભણવા ભણાવવાને સર્ભાવ હેવાથી તેને અધિકાર છે, અને તેવા હૃદ રૂપ આચાર્યને જ અહીં દષ્ટાંત છે, અને તે હૃદ નિર્મલ જલને. ભરેલે, તથા સર્વ રૂતુમાં જન્મનાર (ઉપન્ન થનારાં) કમળથી શોભાયમાન છે, સમ ભૂભાગમાં રહેલ પાણીનું નીકળવું અને આવવું નિત્યજ થાય છે, પણ કેઈ દહાડે સુકાતે નથી, અને સુખેથી તેમાં તરવાનું તથા નીકળવાનું બની શકે તેવે છે, તેથી ઉપશાંત તે રજ વિગેરે જે પાણીને કાળું બનાવે છે જેમાંથી દૂર થયેલ છે, તથા જુદી જુદી જાતના જળચર જીવોના સમૂહને બચતે અથવા જળચર જીવડે પિતાની રક્ષા કરતે રહેલ છે, આ આપણી ચાલુ કિયા દષ્ટાંતમાં લેવાની એટલે આ હૃદ જેવા આચાર્ય છે, તે પ્રથમ ભાંગાના લેવા, પાંચ પ્રકારના આ ચાર યુક્ત છે. અને આચાર્યની આઠ પ્રકારની સંપદાથી જોડાયેલું છે, તે બતાવે છે. आयार सुअ सरीरे वयणे वायण मई पओगई एएसु संपया खलु अहमिआ संगह परिना ॥१॥
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) આચાર, ફત, શરીર, વચન, વાચના, મતિ, પ્રગમતિ, અને આઠમી સંગ્રહ-પરિજ્ઞા છે. અર્થાત્ આચારમાં સારે, સિદ્ધાંતનું પૂર્વાપરનું જ્ઞાન, શરીર સુંદર, વચન માનનીય હેય; વાચના આપવામાં હોંશીયાર હેય; બુદ્ધિ તીક્ષણ હોય, પ્રગતિવાળે, તથા સાધુ-સમુદાયને એગ્ય ઊપકરણ વિગેરેને સંગ્રહ કરનારે હોય. - તથા, છત્રીશ પ્રકારના ગુણના સમુદાયને ધારનારે. કુંડની માફક નિર્મળ જ્ઞાને ભરેલે સમાન-ભૂભાગ એટલે, સંસક્ત વિગેરે (રાગદ્વેષ)-દેષથી અદેષિત, અથવા સુખવિહારનાં ક્ષેત્રમાં મધ્યસ્થ રહે તથા, જ્ઞાનદર્શન–ચારિત્ર નામને મોક્ષમાર્ગ ઊપશમવાળા સાધુઓને છે, તેમાં રહે છે. સમતા ધારે, કે બનીને? ઊપશાંત થઈ છે રજરૂપ મહીકર્મ જેને, શું કરતે? જવનિકાયની પિતે રક્ષા કરતે બીજાને સારે ઊપદેશ દેવાવડે રક્ષા કરાવતે; અથવા નરકપાત અટકાવી બચાવવાથી પર રક્ષક બને છે. સ્ત્રી તો મદા નતા આથી પ્રથમ ભંગમાં આવેલા સ્થવિર આચાર્યને કહે છે, તેને મૃત અર્થના દાન ગ્રહણને સદ્ભાવ છે, તેથી સોત મધ્યગતપણું છે તે અચાય કેવા હોય? તે કહે છે – તે આચાર્ય ક્ષેભાયમાન ન થાય તેવા હુદ જેવા અધીરીતે ઇદ્રિ તથા મનને વશ રાખનારા ગુપ્તિએ ગુપ્ત છે તેને તું જે. (આવું શિષ્ય ને ગુરૂ કહે છે,) તથા આચાર્ય
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૬૩ )
શિવાય પશુ, એવા ખીજા બહુ સાધુએ સભવે છે. એવું બતાવવા કહે છે:—આ મનુષ્યલેકમાં પૂર્વે બતાવેલા સ્વરૂપ–( ગુણા )વાળા મહર્ષી એ ( મેાટા મુનિઓ ) છે તેમને તુ જો તે મહિષ એ કેવા છે ? તે કહે છેઃ-~~~ફક્ત આચાર્યાજ હૃદ જેવા છે. એટલુંજ નહિ; પણુ, બીજા સાધુએ પણ તેવા હ્રદ જેવા છે. પ્રકથી જણાય તે પ્રજ્ઞાન. પે'તાનું તથા, પરતું સ્વરૂપ બતાવનાર તે આગમ છે, તેને ભણેલા અર્થાત્ આગમના જાણ ( ગીતા ) હેાય; કદાચ, તેવું જાણનારા છે છતાં, મેહના ઊયથી કોઈ વખત હેતુ ઊદાહરણના અસંભવમાં, અને જ્ઞેયના ગહનપણાથી સૌંશયમાં પડેલા સમ્યગ્—શ્રદ્ધાનને ન માનનારા પણ હોય; તેથી, ખુલાસો કરે છે કે, યુદ્ધા પ્રકથી જેમ, તીથ કર કહે; તેવુ જ તત્ત્વ પોતે સમજેલા હોય; અને તેવા છતાં ભારી કર્મોને લીધે સાવદ્ય-અનુષ્ઠાનને છેડનારા ન હોય; ( ચારિત્ર ન પાળે; તેથી, ખુલાસા કરે છે કે, ગામો પતા: તે સાવદ્યયેગથી દૂર રહેલા મહર્ષીએ છે. અમારા ઊપરોધ ( શરમથી ) ગ્રહણ ન કર; પણ તમારે તમારી નિળ બુદ્ધિવડે વિચારીને જોવા, તે બતાવે છે. આ જે મેં કહ્યું; તે જે તમે ( ટુ શિષ્યા !) પણુ, મધ્યસ્થતા ધારણ કરીને સમચંદને જીએ; વળી આ પણ જુઓ. કાળ તે, સમાધિમરણુ છે. તેની અભિકાંક્ષાવડે સાધુએ મેક્ષમાર્ગીવાળા સયમમાં
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૪) બધી પ્રકારે વહે છે. આ પ્રમાણે હું કહું છું. (ઈતિ ત્રી શબ્દ, પ્રકરણ, ઊદ્દેશે, અધ્યયન, શ્રુતસ્કંધ કે, પરિસમાપ્તિમાં આવે છે તેમાં, અહીં અધિકારની સમાપ્તિમાં જાણુ. આચાર્યને અધિકાર કહ્યા પછી વિનય (શિષ્ય) ને અધિકાર કહે છે –
. वितिगिच्छ समावनेणं अप्पाणेणं नो लहर समाहि. सिया वेगे अणुगच्छंति, असिता वेगे अनुगच्छंति, अणुगच्छ माणेहि अणणुगच्छ माणे જા જ નિવિ ? (Q૦ ??)
વિચિકિત્સા તે, ચિત્તને વિપ્લવ છે, આમ પણ છે. એવા પ્રકારના સંક૯પ તે, યુક્તિથી ઉત્પન્ન થતા અર્થમાં મેહના ઊદયથી મતિને વિભ્રમ થાય છે. તે આ પ્રમાણે આ મહાનતપ કલેશ રેતીના કેળીયા ખાવા જેવું નિઃસ્વાદ છે, તે કરવાથી તેનું ફળ મળશે કે નહિ? કારણકે, ખેતી કરનાર વિગેરેને મહેનત કરવા છતાં, ફળ મળે છે કે, નથી પણ મળતું ? આવી મતિ મિથ્યાત્વને અંશ ઊદયમાં આવવાથી તથા, સેયને જાણવું ગહન છે તેથી થાય
છે, તે
પ્રકાર છે. (
અર્થ ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) સુખથી સમજાય દુઃખથી સમજાય; અને બીલકુલ ન સમજાય. આ ત્રણે સાંભળનાના આધાર ઉપર ભેદ છે, તેમાં સુખાધિગમ બતાવે છે.
આ ત્રણે છે.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૫) જેમકે–ચક્ષુવાળે હેય; અને ચિત્રકળામાં નિપુણ હોય; તેને રૂપ પ્રસિદ્ધિ (ચિત્ર કરવું) સુલભ છે, અને અનિપુશુને દુખેથી ચીતરાય; પણ આંધળાથી તે, બીલકુલ દેખાયા વિના ન ચીતરાય; તેમાં, અનધિગમ રૂપ તે, અવતુજ છે, અને સુખાધિગમ પણ શંકાને વિષય ન થાય, પણ જે દેશકાળ સ્વભાવથી વિપ્રકૃષ્ટ હેય; તેમાંજ શંકા થાય, તે ધર્મ-અધર્મ, આકાશ વિગેરેમાં જે વિચિકિત્સા થાય તે જાણવી; અથવા “વિફળ છતિ” વિદ્વાનની જુગુપ્સા એટલે, વિદ્વાને તે સાધુએ છે. જેમણે સંસારને સ્વભાવ જાણે છે, અને સમસ્ત સંગને ત્યાગ કર્યો છે, તેઓની જુગુપ્સા (નિંદા) કરે છે. કારણકે, તેઓ સ્નાન કરતા નથી; તથા, પરસેવાના મેલથી ગંધાતાં શરીરવાળા છે. તેઓને નિંદે છે, “નિંદનારા કહે કે,” જો, અચિત્ત પાણીથી સ્નાન કરે; તે, શું દેષ છે? આ જુગુપ્સા છે, તે જુગુ
સાને અથવા, વિચિકિત્સાને પ્રાપ્ત કરેલા આત્માવાળે (શંકાવાલે) ચિત્તની સમાધિ અથવા જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રરૂપ સમાધિને પામતે નથી, કારણ કે વિચિકિત્સાથી મલન ચિત્તવાળાને આચાર્ય કહે પણ સમ્યકત્વ નામની બેધિ (ભગવાનના વચન ઉપર આસ્થા) મેળવતે નથી, અને જે બેધિ મેળવે છે, તે ગૃહસ્થ અથવા સાધુ હેય, તે બતાવે છે, “પિતા” પુત્ર સ્ત્રી વિગેરેમાં રાગી બનેલા હોય, અથવા
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૬). લઘુકર્મવાળા સન્મફત્વને પમાડનાર આચાર્યને અનુસરે છે. અર્થાત્ આચાર્યનું કહેવું માને છે તે પ્રમાણે કેટલાક ગૃહવાસ છેડેલા સાધુઓ શંકા વિગેરેથી રહિત બની આચાર્યના માર્ગને અનુસરે છે. તેમનામાં પણ જે કઈ કેરડુ માફક હિય, તે પણ તેવા બીજા ઉત્તમ માર્ગને અનુસરનારા સાધુને જોઈ તે આ કેરડુ જે પણ તેનાં અશુભ કર્મ ઓછાં થતાં તે પણ સમ્યફ પામે, તે બતાવે છે. આચાર્યનું કહેલું સભ્યત્વ માનનારા શ્રાવકોથી પરિચયમાં આવતે અથવા પ્રેરણા કરતે ન માને, તે પછી કેવી રીતે નિર્વેદ ન પામે? અર્થાત્ ખરાબ કૃત્યની મિથ્યાત્વાદિ રૂપ વિચિકિત્સાને છેને તે પણ સમ્યક્ત્વ પામે; અથવા સાધુ-શ્રાવક જેઓ સંસારમાં રકત અથવા વિરક્ત હય, તેઓ આચાર્યનું કહેલું સમજે તે, કઈ અજ્ઞાનના ઉદયથી મંદબુદ્ધિ હેવાથી તપરવી સાધુ ઘણા વર્ષને દીક્ષિત હોય; તે જે, ન સમજે તે, કેમ ખેદ ન પામે ? (કદાચ,) તપ અને સંયમને નિર્વેદ ન હોય અને અનિર્વેદી હોય તે, આવી પણ ભાવના ભાવે. જેમકે--જે, હું ભવ્ય નહી હોઉં, તે, મને સંયતભાવ પણ નથી. કે, પ્રકટ-(ખુલ્લું કરીને) ગુરૂ કહે છે તેપણું, હું સમજતા નથી. આ પ્રમાણે ખેદ પામતેને આચાર્ય સમાધિનાં વચન કહે છે કે –હે સાધુ ! ખેદ ન કર ! તું ભવ્ય છે. કારણ કે, તું સમ્યક્ત્વ પામે
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૭). છે, અને તે ગ્રંથભેદ વિના ન હોય, અને ગ્રંથભેદ ભવ્યત્વ વિના ન હોય. કારણકે, અભવ્યને ભવ્ય, કે અભવ્યપણાની શંકા પણ ન થાય.
વળી, અવિરતિને પરિણામ બાર કષાયને ક્ષય ઊપશમ ઊપશમ કે, ક્ષય થતાંજ હોય છે, અને તે વિરતિ તું પામે છે. તેથી, દર્શનચારિત્રમોહનીયને તારેપશમ થયે છે. નહીતે, સમ્યગદર્શન-ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ન હેય પણ, તને કહ્યા છતાં જે, બધા પદાર્થો ન સમજાય; તે, જ્ઞાનાવરણયકર્મને ઊદયનું લક્ષણ જાણવું; ત્યાં તે, તારે શ્રદ્ધારૂપ-સમ્યકત્વ સ્વીકારવું. તે કહે છે – तमेव सच्चं नीसंक जंजिण हिं पवेइयं (सू० १६२)
" જ્યાં આગળ સ્વસમય, પરસમયના જાણ આચાર્ય ન હેય; તથા, ઝીણી ગૂઢ બાબતમાં, અને અતપ્રિય પદાચૅમાં બંને પક્ષને માન્ય દૃષ્ટાંત તથા, સમ્યગહેતુના અભા વથી જ્ઞાનાવરણીયના ઊદયથી સમ્યગજ્ઞાન ન હોય; ત્યાં પણ આ પ્રમાણે ચિંતવવું કે, તેજ એક સત્ય છે અને તેજ નિઃશંક છે કે, જિનેશ્વરે કહેલા અત્યંત સૂમ-અતીન્દ્રિય પદાર્થો જે ફક્ત આગમથી માનવાગ્યા છે (તે મારે પ્રમાણ છે.) તથા માનવામાં શંકા ન હોય, તે નિશકિત કહેવાય. કે ધર્મ-અધર્મ, આકાશ, પુળ વિગેરે જે તીર્થ કરે કહેલું છે, તે રાગદ્વેષને જીતેલા જિને છે, માટે તેમનું
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८)
કહેલું સત્યજ છે. આવુ· શ્રદ્ધાન કરવુ`. ખરેખર રીતે પદાથ
2016
न समन्नय; तोपा, शान ४२वी.
શ`કા થાય છે કે, તમે
પ્રશ્ન-શું સાધુને પણ આમ કહા છે ?
માઠુના ઊદ
ઉઃ—સ'સારની અંદર રહેલા જીવાને ચથી શું ન થાય ? તે પ્રમાણે આગમમાં કહેવુ છે. गीतभनी अ:- हे भगवन ! साधुनिग्रंथों अंक्षाभीહનીચકમ વેઢે છે ?
"अस्थि णं भंते! समणा निरगंधा कंखा मोह णिज कम्मं वेदेति ? हंता अस्थि कहन्नं समणावि णिग्गंथा कंखा मोहणिजां कम्मं वे यंति ? गोयमा ! तेसु तेसु नान्तरे चरितं तरेसु संकिया कंखिया विहमिच्छा समावन्ना भेय समावन्ना कलुस समाबन्ना, एवं खलु गोयमा ! समणावि निरगंधा कंवा मोहणिज्जं कम्मं वेदति, तत्था लंबणं 'तमेव सच्च णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं' से जूणं भंते एवं मणं धारे माणे आणाए आराहए भवति हंता गोयमा ! एवं मणं धारे माणे आणाए आराहए भवति,”
G:--.
प्रः - देवी रीते ते वेहे छे ?
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬૯) ઉ–તેવા તેવા જ્ઞાનના કે, ચારિત્રના વિષયમાં ન સમજતાં શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સાવાળા બની ભેદોને પામેલા ન સમજાતાં હૃદયમાં ઝંખવાણું બને છે તેથી હે ગતમ! તે ઠીક છે કે, સાધુને પણ શંકા વિગેરે થાય.
ગતમ કહે છે—હે ભગવાન! તે સમયે સાધુ મનમાં એમ ચિંતવે કે, “તેજ સત્ય, નિશંક છે. કે જે, જિનેશ્વરે કહેલું છે.” તે, તે આજ્ઞા પાળવાને આરાધક થાય કે?
ઉ–હે ગતમ! એમ મનમાં ધારે તે આરાધક થાય છે.
વળી ગુરૂ ઊપદેશ આપે છે કે, સાધુએ વિચારવું કે – वीतरागा हि सर्वज्ञा मिथ्या न ब्रुवते कचित् । यस्मात्त स्मारचस्तेषां, तथ्यं भूतार्थ दर्शनम् ॥१॥
વિતરાગ પિતે સર્વજ્ઞ છે. અને તેથી, નિશે તેઓ જુ ન બોલે. જેથી, તેમનું વચન નું સ્વરૂપ બતાવનારું સાચું છે. વિગેરે સમજી લેવું.
વળી, આ વિચિકિત્સા દીક્ષા લેનારને આગમમાં મતિ રિથર થયેલી ન હોવાથી થાય છે. તેવા એ પણ ઉપર બતાવેલું રહસ્ય ચિંતવવું; તે કહે છે –
सडिस्स णं समणुनस्स संपव्यय माणस्स स. मियंति मन्नमाणस्स एगया समिया होइ १ समिति मन्त्रमाणस्स एगया असमिया होइ २ असमियंति
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૦). मन्नमाणस्स एगया समिया होइ ३, असमियंति मन्नमाणस्स एगया असामया होइ ४, समिति मन्नमाणस समियावा असमियावा समिया होह उवे हाए ५, असमियंति मन्नमाणस्स समियावा असमियावा असमिया होइ ऊबेहाए ६, उवेह माणो अणुवेहमाणं व्या-उवेहाहि समियाए इच्चेवं तत्थ संधी झोसिओ भवइ, सेउट्ठियस्त गइसमणुः पासह इत्थवि बाल भावे अप्पाणं नो उवदंसिना (ફૂ૦ ૨૨૨)
શ્રદ્ધા ધર્મની ઇચ્છા તે જેને હોય; તે, શ્રદ્ધાવાન છે. તેવા ભવ્યજીવને સંવિગ્ન, અને એગ્ય વિહાર કરનારા સાધુએએિ, અથવા સંવિગ્ન વિગેરે ગુણોથી દિક્ષા લેવાયેગ્ય હેય; તેને દિક્ષા લેતાં શંકા થાય; તે, તેને જીવાદિ પદાઈમાં બોધ પામવાની અશક્તિ હોય; તે, તેને સમજાન વવું કે, હે ભદ્ર! જિનેશ્વરે જે કહેલું છે, તે શંકારહિત અને સત્ય છે. આ પ્રમાણે દિક્ષા લેતાં બધ આપવાથી તેને આત્મા ચારિત્રથી નિર્મળ થતાં; ચઢતા કંડકથી પછીના કાળમાં પણ નિર્મળ ભાવના વધે; અથવા બરાબર રહે, ઓછી પણ થાય અથવા અભાવ પણ થાય. આવી જીવની વિચિત્ર પરિણામતા બતાવે છે, તે શ્રદ્ધાવાળાને સમજાવીને
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૭૧) દીક્ષા લીધા છતાં, પિતે જિનેશ્વરનું કહેલું વચન શંકારહિત સાચું માનતે પાછળથી પણ શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, વિગેરેથી રહિત નિર્મળ સમ્યક્ત્વવાળ હોય છે, પણ ભગવાનનાં વચનમાં શંકા ઉત્પન્ન થતી નથી. (૧) કોઈને દીક્ષા લેતાં શ્રદ્ધા હેવાથી માનવા છતાં પાછળથી ન્યાય ભણતાં કેઈ જાતને એકાંત પક્ષ પકડતાં હેતુ દષ્ટાંતને લેશ હાથમાં આવતાં પૂર્વાપર વિચાર ન થવાથી, અને રેયપદાર્થ ગહન હોવાથી મતિ મુઝાતાં કેઈ વખત મિથ્યાત્વના અંશને ઊદય થતાં, તે જિનવચનને સમ્યક માનતા નથી. તે કહે ––આ બધા નયના સમૂહના અભિપ્રાયના કારણે અનંત ધર્મથી યુક્તવસ્તુ જેવી છતાં, મેહના ઊદયથી એકનયના અભિપ્રાયવડે એક અંશ સાધવા માટે તે સાધુ જાય છે. જે, નિત્ય જિનેશ્વરે કહેલ તે ફરી અનિત્ય કેમ થાય ? અથવા અનિત્ય તે, નિત્ય કેમ થાય? કારણકે, તે બને પરસ્પર વિરોધી છે.
તે પ્રમાણે અપ્રશ્રુત અનુસન્ન સ્થિર એક સ્વભાવવાળું નિત્ય છે, અને તેથી ઊલટું દરેક ક્ષણે નાશ પામનારૂં અનિત્ય છે. વિગેરે અસભ્યભાવને પામે છે, પણ તે એવું વિચારતું નથી, કે અનંત ધર્મવાળી અને બધા નયના સમૂહથી યુક્ત વસ્તુ છે, તે મંદ બુદ્ધિવાળાને તે માનવું અતિગહન હોવાથી અશક્ય છે, પણ શ્રદ્ધાથી માનવાગ્ય છે, પણ હેતુથી ભાયમાન ન થવું, કહ્યું છે કે –
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૨ ) सर्वैर्नयै नियत नैगम संग्रहाद्यैः रेकैकशो विहित तीर्थको शासनैर्यत् ॥ निष्ठांगतं वहु विधै र्गम पर्ययैस्तैः
શા ઘરને ન તુ તુ – I (ઇત્યાદિ)
બધા ન વડે એટલે નૈગમ સંગ્રહ વિગેરે અનેકથી નિયત એક એક અંશથી અન્ય તીર્થિક શાસનવાળાએ બતાવેલ જે બહુ પ્રકારના ગમપર્યાવડે સંપૂર્ણતા પામેલું તમારું વચન શ્રદ્ધા કરવા ગ્ય છે. પણ ત્યાં હેતુથી જાણવા ચેગ્યિ નથી,
જેથી વિચારવું કે હેતુ એક નયના અભિપ્રાય પ્રમાણે વર્તે છે. તથા એક ધર્મને સાધે છે, પણ બધા ધર્મને સાથે સાધનારને હેતુને અસંભવ છે, (તેથી તેને શંકા થાય છે.) (૨) વળી વિચિત્ર ભાવનાને બતાવે છે, કે કઈ મિથ્યાત્વના લેશથી મુંઝાએલાને શંકા થાય કે શબ્દ પુલને કેવી રીતે બને એવું ઉલટું માનીને મિથ્યાત્વના પરમાણુઓના ઉપશમપણાથી પછીથી શંકા વિગેરે ગુરૂના ઉપદેશથી દૂર થતાં તે શ્રદ્ધાવળે થાય છે, કે જે શબ્દ પુકલને બનેલ ન હોય તે તેને કરેલા અનુગ્રહ અથવા ઉપઘાત કાન ઉપર કેવી રીતે થાય? કારણ કે આકાશ માફક શબ્દ અમૂર્ત હોય તે કાનને કાંઈ પણ ન થાય એમ સમજીને સમ્યકૂત પામે છે (૩) કેઈને આગમમાં રમણતા ન થવાથી
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૩) મતિ અપરિણત થતાં વિચારે કે એક સમયમાં જ પરમાણુ લેકાંતે કેવી રીતે જાય એમ ખોટું માનતાં કેઈ વખત કુ હેતુના વિતર્કના પ્રકટ અવસરે પૂરેપૂરે મિથ્યાત્વી બને છે, કે વૈદરાજ લેકને એક છેડાથી બીજા છેડા સુધી જતાં આકાશ પ્રદેશને સાથે સ્પર્શ ન થવાથી સમયને ભેદ પડે, તે ભેદ ન પડે તે બે જગ્યાએ એક સાથે સ્પર્શ ન થાય તેથી પરમાણુનું તેટલા પણું થાય, એટલે તે એવું માને કે લેકને બન્ને છેડે રહેલા પ્રદેશને એક વખતે પરમાણુએ સ્પર્શ કર્યો માટે તેટલે મેટે પરમાણુ છે, અથવા તે બન્નેનું છેટું પરમાણુ જેટલું છે, આ તેનું માનવું છેટું છે. પણ તે આગ્રહી બનેલે વિચારતા નથી, કે વિસસા પરિણામ વડે શીવ્ર ગતિપણાથી પરમાણુનું એક સમયમાં અસંખ્યય પ્રદેશનું ગમન થાય છે, જેમકે આંગનીના માપ જેટલા એક દ્રવ્યના અસંખ્યાત આકાશ પ્રદેશ છે, તેટલા બધાને એક સમયમાં પરમાણુ ઓળંગી જાય છે, પ્ર. એ કેવી રીતે બને? ઉ૦ જે પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તે ના નહિ પાડી શકાય, કારણ કે જ્યાં સૌને દેખીતું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ હોય, ત્યાં અનુમાન વિગેરેનું પ્રયોજન નથી, જે એક સમયમાં અનેક પ્રદેશ ઓળંગવા ન માનીયે તે અંગુલ માત્ર પ્રદેશ ઓળંગતાં અસંમેય સમય નિકળી જાય; તે આપણે દેખેલું ઈષ્ટ છે તેને પણ બાધા આવે, માટે તે શંકા નકામી છે (૪).
૧૮
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૪ )
હવે ભાંગાની સમાપ્તિ કરવા પરમા બતાવે છે, કે ભગવાનનું વચન સાચું છે, એવું માનીને શંકા વિગેરે છેડીને તે વસ્તુ ચહ્ન વડે તેવા રૂપેજ સમ્યક્ અથવા અસ મ્યક્ પૂર્વ ભાવી હોય તે પણ ગુરૂના સહવાસથી તેમને ઉપદેશ વિચારતાં તે શિષ્ય શ્રદ્ધાવાળા થાય છે, જેમ ધૈર્યાં પથમાં ઉપયાગ રાખનારને કોઇ વખત જીવિßસા થાય. (તા પણ તેને દોષ લાગતા નથી.) (૫) હવે તેથી ઉલટુ બતાવે છે, કાઈ વસ્તુ ખોટી રીતે માનતાં છદ્મસ્થ સાધુને ટુંક બુદ્ધિથી શંકા થાય, તે સમયે તે વસ્તુ ખોટી અથવા સાચી વિચારી હાય, તે તેણે ખાટી વિચારેલી હોવાથી ખાટા વિચારને લીધે અશુભ અધ્યવસાય હાવાથી તે મિથ્યાત્વ છે, કારણ કે જેવી શંકા કરે તેવેજ ભાવ મેળવે, એવું વચન છે, (૬) અથવા સમ્યફૂ માનનારને બીજી રીતે ખુલાસે કરે છે, શિમના ભાવ શમિતા છે તે શમિતાને માનનારો શુભ અધ્યવસાયવાળા ઉત્તર કાલમાં પણ ઉપશમ વાળેાજ રહે છે, અને બીજો તા મિતાને માનવા છતાં કષાયના ઉદયથી અશ્રુમિતા થાય છે, એજ પ્રમાણે બીજા ભાંગામાં સમ્યક્ શબ્દની ચેાજના કરવી, કે સારૂં વિચારે તે સારૂ ફળ મેળવે, તેજ પ્રમાણે સારૂ. નરસુ તેને વિવેક વિચારતા બીજાને પણ ઉપદેશ દેવાને સમર્થ થાય છે, કહ્યું છે, કે ભાગમમાં મતિ પરિણત થવાથી યથાયેગ્ય પદાર્થોના
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૭૫)
સ્વભાવ બતાવવાથી આ ચેગ્ય છે, આ અાગ્ય છે, એવુ વિચારતા વિદ્વાન્ ખીજા નહિ વિચારતાને પણ સમજાવે છે, એટલે ગાડરનાં ટાળા માફક એક પછી એક જેમ દોડતેમ કોઇ વિના વિચારના શકાવાળા હોય, તેને કહે કે હું ભદ્ર! તુ મધ્યસ્થતા રાખીને નિમળ ભાવથી વિચાર કે જિનેશ્વરનુ` કહેલું જીવાદિતત્વ વિચાર યુક્તિને ચેાગ્ય છે કે નહીં? તે આંખો મિ’ચીને વિચાર, અથવા સયમને સારી રીતે પાળનારા હોય, તે સંયમ સારી રીતે ન પાળનાર ને કહે, કે હે”ભદ્ર! સમ્યગ્ ભાવ પામીને હવે સયમમાં સારી રીતે ઉદ્યમ કર! શુ· આલખીને ? --- પૂર્વે કહેલા પ્રકારે તે સયમમાં ક સંતતિ ક્ષય કરવા રૂપ જે સધિ છે તે જો સયંમ ચારી પાસે તે, કમ દૂર કરાય તેમ છે, આ કર્મ સ'તતિ તે સિવાય બીજી રીતે ક્ષય થાય તેમ નથી. વળી સારી રીતે સત્યમ પાળનારને શું લાભ થાય, તે કહે છે, ‘ સે ’—તે સમ્યક્ રીતે દીક્ષા લેવાને તૈયાર થએલાને શકા રહિત ધર્મ શ્રદ્ધા હોવાથી ચારિત્ર લઇ ગુરૂકુલ વાસમાં રહેવાથી અથવા ગુરૂની આજ્ઞામાં વવાથી જે ગતિ થાય છે, અથવા જે પદવી પ્રાપ્ત થાય છે, તેને હું શિષ્યે ! તમે સારી રીતે જુઓ! બધા લેાકમાં પ્રશ*સા, જ્ઞાન દર્શનમાં સ્થિરતા ચારિત્રમાં નિષ્કર્ષોંપતા અને તેને શ્રુત જ્ઞાનની આ ચારતા થાય છે, અથવા સ્વર્ગ મેાક્ષ વિગેરેની ઉત્તમ ગતિ
·
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૬) મળે છે, તેને જુઓ ! અથવા સંયમમાં પ્રયત્ન (ન) કરનારને ઉપરના ઉત્તમ ગુણે વિના પાસત્થા વિગેરેની ગતિ જે બધા લેકેને હાંસી રૂપ છે. તે અથવા અધમ સ્થાનની ગતિ મળે છે. તે તમે દેખે ! આ પ્રમાણે સંયમ પાળનાર અને પ્રમાદ કરનાર સાધુની ઉંચ નીચ ગતિને જાણીને પાંચ પ્રકા૨ના સારા આચારમાં તમારે પ્રવર્તન કરવું, પણ જે ચારિત્ર લેવામાં પ્રમાદ કરે તેની નીચ ગતિ થાય તેથી શું સમજવું, તે કહે છે, કે જેઓ અસંયમમાં બાલ ભાવમાં રમેલા છે, જે સુગતિ સકલ કલ્યાણના આધાર રૂપ છે, તેને જ મેળવી શકે, અર્થાત્ હે શિષ્ય! તું દિક્ષા લઈને બાળ ચેષ માફક કુકૃત્ય ન કરીશ! તે બાલ જે આચાર શાક્યા કપિલ વિગેરેના મતને માનનારા આચરે છે, અને બોલે છે, કે નિત્ય, અને અમૂર્ત આત્મા હોવાથી આકાશ માફક તેને અતિ પાતજ નથી! અથવા વૃક્ષ છેદતાં કે બાળતાં આકાશને ભેદ કે બળવું થતું નથી, તેમજ શરીર વિકારી છે. તેને ઘા વિગેરે થતાં અવિકારી આત્માને કંઈ પણ થતું નથી! તેઓ કહે છે કે, न जायते न म्रियते कदाचिन्नायं भूत्वा भवितेति। છે. આત્મા જન્મ નહીં, તેમ મરતા પણ નથી, કેઈ પણ દિવસ આ થઈને થવાને નથી ! ( જે છે તે જ રહેવા
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२७७) नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि, नैनं दहति पावकः नचैन क्लेदयन्त्यापो, नशोषयति मारुतः ॥१॥
જીવને શસ્ત્ર છે કે નહી, અગ્નિ બાળે નહીં, પાણી ભીંજાવે નહીં, તેમ પવન શોષણ કરતો નથી. अच्छेद्योऽयम भेद्यो यम विकारी सउच्यते । नित्यः सततग स्थाणुं रचलोऽयं सनातनः ॥
આ આત્મા અછેદ્ય અભેદ્ય અવિકારી નિત્ય તથા હંમેશાં ગમન કરનાર સ્થાણુ તથા અચલ અને સનાતન ( પુરાણે) છે. (વિગેરે તેમનાં વચને છે) તે પ્રાણને હણવા વિગેરેમાં પ્રવનારાને તેના નિષેધ માટે કહે છે.
तुमंसि नाम सच्चेव जं हंतव्यंति मन्नसि, तुमंसि नाम सच्चेव जं अजा वेयव्यंति मनसि, तुमंसि नाम सच्चेव जं परियावेयवति मनसि, एवं जं परिचित्तव्वंति मनसि, जं उद्दवेयंति मनसि,. अंजू चेयपडिबुद्धजीवी, तम्हा न हंता नवि घायए अणुसंवेयण मप्पाणेणं जं हंतव्वं नाभिपत्थए (सू० १६४)
તમે જે આત્માને હણવા પણે વિચાર્યો તે તું જ છે, (નામ શબ્દ સંભાવના માટે છે, ) જેમ તમે માથું હાથ પગ પાસાં પીઠ પેટવાળા છે, તેમ આ પણ છે કે જેને
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
(39)
તમે હણવા ચાગ્ય માનેા છે, જેમ તમને કોઇ મારવા આવે તે તે દેખીને તમને દુઃખ થાય છે, તેવી રીતે બધાને છે, તેને દુ:ખ ઉસન્ન કરવાથી પાપ બધાય છે, તેના ભાવા
આ છે, કે અહીંયાં અંતર આત્મા જે આકાશ જેવા છે તેની હિંસા મારવા વડે નથી પણુ શરીર આત્માની હિંસા
છે, કારણ કે જ્યાં કંઇ પણ આધાર રૂપ પેાતાનું શરીર છે, તેને સવ થા દૂર કરવુ તેજ હિંડસા છે, એવુ' જૈને માને છે.. કહ્યું છે કે
पंचेंद्रियाणि त्रिविधं बलंच,
उच्छ्रास निःश्वास मथान्यदायुः । प्राणादशैते भगवद्भिरुक्ता
स्तेषां वियोजी करणं तु हिंसा ॥ १ ॥ પાંચ ઇંદ્રિયા ત્રણ બળ શ્વાસોશ્વાસ, અને આયુ એ દશ પ્રાણ ભગવાને કહેલા છે. તેના વિયાગ કરવા તે હિ'સા છે. વળી સ'સારમાં રહેલા જીવને સર્વથા અમૂર્ત પણું ન ઘટે. કે આકાશની માફ્ક જેના વડે વિકાર ન થાય, તથા અધી જગ્યાએ પ્રાણીને દુઃખ દેતાં પહેલાં આત્માની તુલના વિચારવી, એવુ' જોડેના સૂત્રથી ખતાવે છે. તુ પણ તેજ છે, કે તને આજ્ઞા કરવામાં આવે તે માને છે. તથા બીજા જીવને પરિતાપવા. એવું માને છે. તેજ પ્રમાણે જેને ગ્રહણ કરવા, તે તું માને છે. જેને દુઃખ દેવુ તે પણ તું માને છે.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૭૯)
પણ જેવુ'તને વિરૂદ્ધ થતાં દુઃખ થાય, તેમ બીજાને પણ જાણવુ', અથવા જે કાચને તુ હણવાના વિચાર કરે છે. ત્યાં અનેકવાર તું હતા. આ પ્રમાણે જીઇ વિગેરેમાં પણ સમજવું કે. બીજે જીઠું ખેલી તને ઠંગે તેા તને ન ગમે, તેમ તું જુહુ ખાલે તે! ખીજાને ન ગમે, જો હણાનાશે તથા હણનારા બન્નેને ઉપર કહ્યા પ્રમાણે એકતા થાય તે શું! તે કહે છે,
તે
‘અનુ” રૂજી પ્રગુણ તેજ છે કે, જે ઘાતક અને હૈતન્યના એક પણ'ના મેષને માને ( પેાતાના જીવ માર્ક સર્વ જીવાને માને) તેજ પ્રતિબુદ્ધે જીવી સાધુજ પિરજ્ઞાન વડે જીવે છે, પણ જીવની હિ'સા કરનારા પોતાના સમાન ખીજાને ન માનનારે જીવતા નથી. જો એમ છે, તે શું કરવુ? તે કહે છે. હશુનારા જીવને પાતાની માફક મેટું દુઃખ થાય છે, માટે પેાતાની ઉપમાંથી બીજાની હિંસા ન કરવી, ન ખીજા પાસે મરાવવા, હણનારાને અનુમેદવા નહિ, વળી સંવેદ્યન તે અનુભવ છે. કે જે ખીજા જીવેશને મેાહના ઉદયથી ' હણવા વિગેરેથી દુ:ખ દે છે, તે પેતે પછવાડે દુઃખ ભેગવે છે, એવુ' જાણીને કોઇને પણ હવા નહી, મતમાં પણ વાંછે નહિ, પ્ર॰ આત્માથી અનુભવ સાતા કે અસાતા રૂપ છે, તે વાતને નૈયાયિક તથા વૈશેષિક મતવાળા આત્માથી ભિન્ન ગુણ ભૂત સંવેદનનુ
'
"
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૦)
એકા પણુ સમાયિ જ્ઞાન વડે માને છે, તેવું તમે માને છે, કે આત્મા સાથે એકપણે માને છે ? તેના ઉત્તર સૂત્રકાર આપે છે,
जे आया से विन्नाया, जे विन्नाया से आया, जेण वियाणइ मे आया, तं पडुच पडिसखाए, एस आयावाई समियाए परिवाए विवाहिए तिमि (Ë૦ ૧૬ ) || -૬ |
"
જે આત્મા નિત્ય ઉપયોગ લક્ષણુવાળા છે. તેજ વિજ્ઞાતા છે, પણ તે આત્માથી પદા ના અનુભવ કરાવનાર જ્ઞાન જુદું નથી, અને જે વિજ્ઞાતા છે, તે પદાર્થના પરિચ્છેદક ઉપયાગ તે પણ આ આત્માજ છે. કારણ કે જીવતુ લક્ષણ ઉપયેગછે, અને ઉપયોગ તે જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, જ્ઞાન અને આત્માને અભેદ પણે માનવાથી બહુમતને અનુકુળ જ્ઞાનજ એકલુ' સિદ્ધ થશે, એમ તમને શકાર થાય તેા જૈનાચાય કહે છે, કે તેમ નથી, ભેદનો અભાવ ફકત અમે અહીં બતાવ્યા, પણ એકતા કહી નથી, જો એમ માનતા હો કે જ્યાં ભેદને અભાવ તેજ ઐકયતા છે, તેા તે માનવુ ફક્ત વાર્તામાત્ર છે; કારણ કે ‘ ધાળુ વસ્ત્ર · તેમાં ધોળું તથા પટ એ બંનેમાં ભેદને અભાવ હોવાછતાં એકતાની પ્રાપ્તિ નથી, એમાં પશુ શુકલ પણાના વ્યતિરેક વડે ખીજો કોઇપણ પટ (વસ્ત્ર ) નથી, એમ માનેા તા તે અશિક્ષિત (મુખ) ના
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮૧ )
ઉલ્લાપ છે, કારણ કે તમારા કહેવા પ્રમાણે માનતાં શુકલ ( ધેાળા ) ગુણને અભાવ થતાં સર્વથા પટના અભાવ થવા જશે.
વાદી—ત્યારે એમ માનતાં આત્મા વિનષ્ટ થયે !
જૈનાચાય—થવા દો ! અમારી કઇ હાંતિ નથી, કારણ કે અનંત ધર્મવાળી વસ્તુને અપર (બીજો) મૃદુ વિગેરે ધર્મના સદ્ભાવ છે, તેને નાશ થાય તે પણ અવિનષ્ટ ( કાયમ )જ છે, એજ પ્રમાણે આત્માને પણ પ્રત્યુસન્ન જ્ઞાન આત્મક પણાથી વિનાશ થવા છતાં બીજે અમૂત્તત્વ અસ`ખ્ય પ્રદેશપણુ અનુરૂલઘુ વિગેરે ધર્મના સદ્ભાવથી આત્માના અવિનાશજ છે! આટલુજ ખસ છે ! (જૈનમત પ્રમાણે મૂળ વસ્તુ દ્રશ્ય પણે કાયમ રહે છે. અને ફકત પર્યાયનેાજ નાશ અને ઉત્તિ છે. તેથી પર્યાય નાશ થવા છતાં મૂળ દ્રવ્ય વસ્તુતે કાયમજ રહે છે)
(
શંકા—જે આત્મા તે જાણુનાશ, એમ પ્રત્યયાળે કર્તાના અભિધાનથી અને આત્માના કગ્ય પણાથી એમ થયું કે જે આત્મા તેજ વિજ્ઞાતા એમ અહીં વિપ્રત્તિ પત્તિના અભાવ થયે, કે જેના વડે આ જાણે છે, તે ભિન્ન પણ હાય. જેમકે તે કરણ અથવા ક્રિયા થશે ? જો કરણ માનીએ, તા દાતરડા માફક ભિન્ન પદાર્થ થશે, અને જો ક્રિયા માનીએ તા કર્જામાં રહેલી સભવે છે, એમ કમાં રહેલી
"
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૨) પણ સંભવે છે. આ પ્રમાણે ભેદના સંભવમાં ક્યાંથી એક્યતા હેય? જૈનાચાર્ય શિષ્યને કહે છે, કે તેવાને ખુલ્લું કહેવું જે મતિ વિગેરે જ્ઞાન રૂપ કરણવડે અથવા કિયાવડે સામાન્ય વિશેષ આકારપણે જે કઈ (જીવ) વસ્તુને જાણે છે તે આત્મા છે. અને તે આત્માથી ભિન્ન જ્ઞાન નથી, તેમ કરણ પણે ભેદ નથી, એકને કર્મ કરણના ભેદ વડે ઉપલબ્ધિ થાય છે, જેમકે દેવદત્ત આત્માને આત્માવડે જાણે છે, કિયા પક્ષમાં પક્ષસંબંધી અભેદ છે એવું તમે પણ સ્વીકાર્યું છેજ, વળી
भूतियेषां क्रियासैव, कारकं सैव चोच्यते - જેમાં ભૂતિ (થવાપણું) છે તેજ ક્રિયા છે, અને તેજ કારક છે, આ વચન વિગેરેથી એક પણું જ છે,
જ્ઞાન અને આત્માનું એકપણું માનતાં શું થાય?
તે જ્ઞાન પરિણામને આશ્રયી આત્મા તે નામેજ વ્યપદેશ કરાય છે, જેમકે ઇદ્રિથી ઉપયુક્ત હોય તે ઇંદ્ર કહેવાય, અથવા મતિ જ્ઞાની શ્રુતજ્ઞાની અવધિજ્ઞાની મન ચર્યવજ્ઞાની, કેવળજ્ઞાની છે. અને જે જ્ઞાન આત્માનું એકપણું સ્વીકારે છે, તેને શું ગુણ થાય, તે કહે છે. ઉપર બતાવેલી નીતિએ યથાવસ્થિત આત્મવાદી થાય, અને તેના સભ્ય લાવવડે અથવા શમિતા (ઉપશમપણું)વડે પર્યાય રૂપ છે,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૩ ) એટલે તેજ સંયમ અનુષ્ઠાન રૂપ પ્રસિદ્ધ છે, (ઈતિ શબ્દ સમાપ્તિ માટે છે) લેફસાર અધ્યયનમાં પાંચમે ઉદ્દેશે. પૂરે થ.
છઠ્ઠો ઉદેશેપાંચમે ઉદ્દેશે કહ્યું હવે છો કહે છે, તેને સંબંધ આ પ્રમાણે છે, ગયા ઉદ્દેશામાં કહ્યું કે આચાર્યો નિર્મળ હૃદ (કુંડ) જેવા થવું, તેવા ઉત્તમ આચાર્યના સંસર્ગથી શિષ્યને કુમાર્ગને પરિત્યાગ થાય. તેથી રાગદ્વેષની અવશ્ય હાનિ થાય, માટે આ પ્રતિપાદન (સિદ્ધ) કરેના સંબંધ વડે આવેલા ઉદ્દેશાનું આ પહેલું સૂત્ર છે,
अणाणाए एगे सोवट्ठाणा आणाए एगे निरुवा डाणा, एयं ते मा होउ, एयं कुसलस्स देसणं तद्धि, होए तम्मुत्तीए तप्पुरकारे तसन्नी तन्निसणे (सू०
અહીં તીર્થકર ગણધર વિગેરેને ઉપદેશ માનનાર હોય, તેને વિનેય (શિષ્ય) કહેલ છે, અથવા સર્વ ભાવના સંભાવિત પણાથી સામાન્યથી અભિધાન છે, અનાજ્ઞા એટલે ભગવાનના ઉપદેશ વિના પિતાની મેળે આચરે, તે અનાચાર છે, તે અનાચારમાં પ્રવર્તેલા કેટલાક ઇંદ્ધિને વશ થએલા. અને દુર્ગતિમાં જવાની ઈચ્છાથી પિતાના મતના અભિમાન
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૪) ગ્રહથી બંધાયેલા (કાગ્રહી) છે, તથા ઉપસ્થાન તે બનાવટી તેમનું ધર્માચરણ છે, તેમાં ઉદ્યમ કરનારા તે સેપસ્થાન વાળા છે, તેઓ બોલે છે, કે “અમે પણ પ્રજિત છીએ” છતાં સારા ધર્મના વિશેષ વિવેકથી રહિત બનીને સાવદ્ય આરંભમાં વર્તે છે. તેમ કેટલાક કુમાર્ગની વાસના વાળા (મિથ્યાત્વી) નથી, પણ આળસ નિંદા સ્તંભ (માન) વિગેરે (૧૩ કાઠિયા)થી બુદ્ધિ હણાતાં તીર્થકરના કહેલા સદાચારમાં નિરૂપસ્થાન વાળા (સારા ધર્માનુષ્ઠાન રહિત) છે. એટલે મિથ્યાત્વી ચારિત્રના નામે અનાચાર કરે, અને સમ્યફલ્હી જીવે પ્રમાદથી સંયમ પાળવામાં બેદ પામે છે. તે બંનેને દુર્ગતિ મળવાની છે, તેવું જાણીને ગુરૂ કહે છે હે શિષ્ય ! તને તેવી દુર્ગતિ ન થાઓ! (માટે સમ્યકત્વ ધારણ કરી ને પ્રમાદ છેડી પુરે સંયમ પાળ !) આવું સુધર્માસ્વામી પિતાની બુદ્ધિથી નથી કહેતા, તે કહે છે, “તર ઉપર કહેલું (જિનેશ્વરનું છે) અથવા આજ્ઞા રહિત નિરૂપસ્થાન પણું છે, અને આજ્ઞા પાલનમાં સેપ સ્થાનપણું (ચારિત્ર) છે, આવું તીર્થકરનું દર્શન (મંતવ્ય) છે,
અથવા હવે પછી જે ઉપદેશ કહે છે, તે તીર્થકરનું દર્શન છે, કે કુમાર્ગ છેડીને હમેશાં આચાર્યની સેવા કરનારા થવું, તે આચાર્યની દષ્ટિમાં રહેવું તે “તદૃષ્ટિ છે, એટલે તીર્થકરે કહેલા આગમમાં દષ્ટિ રાખનારે છે, તથા
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૫). તે આચાર્ય અથવા તીર્થંકરની આજ્ઞા પાલનરની મુક્તિ થાય છે, તે તન્મતિ' છે, તથા તે સાધુ આચાર્યને બધાં કાર્યમાં આગળ કરે તેથી પુરરકાર છે, અર્થાત્ આચાર્યની અનુમતિથી કાર્ય કરનારે છે, તત્સરી, તે તેમના જ્ઞાનથી ઉપયુક્ત છે, તથા “તત્રિવેશન” એટલે તે સદા ગુરૂકુળ. નિવાસી છે, તેવાને શું ગુણ થાય, તે કહે છે,
अभिभूय अदक्खू अणभिभूए पभू निरालंव णयाए जे महं अबहिमणे, पगएण पवायं जाणिजा, सह संमइयाए परवागरणेणं अन्नोस वा अ. તિg સુવા (દૂ૦ ૨૩૭)
પરિષહે તથા ઉપસર્ગોને જીતીને અથવા ઘાતિ ચતટયને જીતીને તત્વને જોયું, તથા અનુકૂલ પ્રતિકૂલ ઉપસગ આવતાં અથવા અન્ય તીથિકેથી પિતે હાર્યો નહીં, એવે સમર્થ (પ્રભુ,) નિરાલંબનતાને ધારણ કરે; પણ, તે આ સંસારમાં માતાપિતા, સ્ત્રી વિગેરેનું અવલંબન ન ચાહે, તથા, તીર્થંકરની આજ્ઞા બહાર વર્તવામાં નરક વિગેરેમાં જવાનું છે.” એવુ ભાવવામાં સમર્થ થાય; પ્રશ્ન. પણ કયે પુરૂષ પરિસહ ઊપસર્ગને જીતનારે છે? તથા કેઈથી પણ ન હારીને નિરાલંબનપણું લેવામાં સમર્થ થાય? આવું શિષ્ય પૂછે તે, તીર્થકર સુધમાંસ્વામી અથવા આચાર્ય તેને કહે છે –
ઉ–જેણે મેલને લક્ષ્યમાં રાખે છે, તે મહાપુરૂષ
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૬) લઘુકર્મવાળો મારા ઊપદેશથી બહાર ન હોય. માટે અબહિર્મન (સ્થિરચિત્તવાળો) છે, તે સર્વજ્ઞના ઊપદેશ પ્રમાણે ચાલે : પ્રાપણું, તેના ઊપદેશને નિશ્ચય કેવી રીતે થાય? કે, આ જિનેશ્વરને છે?
ઉ–પ્રકૃષ્ટવાદ તે, પ્રવાદ છે. આચાર્યની પરપરાએ ચાલેલે તેને સર્વજ્ઞના ઊપદેશ તરીકે જાણીલે. અથવા અન્ય મતવાળાની અણિમાદિ આઠ પ્રકારની લબ્ધિ (અશ્વર્ય) દેખીને પણ તીર્થકરના વચનથી બહાર મન ન કરે, પણ તેવાઓને ઇદ્ર જાળીયા જેવા ઠગનારા જાણીને તેમનું અનુષ્ઠાન તથા તેમના વાદે (વચનનો) ને વિચારે (પરીક્ષા કરે) - પ્ર–કેવી રીતે?
ઉ–“garge qવા ગાળામાં પ્રકૃષ્ટવાદ તે પ્રવાદ સર્વજ્ઞ વાક્ય છે, તે પ્રવાદ વડે બીજા તીથિકના પ્રવાદની પરિક્ષા કરે, જેમકે વૈશેષિકે “તનુ ભુવન વિગેરે કરનારને ઈશ્વર માને છે, કહે છે કે –
. अन्यो जंतु रनीशःस्या, दात्मनः सुखदुःखयो। ईश्वर प्रेरितो गच्छेत् स्वर्ग वा श्वभ्रमेवच
- બીજો જીવ પિતાનું સુખ દુઃખ ભેગવવા અસમર્થ છે, પણ ઈશ્વરની પ્રેરણા થતાં તે વર્ગો અથવા નરકમાં જાય છે.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૭) " આવા પ્રવાદને જીનેશ્વરના પ્રવાદ વડે વિચારવા જેમકે આકાશમાં ઈંદ્ર ધનુષ્ય વિગેરે વિસ્ત્રસા પરિણામે પરિણમીને પિતાને રૂપે બનેલાં છે, તેને બનાવનાર જુદે ઈશ્વર વિગેરે કારણની કલ્પના કરવામાં અતિ પ્રસંગ આવશે, તથા ઘટપટ વિગેરેમાં દંડ ચક્ર ચીવર (કપડું) પાણી કુંભાર તુરી વેમ શલાકા કુવિદ વિગેરેના વ્યાપારથી આંતરા વિના મળતા. આત્મ લાભ વાળાને મુકી તેને બદલે નહી દેખાતા એવા ઈશ્વરથી પદાર્થો બને છે એવી કલ્પના કરતાં રાસભ (ગધેડા) ને પણ કર્તા કાં ન ગણુ ? -
વાદીને ઉત્તર–તનુકરણ વિગેરેમાં પણ પિતાનું કરેલું કર્યો અને તેથી બંધાયેલું કર્મ તેના વિના અવધ્ય છે. પણ પિતાના કર્મની વિચિત્રતા છે. કર્મની ઉપલબ્ધિ સિવાય આવું કયાંથી હોય? જેનાચાર્ય કહે છે, જે તમે એમ માને તે બંનેમાં તે સમાન કથન છે, વળી કારણરૂપ માતા પિતા એક છતાં અપત્યની વિચિત્રતા દેખવાથી અધિક નિમિત્ત વડે ભાવવું, અને તે ઈશ્વરને સ્વીકાર કરવા કરતાં અદષ્ટ (નશીબ) નેજ ઈચ્છવું સારું છે? કારણ કે તેના વિના સુખ દુઃખ સુભગ દુર્ભગ વિગેરે જગની વિચિત્રતા ન હોય ! હવે સાંખ્ય મતવાળા કહે છે.
સત્ત્વ, રજ, તમઃ એ બધાંની સામ્ય અવસ્થા પ્રકૃતિ છે. પ્રકૃતિથી મહાન, તેથી અહંકાર, તેથી અગ્યાર ઇંદ્રિયે, તેથી પાંચ તન્માત્ર, તેથી પંચભૂત, અને તેથી બુદ્ધિ. એ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૮)
વિચારેલ અને પુરૂષ ( આત્મા ) જાશે છે. પણુ, તે પોતે અકર્તા, અને નિર્ગુણુ છે. તે પ્રમાણે પ્રકૃતિ કરે. છે, અને પુરૂષ ભાગવે છે. ત્યારપછી, કૈવલ્ય અવસ્થામાં હું દૃષ્ટા છુ” એવુ નિવતે ( દૂર થાય ) છે. વિગેરે તેમનુ માનવુ' યુક્તિનિકળ હાવાથી તેમના આંતરા વિનાના મિત્રજ માનશે. કારણકે, પ્રકૃતિ અચેતન હોવાથી કેવીરીતે આત્માના ઉપકાર માટે ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ કરશે ? અને હુ‘દુઃખ દેનારી છું. એવું આત્મા દેખીને પેાતાના ઉપકારની પ્રવૃત્તિ તે ન કરે ? કારણકે, પ્રકૃતિ અચેતન હાવાથી તેને વિકલ્પ થવાના સ’ભવજ નથી; અને પ્રકૃતિ જો, નિત્ય હાય; તે, પ્રવૃત્તિની નિવૃત્તિના અભાવ થાય; અને પુરૂષનું કર્તાથતુ ન હાય; તે, સંસારથી ઉદ્વેગ, અને મેક્ષની ઊર્કઠા વિગેરેના અભાવ થશે. કહ્યુ છે કેઃ
नविरक्तो निर्विण्णो, न भीतो भव बंधनात् नमोक्ष सुखकांक्षी वा पुरुषो निष्क्रियात्मकः ॥ १ ॥
તે વિરક્ત નથી; ખેદ પામેલા પણ નથી; તેમ, ભવધનથી ડરેલા નથી; અથવા, માક્ષ-સુખના આકક્ષી નથી. એવા 'ગુણવાળા ક્રિયારહિત પુરૂષ છે. તેનેા ઉત્તર જૈનાચાય કહે છેઃ—
कम्प्रव्रजति सांख्यानां निष्क्रिय क्षेत्रभोक्तरि निष्क्रियत्वात् कथंवाऽस्य क्षेत्र भोकत्टत्वमिष्यते
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮૯) આત્માનિષ્ક્રિય છે. ત્યારે, સાંખ્યમતમાં દીક્ષા કેણ લે છે? તથા ક્ષેત્ર ભેળવવામાં નિષક્રિયપણાથી તેનું ક્ષેત્ર ભાગવવું કેવીરીતે ઈચ્છે છે?
બદ્ધમતવાળા બધુ ક્ષણિક માને છે. તેને ઉત્તર –
જે, અન્વયરહિત વિનાશ થાય તે, પ્રતિનિયતકાર્ય કારણભાવ સિદ્ધ ન થાય; પણ, એક સંતાન પરંપરાથી સિદ્ધ થાય છે. તેવું તમારું કહેવું ભણ્યા વિનાના જેવું છે! કારણકે સંતાનવાળાના વ્યતિરેક (અભાવથી) કેઈપણ સંતાન નથી, અને સંતાનનું મૂળ પૂર્વ કાળમાં રહેવા પણું છે, તે જ કારણ હોય તે બધું એ બધાંનું કારણ થશે, કારણ કે બધાને પૂર્વ કાળમાં રહેવા પણું છે, તેથી તમારું કહેવું માલ વિનાનું છે, વળી. ___यजात मात्र मेव, प्रध्वस्तं तस्यका क्रियाकुंभे, नोप्तन्न मात्र भग्ने क्षिप्त सन्तिष्ठते वारि ॥१॥
જે ઘડે બનવા વખતેજ નાશ પામે છે તે ઘડામાં શું ક્રિયા થઈ? અને ઉત્પન્ન થતાંજ ઘડે ભાંગે, તે તેમાં નાંખેલું પાણી રહી શકે નહિ,
कर्त्तरिजात विनष्टे धर्मा धर्म क्रिया न संभ રતિ; તમારે ચંપો ? વંધમાર નક્ષઃ? રn
ધર્મ પાપ કરનારો તુ નાશ પામે, તે ધર્મ અને અધમંની ક્રિયા સંભવે નહિ, અને ધર્મ અધર્મના અભાવમાં
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૦), પુણ્ય પાપને બંધ ન હોય, અને તે બંધના અભાવમાં મેક્ષ કોને થાય?
બ્રહસ્પતિ (ચાર્વાક) મતવાળા ફક્ત પાંચ ભૂતને માનતા હેવાથી જીવ પુણ્ય પાપ પરલેકને તેમને અભાવ થતાં નિર્મદ પણે અમાનુષી કૃત્ય કરનારાને તિરસકાર પદ યુક્ત કૃત્યવાળાને ઉત્તર ન આપ, તેજ ઉત્તર છે! તેમની જોડે વાત કરવી પણ અગ્ય છે) વળી.
વર્ષ , જરાઘા મરૌં માयेंद्र जाला विषयवत् प्रवर्तितमसत् किमप्येतत् ॥१॥
દુરાચારમાં રક્ત અને પરસ્ત્રી આલિંગનમાં મૂઢ બનેલા ઈંદ્ર જાલના જુઠા પદાર્થ માફક આ લેક એ એવું અસત્ મંતવ્ય ફેલાવ્યું છે ? વળી. मिथ्याच दृष्टि भवदुःख धात्री, મિwાતિ વિવેકા વ્યા; धर्मा य येषां पुरुषा धमानां, તેમ જ મુષિrદોડશ II ૨.
ભવેનું દુઃખ આપનારી માતા સમાન જેમનું મિથ્યા દર્શન છે, અને જેમની મિથ્યા મતિ વિવેક રહિત છે, કે જે અધમ પુરૂએ ઘર્મને નામે અધમ ફેલાવે છે, તેવાને પૃથ્વીમાં બીજે કયે અધર્મ હશે ?
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૧) આ પ્રમાણે બધા તીર્થોના વાદમાં જિનેશ્વરના મતને અનુસરીને વિચારી અસત્યને દૂર કરવું અને તે સર્વાનું વચન તથા કુમાર્ગનું બરાબર નિરાકરણ કરીને તીર્થીના પ્રવાદને આ બતાવેલા ત્રણ પ્રકારેવડે જાણે (૧) મનન કરવું તે મતિ છે, અને જ્ઞાન આવરણીયકર્મના ક્ષય ઊપશમથી કેઈપણ જ્ઞાન થાય; તે જ્ઞાન જ છે, તેથી એકદમ
જ ક્ષણે મનના કારણે અતિશ્રત અવધિ કે, બીજાં જ્ઞાનવડે (નિર્મળતા થતાં) પિતે બીજા વાદની પરીક્ષા કરે; અથવા જ્ઞાનવડે જેવાગ્યે તેમને શોભનિક તથા, મિથ્યાત્વ કલંકરહિત નિર્મળમતિ (બુદ્ધિવડે) બધા વાદેના સ્વરૂપને જાણે. કારણકે, સ્વ, અને પરનું સત્યપણું બતાવનાર મતિ છે. કઈ વખતપર (તીર્થકરના) ઊપદેશથી જાણે અથવા તેમનું કહેલ આગમ ભણીને તેનાવડે જાણે; અથવા તેથી ન સમજાય; તે, બીજા આચાર્ય વિગેરે પાસે સાંભળીને યથાવસ્થિત વસ્તુના સદ્દભાવને જાણે; અને જાણીને શું કરે? તે કહે છે –
निद्देसं नाइवठूजा मेहावी सुपडिलेहिया सव्वओ सधप्पणा सम्मं समभिण्णाय, इह आरामो परिव्वए निहियट्री वीरे आगमेण सया परकमे (સૂ૦ ૨૧૮)
(નિર્દેશ કરાય તે) નિર્દેશ એટલે, જિનેશ્વર વિશેરેને જે ઊપદેશ (સાધુના હિત માટે) છે, તેનું મર્યાદામાં રહેલ. મેધાવી સાધુ ઊર્લંઘન ન કરે. શું કરીને ? તે કહે છે –
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) સારી રીતે વિચારીને કે, આ ત્યાગવાજોગ અન્ય મતે છે, અને આ ગ્રહણ કરવાગ્ય તીર્થકરનાં વચન છે. તેને પિતે બધા પ્રકારેથી એટલે, દ્રવ્યક્ષેત્ર કાળભાવ-રૂપે તથા સામાન્ય વિશેષરૂપે-બધા પદાર્થોને ઉત્તમ મતિ વિગેરે ત્રણ જ્ઞાનથી વિચારીને હમેશાં આચાર્યની આજ્ઞા પાલન કરનાર બની બધાં દર્શનેનું નિરાકરણ કરે.
પ્ર–શું કરીને? તે કહે છે–બધા મતનું તત્વ સારીરીતે જાણીને, વિચાર કરી નિરાકરણ કરે. વળી, આ મનુ
લેકમાં સંયમમાં રતિ કરે; કારણકે, પરમાર્થથી વિચારતાં એકાંત અત્યંત રતિ (આનંદ) સંયમમાં છે, તે સંયમને પૂરે પાળવાની પરિજ્ઞાવડે જાણીને તેમાં લીન રહી ઇન્દ્રિચેની ઊન્મત્તતા રોકીને સંયમ–અનુષ્ઠાનમાં રત રહેવું. હિંમત વિગેરે. અહીં નિષિત તે મેક્ષ છે, તેને અથી બન,
અથવા નિષિત તે, પૂરે. અને અર્થ તે, પ્રયોજન છે. તે પ્રજનવાળો વીર તે કર્મને વિદારણ કરવામાં તૈયાર બનીને
સર્વ બતાવેલા આચાર વિગેરેમાં સર્વકાળ યત્ન કરીને કર્મરિપુને જીત; અથવા, મેક્ષમાર્ગમાં ગમન કર. ( આ પ્રમાણે સુધર્માસ્વામી કહે છે. આ ઊપદેશ વારંવાર શામાટે કરે છે? તેનું કારણ કહે છે – उडं सोया अहेसोया, तिरियं सोया वियाहिया एए सोया विअक्खाया, जेहिं संगति पासह ॥१॥
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૩) છે એટલે. કર્મ આવવાનાં આસવદ્યારે છે, તે દરેક ભવના અભ્યાસથી વિષયેના અનુબંધ વિગેરેથી છવકમ પુગળને લીધાંજ કરે છે, તેથી ઊંચે છે તો તે વૈમાનિક દેવીના અભિલાષની ઈચ્છા, અથવા વિમાનિક દેવના સુખનું નિયાણું. કરવું; કે, મને તેવું મળે. અધો (નીચે) ભવનપતિના દેવેના સુખને અભિલાષ, અને તિયકમાં વ્યંતર તથા મનુષ્ય તથા તિર્યંચના વિષયોની ઈચ્છા થાય છે, તે તે છે, અથવા પ્રજ્ઞાપકની આશથી ઊંચે તે પહાડનાં શિખરે તથા મેટાં મેદાન હેય; અથવા મોટા ધોધ પડતા હેય. નીચે નારકી તથા નદીના કિનારાની ઉડી ગુફાઓનાં સ્થાન તથા તિર્યફ લોકમાં આરામ સભા વિગેરે ઘર વિગેરે જેને ઉપભેગનાં સ્થાને છે, તે બનાવટી કે સ્વભાવિક બને છે અથવા કર્મ પરિણતિ ના કારણે મળેલાં છે, એ બધાં (રમણિક અરમણિક) સ્થાને કર્મના આસ્રવ દ્વારે હેવાથી તેની માફક સ્ત્રોત છે, આ ત્રણે પ્રકારે વડે તથા બીજા પાના ઉપાદાનના હેતુવડે પ્રાણીઓની થતી આસક્તિને અથવા કર્મના અનુષંગને જે, તે કર્મના અનુષંગના કારણથી જ એ સ્ત્રોત છે. એમ કહે છે. માટે તું સદા જૈનાગમ પ્રમાણે ઉદ્યમ કર.
आवद्वं तु पेहाए इत्थ विरमिज व्यवी, विणह तु सो निक्खम्म एसमहं अम्मा जाणइ पासह पडिलेहाए नावकंखइ इह आगई गई परिन्नाय દૂ૦ ૧૧)
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૪) રાગદ્વેષ કષાય અને વિષય રૂપ જે આવર્ત છે, તે અથવા કર્મ બંધને જે ભાવ આવર્ત છે, તેને જોઈને તું વિષય રૂપ ભાવિ આવિને વેદ (આગમ)ને જાણનારે બનીને તેનાથી વિરમ, અર્થાત્ આસ્રવ દ્વારને અટકાવ કર, બીજી પ્રતિમાં “વિ રિદા દેવી પાઠ છે, એટલે આસ્રવ દ્વારને અટકાવી તેનાથી થતા કર્મ બંધને વેદવિદ્ માણસ અભાવ કરે? આસવ દ્વારના નિરાધથી શું થાય ? તે કહે છે, આસવ દ્વારને દૂર કરવા દીક્ષા લઈને પ્રયાસ કરે, તેજ આ પ્રત્યક્ષ પ્રજન છે. અને તે આપણું ચાલુ વાતમાં મુખ્ય છે. તેથી
આ સર્વનામ વાચી શબ્દથી સૂચવ્યું, કે જે કઈ મહા પુરૂષ અતિશય વાળાં (ઉત્તમ સંયમન) કૃત્ય કરીને કે થાય? તે કહે છે–અકર્મા એટલે ઘાતિ કમરહિત બને, (કર્મને અર્થ ઘાતિ કર્મ લીધેલ છે) આ ઘાતિ કર્મ દૂર થવાથી તે વિશેષથી જાણે, તથા સામાન્યથી દેખે છે, તથા બધી લધિઓ તેને થાય છે, એથી તે પૂર્વે જાણે છે, અને પછી દેખે છે. આથી કમને ઉપગ બતાવે છે તે પ્રમાણે તેને દિવ્ય (કેવળ) જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાથી ત્રણ લેકમાં માથાના મુકુટના મણિ સમાન (માનનીય) તથા સુરા સુર નરેંદ્રથી પૂજ્ય બને છે, તથા સંસાર સમુદ્રના કિનારે પહોંચનારે સંપૂર્ણ જાણેલ બની તે પિતે શું કરે? તે કહે છે, તે જાણવાનું જાણેલા સુર અસુર તથા માણસેથી થતી પૂજાને અનુભવીને પણ તેને કૃત્રિમ અનિત્ય અસાર સે પાધિક (ઇંદ્રજાળ જેવી)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
( २८५)
માનીને ઇંદ્રિયાના વિષયને જીતવાથી ઉત્પન્ન થએલ સુખની નિસ્પૃહતાથી તેવી ઇંદ્રાદિની પૂજાને પણ તેઓ ઇચ્છતા નથી, વળી આ મનુષ્ય લેાકમાં રહ્યા છતાં કેવળ જ્ઞાનથી જીવાની આગતિ સ`સાર ભ્રમણુ તથા તેનાં કારણેાને જ્ઞ પરિજ્ઞા વડે જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાવર્ડ સ ́સાર ભ્રમણ દૂર કરે छे, तेना निराम्रणुथी शु' थाय ! ते मुड़े छे.
अच्छे जाई मरणस्स वमग्गं विक्खायरए, सव्वे सरा नियति, तक्का जत्थ न विज्जइ, मइ त त्थ न गाहिया, ओए, अप्पइडाणस्स खेयन्ने, सेन दीन हसन वहे न तं न चउरसे न परिमंडले न किन नीलेन लोहिए न हालिदे न सुकिल्ले न सुरभिगंधे न दुरभिगंधे न तित्ते न कडुए न कसाए न अंबिले न महुरे न कक्खडे न भउए न गरुए न लहुए न उन्हे न निद्धे न लुक्ले न काऊ न रहे न संगेन इत्थी न पुरिले न अन्नहा परिने सन्ने उनमा न विजए, अरूवी सत्ता, अपयस्स पर्य नत्थि, ( सू० १७० )
જાતિ (જન્મ) અને મરણના માના ઉપાદાન કારણ રૂપ કર્મીને તે કેવળી સાધુ ઉલધે છે, અર્થાત્ બધાં કર્મોના ક્ષય કરે છે, અને કર્મ ક્ષય થવાથી શુ શુ થાય છે, તે
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૬)
કહે છે, વિવિધ પ્રકારે પ્રધાન પુરૂષાર્થપણે રચેલાં શાસ્ત્રોના વિષયથી તપ અને સંયમ અનુષ્ઠાનને વિષય અંતે મેક્ષ આપનાર કહે છે, તે મેક્ષ બધા કર્મના ક્ષય રૂપ છે, અથવા જે સ્થાનમાં મેક્ષના જ (સિદ્ધ ભગવંત) રહેલા છે, તે સ્થાન જે આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે, તેમાં પિતે રત છે. (સૂત્રમાં વ્યાખ્યાતને અર્થ મેક્ષ લીધે છે) અને ત્યાં પિતે અત્યંત એકાંત બાધા રહિત સુખવાળા છે, અને સાયિક જ્ઞાન દર્શન રૂપ સંપદાથી યુક્ત બનેલા અનંત કાળ રહેવાના છે. (નમુત્યુમાં સિવ મયલ મરૂટ્ય મહંત મકખેય મવા બાહ મપુણરાવિત્તિ સિદ્ધિ ગઈ નામ ધેય કાણું સંપત્તાણુને અર્થ વિચારે) - પ્રવે-ત્યાં કેવી રીતે રહેલા છે? તે કહે છે ત્યાં શબ્દની પ્રવૃત્તિ નથી, અર્થાત્ શબ્દોથી કહેવાય એવી ત્યાં કઈ પણ અવસ્થા નથી, તે બતાવે છે, તે સંપૂર્ણ સ્વરે તે અધ્યયન (ભણવાનું ભણાવવાનું) જેમ અહીં છે, તેમ ત્યાં વાચ્ય વાચક સંબંધમાં ઉચ્ચારણ પણ નથી, કારણ કે શબ્દ તે ફપ રસ ગંધ અને સ્પર્શ સમજાવવામાં કોઈ પણ કારણે સંકેત કાળમાં ગ્રહણ કર્યા હોય, ત્યારે અથવા તેની તુલનામાં પ્રવર્તે છે, પણ ત્યાં સિને શબ્દ વિગેરેની પ્રવૃત્તિ નથી, એથી જ મેક્ષ અવસ્થા શબ્દથી કહેવાય તેમ નથી; ફક્ત શબ્દથી કહેવાય તેમ નથી, એમ નહીં પણ ઉપેક્ષણીય પણ નથી તે પણ બતાવે છે,
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૭) જ્યાં પદાર્થને સંબધ હોય ત્યાં તેના અધ્યવસાયના અસ્તિત્વમાં ઉહ તર્કો થાય, પણ જ્યાં તે નથી ત્યાં શબ્દની પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે થાય? પ્ર–શામાટે ત્યાં તર્કને અભાવ છે? તે કહે છે-“મનન કરવું તે મતિ છે અર્થાત્ તે મનને વ્યાપાર છે. અને પદાર્થની ચિંતા (વિચાર)ની ચાર પ્રકારની
ત્પાદિકા વિગેરે બુદ્ધિ છે. ત્યાં તેને ગ્રાહક નથી. (પ્રજન નથી) કારણ તે મેક્ષ અવસ્થામાં બધા વિકલ્પને અભાવ છે, ત્યાંવિકલ્પ થઈ શકતું નથી) ત્યાં મોક્ષમાં જે જીવે જાય તેઓને કંઈ પણ જાતના કર્મોને અંશ છે કે અથવા અકર્મ બનીને જાય છે,? તેને ઉત્તર-કર્મ સહિત જે જીવે છે તેમનું ત્યાં ગમન નથી, એવું બતાવે છે. “લ:”એકલેજ અર્થાત્ સંપૂર્ણ મલરૂપ કલંકથી રહિત ત્યાં સિદ્ધ ભગવંત છે, વળી તેમને દારિક શરીર વિગેરેનું અથવા કર્મનું પ્રતિષ્ઠાન નથી, માટે તેઓ અપ્રતિષ્ઠાન છે. એટલે મેક્ષ અપ્રતિષ્ઠાન છે, તે મને જાણવામાં “ખેદજ્ઞ” (નિપુણ) છે. અથવા અપ્રતિષ્ઠાન નામનું નરક છે, ત્યાં તેમને લેકનાડી પર્યતનું પરિજ્ઞાન છે, તેના આવેદન વડે બધા લેકની બેદજ્ઞતા બતાવેલી છે (સર્વે જીવેનું તેઓ દુઃખ સુખ જાણે છે) સર્વ સ્વરનું નિવર્તન જે અભિપ્રાય વડે કહ્યું છે, તે અભિપ્રાયને હવે પ્રકટ કરે છે. તે પરમપદને અભ્યાસી લેકાંતે કેશના છઠ્ઠા ભાગે (કેશ) જે
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૯૮)
'
ક્ષેત્ર છે, તેમાં રહેલ છે, તેમને અનત જ્ઞાન તથા દર્શન છે, તે સસ્થાનને આશ્રયી પોતે દીર્ઘ ન થાય, ન હ્રસ્વ થાય, ન ગાલાકારે, ન ત્રિકાણુ, ન ચતુષ્કાણુ, ન ગાળા જેવા, તેમજ વરહિત તે કાળા નીલેàહિત (લાલ) હારિદ્ર (પીળા) ધાળા કાઇ પણ જાતને! રંગ તેમને નથી, તેમ સુરભિ કે દુભિ ગ’ધનથી, તેમ તીખા કડવે કષાયલા ખાટો મધુર રસ નથી, તેમજ કર્કશ (ખરખચડા) મૃદુ ગુરૂ શીત ઉષ્ણુ સ્નિગ્ધ લૂખા કોઇપણ જાતના સ્પર્શ નથી, તથા ઉષ્ણુ શબ્દથી કાપાત વિગેરે લેશ્યાપણ નથી, અથવા કાચવાળા નથી, એટલે જેમ વેઠતાંવાદી કહે છે કે, એકજ મુક્ત આત્મા તેની કાયમાં બીન્ત ક્ષીણ કલેશવાળા પ્રવેશ કરે છે, જેમ સૂર્યનાં કિરણે સૂર્યમાં સમાઇ જાય છે, ( તેમ ઇશ્વરમાં મધુ` સમાઈ જાય છે) તેમ જૈનમાં સિદ્ધનું સ્વરૂપ નથી.
વળી ન રૂહ ( એટલે ખીજ અને જન્મના અર્થમાં રહે શબ્દ વપરાય છે ) એટલે કમ બીજના અભાવથી ફરીથી તેમને જન્મ નથી. પણ જેમ મુહંમતવાળા માને છે કે પેાતાના દર્શનનું અપમાન થવાથી તે મુક્ત પરમાત્મા પણ જન્મ લે છે, दग्न्धनः पुन रुपैति भवं प्रमध्य निर्वाण मध्य न वधारित भीरुनिष्ठम्
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૯૯ )
मुक्तः स्वयंकृत भवश्च परार्थ शूर स्त्वच्छासन प्रतिहतेष्विह मोहराज्यम् ॥१॥
જેમ
જૈનાચાય તેમના મતવ્યથી તેમનુ ખ'ન કરવા જિનેશ્વરની સ્તુતિ કરતાં કહે છે કે, મળેલું લાકડુ ઉગી ન શકે, તેમ મેાક્ષમાં ગયેલા કમ રહિત થએલા જીવને જન્મ મણ ન હેાય છતાં સસારનું પ્રમન કરીને નિર્વાણ પ્રાપ્ત કર્યા પછી મુક્ત થઈને પણ ખાદ્ર નાયક પોતાની મેળે નવા ભવ લેનાર પારકાને(શિક્ષા કરવા) માટે સૂર અનેલા તેણે વિના વિચારે બીકણપણાના અંતવાળું નિર્વાણુ માન્યું છે (અર્થાત્ પરોપકાર કરવા દુષ્ટને દ'ડદેવા પોતાના શાસ્ત્રનુ મહત્વ વધારવા જન્મ લે છે ) એવા વિપરીત ખેલનારા જેએ તમારી આજ્ઞાથી બહાર રહેલા છે, તેમને વિષે મેહ રાજાનું આવુ. પ્રમળ રાજ્ય છે ! (જૈન ધર્મમાં એવુ મતવ્ય છે કે મુક્ત જીવને ફરી જન્મ નથી)
તથા અમૃત્ત થવાથી તેને સ`ગ ન હેાવાથી તે અસ’ગ છે, તથા સ્ત્રી પુરૂષ નપુંસકની ગણતરીમાં નથી. ત્યારે કેવા છે તે કહે છે) વિશેષથી જાણે તે પરિજ્ઞ છે, તથા સામાન્ય ખરાબર જાણે (દેખે) એવી સંજ્ઞાવાળા જ્ઞાનદર્શોન ચુક્ત છે. પ્ર-જો સ્વરૂપથી મુક્તાત્મા ન જણાય તા, ઉપમાદ્વાર વડે આદિત્યની ગતિ માફક જણાય છે કે ? ઉ-નહી તે કહે છે, સાદા વસ્તુની ઉપમા થાય છે કે તેની માફક આ
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૦)
છે પણ તે સિદ્ધ મુક્ત આત્માની તુલના કે તેમના જ્ઞાન કે સુખની તુલના લેકની વસ્તુની સાથે થતી ન હોવાથી અનુપમ છે. પ્ર—શા માટે? ઊત્તર–તે મુક્ત આત્માની જે સત્તા છે તે રૂપ રહિત છે. અને તે અરૂપીપણું ઉપર કહેલ દિર્ઘ વિગેરેને નિષેધ કરવાથી બતાવ્યું છે.
વળી તેને પદ “તે અવસ્થા કઈ પણ જાતની ન હેવાથી અપદ છે, તેનું અભિધાન પણ નથી કે જે પદ વડે અર્થ બેલાય કારણ કે વાચ્ય પદાર્થને અભાવ છે. કારણ કે જે કહેવાય છે, તે જ શબ્દરૂપ ગંધ રસ ફરસ વિગેરેમાંથી કેઈ પણ એક વિશેષણથી બોલાય છે. તેને અભાવ છે તે બતાવે છે. અથવા દીર્ઘ વિગેરે શબ્દથી રૂપ વિગેરેનું વિશેષથી નિરાકરણ કર્યું હવે સામાન્યથી પછીના સૂત્રમાં નિરાકરણ કરે છે.
सेनसद्दे न रूवे न गंधे न रसे न फासे, इच्चेव રિધિ (કૂ૦ ૨૭૨) સારા સ્ત્રો ના પરં સમાપ્ત . ૧-૨
તે મુક્ત આત્માને શબ્દરૂપ ગંધ રસ કે સ્પર્શ નથી આજ ભેદ મુખ્યત્વે વસ્તુના છે, અને તેના પ્રતિષેધથી બીજે કંઈ વિશેષ ભેદ દેખાતું નથી, કે જેથી અમે બીજું બતાવીએ ! આ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામી કહે છે. સૂવાનુગમ કહ્યું, અને તેની સમાપ્તિથી અપવર્ગને પામેલે (મેક્ષ
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
(3०१) વિષય કહેવાને) ઉદેશે પૂરે થયે, તે મોક્ષની પ્રાપ્તિમાં તપની વક્તવ્યતા છેડામાં બતાવી પંચમ અધ્યયન પૂરું यु (
टीना : १११५ थया) पठ तु पठ तु भव्यो जन्म मारा दिहत जिन कथित सुबोध गुप्फितं यद्गणेशैः मुनिवर शिव बीजं दर्शनं ज्ञान चारौ प्रभवति हृदि यस्मात् श्रेय आचार सूत्रं ॥१॥ जीयाच्चिरं मुनिवरो खलु मोहनोयत् पन्यास हर्ष मुनिपो ममतारकौदौ देवाधि देव निरतो मुनिदेव साधुः सर्वे चबोध विमला यतयो जयंतु ॥२॥
धन्यं सूर्यपुरं जिनेद्र भवनै धर्मेण य द्दीपितं पूज्यैः साधु गणै रलंकृत महोश्राद्धाः सदा धार्मिकाः दीक्षा तीर्थ पतें मयाऽत्र रुचिरा पर्याय मुख्या दृता शांति यंत्र समाधि सारव्यजनका चित्ते स्थिता सर्वदा ॥३॥
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦૨ )
શ્રી માહનલાલજી જૈન. ટ્વે જ્ઞાનભંડાર અને સંસ્કૃત ધાર્મિક પાઠશાળા
શ્રી સંઘને જાહેર વિનંતિ.
સુરત, મુબઇ, અમદાવાદ વિગેરે શહેરમાં મુનીરાજો સાધ્વીએ વિહાર કરે તેમને સંસ્કૃત અને ધાર્મિક જ્ઞાન આપવા પ'ડિતની આવસ્યકતા રહે છે તેમ ભંડારમાંથી ચેાગ્ય પુસ્તકો મળે તેવા હેતુથી જ્ઞાનભડાર થવા જોઇએ. તે ધ્યાનમાં લઈને શ્રીમાન્ પૂજ્ય મુનીવર માહનલાલજી મહારાજે જ્ઞાનભ‘ડારની ચેાજના માટે સુરતમાં ઉપદેશ કર્યાં અને તેના માટે પોતાનુ' તમામ પુસ્તક સંઘને અણુ કયું અને જ્ઞાન ભંડારનું મકાન ઝવેરી નગીનચંદ કપુરચંદે 'ધાવી આપ્યું તને લગભગ પદર વર્ષ થયાં ખર્ચ વધવાથી માણસની અગવડ હતી તે ધ્યાનમાં લઇ પ્રવર્તક મહારાજશ્રી કાંતીમુનીજીની આજ્ઞા લઈ સઘની પ્રાર્થનાથી શ્રીમત્પન્યાસજી શ્રી રિદ્ધિમુનિજી મહારાજે ઉપધાન કરાવ્યા અને માલના ઘીની પેદાસ આ ખાતે લેવાની શરતે શેઠ લાલુભાઈ હેમચ'દ સુખડીયા તથા નાનપુરાવાલા શેઠે હીરાચંદ જીવણુજીએ ખ આપવા ઇચ્છા જણાવી. અને તે પ્રમાણે સારી પેદ્યાસ પણ થઇ અને તેથી ટ્રસ્ટી અને કાય વાહકોએ રવિવાર તા૦૨૯૧-૨૨ ના રાજ મીટીંગ ભરી તેને અનુમોદન આપી મહા સુદ ૫ તા–૨–૨–૨૨ ના રોજ સઘને એકત્ર કરી ઉક્ત
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦૩)
ભંડારની સાથે ધાર્મિક સંસ્કૃત પાઠશાળા પણ ચાલુ કરી એટલે પ્રભાતમાં એક કલાક જૈન બાળકે ધાર્મિક અભ્યાસ કરે છે અને બપોરના એકથી ત્રણ સુધી મુનીવર અભ્યાસ કરે છે, અને ત્રણ થી પાંચ સુધી ભંડારમાંથી કેઈને પણ પુસ્તક આપવામાં આવે છે.
આવક અને ખરચ લગભગ સાત હજાર રૂપીયા આવી જવાથી માસીક પેદાસ ૩૦ રૂપીયાની છે અને ઉઘરાણી પુરી આવતાં ૪૫ રૂપીયાં પેદાસ થશે એમ સંભવે છે પરંતુ પંચાવન રૂપીયાનું માસીક ખર્ચ હોવાથી ટ્રસ્ટડીડ થતાં સુધી નીચલા ગૃહસ્થાએ તાબડતોબ મદદ આપી પાઠશાળા વિગેરે શરૂ કરાવી છે તેમને માટે જેટલે ધન્યલાદ આપીએ તેટલે ઓછો છે. અને બીજા પણ બંધુઓ એગ્ય મદદ આપે ધ્યાનમાં લેશે. આ ભંડારમાં ભણનારાઓને પુસ્તક વગેરે વાંચવા મળે છે. પણ બાળકને તે ઉત્તેજન માટે ઇનામ વિગેરેની પણ યેજના છે. માટે બાળકોને પણ ભણવા મેકલવાં. ૪૦) હીરાચંદ જીવણજી. ૨૫) ઝવેરી ફકીરચંદ નગીનચંદ ૨૦) શેઠ દલીચંદ વીરચંદ ૨૦) શેઠ ચુનીલાલ દાળીયા ૧૦) પાલણપુરવાલા મેતા ચેલાભાઈ નાથુભાઇ ,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૦) ૧૦) ગાંધી કેશવલાલ અમુલખ. ૧૫) કલાણચંદ દેવચંદ ઝાંપાવાલા ૧૫) બીલીમેરાવાલા શેઠ. છમનાજી ચાંપાજી. સાધારણ
ખાતામાંથી. જ્ઞાન ભંડારમાં વેચાતાં પુસ્તક આચારાંગ. ભા-૧ એકથી ત્રણ. દરેકના બે રૂપીયા. અગાઉથી મેકલવા.
આચારાંગ ત્રીજાથાના અઢી રૂપીયા અગાઉથી મેકલવા તેમાં સંપૂર્ણ સૂત્ર સમાપ્ત થશે.
દશવૈકાલીક ભા-૧-૨-૩-૪ના ચાર રૂપીયા અગાઉથી મેકલવા.
દશવૈકાલીક સૂત્રદિપિકા ના રૂ-૪ અગાઉથી મેકલવા.
સૂચગડાંગ. ભા=૧-લે છપાય છે. - દ્વાદશ પર્વ કથા છપાય છે.
પુસ્તક મોકલતાં વિલંબ થાય તે ફરી કાર્ડ લખી સુચના કરવી.
આ ભંડારના મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી ચુનીલાલ ગુલાબચંદ. દાળીયાને નીમવામાં આવ્યા છે. ઉપરનાં પુસ્તક જૈન વિજ્ય પ્રેસમાં સુરત ખપાટીયા ચકલામાં વી. પી. થી મળશે.
ગિરધરલાલ ડુંગસી શેઠ
* એ. સેક્રેટરી. –2 –
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
_