Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રજ ચ પ્રકાશ
અને જેનો વિરુદ્ધ પાલીતાણા.
લેખક, શેઠ દેવચંદ દામજી કુંડલાકર.
અધિપતિ “જૈન.”
પ્રકાશક,
જૈન પત્રની ઓફીસ.
ભાવનગર,
કીંમત રૂા. ૧-૦-૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપોદ્યાત.
ગયા વર્ષમાં એક સવારે એ પત્ર મળ્યો કે–“ તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુજ્યને અંગે રાજકીય હકુમતની દેરવણું કરવાના કામ પાછળ રાજ્યના મુખ્ય કારભારી મહીનાઓથી સર્વસ્વ લક્ષ આપી રહ્યા છે ” ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે મને એ પ્રશ્ન થાય કે જે સ્થાન અનાદિ કાળથી કેવળ આત્મકલ્યાણ અર્થે તીર્થસ્વરૂપે સ્થાપિત હેઈને પુણ્ય-પવિત્ર મનાય છે, આર્ય રાજવી બહાદુરસિંહજીની હાર્દિક વિશાળતાને માટે ઉચ્ચ મત છે તેવા સંજોગોમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતા ઉપર હકક અને હકુમતની ઈમારતો ચણવાની કલ્પના કેમ હોઈ શકે ? છતાં આ ખબરમાં ચેતવણીનું રહસ્ય છુપાયેલું હતું તેથી એક પત્રકાર તરીકે આ સમયેચિત સુચના તરફ છેક ઉપેક્ષા કરવી તે પણ મને ઠીક ન લાગ્યું કેમકે વર્તમાન યુગ કાયદા અને કલમની આંટીઘૂંટીને હોવાથી કેવળ ધર્મ, શ્રદ્ધા કે ઍની વાત ઉપર મદાર બાંધીને બેસી રહેનારી પ્રજાનાં જગતમાં નામ નિશાન પણ નથી રહ્યાં. એ ઈતિહાસપ્રસિદ્ધ વાત હોવાથી આ સાવચેતીના પરિણામે તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુ જય ઉપરના સ્થાપિત હક્ક અને કબજા ભગવટાને સપ્રમાણ ઈતિહાસ અવલોક એ જરૂરી હતું.
સાદી નજરે જોતાં તો “શત્રુજ્ય રીખવ સમાસ ભલા ગુણ ભર્યા રે, સિધ્યા સાધુ અનંત તીરથ તે નમું રે” આદિ સ્તવનો અને મહાભ્યના ગ્રંથ શત્રુંજય સાથેના જૈનના શાશ્વત સબંધનું ભાન કરાવવાને બસ હતા, પરંતુ અત્યારને પ્રશ્ન કાયદાની સરાણે ચઢવાને હેવાથી કેવળ આટલા આધાર ઉપર બેસી ન રહેવાય. તેથી જાહેર પુરૂષોની કસોટીએ ચઢેલો અને કાયદાની આંકણીથી અંકાએલે ઈતિહાસ જાણવો જોઈએ. કેમકે જેમ મુખાકૃતિ જોવા માટે આરસીની અગત્ય રહે છે તેમ આંતરપ્રદેશ અવલકવાને પૂર્વ પ્રસંગને ઈતિહાસ એજ આવશ્યક સાધન ગણી શકાય. એટલા માટે પ્રભુશ્રી મહાવીર સ્વામીના સમયથી આજ લગભગ પચીસ વર્ષમાં જેનોને શ્રી શત્રુંજય સાથેને અખલિત સંબંધ કેવી રીતે જળવાઈ રહ્યો છે તે જોવાનું હતું. આ પ્રશ્નને અંગે જેમ જેમ ઉડે ઉતરતો ગયો તેમ તેમ પ્રાચીન રાસાએ, કથાનકે-ઈતિહાસ અને પૂર્વ પુરૂ રચિત ચરિત્રનું વિશાળ સાહિત્ય મળી આવ્યું તેથી એતિહાસિક દ્રષ્ટિએ શ્રૃંખલાબદ્ધ ગોઠવવાનું રહ્યું અને તેમાં જ્યાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્યાં મારી બુદ્ધિ ન પહોંચી શકી ત્યાં જાહેર પ્રશ્ન ચચીને ઈતિહાસરસિક સાક્ષરોની હાય લેવામાં આવી.
મને જણાવતાં હર્ષ થાય છે કે મારા આ કાર્યમાં ઈતિહાસ રસિકે, સાક્ષરો અને આગેવાનોને જ્યારે મેં જે જે શ્રમ આપે છે ત્યારે ત્યારે તેમણે બનતી સલાહ આપવાને લાગણી બતાવવાથી એવા આસ પરિજનોની હુંફમાંજ હું આ કામ હાથ ધરી શકે અને તેમાં લગભગ સે જેટલા પૂર્વાચાર્યો રચિત ગ્રંથ સંગ્રહને ઓથ મને ઉપકારક થઈ પડયો છે.
આ અનુકુળતા વચ્ચે મારે તો ફક્ત સર્વ ઉપકારકેની શક્તિને આ લેખમાં ઉતારવાની હોવાથી તે કાર્ય આગળ ધપાવ્યે જતો હતો, તેવામાં પાલીતાણું સ્ટેટની અરજી હાથમાં આવી. આ ઐતિહાસિક મહાસાગર એાળંગવાની પુરી અગત્યતા છતાં તે વિકટ અને લાંબો પંથ કાપવાનું મુલતવી રાખવાની ફરજ પડી. કેમકે આ અરજી હકક અને હકુમતના નામે એક આર્ય રાજવીને હાથે ધાર્મિક સ્વતંત્રતા ઉપર આક્રમણ હતું એટલે નજીકની વસ્તુસ્થિતિનો વિચાર કરવાને નામદાર ઠાકોર સાહેબને તક મળે, જાહેર પ્રજા આ કેસનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ સમજી શકે તે માટે છેલ્લા એક હજાર વર્ષને કે ઈતિહાસ તારવી લઈ આ ગ્રંથ દ્વારા જાહેરની દષ્ટિમાં મુકવાની અગત્ય વિચારી છે. એક જૈન તરીકે શ્રી શત્રુંજય તીર્થને અંગે જૈન પ્રજાના સ્થાપિત હક્કોનું સંશોધન કર્યું છે; છતાં તેમાં પક્ષપાત કે કલ્પનાનો રંગ ન પુરાય તે માટે પુરતી કાળજી રાખી છે.
ટૂંકમાં શ્રી શત્રુંજય તીર્થને દીર્ઘકાળથી જેને અબાધિત કબજે ભગવટો ધરાવે છે તેની ખાત્રી માટે કાળજુના ઇતિહાસને આગળ રાખી તેમજ શીલાલેખે, પ્રાચિન દેવ-મંદિરે, રસ્તાઓ, આરામસ્થાન, કુંડ વગેરે પ્રત્યક્ષ પુરાવારૂપે છેક સંપ્રતિ રાજાથી શરૂ કરી ગુર્જરેશ્વરોના જૈન અમાત્ય અને શ્રીમાનની નિરાબાધ તીર્થભક્તિનો ઇતિહાસ લખાઈ રહ્યો છે તેની પુરવણીરૂપે આ ઐતિહાસિક દોહન છે જ્યારે તેવીસ વર્ષને જુને ઈતિહાસ જુદો જ તૈયાર થાય છે જે અમારા તરફથી હવે પછી બહાર પડશે.
આ પુરવણી ગ્રંથ તૈયાર કરવાની ખબર આપતાંજ એક અઠવાડીમાં તેની થયેલી માગણું જોતાં જૈન પ્રજાને તીર્થ પ્રેમ અને વિચાર જાગૃતિનું માપ થાય છે; એટલું જ નહિ પરંતુ ગ્રંથની વસ્તુ નજરે જોવા પહેલાં જ તેના માટે અનેક હાથથી ડઝનબંધ કોપી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
એની સામટી માગણી થાય તેમાં મારા તરફના પ્રેમ અને વિશ્વાસ તરી આવે છે તેમ જોઈ આ સવ ભાઈઓને આ તકે આભારી છું. ખરું કહું તે વર્તમાન પ્રવૃત્તિને નિયમીત પહોંચી વળતાં અવિશ્રાંત બેજ વચ્ચે વખત મેળવીને ગયા દિવસે માં પુરવણ તૈયાર કરવાના મુશ્કેલ કાર્યને સફળતા મળી શકે તે યશ તેમનેજ ઘટે છે. એટલું જ નહીં પણ અમદાવાદમાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીને આંગણે શ્રીસંઘના સંમેલનના ખબર મળ્યા પછી એકજ દિવસનો આંતરે હોવા છતાં મારા ઉતાવળીયા અને અસંબદ્ધ મેટરને હાથમાં લઈ એક દિવસમાં અગ્યાર ફરમાં તૈયાર કરી આપવા પાછળ પ્રેસના સાઠ માણસેએ જે તનતુંડ મહેનત ઉઠાવી મારા મનને સંતેચ્યું છે તે માટે અમારે ભાઈ ગુલાબચંદ અને આખા સ્ટાફની કદર કર્યા વિના ચાલતું નથી.
છેવટમાં એટલું જ કહેવું બસ થશે કે આ ગ્રંથમાં બતાવેલ ઈતિહાસના દરેક મુદ્દા જાહેર પ્રમાણભૂત ગ્રંથો અને લેખોના સપ્ર માણુ હવાલા છે એટલે તેની મહત્વતાને યશ તેના મૂળ લેખકોને ઘટે છે જ્યારે અસાધારણ ઉતાવળથી કાંઇ લક્ષદષની ભૂલ રહી જવા પામેલ હોય તે મારી અપૂર્ણતા માટે ક્ષમા માગું છું.
લી. સંધને નમ્ર,
દેવચંદ, –
–
ખાસ સુચનાઃ.
અમારા પ્રેસમાં ગુજરાતી, સંસ્કૃત યા અંગ્રેજી કેઈપણું જાતના ટાઈપમાં કેઈપણ સાઈઝમાં નાનું યા મેટું પાના કે પોથી આકારે સ્વચ્છ અને રેગ્યુલર કામ કરી આપવામાં આવે છે. પ્રેસખાતામાં મુક વાંચનાર પંડિતે, દરેક જાતના કાગળને સ્ટાફ તેમજ બાઈન્ડીંગને લગતા તમામ સાધને હોવાથી છપાવનારાઓને ઘણું સગવડતા રહે છે. અમારી આ સૂચના તરફ આપણું જૈન સંસ્થાઓ, મુનિ મહારાજાઓ અને ગ્રહોનું ખાસ દયાન ખેંચીએ છીએ. સાથે જણાવવું જોઈએ કે આ પ્રેસ જૈન માલકીનું હેવાથી છપાયેલ ફેમની આશાતના ન થાય તેની ખાસ ચી રાખવામાં આવે છે.
લખા– આનંદ પ્રી. પ્રેસ–ભાવનેગર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી
શત્રુંજય પ્રકાશ.
--
ઐતિહાસીક પુરવણી.
પ્રસ્તાવ
શ્રી શત્રુંજયગિરિરાજના ઉદ્ધાર અને ભક્તિને અંગે સમ્રાટ સ’પ્રતિ-વિક્રમાદિત્ય-શાલિવાહન—શિલાદિત્ય-આમરાજા-કર્ણ - દેવ-સિદ્ધરાજ જયસિંહ-કુમારપાળ-વીરધવળ આદિ રાજા મહારાજાએ તેમજ જાવડશા, ઉદયનમ ત્રી, સાજણુ, (સજજન મંત્રી ) વાગભટ દેવ (બાહુડ મંત્રી ), શાંતુ મંત્રી, વસ્તુપાળ-તેજપાળ, પુનડશા, પેથડ્સ ત્રી( પૃથ્વીધર ), જગડુશા, સમરાશા ( તિલ ંગદેશના સુમે સમરિસંહ ) કરમાશા, તેજપાળ સેાની વિગેરેની પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ અનન્ય ભકિતના સપ્રમાણુ ઇતિહાસ તેમજ તે સમયનાં ષ્ટિગાચર થતાં દેવાલયા-કુંડા–રસ્તા-લલીતસાગર તળાવ આદિ કાળજીનાં વિદ્યમાન ચિન્હોની સ્મરણાંજલી ઉપરથી તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજયગિરિ શાશ્વત અને ચિરસ્થાયી તીથ છે એ વાત આગલા પ્રકરણાથી સ્પષ્ટ થઇ ગયેલ છે. જ્યારે એ પૂ પ્રકરણેાના પ્રસંગમાં શ્રીશત્રુ જયતીર્થ ને ઐતિહાસિક દષ્ટિયે મળેલું રાજકીય સંરક્ષણ તથા હ્વાનુભૂતિના ઇતિહાસ ઉકેલવાની તક લઉં છું.
૧ જુએ શ્રી શત્રુંજય પ્રકાશ-પૂર્વાર્ધ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુજય પ્રકાશ.
રાજ્ય પલટા
વાભીપુરના નાશ વખતે કચ્છના રણની સરહદે વઢીઆરમાં આવેલું પચાસર ગામ ગુજરાતમાં આબાદી ભેાગવતું હતું. તેથી વલ્લભીપુરમાંથો નાસી છુટેલી વસ્તીનેા માટેા ભાગ ત્યાં જઇને રહ્યો હતા. આ રીતે પંચાસરની જાહેાજલાલી વધી જવાથી તેને ઢાખી દેવા કાન્યકુબ્જ ( કનેાજર ) ના રાજા ભુવડ ચડી આબ્યા. દુશ્મનનું બળ વધારે જોઇને જયશીખરે તેની સ્ત્રી રૂપસુંદરીને—તે ગર્ભવતી હાવાથી પાતાના સાળા સુરપાળ સાથે વનમાં મેકલી આપી. ને પાતે આ તાકાનમાં મરતાં સુધી લાયા.
આ સમયે ગુજરાત તેમજ સૌરાષ્ટ્રમાં રાજસત્તા અનિય ત્રિત થઇ જતાં, એ તકના લાભ લઇને ખાખરીયા, આહેર વગેરે કાંડાબળીઆ કામાએ સૈારાષ્ટ્રમાં પ્રવેશ કર્યા. અને ધીમે ધીમે પેાતાનુ બળ વધારવા લાગ્યા.
બીજી તરફ વનમાં જન્મેલા જયશીખરના પુત્ર વનરાજને જૈનાચાર્ય શ્રી શીલાંગાચાર્ય ( શીલગુણસૂરિ ) નુ રક્ષણ મળ્યુ, અને ઉમ્મર લાયક થતાં ચાંપા (જન્તા) નામે શૂરવીર સેનાપતિના
૧ આ ગામ અને તેના ખંડીયરા અત્યારે પણ શ્રી સપ્તેશ્વર નજીક વિદ્યમાન છે.
૨ પંચાસર ઉપર કલ્યાણી ( દક્ષિણ ) ના રાજાએ ચડાઇ કરી હતી તેમ કેટલાક ઇતિહાસકારો જણાવે છે; પરંતુ દક્ષિણ કલ્યાણુમાં કાઈપણુ બળવાન સત્તા જન્મી હોય તેવા પુરાવા મળતા નથી. જ્યારે આ શ્રીમેરૂતુંગસૂરિ જણાવે છે તેમ આ સમયે કાન્યકુબ્જ ( કનેજ ) દેશમાં કલ્યાણુકટક નગરમાં ભૂદેવ ( ભૂયડ–ભૂવડ ) રાજા હતા. એ જોતાં પંચાસર ઉપર કનેાજને ભુયડ ચડી આવ્યાની વાત સંભવિત લાગે છે.
૩ વનરાજ એક વખત તેના એ સાબતી સાથે વગડામાં ફરતા હતા ત્યારે તે રસ્તેથી ચાંપે! વાણીયા પસાર થતા જોઈને તેને રાકયા, ચાંપાયે નિર્ભયતાથી સામે આવી પેાતાનુ ધનુષ્ય સજ્જ કર્યું; પરંતુ તેના પાસે પાંચ તીર હાવાથી બે ભાંગીને ફેંકી દીધાં. એ જોઇ વનરાજે તેનું કારણ પૂછ્યું એટલે ચાંપાયે જણાવ્યું કે‘તમે ત્રણ છે. તેથી મારૂં એકેક તીર એકને માટે પુરતુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંડકાના મુ. સહગ થવા પછી ધીમે ધીમે બળ જમાવીને ગુજરાત કબજે કર્યું. અને અણહીલપુર વસાવી ત્યાં રાજધાની સ્થાપી. ' ત્યારપછી ચાવડા વંશના રાજપુતેને થોડે ઘણે અંશે સૈારાષ્ટ્રમાં પગપેસારો રહ્યો હતો, પરંતુ તેમનું મુખ્ય લક્ષ ગુજરાત અને આસપાસના દક્ષિણ પશ્ચિમ પ્રદેશ તરફ હતું, જ્યારે ૌરાષ્ટ્રના પાટનગર વામનસ્થળીમાં ચુડાસમાની સત્તા હતી. મુંડકાના મુહૂ—
સૈારાષ્ટ્રની દક્ષિણે આવેલું પ્રભાસઠ તીર્થ “ચુડાસમા”ની સરહદમાં આવેલું હતું. અહીં દેશદેશાવરમાંથી મનાથ મહાદેવના દર્શને મેટી સંખ્યામાં યાત્રીઓનો અવર–જવર અને તેના પાસેથી “મુંડકા’ને નામે યાત્રાવેરાને રાજહક્ક લેવાને તે વખતના રાજા પગ્રહરિપુને લાલચ થઈ. જાણીને વધારાના તીર નકામા સમજી ભાંગી નાંખ્યા છે. ચાંપાના આ છાતીકઢા જવાબથી તેના શૌર્ય માટે વનરાજને માન થયું, ને ત્યારથી તેને હાયક તરીકે સાથે રાખી છેવટ મંત્રીપદ આપ્યું. ત્યારબાદ ચાંપાયે લાટ તથા માળવાની સરહદે પિતાના નામથી ચાંપાનેર નગર વસાવી તેને મજબૂત કિલ્લે બંધાવ્યો હતો.
૧ અણહીલ્લપુર પાટણની સ્થાપના કરી તે સાથે વનરાજે ત્યાં એક વિશાળ છનાલય બંધાવી તેમાં–પંચાસરમાં તેમના માતુશ્રી રૂપસુંદરી પૂજા કરતાં હતાં તે–શ્રી પાર્શ્વનાથના બીંબ મંગાવીને પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. જે અત્યારે પણું પાટણ (ગુજરાત) માં પંચાસરા પાર્શ્વનાથને નામે વિદ્યમાન છે. જ્યારે વનરાજ ચાવડાની શસ્ત્ર-છત્રધારી મૂર્તિ પણ તેજ સ્થાને ખડી–ઉભી દ્રષ્ટિગોચર થાય છે.
૨ જુનાગઢ નજીનું વંથલી ગામ આ પ્રસંગે સૌરાષ્ટ્રની રાજધાનીનું શહેર હતું.
૩ ચુડાસમા રાજા જાદવવંશમાંથી ઉતરી આવેલા હતા.
૪ પ્રભાસનું મૂળ નામ દેવપટ્ટન હતું, અને હાલ તે વેરાવળ નજીક પ્રભાસપાટણના નામે ઓળખાય છે. ૫ ગ્રહરિપુનું રૂઢ નામ “ગારિત્યો ” હતું.
• -
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. અત્યાર સુધીના ઇતિહાસમાં આવા તીર્થોનું દરેક રાજ રજવાડા રક્ષણ-પોષણ કરવાની ફરજ સમજતા હતા અને કોઈપણ ધર્મ તરફ ઉદાર અને વફાદાર રહેતા. જ્યારે ચુડાસમાની ગાદીયે આવેલે ગ્રહરિપુ રાજધર્મ ભૂલ્યો અને સલાહકાર નબળો મળી જવાથી પરિણામે તેણે યાત્રિક પાસેથી “મુંડકું” લેવાને સોરઠની સરહદે નાકા ગોઠવ્યાં.
દરમિયાન ગુજરાતના પાટનગર અણહીલપુર પાટણમાં ચાવડાવંશની ગાદી મૂળરાજે હસ્તગત કરી ત્યાં સોલંકીની સત્તા જમાવી દીધી હતી.
એક વખત મૂળરાજની ભત્રીજીને સોરઠી સોમનાથના દર્શનની ઈચ્છા થઈ. તેથી તેને થોડા રસાલા સાથે મૂળરાજે સેરઠ તરફ રવાના કરી. આ રસાલે સોરઠની સરહદમાં આવી પહોંચે એટલે ગ્રહરિપના માણસોએ “મુંડકું” માગ્યું, તે જોઈ રાજબાળાનું દિલ ઉશ્કેરાઈ ગયું. પ્રભુના દર્શનની આડે આવા અધર્મના અંતરાય તેને અસહ્ય લાગ્યા, અને આવી રીતે ધાર્મિક સ્વતંત્રતા લુંટાવા દઇને યાત્રા કરવા જવામાં પાપ માનીને અણહીલપુર તરફ રથ પાછો વાળ્યો.
રાજબાળાને આ રીતે એકાએક પાછા આવેલા જોઈ મૂળરાજે તેનું કારણ પૂછ્યું, રાજબાળાએ ગ્રહરિપુના ઉન્માદની વાત કરતાં ઉમેર્યું કે-“સેરઠનો ક્ષત્રીરાજા ધર્મરક્ષક મટી ધર્મભક્ષક થયું છે. આ રીતે જે તમારા જેવા ગુર્જરેશ્વરના અમલમાં નયે જાય તે મારે જાત્રા કરવાથી સયું.”
સેરઠને ગ્રહરિપુ ધર્મ ઉપર ધાડ પાડે છે તે ખબર મૂળરાજને મળવાથી બીજે દિવસે રાજસભામાં આ વાત ચર્ચાતાં તેના પ્રધાન જબુક અને ખેરાલુના રાજા જેહુલે જણાવ્યું કે-સેરઠને ગ્રહરિપુ અને કચ્છના લાખો ફુલાણું બંને મિત્રો હોવાથી ગ્રહરિપુ મર્યાદા ચુકયે હોય તે બનવાજોગ છે.”
મૂળરાજે તુર્ત ચડાઇની તૈયારી કરી. ઈ. સ. ૯૭૯ માં સેરઠને સીમાડે યાદવાસ્થળી મંડાણું. લાકુલાણી ગ્રહરિપુની મદદે આવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુસ્લીમ પ્રવેશ. પહોંચે; પરંતુ મૂળરાજની પ્રબળ તૈયારી અને બળને પરિણામે લાખો મરાણે ને ગ્રહરિપુ કેદ પકડાયો. ગ્રહરિપની સ્ત્રીઓએ મૂળરાજ પાસે પતિની ભીક્ષા માગી એટલે તેને આંગળી કાપીને છોડી મૂકો. આ રીતે મૂંડકાના મૂળ ઉખેડી નાંખીને રાજબાળાને સેમિનાથની યાત્રા કરાવી. સુસ્લીમ પ્રવેશ
ઈ. સ. ૧૦૦૧ થી અફઘાનના સુલતાન મહમદગીજનીનું હિંદની સમૃદ્ધિ તરફ ધ્યાન ખેંચાવાથી તેણે પંજાબ સિંધ આદિ ઉત્તરના વિભાગો ઉપર ૧૬ સ્વારી કરીને ઘણું દ્રવ્ય લુંટયું અને છેલ્લી સત્તરમી ચડાઈ ઈ. સ. ૧૦૨૪ માં સૌરાષ્ટ્ર ઉપર કરો. તેમાં શેરડી સોમનાથને લુંટી પુષ્કળ દ્રવ્ય ઉપાડી ગયે.'
આ સમયે વાળા, કેળીઓને તાબે હતું. જ્યારે જુનાગઢ તરફ ચુડાસમાની સત્તા હતી. અને સમ્રાટ સત્તા અણહીલ્લપુરના ભીમદેવની હતી.
મહમદે સેમિનાથ (દેવપટ્ટન) લુંટવાના ખબર મળતાં ભીમદેવ સેરઠની વ્હારે ચડયા, પણ તેમાં તેને થાપ ખાવી પડી હતી; છતાં પછીના ટુંક સમયમાં આસપાસનું બળ વધારીને અજમેરના રાજા વિશળદેવને મળે. અને મહમદ તેને દેશ જતા હતા ત્યારે રસ્તે રેકો. એટલે ટુંકે રસ્તે જતાં મહમદ ગજનીનું લશ્કર સિંધના રણમાં ભૂલું પડવાથી ઘાસ, પાણી અને અનાજ વિના પાયમાલ થઈ ગયું.
ભીમદેવે તે પછી પોતાની સત્તા ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર ઉપરાંત માળવા, ચેંદી, સીંધુ પ્રદેશ અને લાટની સરહદ સુધી ફેલાવી હતી. તેમજ સેમનાથના મંદિરને આ લૂંટમાં નુકશાન થયેલું હતું તેથી તે ફરી બંધાવવાને શરૂઆત કરી હતી.
૧ આ લુંટમાં મહમદને ૨૦ લાખ દીનાર જેટલી લુંટ મળી હતી. આ દેવાલયને ૫૬ થાંભલા હતા અને ઘંટ બાંધવાને ૨૦ મણની સોનાની સાંકળ હતી.
૨ ભીમદેવની આ છતમાં મુખ્ય હાથ વિમળમંત્રીને હવે તેમ અમારી એકીસ તરફથી બહાર પડેલ “વિમળમંત્રી વિજય” નામક નેવેલથી જેવાશે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. આ રીતે અગ્યારમી સદીમાં ગીજની વશના મુસ્લીમ સુલતાને, બારમી સદીમાં ગરીવંશના રાજાઓ અને તેરમી સદીમાં ગુલામ વંશના રાજાઓના આક્રમણે હિંદ ઉપર થતાં રહ્યાં હતાં - અને તે અરસામાં તેમણે દિલ્હીમાં ગાદી પણ જમાવી દીધી હતી. પરંતુ મહમદ પછી કઈ ગુજરાત-સૌરાષ્ટ્ર સુધી પહોંચ્યું નહોતું. જેન સત્તાને યુગ–
ખરું કહીયે તે આ પ્રસંગે ગુજરાતના રાજતંત્રની આબાદીમાં જેને મુખ્ય ફાળે હતો. આપણે પ્રથમ જોઈ ગયા તેમ ચાવડા વંશની શરૂઆતમાં વનરાજ ચાવડાને શૂરવીર હાયક ચાપ, તેમજ વનરાજનો દંડનાયક લહીર જૈન હતા, તે પછી દુભરાજને મંત્રી વીર અને ભીમદેવને મહામંત્રી વિમળ પણ જન હતા. વિમળ મંત્રીએ આમ ઉપર દેલવાડામાં તેમજ આરાસર પહાડ ઉપર કુંભારીયામાં સને ૧૯૩૨ (સંવત ૧૦૮૮) માં બંધાવેલા નકશીદાર ભવ્ય દેરાસરે વિમળવસતિને નામે અત્યારે પણ વિમલ મંત્રીની ધર્મભાવના માટે સાક્ષી પુરી રહ્યાં છે.
એકંદર ચાવડા વંશના રાજાઓનું સૈરાષ્ટ્ર તરફ ઓછું લક્ષ હતું. જ્યારે મૂળરાજની ચડાઈ પછી સેલંકી રાજાઓ સૌરાષ્ટ્રમાં પોતાની સત્તા જમાવી રહ્યા હતા.
મૂળરાજે ગ્રહરિપુને જે કે છોડી મુક્યો હતો; છતાં તેના હદયને પરાજ્ય પામવાથી એટલો તો આઘાત થયો કે લડાઈ પછી ત્રીજે વર્ષે તે ગુજરી ગયે. ગ્રહરિપુ પછી તેની ગાદીએ રા’ કવાટ આવ્યું. તે વખતે તળાજા પંથક ઉગાવાળાના હાથમાં હતું. જ્યારે શીયાળ બેટમાં વીરમદેવ નામનો પરમાર રાજા દૂર દૂરના રાજારાણાઓને દગાથી પોતાના ટાપુમાં ખેંચી જઈ હેરાન કરતો. તેણે
૧ આબુ અને આરાસુરના દેરાસરે વચ્ચે જવા આવવાને ભોંયરાનો માગ છે, તેમ રાસમાળા ભા. ૧ લામાં જણાવ્યું છે.
. ૨ શ્રી શત્રુંજય ઉપર પણ “વિમળવસહિ” ની ટુંક વિદ્યમાન છે. તેને વિમળમંત્રી સાથેનો સંબંધ અમને શ્રેણીબંધ ઉપલબ્ધ થયો નથી. તેથી ઈતિહાસરસિકેનું તે તરફ ધ્યાન ખેંચવા તક લઈએ છીએ.
નરે, +
ન નન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સત્તાનો યુગ. ભેળા રા’ કવાટને પણ આવી રીતે એક વખત સોમનાથના કિનારે સમુદ્રમાં ફરવા જતાં ફસાવ્યું હતું.
તેના પછી વામનસ્થળીની ગાદીએ ઈ. સ. ૧૦૦૩ માં રા'દયાસ (મહીપાળ) આવ્યો. તેણે અણહિલપુરથી સેમિનાથ જતા સેલંકીના જનાનાને અડચણ કરવાથી (ઈ. સ. ૧૦૧૦) માં, દુર્લભસેને સોરઠ ઉપર ચડાઈ કરી. તેમાં મહીપાળ મરાણ, વામનસ્થળી ભાંગ્યું અને મહીપાલને કુંવર રા” નૈઘણું નાનો હોવાથી તેને દેવાયત આહેરે પિતાના દિકરાના ભોગે રક્ષણ આપ્યું. એટલું જ નહિ પણ સેંઘણ ઉમ્મરલાયક થતાં આહેરેએ મળી સોલંકીના થાણદારને મારી રા' નઘણને ઈ. ૧૯૨૦ માં સોરઠની ગાદીએ બેસાર્યો.
. આ વખતે વામનસ્થળી ભાંગી જવાથી તથા શત્રુ સામે ટકવામાં ગીરનારનું પડખું અનુકુળ જઈને રા” નોંઘણે જુનાગઢમાં રાજધાની સ્થાપી.
રા’ નોંઘણું પછી રા' ખેંગારે ત્રેવીસ વર્ષ સોરઠની સરદારી ભેળવી. તે પછી રા' નોંઘણ બીજે એકત્રીશ વર્ષ રહ્યો. તેણે શ્રી નેમીનાથ પ્રભુની ભક્તિ અર્થે સારૂં દ્રવ્ય ખરચ્યું હતું. તેને પુત્ર રા'ખેંગાર બીજે થયો. તેની સતી સ્ત્રી રાણકદેવીને ખાતર સિદ્ધરાજે તેના ઉપર ચડાઈ કરી. તેમાં બાર વર્ષે રાણકદેવી અને રા” ખેંગારના ભેગે સિદ્ધરાજે ઇ. સ. ૧૧૧૫ માં સેરઠ સર કર્યો. અને જુનાગઢ તથા માંગરોળમાં પોતાનું થાણું બેસાયું.
સિદ્ધરાજે તે પછી સોમનાથ, ગીરનાર તથા શત્રુંજયની યાત્રા કરી દરેકના રક્ષણ માટે ગામડાં ભેટ કર્યા હતાં.
સિદ્ધરાજને પુત્ર ન હોવાથી વૃદ્ધાવસ્થાએ તેનું મન અસ્વસ્થ
૧ હાલ આ ભાગ ઉપરકેટના નામે જુનાગઢમાં ઓળખાય છે.
૨ નેમીનાથની ટુંકના દરવાજે એક લેખમાં જણાવ્યું છે કે –“સં. ૧૧૧૫ ચૈત્ર શુ ૭ રા'માંડલિકે નેમીમંદિર સુવર્ણપત્રથી મઢાવ્યું છે. ”
છે વિસ્તારથી જુઓ “શ્રી શત્રુંજય પ્રકાશ–પૂર્વાદ્ધ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુજય પ્રકાશ. રહેતુ. તેના લાભ લઇને આ પ્રસંગે મારખીમાં રહેલા ગેહેલેાએ માંગરાળના સુખાને હાંકી કાઢ્યો હતા.ર
સિદ્ધરાજ પછી ગુજરાતની ગાદીએ કુમારપાળ આવ્યે. દરમિયાન અણુહીલ્લ્લપુરની ગાદીના અટપટા સંયોગાના લાભ લઇને માંગરાળમાં પેઠેલા ગાહેલા પેાતાની હકુમત વધારતાજ રહ્યા હતા. એટલુંજ નહિ પણ શાહજીના પુત્ર સામરાજ (સમરસિંહ) માથાભારે થઇ પ્રજાને ર ંજાડવા લાગ્યા. આ ખખર કુમારપાળને મળતાં તેણે અણહીલ્રપુરથી ઉડ્ડયન મંત્રીને મોટી સેના લઇને સારઠ ઉપર ચડાઇ કરવાને માકલ્યા. ત્યાં તેણે સામરાજને હરાવી સારઠના કબજો લીધે. આ લડાઇમાં ઉદયનને કારી ઘા વાગવાથી તેની વ્યથામાં પાછા ફરતાં તેના સ્વગવાસ થયા. તેની અંતિમ આજ્ઞાને અનુસરી તેમના પુત્ર માહુડ મત્રીએ તુ ગીરનારજીને ત્રેસઠ લાખના ખર્ચે પગથિયાં મંધાવવાનુ કામ શરૂ કરાવી તેની દેખરેખ માટે પદી મંત્રીને રોકયેા. અને માહડ ચાર હજારના લશ્કર સાથે શત્રુજય આળ્યે, ને ત્યાં ખાહડપુર૪ વસાવી કરોડાના ખર્ચે
૧ આ ગાહેલાને હાલના પાલીતાણાના ગોહેલ વશ સાથે કરશે સંબંધ નથી. પરંતુ તે વલ્લભીપુરના રાજા પ્રહસેનના ટાયા વંશજા હતા.
૨ માંગરાળમાંથી મળેલા એક લેખમાં જણાવ્યું છે કે ‘ સ. ૧૨૦૨ ( ઇ. સ. ૧૧૪૬ ) માં સામરાજના પિતા શાહજી ગેાહેલે સિદ્ધરાજના સુખાને હાંકી કાઢયા હતા.’ આ વાત બનવાજોગ છે. કેમકે આ સમયે મારીમાં વલ્લભીપુરના ગ્રહસેનના વંશજો ‘ગાહેલ’ ની ગાદી હતી. એટલે સિદ્ધરાજે સારડ સર કર્યા પછી ૪૪ વર્ષ તેઓ સિદ્ધરાજની ઉત્તરાવસ્થાના લાભ લેવા લલચાયા હોય.
૩ સામરાજને જૈન ઇતિહાસકારોએ સમરશી ( સાઉરસ ) ના નામથી ઓળખાવેલ છે.
૪ આડે સ. ૧૨૧૧ માં શ્રો સિદ્ધાચળ આવીને જીનાલય ચણાવવાનુ કામ શરૂ કર્યું. તેમાં એટલા બધા માણસો રાકવાં પડ્યાં કે જેનાં વસવાટથી એક શહેર વસી ગયું. આ શહેર ખાડપુરના નામે ઓળખાયુ હશે. આ જીર્ણોદ્ધારનું કામ એ વર્ષે` પુરૂ થવાથી સ. ૧૨૧૩ માં પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી હતી. તેથી બાહુડના જીર્ણોદ્ધાર માટે કેટલાક ગ્રંથામાં સ. ૧૨૧૧ અને કેટલાકમાં સ. ૧૨૧૩ ના સંવત લખાયા છે. ભાપુરનાં ખડીયર અત્યારે પણ પાલીતાણાની પૂર્વ દિશાએ છે તેમ ત્યાં મળતી ઈંટા, નળીયા, છીપા અને બગડીયાના કટકમાં ઉપરથી રાસમાળામાં જણાવ્યું છે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન સત્તાને યુગ. ઈ. સ. ૧૧૫૭ (સંવત ૧૨૧૭) માં શ્રી શત્રુંજયનો ઉદ્ધાર કર્યો, તથા મહારાજા કુમારપાળે શ્રી શત્રુંજયનો સંઘ કાઢીને “કુમાર વિહાર મંદિર તથા કુંડ બંધાવ્યો એટલું જ નહિ પણ શત્રુંજય નજીકનાં ૨૪ ગામ દેવપૂજામાં અર્પણ કર્યો.'
કુમારપાળને રાજવિસ્તાર પૂર્વે કરૂ-મથુરા–પાંચાલ અને મગધ સુધી, ઉત્તરે કાશ્મીરના પહાડી પ્રદેશ સુધી, દક્ષિણે લાટમહારાષ્ટ્રથી છેક તિલંગ સુધી અને પશ્ચિમે સૌરાષ્ટ્ર-વાળાક–પંચનદ–સિંધ સુધી ફેલાયે હતો.
કહેવાની જરૂર નથી કે મહારાજા કર્ણદેવસિદ્ધરાજ જયસિંહ તેમજ મહારાજા કુમારપાળના સમયમાં ગુજરાતના રાજતંત્રની લગામ જૈન મંત્રીઓના હાથમાં હતી. તે દરમિયાન તેમણે કાંડાબળે રાજ્ય વધારતા રહીને ઘણુંજ કુશળતાપૂર્વક રાજકારભાર ચલાવ્યો હતે. એટલું જ નહિ પણ દંડનાયક સાજણ (સજજનમંત્રી), મુંજાલ મંત્રી, મંત્રીશ્વર શાંત મહેતા, ઉદયન મંત્રી, નગરશેઠ શ્રી દત્ત, બાહડ મંત્રી વગેરેના હાથથી કરોડોના ખર્ચે થયેલી તીર્થસેવા જગજાહેર છે.
આ રીતે વનરાજ ચાવડાથી છેક કુમારપાળ સુધી ગુજરાતના મહારાજ્યમાં મંત્રી, દંડનાયક, સેનાપતિ, કોષાધ્યક્ષ તથા નગરશેઠ આદિના મુખ્ય મુખ્ય અધિકારો લગભગ જેનોના હાથમાં રહ્યા હતા, જે કે જેનોની આ એકસરખી ચડતી જોઈને બ્રાહ્મણ મુસદ્દીયા અને જેનો વચ્ચે હરીફાઈ થતી, છતાં તેમાં એકધારા ટકી રહીને જૈન મુસદ્દીઓએ રાજ્યની વ્યવસ્થા, ધર્મનું રક્ષણ અને પ્રજાની આબાદી જાળવવામાં સારી કુશળતા બતાવી હતી. તેમ ઈતિહાસ સ્પષ્ટ કહી રહ્યો છે.
કુમારપાળના અંતિમકાળમાં અફઘાનીસ્થાનના સુલતાન શાહબુદ્દાને ઘેરીએ હિંદ ઉપર આક્રમણ શરૂ કર્યા હતાં. જેમાં
૧ કુમારપાળે આ પ્રસંગે બંધાવેલ મંદિર તથા ટુંક અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે.
૨ વધારે માટે જુઓ શત્રુંજય પ્રકાશ”—પૂર્વાર્ધ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. બીજી ચડાઈ તેણે ઇ. સ. ૧૧૭૮ માં ગુજરાત ઉપર કરી. આ પ્રસંગે અણહીલપુરની ગાદીએ ભીમદેવ બીજે ( ભીમ) હતો, તે પોતાના માંડલીકેજ સાથે શાહબુદ્દીન સામે ચડ્યો અને તેને ઝેર કરી હાંકી કાઢયે.
ત્યારબાદ હિંદના રાજપુત રાજ્યએ જર, જમીન અને જેરૂને માટે મહામહે લડવાનું શરૂ કર્યું. તેને લાભ લઈને શાહબુદ્દીન ઘેરીયેહિંદ ઉપર અનુક્રમે નવ ચઢાઈ કરી જેમાં દિલ્હીના પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ, કનાજના જયચંદ રાઠેડ તથા ચિત્તોડના સમરસિંહ રાણા વગેરે હિંદના બળવાન રાજાઓને ઠાર કરી પિતાની સત્તા વધારી તથા ગુજરાતને પણ નબળું પાડ્યું.
- આ સમયે ધવલક્કપૂર (ાળકા)માં પાટણના માંડલીક રાજા વીરધવળને અમલ હતું. તેને મંત્રી તરીકે વસ્તુપાળ-તેજપાળ નામે કુશળ અને સમર્થ બે ભાઈ મળવાથી તેણે અણહિલ્લપુરના માંડલિકોને પોતાના કાબુમાં લીધા, પછી સૌરાષ્ટ્રમાં જઈ સેરઠની સત્તા ભોગવતા વામનસ્થળીના સાંગણ અને ચામુંડરાયનેક મારી દંડ લીધે, ને સોરઠની ગાદી ચામુંડરાયના પુત્રને સેંપી. સેરઠમાં તે સમયે રહેલા વાજા, નગરેંદ્ર, ચુડાસમા, વાળા આદિ ઠાકરે પાસેથી ખંડણું લઈ ઓખામંડળ અને કચ્છ કબજે કર્યું. તે પછી મહીકાંઠામાં ગોદ્રહ (ગોધરા) નો રાજા ધુંધલ, ત્યાંથી યાત્રાથે નીકળતા સંઘ અને વણજારાને હેરાન કરતો હતો તેમ ખબર મળતાં તેજપાલે તેને હરાવી કેદ કર્યો. તથા માળવા, લાટ અને છેક મહારાષ્ટ્ર સુધી સત્તા વિસ્તારી, ઉત્તરમાં મારવાડ તથા સીંધવને
૧ ભેળા ભીમ પાસે અમરસિંહ શેવડા (યતિ) ને લાગવગ હતો તેમ ફાર્બસ જણાવે છે. - ૨ જુનાગઢને રા'માંડલિક પણ આ ચઢાઈમાં આવેલ હતો તેમ ઉલ્લેખ મળે છે. ૩ પૈસે. ૪ સ્ત્રી.
પ વસ્તુપાળ-તેજપાળ એ સમર્થ જૈન હતા. તેમના બાહુબળ બુદ્ધિબળ અને ધર્મપ્રેમનો ઈતિહાસ “વીરશિરેમ વસ્તુપાળ” નામક નોવેલ રૂપે ત્રણ ભાગમાં અમારી ઓફીસ તરફથી બહાર પાયો છે.
૬ તે વીરકવળા સાળા હતા. .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને સત્તાને યુગ. સર કર્યા, તેમજ વડવાના શંખ રાજાને કબજે કરી સમુદ્ર તથા જમીન માગે વ્યાપાર વધાર્યો.
આટલા વખત દરમીયાન શાહબુદ્દીન ઘેરી ગુજરી જવા પછી તેને ભત્રીજો નબળો જણાવાથી તેના સુબાઓ (ગુલામ) સ્વતંત્ર થઈ દીલ્હીની ગાદી પચાવી બેઠા હતા.
વસ્તુપાળે રાજ્યને વિસ્તાર વધારવા સાથે તે સમયના દિલ્હીના ગુલામ બાદશાહ બહેરામની સાથે સંબંધ બાંધીને ગુજરાત તથા તીર્થોને નિર્ભય કર્યો. એટલું જ નહિ પણ શત્રુંજય ગીરનાર તથા આબુ ઉપર કરોડના ખર્ચ દેવમંદિરે વસાવીને શ્રી શત્રુંજયનો ચઢાવ ને પગથિયાં બંધાવ્યાં. આ ઉપરાંત નવલાખ જનબીંબ ૧૩૧૩ નવાં મંદિર, ૩૩૦૦ જીર્ણોદ્ધાર, ૮૪ સરોવર, તથા ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનભંડારે, શીવાલયે, જૈનેતર દેવગ્રહ, ભોજનગ્રહ વગેરે પાછળ અઢળક દ્રવ્ય ખરચ્યું હતું; તેમજ રાજકાર્યભાર પણ કુશળતાપૂર્વક સંભાળી તેમના ભાઈ સેનાપતિ તેજપાળ સાથે ૬૩ લડાઈમાં જીત મેળવી રાજસમૃદ્ધિ વધારી હતી અને ૩૨ શહેરોને કીલા બંધાવ્યા હતા.
આ અરસામાં ગુજરાતના બાદશાહ મજુદ્દીન સાથેનાગપુરના પુનડશાને ઘરવટ જેવો સંબંધ બંધાયું હતું. તેથી પુનડશાએ શ્રી શત્રુંજયનો સંઘ કાવ્યો ત્યારે સુલતાને સારી સગવડ કરી આપી હતી.
૧ વસ્તુપાળે સને ૧૨૪૦ (સં. ૧૨૯૬ ) માં શત્રુંજયનો ઉદ્ધાર કર્યો હતા. તે માટે વિશેષ જુઓ “શત્રુંજય પ્રકાશ–પૂર્વાદ્ધ.
૨ શ્રી શત્રુંજય ઉપર સગાળપોળમાં લાખાડીની દીવાલ ઉપર આવેલા શીલાલેખમાં “વસ્તુપાળે શત્રુંજયના પગથિયાં બંધાવ્યાનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ ઇતિહાસકારો પણ વસ્તુપાળે કુમાર કુંડ' થી ધોળી પરબ સુધી પગથિયાં બંધાવ્યાનું જણાવે છે.”
૩ શત્રુંજયની તળાટીમાં તેમણે પોતાની સ્ત્રી લલીતાદેવીના પુણ્યસ્મરભાર્થે લલીતસાગર સરોવર બંધાવ્યું હતું તથા તેજપાળની સ્ત્રી અને પમાન દેવીના પુણ્યસ્મરણાર્થે આજના મંદિરોમાં અઢળક દ્રવ્ય ખરચ્યું હતું. તેને મરણ ચિન્હો અત્યારે પણ મેદ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
શત્રુંજય પ્રકાશ.
રાણા વીરધવળના મરણ પછી ધવલકપુરની ગાદી વસ્તુપાળની સ્પાયથી વીશળદેવને મળી. ત્યારપછી વસ્તુપાળને માંદગી શરૂ થતાં પેાતાનું અંતિમ જીવન શ્રીશત્રુંજયની છાયામાં વિતાવવા રાજરસાયત સાથે નીકળ્યા. પર ંતુ તે લીંમડી નજીક અંકેવાળીયા ગામ પાસે પહેાંચ્યા એટલામાં દર્દનું જોર વધી જતાં ત્યાંજ સ્વર્ગવાસ થયા. આ બનાવથી ખેદીત થતાં તેજપાળ તથા જય તસિંહે તેમના દેહને શત્રુ જયની છાયામાં લઇ જઇ ત્યાં અગ્નિસંસ્કાર કર્યો અને તે સ્થળે શ્રીઋષભદેવના સ્વર્ગારાહ પ્રાસાદું ’ ખધાન્યા.
ધવલપુરમાં રાણા વીશળદેવને આ ખબર મળતાં તેણે અહુ ખેદ દર્શાવ્યા તથા તેના સ્વર્ગવાસ થયા હતા તે ગામ ( અ કેવાળીયા ) દેવાલયના ખર્ચ માટે અપણુ કર્યું. તે પછી અણુહીલ્પુરના ગાદીપતિ ભીમ ( ખીઝે ) ગુજરી જતાં વીશળદેવે અણુહીલ્લપુરના કમજો લઇ ત્યાં વાઘેલાવંશની ગાદી સ્થાપીને ગુજ રેશ્વર તરીકે પેાતાની આણુ ચલાવી.
વીશળદેવ અણુહીલપુરની ગાદીએ આવ્યા ત્યારે દીલ્હીમાં ગુલામ મહેરામના અમલ હતા. આ અરસામાં ભયંકર દુષ્કાળ પડચા, તે ત્રણ વર્ષ લ ખાવાથી રાજ-રજવાડાનાં અન્નના ભંડાર પણ ખાલી થઇ ગયા. એક દ્રમના ગણીને તેર દાણાના ભાવથી મુશીબતે ચણા મળતા. આ વખતે ભદ્રેશ્વર ( કચ્છ ) માં જગડુશા શેઠ રહેતા હતા. તેણે ગામાગામ દાનશાળા સ્થાપી ભુખ્યાને અન્ન દેવા માંડયું. જગડુશાહે ગામેગામ અગાઉથી અન્નના કાઠાર ભરાવી રાખ્યા હતા. તે જાણીને અણુહીલપુરમાં તેણે સ ંગ્રહેલા ભંડાર ખરીદી લેવા વીશળદેવે જગડુને અણુહીલપુર એલાબ્યા અને મેાં માગ્યા દામથી કાઠાર માગ્યા. જગડુયે તેા તે કાઠાર ગરીબેા માટેજ ભરાવી રાખ્યા હતા તેથી ગરીમાને દેવા અર્થે વીશળને સાંખ્યા. તે ખેાલતાં આ કણુ રાંકના અથેજ રાખ્યા છે' તેમ કાઠારના માંયે નોંધ હતા. તે જોઇ વીશળદેવ પ્રસન્ન થયા. આ રીતે જગડુશાયે દીલ્હીના બાદશાહ અહેરામ માનુદ્દીન, ઉજજનના રાજા માનવો, સિંધના
:
૧ સ. ૧૩૧૨ ( ઇ. સ. ૧૨૫૬ )ના કાળ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલીતાણા રાજ્યના પૂવ જે
૧૩ રાજા હમીર વગેરે તે સમયના મુખ્ય મુખ્ય દેશના દરેક રાજ–-રજવાડાઓને અન્ન પુરૂં પાડયું અને અઢાર કરોડ દ્રામ યાચકોને આપ્યા. અને તે પછી જગડુયે રાજ્યના માન સાથે શ્રી શત્રુંજયની યાત્રા કરી. આ પૂર્વ ઈતિહાસથી જેવાશે કે વિક્રમની શૈદમી સદીની શરૂઆત સુધીમાં જૈનસત્તાને યુગ ઝળકી રહ્યો હતો, એટલું જ નહિ પણ રાજ્યસત્તાના સંપૂર્ણ માન સાથે શ્રી શત્રુંજય તીર્થનો જેનો સ્વતંત્રતાપૂર્વક લાભ લેતા હતા. પાલીતાણું રાજ્યના પૂર્વજો–
પાલીતાણું રાજ્યના પૂર્વજો અત્યારસુધી મારવાડમાં લુણી નદી ઉપર આવેલા ખેરગઢ ગામમાં વસતા હતા. આપણે ઉપર જે • ગયા તેમ શાહબુદ્દીન ઘોરીયે કનેજને કબજે લીધે એટલે તેમાંથી બચેલા રાઠેડ શીવજી છેડા અંગત માણસોને એકઠા કરી ઈ. સ. ૧૨૧૨ માં બીકાનેર નજીક કેલુમદના સોલંકી રાજાના આશ્રયે રહ્યો. અહીં મારવાડના ફુલગઢ ગામ (કિલે કુલેરા)નો રાજા લાખો કુલણ ચડાઈ લઈ આવતાં શીવજી હાથ બતાવી તેને હાંકી કાઢ્યો. તે પછી શીવજી દ્વારકાની યાત્રાયે જતાં માર્ગમાં અણહીલપૂરનો મેમાન થયે. તે લાગ જોઈને લાખે ચઢાઈ કરી, પરંતુ તેમાં શીવજી તેની પૂંઠ પકડી મારવાડ પહોંચતા લાખાને માર્યો. અને ત્યાંથી આગળ વધી ખેરગઢના ગેહેલ સેજકજીને ઝેર કરી ત્યાં ઈ. સ. ૧૨૪૦ માં ગાદી નાખી.
આ તોફાનમાંથી નાસી છુટેલા ગોહેલ સેજકજીઈ. સ. ૧૨૪૦ (સં. ૧૨૯૬) માં પાંચાળ (સોરઠ) માં ઉતર્યા.
આ પ્રસંગે ગુજરાતના વાઘેલા નબળા પડવાથી સોરઠ જુનાગઢના રા” મહીપાળનીર સ્વતંત્ર રાજસત્તામાં હતું. તેણે
૧ કનોજના રાઠોડયે ખેરગઢ ઈ. સ. ૧૨૪૦ માં સર ક્યું હતું તેમ ટોડરાજસ્થાન જણાવે છે.
૨ ગહેલેના ઇતિહાસમાં સેજકજી ઈ.સ. ૧૨૬૦ માં ખેરગઢથી આવ્યાનું જણાવ્યું છે. પરંતુ જુનાગઢની ગાદીયે રામહીપાળ . સ. ૧૨૩૦ થી ૧૨૫૩ સુધી હતો. અને તેને કુંવર રા'ખેંગાર ૧૨૫૩ થી ૧૨૬૦ સુધી હતો. વળી ખેરગઢમાં રાઠેડો પણ ઈ. સ. ૧૨૪૦ માં આવી પહોંચ્યા હતાં. એ જોતાં સેજકજી ઈ. સ. ૧૨૪૦ પછી નજીકમાં જ સોરઠ તરફ આવ્યા હોય તે બનવાજોગ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
શત્રુંજય પ્રકા. પિતાના મંત્રી મોતીશાહની સલાહ મળતાં સેજકજીને પટાવત તરીકે રાખ્યા. ને તે પછી તેમના પરાક્રમથી પ્રસન્ન થઈ બાર ગામના પટે કરી આપે. સેજકજીયે રા’ના વિશેષ સંબંધમાં આવતાં પોતાની પુત્રી વાલમકુંવરબાને રા”મહીપાળના કુંવર રા'ખેંગાર સાથે પરણાવ્યાં તથા શાપુરના ટીંબા પાસે સેજકપુર ગામ વસાવ્યું. તથા આસપાસના ચાલીશ ગામ આબાદ કરી પોતાની સરહદ વધારી.
વાલમકુંવરબા સાથે તેમના ભાઈ સારંગજી તથા શાહજી જુનાગઢ રહ્યા હતા. એટલે રા'ખેંગાર ત્રીજા ગાદીયે આવવા પછી તેણે સારંગજીને અરઠીલા (હઠીલા) ની તથા શાહજીને માંડવીની ચોવીશી (ચોવીશ ગામને કસબ) જાગીરમાં આપી. એટલે ઈ. સ. ૧૨૬૦ (સં. ૧૩૧૬) લગભગમાં શાહજી માંડવી આવીને વસ્યા.
આ પ્રસંગે માંડવીની આસપાસ ભીમડાદમાં વાળા અને ઉમરાળામાં કેળની સત્તા હતી, જ્યારે ગઘામાં મુસલમાન અને પીરમમાં બારીયા જાતના કેળીનું રાજ હતું. આ રીતે સે થોડા છેડા ગામના વાડા સંભાળી રહેલા. તે પછી દીલ્હીની ગાદી ગુલામવંશના રાજા પાસેથી અફઘાનના પઠાણ જલાલુદ્દીન ખીલજીયે લઇ લીધી, પરંતુ તે ભેળા, દયાળુ અને સાદે હેવાથી તેના ભત્રીજા અલાઉદ્દીને તેને મારી નાખીને ઈ. સ. ૧૩૫ માં તે દીલ્હીના તખ્ત આ .
ગુજરાતમાં અત્યારે અણહીલપુરની ગાદીએ વાઘેલાવંશના કરણ રાજાને અમલ હતો. તેણે પોતાના નાગર મંત્રી માધવની સ્ત્રી ઉપર કુડી દષ્ટિ કરી. એટલે માધવે દિલ્હીના સુલ્તાનને ગુજરાત ઉપર ચઢાઈ કરવાને પ્રેરણા કરી.
અલાઉદ્દીન ક્રુર અને લેભી હતી. તેને આ તક મળી જવાથી તેણે ઇ. સ. ૧૨૯૭ માં પોતાના ભાઈ અલપખાન તથા વજીર નુસ
૧ સારંગછના વંશજો હાલ લાઠીની ગાદીયે છે.
૨ આ ગામ પાલીતાણાના નૈઋત્યકાણ ઉપર ચાર-પાંચ ગાઉ દૂર ડુંગરની ધામાં આવેલું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશાંતિને યુગ. રતખાનને મેટા લશ્કર સાથે મોકલી ગુજરાત સર કર્યું, ને કરણ દક્ષિણ તરફ નાસી ગયો.
- ત્યારબાદ અલાઉદ્દાને દક્ષિણમાં દેવગીરી તૈલંગણ અને છેક રામેશ્વર સુધી પોતાની સત્તા ફેલાવી તથા ચિત્તોડ જીતી મેવાડ માળવામાં ધાક બેસારી. તથા ઈ. સ. ૧૩૦૪માં અલપખાનને ગુજરાતનો સુબો નીમ્યો. તેણે અણહીલપૂરમાં પડાવ નાખીને સૌરાષ્ટ્ર ઉપર હુમલા કરવા શરૂ રાખ્યા અને રાણપુર તથા માંડવી વગેરે સ્થળોમાં થાણા ગોઠવી દીધાં.
માંડવીમાં આ વખતે શાહજીના પુત્ર સરજણજી ગેહેલ હતા. એટલામાં અલાઉદ્દીન ખીલજીનું થાણું ત્યાં પડવાથી બાદશાહ સ્વાને અવર જવર વધી જતાં તેમને કનડગત થવા લાગી, એટલે કંટાળીને ગેહલ સરજણજી ત્યાંથી નજીક આવેલા ગારીયાધાર ગામમાં જઈને રહ્યા. અશાંતિને યુગ.
અલાઉદ્દીને આખા દેશમાં અસાધારણ ત્રાસ વર્તાવ્યું, સંખ્યાબંધ દેવળે લુટયાં, અને મંદિર તોડી મજીદ કરાવી. તેમ જ માણસોને નિર્દય રીતે મારી લેહીની નદી ચલાવી જેથી તે અલ્લાઉદ્દીન ખુનીના ઉપનામથી ઓળખાયો હતો. જોકે અંતે અલાઉદ્દીન તેના માણસના હાથે કમોતે મરાયે ને તે પછી ટુંક વખતમાં ઢઢમાંથી મુસલમાન થયેલ ખુશરૂ મલેકે ખીલજીવંચાનો નાશ કરી દીલ્હીનું તખ્ત પોતાના હાથમાં લીધું હતું.
ખુશરૂની ઈચછા હિંદમાંથી મુસ્લીમ સત્તા તદન ઉખેડી ના ખવાની હતી, પરંતુ રજપુત રાજાઓએ ખુશરૂ હલકી જાતને
૧ અલાઉદીનની સેના કાઠીયાવાડમાં સોમનાથ તથા શત્રુંજય સુધી પોંચી હોય તે માટે બે મત છે; પરંતુ શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત વિવિધ તીર્થકલ્પમાં તેમજ રત્નમંદિરગણુકત ઉપદેશતરંગિણીમાં આ તીર્થોને મુસ્લીમસેનાને હાથે એછવધતા અંશે ખમવું પડયું હોય તેમ જણાવ્યું છે.
૨ અહીં મુસ્લીમ થાણદારો આવવા પછી ગામને ફરતે ગત તેમજ તળા અને મકરબા બંધાવ્યા હતા. જે અત્યારે પણ મેદ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. હોવાથી તેના પડખે ઉભા રહેવામાં અપમાન માન્યું. જ્યારે મુસલમાનો તેને જાતિદ્વેષ જાણી જવાથી સામે થયા. ને તેને ઠાર કરી તુઘલખવંશી પંજાબના સુબાએ દિલ્હીની ગાદી લઈ લીધી. તે પછી ઈ. સ. ૧૩૨૫માં મહમદ તુઘલખ ગાદીયે આવ્યું. તેણે તાંબાનું તથા ચામડાનું નાણું ચાલુ કર્યું. તથા દીલ્હીની ગાદી દેવગિરિમાં લઈ જઈ તેનું દોલતાબાદ નામ રાખ્યું. તે શરૂઆતમાં ચીન તથા ઈરાન ઉપરની ચડાઈના ઉન્માદે ચઢીને ખુવાર થયે હતે. તેને લાભ લઈને ગુજરાતના રાજ્ય તેના સુબાને મારીને સ્વતંત્ર થઈ ગયાં હતાં. તેથી ક્રોધથી ધગધગી જઈને ગાડાની પેઠે જુલમ વરસાવતે મહમદ ગુજરાત ઉપર ચડે. તેણે ભરૂચ-ખંભાત અસારવા થઈ કડીને કબજે લીધે, એટલે અણહીલવાડ કબજે કરી બેઠેલા એકત્ર મળી સામે થયા પરંતુ તેમાં તેને કડી લેવા જતાં પાટણ પરવારીને સીંધમાં નાસી જવું પડયું. તે પછી મહમદ તુઘલખે ગુજરાતને સંભાળવા માટે અણહીલપુરમાં સુબે, સીપે સલાર (સેનાપતિ) તથા વજીર રોક્યા અને કેટલાકને જાગીરો આપી.
ત્યારબાદ સૌરાષ્ટ્રમાં પોતાની સત્તા પાથરવાને મહમદ ઈ.સ. ૧૩૪૭માં પીરમ ઉપર ચઢ, આ લડાઈમાં પીરમ ગોહેલ મોખડાજી ગોઘા સુધી સામે આવીને લડશે. જેમાં અંતે તે મરાવાથી પીરમ કબજે કરી મહમદ સોમનાથ જવા નીકળે. આ પ્રસંગે તે રસ્તામાં શ્રી શત્રુંજય ઉપર ગયે; પરંતુ ત્યાં પૈસાની ભૂખ ભાંગે તેવું કંઈ ન જવાથી આગળ વધી ઊંડ રસ્તે નાઘેરમાં થઈને સોમનાથ પહે. અહીંથી જુનાગઢ-ગેડલ થઈ માર્ગના નાના
૧ મોખડાજી ગોઘા પાસે મરાવા પછી તેનું ધડ સાત ગાઉ સુધી લડયું હતું તેમ ઇતિહાસકારો જણાવે છે; . ૨ મહમદ પીરમથી નીકળી જય ચઢયો ત્યારે તેને ડુંગર ઉપરનાં પ્રભુ મંદિરે મૂર્તિ વિનાના ખાલી દેખાયાં હતાં. તે શાસન દેવાની જવલંત શકિતને પ્રભાવ જોઈ જેને ઈતિહાસકારાયે “ગજનીને બાદશાહ આવ્યો ત્યારે પ્રભુ બીંબને ત્રણ પહેર સુધી ચકેશ્વરી દેવીયે ગુમ કર્યા હતાં.” તેમ જણાવ્યું છે.
૩ મહમદે ગોઘાથી માધવપુર સુધીને કંઠાળ પ્રદેશ છતીને સોમનાથમાં સુબો મૂકયો હતો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતિને યુગ. મોટા રાજ્યને લુંટતે કચ્છમાં ગયે. અને ત્યાં પિતાને હાથ બતાવી સીંધમાંના ઠઠ્ઠા ગામે પહોંચતાં તબીયત બગડી જવાથી અંતે ત્યાંજ ગુજરી ગયે. એટલે રિઝ તુઘલખે સૌરાષ્ટ્ર સંભાળવા ફરખાનને સેરઠને સુબે નીમ્ય હતે. .
તે પછી દીલ્હીમાં તુઘલખ વંશની સત્તા છેડે વખત રહી હતી, પરંતુ તે ધીમે ધીમે નબળા પડતા જતા હતા. એટલામાં સમરકંદને સુલતાન તૈમુર ઇ. સ. ૧૩૯૮માં હિંદ ઉપર ચડી આવ્યો, તેણે તુઘલખ વંશનો નાશ કર્યો. અને પોતે હિંદમાં ન રહેતાં પુષ્કળ દ્રવ્ય લઈને પોતાને દેશ ચાલ્યો ગયો.
આ પ્રસંગે ગુજરાતમાં તઘલખ ગાદીની સુબેદારી મુજફફર ખાનના હાથમાં હતી. તેણે ગુજરાતના સુલતાનનું પદ ધારણ કરી મુજફફરશાહના નામથી પિતાને સીકો ચલાવ્યું, ઈડર, દીવ તથા સોમનાથ ઉપર ચડી તથા દરેક રાજ્ય પાસેથી ખંડણી લેવી શરૂ કરી. તેના પછી અણહીલપુરની ગાદીયે સુલતાન અહમદ શાહ થયા. તેણે ભરૂચ તરફ જતાં સાબરમતીને કિનારે આવેલા આશાવળ ગામના હવા પાણી સારાં જઈને ઈ. સ. ૧૪૧૨ માં ત્યાં અહમદાવાદ વસાવ્યું. અને ગુજરાતનું પાયતખ્ત અણહીલપુરથી અહીં ફેરવી નાંખ્યું.
આ પ્રસંગે સૈારાષ્ટ્રમાં ધ્યાન ખેંચનારી સત્તા વાઘેલા, ગોહેલ, ચુડાસમા (રા), સેઢા, સરવૈયા, વગેરેની હતી તથા કચ્છમાંથી બાબરીયાહાટી તથા વાળા-ખાચર અને ખુમાણ કાઠીભાઈઓને પરીવાર સેરઠમાં પ્રવેશ કરી ચૂકયેા હતે.
સુલતાન અહમદે એ સર્વ નાના મોટા રાજા પાસેથી ખંડણ લેવી શરૂ કરી. તેમાં જુનાગઢને રા' જયસિંહ માથાભારે જણાવાથી અહમદશાહે સોરઠ ઉપર ચડાઈ કરીને તેને ખંડીયે કયે.
અહમદશાહ પછી ત્રણ પેઢી સુધી સામાન્ય ફારફેર વચ્ચે ૧ રાસમાળાના કર્તા, મહમદ તુઘલખ ગંડલમાં ગુજરી ગયાનું જણાવે છે.
૨ આઈન-ઈ અકબરીમાં અહમદાવાદ ઇ. સ. ૧૪૧૧ માં વસાવ્યાનું જણાવ્યું છે. ૩ ભાવનગરના પૂર્વજો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શત્રુજ્ય પ્રકાર દેશનું તંત્ર ચાલ્યું. ત્યારબાદ ઈ. સ. ૧૪૪માં અમદાવાદની ગાદીયે સુલતાન મહમદ (બી) થયે. તેણે ગુજરાતમાં ઈડરવાગડ વગેરે ભાગે સર કર્યો. ખાનદેશ ઉપર ચડાઈ કરી તથા તે વખતે હિંદમાં દાખલ થયેલા પરદેશી પોર્ટુગીઝને માહીમ અને દમણ સુધી હાંકી કાઢ્યા. તે ઉપરાંત ગુજરાતને ડુંગરીગઢ ચાંપાનેર અને કાઠિયાવાડને જુનાગઢ (ગીરનાર) ના રાજાને હરાવી તે બેગઢને માલીક (મહમદ-બેગડે ) કહેવાયો. તેણે જુનાગઢ ઉપર ફરી ફરીને ચઢાઈ કરી ચુડાસમાની સત્તાનો અંત આણ્ય, ને તેના છેલ્લા રાજા રા'માંડલિક (ત્રીજા) ને અમદાવાદ ઉપાડી જઈ ઈ. સ. ૧૪૭૩ માં મુસલમાન કર્યો. તથા જુનાગઢનું નામ મુસ્તફાબાદ રાખી પિતે ત્યાં આઠ વર્ષ રહ્યો. દરમિયાન પોતાની સરહદના ચાર ભાગ પાડી ઓખામંડળના બેટ-દ્વારકામાં, મહીકાંઠાના ગામ ગોદ્રહ (ગોધરા) માં, ગુજરાત માટે અમદાવાદમાં અને વાળાક (કાઠિયાવાડ) માટે સોનગઢમાં થાણ ગોઠવ્યાં, અને નિયમીત ઉઘરાતની તથા સત્તાની જમાવટ કરી પોતે અમદાવાદ ગયે ત્યારે જુનાગઢમાં તાતારખાન નામના હાકેમને જોરતલબી ઉઘરાવવા મુકતા ગયા.
સુલતાન મહમદ પછી અમદાવાદની ગાદીયે મુઝફર (બીજો) થયા. તે સાહિત્યરસિક તેમજ જ્યોતિષ અને સંગીતવિદ્યાને જાણકાર હતા. તેને સીકંદર નામે પાટવીપુત્ર હોવાથી નાના બહાદુરખાનને થોડી જાગીર આપવાનું કહેતાં નારાજ થઈને દેશાટણ કરવા નીકળી પડ્યો. તે ફરતાં ફરતાં ચિત્રકુટ (ચિત્તોડ) પહોંચ્યા. ત્યારે ત્યાં રાણા સંગ્રામસિંહ(રાણા-સંગ)ને અમલ હતો.
૧ રા'માંડલિકનું નામ મુસ્લીમ ધર્મમાં “ખાનજહાન” રાખેલું તેની કબર માણેક ચોકમાં અત્યારે પણ છે.
૨ સોનગઢમાં પહેલે થાણદાર ઈમામ બુલમુલ્કને મુકવામાં આવ્યો હતો.
૩ અલ્લાઉદીને ચિત્તોડ જીતી લેવા પછી કુંભારાણાએ તે પાછું મેળવ્યું હતું તથા કમલમેર-આબુ વગેરે ઉપર કિલ્લા બંધાવી માળવા-મેવાડમાં રાણની આણ ફેલાવી હતી. તેમના સમયમાં સાદરી પાસે રાણકપુરમાં ૧૪૪૪ થાંભલાનું ત્રણ માળનું ભોંયરાવાળું વિશાળ દેરાસર જૈન મંત્રીએ ઈ. સ. ૧૪૩૮ માં બંધાવતાં તેની ટીપમાં કુંભારાણાએ ૮૦૦૦૦ સેનામહોર (બાર લાખ રૂપિયાની રકમ) આપી હતી તેમ રાસમાળામાં જણાવ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંતના યુગ.
૧૯
અહાદુરખાન ચિત્તોડ આવ્યા ત્યારે ત્યાંના કરમચંદ્ન મંત્રી ( કરમાશા ) એ તેનુ સારી રીતે સ્વાગત કર્યું. અને ખરચી માટે પેાતાના પદરથી એક લાખ જેટલી મેાટી રકમની મદદ કરી. તે પછી બહાદુરખાનના ભાઇ ગુજરી જવાથી તે સુલતાન બહાદુરશાહના નામથી અમદાવાદની ગાદીએ આયૈા, ત્યારે તેણે કરમચંદને મેલાવી સારૂ માન આપ્યું અને દેવુ અદા કરવા ઉપરાંત કાર્ય ગામ—ગીરાસની માગણી કરવાને કહ્યું, ત્યારે કરમચ ંદે જણાવ્યુ કે· આપની કૃપાથી મારે કોઇ વાતની ખામી નથી. છતાં જો આપ કંઇ આપવાને ચાહતા જ હા તે અમારા ધર્મસ્થાનાના રક્ષણ માટે આપની મદદ અને રક્ષણ આપશે। તા મને સ ંતેાષ થશે.
"
આ ઉપરથી બહાદુરશાહે ખુશી થઇને કરમાશાહને શ્રી શત્રુંજયની તીર્થયાત્રા તથા ઉદ્ધારમાં દરેક મદદ કરવાને તેના સારઠના સુબેદાર મયાખાન ( મુઝાહિદખાન ) ઉપરનું શાહી ક્રમાન લખી આપ્યું હતું.
આ લાંબા સમય દરમિયાન દીલ્હીની ગાદીયે અનુક્રમે સૈયદ તથા લેાદીવંશના બાદશાહેા આવી ગયા હતા; પરંતુ તેમની સત્તા મહ સાંકડી થઇ ગયેલી. આ વખતે સમરક ંદના બાદશાહ તૈમુરની પેઢીમાં થયેલે ખાખર અઘાનીસ્થાનના અમીર બની બેઠા હતા. તેને ચિતાડના રાણા સંગ તથા પંજામના સુખાએ મળી દીલ્હી ઉપર ચઢાઈ કરવા નાતરૂ દીધું. આ ઉપરથી આખરે માટા સૈન્ય સાથે ચઢાઇ કરી દીલ્હી કબજે કર્યું. ને ત્યાં મોગલ શહેનશાહતની ઇ. સ. ૧૫૨૬ માં સ્થાપના કરી.
રાણા સંગે આખરને હિંદુરાજયાની મદદને માટે નાતો હતા, તેને બદલે તે ધણી થઇ બેસવાથી રાણાએ હિંદુરાજ્યાને એકઠા
૧ શ્રી વિવેકધરગણીએ કર્માશાહને વ્યાપારી જણાવેલ છે. ત્યારે શત્રુંજય ઉપર આવેલા શીલાલેખમાં રાખવ્યાપાર મારી પૌરેયઃ અર્થાત્ રાજમ ંત્રીનું વિશેષણ્ આપેલુ છે. શ્રી શત્રુંજય તીર્થ્રોદ્ધાર પ્રબંધસારમાં શ્રી જીનવિજયજીએ તેમને બંગાળ—ચીન આદિ દેશા સાથે વિક્રય કરનારા કાપડના મહાન વેપારી તરીકે વણુ વેલ છે. એ ગમે તેમ હોય છતાં એટલું તે ખરૂં છે કે કરમાશા આમરાજાના વંશમાંથી ઉતરી આવેલા રાજમાન્ય પુરૂષ હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
રાત્રે ૫ પ્રકાશ કરી સીક્રીનું યુદ્ધ આરંભ્ય પરંતુ તેમાં બાબરની ફતેહ થઈ. તેના પછી દીલ્હીની ગાદીયે આવેલે હુમાયુ માળવા રસ્તે ગુજરાત ઉપર ચઢ્યો. ત્યારે ચાંપાનેર કબજે કર્યું હતું, પરંતુ બીજે જ વર્ષે બહાદુરશાહે તે પાછું જીતી લીધું. આ તકને લાભ લઈને જુનાગઢમાં રહેતા તેને રાષ્ટ્રને સુબે તાતારખાન ઘારી ઈ. સ. ૧૫૩૫ માં સ્વતંત્ર થઈ બેઠો હતે.
બહાદુરશાહ પછી ગુજરાતમાં સુલતાનની સત્તા પાંત્રીશ વર્ષ ટકી હતી. દરમિયાન દિલ્હીમાં હુમાયુને મારીને શેરશાહ, સલીમ વગેરે સૂરવંશના રાજાઓ આવી ગયા હતા, પરંતુ અંતે તેમને હુમાયુએ ઈરાનના શાહની મદદથી હરાવીને દિલ્હીની ગાદી પાછી લીધી. તે પછી બીજે જ વર્ષે ઈ. સ. ૧પપદ (સં. ૧૬૧૨) માં અકબર દીલ્હીની ગાદીએ આવ્યું. તીર્થરક્ષા–
ઉપર આપણે જોઈ ગયા કે ઈ. સ. ૧૦૦૧ થી મુસ્લીમ સત્તા હિંદમાં છમકલાં શરૂ કર્યા હતાં. પરંતુ રાજપુત રાજ્ય અને જેન મંત્રીઓના પ્રખર ભૂજાબળે મહમદગીજની કે શાહબુદીન ઘોરી જેવાને પણ ટકવા દીધા નહોતા. આ પ્રમાણે છેક ઇ. સ. ની તેરમી સદી સુધીમાં પ્રવલે જૈનયુગ અને શ્રી સિદ્ધાચળ પ્રદેશની સ્વતંત્ર હકુમત સાથે ભક્તિ પાછળ ખરચાએલ કોડ દ્રવ્યનો ઈતિહાસ આપણે પાછળ જોઈ ગયા છીયે. પછી તેરમી સદીમાં મુસ્લીમ સત્તાનું જોર વધવા લાગ્યું. તે છતાં શ્રી સિદ્ધાચળજી તરફ દેશદેશાંતરમાંથી જેન સંઘનું આગમન અખ્ખલિત રહ્યા કર્યું હતું. ઈ. સ. ૧૨૩૦ (સં. ૧૨૮૬) માં નાગપુરથી પુનડશાને સંઘ શ્રી શત્રુંજયની યાત્રા આવ્યા ત્યારે ખુદ મુસ્લીમ બાદશાહ તરફથી તેને રક્ષણ મળ્યું હતું તેમ આપણે જોઈ ગયા છીયે. તે પછી ઈ. સ. ૧૨૫૯ (સં. ૧૩૧૫) માં કચ્છ (ભદ્રેવર) ના અન્નદાતા જગડુશાહે પણ બાદશાહી માન સાથે શત્રુંજયને સંઘ કાઢયે હતા તે પણ આપણે અગાઉ જોઈ ગયા છીયે.
આ પ્રસંગે માળવામાં પણ જેન પ્રજાનું અસ્તિત્વ એટલું જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થરણા. પ્રબળ હતું. માળવાના પાટનગર માંડવગઢમાં પેથડશા (પૃથ્વીધર) મંત્રી સ્થાને હતા. માંડવગઢની અત્યારે અપૂર્વ જાહેરજલાલી હતી. ઝાઝડશાહ, સંગ્રામસિંહોની વગેરે હજારેકેટ્યાધિપતિ જેને અહીં વસતા હતા. ઈ. સ. ૧૨૬૪ (સં. ૧૩૨૦) માં પેથડમંત્રી માંડવગઢમાંથી સંઘ કાઢ. તેણે સિદ્ધાચળ ઉપર શ્રી શાંતિજીનનું સુવર્ણ રસિત જીનાલય બંધાવ્યું. આ ઉપરાંત ખંભાતમાંથી નાગરાજ સોનીયે, ને મારવાડમાંથી આભુ મંત્રી સંઘ કાઢી તીર્થભક્તિ કરી હતી. ટૂંકામાં ગુજરાત કે કચ્છ, મારવાડ કે મેવાડ, મધ્યપ્રાંત કે પૂર્વ પ્રદેશ દરેક ભાગોમાંથી શ્રી શત્રુંજયની યાત્રાને લાભ લેવાને અખલિત યાત્રિના સંધ આવ્યા કરતા હતા.
હવે આપણે ચોદમી સદીમાં આવીયે. ચદમી સદીની શરૂઆતમાં મુસ્લીમ બાદશાહ અલ્લાઉદ્દીન ખીલજી (ખુની) એ ગુજરાતમાં પહેલે પગપેસારો કર્યો ત્યારે તેના સુબા અલપખાને સૌરાષ્ટ્રમાં રાણપુર-માંડવી વગેરે સ્થળે ઈ. સ. ૧૩૦૯ માં થાણાં ગેઠવ્યાનું આપણે જોઈ ગયા છીયે.
માંડવીમાં પડેલી મુસ્લીમ સેના આસપાસ રજળ્યા કરતી હતી. ત્યાંથી શત્રુંજય નજીક હોવાથી અહીં પેથડમંત્રીસુવર્ણ રસિત દેવગ્રહે બંધાવ્યાં છે તે વાત તેમના જાણવામાં આવી. એટલે આ નિરંકુશ સેનાની એક ટોળી શત્રુંજય ઉપર પહોંચી.
આ પ્રસંગે પાલીતાણા–બાહડપુર વગેરે આસપાસના ગામેનો હકુમત સંભાળતા જેન મુસદ્દીઓએ ચેતી જઈને મુસ્લીમ સેનાનું થાણું નજીકમાં જ થવાથી ડુંગર ઉપરનું જોખમ તથા પ્રભુબીબને પાછલે રસ્તે ગુંદાળાગઢના માર્ગે થઈને નજીકમાં આવેલા
૧ માંડવગઢમાં એટલા બધા જેન શ્રીમંતે વસતા હતા કે ત્યાં કોઈ જૈન નો રહેવા આવતા તેને દરેક શ્રીમંત ઘર તરફથી અકેક રૂપિયે ચાંદલાને આપવાનું બંધારણ હતું. જેના પરીણમે આવનાર વગર મુડીને મુસાફર તુર્ત શ્રીમંત બની જતો.
૨ હાલનું ગુંદી–ળીયાક આ પ્રસંગે ગુંદાળાગઢના નામે ઓળખાતું હતું. અહીં સંપ્રતિરાજાના સમયના જીનાલયના ખંડીયરો અત્યારે પણ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રસા પીરમબેટમાં ૧ સલામત છુપાવી દીધાં હતાં.ર એટલે મુસ્લીમ સેના સામાન્ય રંજાડ કરી પાછી ફ્રી.
ક
આ ખખર જોતજોતામાં અણુહીલપુર પહોંચ્યા. તે વખતે અણુહીલ્લપુરમાં આચાર્ય શ્રી સિદ્ધસૂરિ ખીરાજમાન હતા. તેએશ્રીને આ ખબરથી બહુ લાગી આવ્યું. સંઘપતિ દેસલશાહને ત્યાંના અલપખાન સાથે સારા સંબંધ હતા. જ્યારે તેના પુત્ર સમરાશા ( સમરસિંહ ) તિલંગ દેશના સુબેદાર હતા તથા તેનુ દીલ્હીપતિ અજ્ઞાઉદ્દીન પાસે સારૂ માન હતુ.” આ બધા વિચાર કરીને તીર્થરક્ષા માટે ખુદ બાદશાહદ્વારા કામ લેવાનું ઉચિત ધાયું. સમરાશા તથા તેના ભત્રીજા સારંગશા આ વખતે દીલ્હીમાં હતા. તેમને શ્રીશત્રુ ંજય ઉપર બાદશાહી ફાજના માણસાયે અપમાન કરવાના ખખર મળતાં તુ તે અલ્લાઉદ્દીનને મળ્યા. આદશાહે તીર્થની મરામ્મત કરાવવામાં મદદ કરવાને ક્રમાન કાઢી આપ્યું તે લઇ અણુહીલ્લપુર આવ્યા અને અલપખાનને મળી તેમના તરફથી પણ દરેક મદદ માટે હુકમ મેળવી લીધેા. ત્યારબાદ ત્રિસંગમપુરના રાજા મહીપાળને મળીને તેના તાબાની આરાસુરની ખીણમાંથી નવાં ખીંમ માટે લઠ્ઠી મેળવવાનુ કામ ત્યાંના જૈનમ ંત્રી
૧ પીરમબેટ ધેાધાપાસે અરખી સમુદ્રના વમળમાં છે. પીરમ જતાં સમુદ્રના તળીયામાં એવી તેા પહાડી આંટી ઘુંટી છે કે કેઇિ પ અજાણ્યા આવી શકે નહિ. આ પ્રસંગે પીરમ ટાપુ ખારીયા જાતના ત્રિકાલીયા કાળીના તાબામાં હતા તથા જૈન વસ્તીનું પણ ત્યાં જોર હતુ. તેમ અત્યારે પણ ત્યાં જોવાતાં જીનાલયના ખડીયાથી સ્પષ્ટ થાય છે.
૨ આ ઔંખ અસ વર્ષ પહેલાં પીરમના ખડીયામાંથી મળ્યાં હતાં. જે ( શ્રી ઋષભદેવ ) હાલ ભાવનગરના મોટા દેરાસરજીમાં બીરાજમાન છે. તેમ શ્રી ‘ સિદ્ધાચળના વર્તમાન વર્ણન' માં જણાવ્યુ છે.
૩ શત્રુંજય તી અને આસપાસની સત્તાના વહીવટ આ પ્રસંગે અણુહીલ્લપુરના સંધ સંભાળતા હતા.
૪ અક્ષાઉદ્દીન સમરાશાને ‘ ચચ્ચા ’ કહી મેલાવતા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
તારા, પાતાશાહને સંપ્યું. તથા જુનાગઢના રા'માંડલિના ગુરૂ બાલચંદ્રમુનિ, શિલ્પશાસ્ત્રી ધીરગણું તથા શ્રી વિવેક મંડન પાઠકની દેખરેખ નીચે ચૈત્યદ્વાર તથા બીંબ ઘડવાનું કામ શરૂ થયું. તે પુરૂં થતાં ઈ. સ. ૧૩૧૪ (સં. ૧૩૭૧) માં શ્રી સિદ્ધાચળને સંઘ કાઢી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ કર્યો. આ પ્રસંગે ગુજરાતના સુબા અલપખાને સંઘના રક્ષણ માટે સૈન્ય સંપ્યું. તીર્થરાજ ઉપર સમરસિંહ ઉપરાંત લંદ્રકશા, નેત્રસંઘવી, કૃષ્ણસંઘવી, કેશવલા, વગેરેએ પણ જુદા જુદા મંદિરે સમરાવી પ્રતિષ્ઠા કરાવી. સંઘમાં ગચ્છભેદ વિના શ્રી વિનયચંદ્ર સૂરિ, બૃહદગચ્છીય શ્રી રત્નાકર સૂરિ, દેવસૂરગચ્છીય શ્રી પદ્મચંદ્ર સૂરિ, સંડેર ગચ્છીય શ્રી સુમતિ સૂરિ, ભાવડા ગચ્છીય શ્રી વીરસૂરિ, થારપદ્ર ગચ્છીય શ્રી સર્વદેવ સૂરિ, બ્રહ્માણ ગચ્છીય શ્રી જગતસૂરિ, નિવૃત ગચ્છીય શ્રી આમ્રદેવસૂરિ, નાણકગ
છીય શ્રી સિદ્ધસેનસૂરિ, બ્રહદગણ ગચ્છીય શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ, નાગે. દ્રગથ્વીય શ્રી પ્રભાનંદસૂરિ, હેમસૂર સંતાનીય શ્રી વાસેનસૂરિ વગેરે સેંકડો ધર્મગુરૂઓ અને છેક મારવાડ, મેવાડ તથા માળવામાંથી પણ અનેક યાત્રાળુઓ સાથે આવેલા હતા.
દેશલ સાહે સં. ૧૩૭૫ (ઈ. સ-૧૩૧૯ ) માં ફરી શ્રી સિદ્ધાચળજીને સંઘ કાઢ્યો. તેમના પછી સમરાશાના પુત્ર સાજણશી અને તેમના વારસોએ તીર્થરક્ષા અને વ્યવસ્થામાં આગેવાની ભર્યો ભાગ લેવા લાગ્યા.
આ પ્રમાણે ત્રીશ વર્ષ શાંતિમાં પસાર થયાં તેટલામાં મહમદ તુઘલખ પીરમ જીતીને સેમિનાથ જતાં શત્રુંજય ઉપર ચઢ્યો. પરંતુ ત્યાં આગળના ભાગમાં પીરની દરગાહ અને દૂરથી મંદિરની ટોચ ઉપર મીનારાના નિશાન જોયાં તેથી ધર્મસ્થાનને ખ્યાલ કરીને
૧ રા'-માંડલિક બાલચંદ્ર મુનિને પિતૃત્વ (કાકા) શબ્દથી સંબોધતા હતા. ૨ ઇ. સ. ૧૩૪૭ (સં–૧૪૦૩) માં.
૩ અંગારશા પીરની જગા હશે. તેના અંગે વિગતવાર હકીક્ત માટે શત્રુંજય પ્રકાશ–પૂર્વાર્ધ ” જુઓ.
૪ સમરાશાહે ભવિષ્યનો વિચાર કરી દેરાસરની ટોચે આગલી બાજુ મસજદ જેવા ઘાટના બે મીનારા કરાવ્યા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ.
રાવું માન તેમજ અહીં દ્રવ્યની ભૂખ ભાંગે તેવું કશું ન દેખવાથી તે ડુંગર ઉપર કશી પણ રંજાડ કર્યા વિનાનાઘેર તરફ ચાલ્યો ગયો.
મહમદના જવા પછી પણ વખતે વખત યાત્રિકના જુથ (સંઘ) એકત્ર મળીને યાત્રાને લાભ લેતાં જીનાલય બંધાવતાં અને વ્યવસ્થા સંભાળતા.
આ લાંબા ગાળામાં ચોતરફ અશાંતિ લુંટફાટ અને મારે તેની તલવાર જે સમય પસાર થતો હોવાથી માલને અવર જવર વણજારાઓ ચોકી પહેરાની સગવડ રાખીને કરતા, તે વખતે પણ જેને શ્રી શત્રુંજયની યાત્રાનો લાભ લેવાને મોટા સમૂહમાં એકઠા મળી આવ્યા કરતા. આ સંઘ (સમૂહ) પોતાની સાથે તંબુ, ચેકી પહેરાની સગવડ રાખતા. મુનિરાજે અને નિત્ય પૂજા માટે દેવમંદિર સાથે લેતા, આવનાર સંઘ યાત્રાને લાભલેવાની ખુશાલીમાં યાચકોને દાન દેતા અને શ્રીગિરિરાજ ઉપર રેકાએલા પૂજારીઓને ઇનામ આપી રાજી કરતા. તેથી તેનો લાભ લેવાને આસપાસથી રાંક-ઠીક, કેળી-ઠાકરડા, બાવા–અતીત વગેરે વર્ણ માન વિના
૧ મહમદ તુઘલખ સં ૧૪૦૩ માં આવ્યો હતો. જ્યારે સં. ૧૩૮૯ નો શ્રી દેવસરિન લેખ, શ્રી અષ્ટાપદજીના દેરાસર પાસેના ગેખમાં, સં. ૧૩૯૧ ને ભરત બાહુબળના વગેરે શીલાલેખે અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે, એ બતાવે છે કે મહમદે શત્રુંજય ઉપર કશી રંજાડ કરી નહોતી. - ૨ સં. ૧૪૧૪ ના લેખ સાથે નવા આદીનાથના દેરાસરમાં દેવગુપ્તસૂરિ સ્થાપિત સમરાશાની મૂર્તિ તથા રાણું મહીપાળની મૂર્તિ, સં ૧૪૨૪ ના લેખવાળી અષ્ટાપદ પાસે શ્રાવકની મૂર્તિ, સં. ૧૪૩૦ ના જેઠ વદ ૪ના લેખવાળી મંત્રી તથા તેમની સ્ત્રીની દયસૂરિ સ્થાપીત રાયણુપગલા પાસેની મૂતિ, સં. ૧૪૩૧ ના લેખવાળી અષ્ટાપદમાં નેમીનાથની મૂતિ, સં. ૧૪૮૪ના લેખવાળી અમદાવાદના મુળુની મૂતિ અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે, એ બતાવે છે કે પરમી સદીમાં શત્રુંજય ઉપર ચાલુ સો આવ્યા કર્યા હતા. અને તેમાં કેટલાકે નવા મંદિર અને મૂત્તિઓની પ્રતિષ્ઠા પણ કરી હતી.
૩ અતિત મુળ માળવામાંથી આવીને નજીકના ખેરવા (વીરપુર) ગામમાં રહેલા. ત્યાંથી કાશીભારથીયે પાલીતાણે આવી ધુળીયા બંડ પાસે મઠ બાંધ્યો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીથw. સંખ્યાબંધ લેકે એકઠા થતાં ત્યારે લલીતસાગરને કાંઠે મોટું શહેર વસી જતું.
આ વખતે પાલીતાણાગામ ખારાના કળાને સામે કાંઠે હાથીયાધાર ઉપર હતું. જ્યારે ગિરિરાજની વિજયતળાટી અને ગામ વચ્ચે લલિતસાગર નામે તળાવ મોટા વિસ્તારમાં પથરાયેલું હતું. એટલે આવનાર સંઘે આ તળાવની પાળે પિતાના તંબુ નાંખી ઉતરતા અને યાત્રા કરીને દાન-પુણ્ય કરતા.
આ પ્રસંગે અણહીલપુર તથા ગુજરાતમાં બારેટે લડાયક અને પ્રમાણિક તરીકે જાણતા હતા, તેઓને વસવાટ મોટા ભાગે જેને સાથે હોવાથી તે જીનસેવક તરીકે પ્રખ્યાત હતા. તેમાં કેટલાક પિઠોનો સંગ્રહ રાખી વણજાર કરતા, તેમને જૈન સંઘ સાથે શ્રીસિદ્ધાચળજીમાં અવરજવર થયો. તેમાંથી કેટલાક કુટુંબો તીર્થસેવા તથા સંઘ-સરભરા માટે ત્યાં જ રોકાઈ ગયા. અને લડાયક વર્ગ આગળ વધી આસપાસના ગામડાં કબજે કરી બેઠો. | ગુજરાતમાં ખંભાત બંદર પ્રાચિન, સમૃદ્ધિવાળું અને સમુદ્રકિનારે હોવાથી એ વેપારનું મોટું મથક હતું. જેનેનું મહાન તીર્થ હતું. તેથી અણહીલૂપુરની રાજધાની અમદાવાદમાં ગઈ તે સાથે
હતા. તેઓ ધીરધાર કરતા અને રજવાડા પેઠે ડેલી બાંધી રહેતા. ધનેન્દ્રસૂરિ તથા મેઘભારથી સંસારપક્ષે ભાઈયા હતા. તેથી એક બીજાના કામમાં મદદગાર થતા તેવી કિંવદંતી છે.
૧ આચાર્યશ્રી પાદલિપ્તસૂરિના સ્મરણાર્થે સિદ્ધ નાગાર્જુને વિક્રમ સંવતની શરૂઆતમાંજ પાદલિપ્તપુર ( પાલીતાણા) વસાવ્યું હતું. વધુ વિગત માટે જુઓ “શત્રુંજય પ્રકાશ પૂર્વાધ પુષ્ટ થી૧૮
૨ બારોટેએ લલીતસાગર તળાવને કાંઠે ત્યાં સંઘના તંબુ ખેંચાતા હતા ત્યાં નજીકમાં વસવાટ કર્યો. જ્યાં હાલ ભાટનો ચે છે.
૩ બાંભણીયું, અણીયાળી વગેરે બાર ગામો ઉપર અત્યારે પણ બારોટની હકુમત છે. જ્યારે ત્યાં દીવાની ફરજદારી એજન્સી (ગોધાજલ્લાના તથા કેટલાક ગામોમાં ભાવનગરની છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજયપ્રકાશ. વસ્તીને ભાગ પણ અમદાવાદ અને ખંભાત જઈ વસવા લાગ્યું. અહીણુલપુરના સંઘપતિ સાજણશીયે રાજધાની ફરતાં પિતાની પેઢી થોડા વખતથી ખંભાતમાં બેલી દીધી હતી, તેથી તેમને પણ ખંભાતમાં વસવાટ કરવાનું નકકી થયું.
જ્યારે અણહીલપુરની જાહેરજલાલી હતી ત્યારે ઉદેપુર રાજ્યના ધર્મગુરૂ તપગચ્છાચાર્યની ગાદી અણહીલપુરમાં રાખવામાં આવી હતી. તેથી તેઓ ઉત્તરોત્તર તીર્થરક્ષામાં ન્હાયક અને સલાહકાર થતા.
અણહીલપુરે ઉચાળા ભરવાથી જ્યારે શ્રી સિદ્ધાચળજીને. વહીવટ સંભાળવાને પ્રશ્ન સંઘ પાસે આવ્યા ત્યારે બીજી તરફથી દૂર બેસીને વહીવટ કરવાની મુશ્કેલીને વિચાર કરી આચાર્યશ્રીયે પોતાની ગાદીની શાખા ગિરિરાજના ચરણમાં જ રાખી સંભાળ લેવાને ગ્ય ધાયું. તેથી પાટણ, રાધનપુર તથા ખંભાતના આગેવાનની કમિટિ નીમી તીર્થવ્યવસ્થા જાળવવાને ગોઠવણ થઈ એટલે આ. શ્રી. ની ગાદી પાલીતાણે આવી.
બીજી તરફથી જોધપુર, બીકાનેર, જેસલમેર વગેરે રાઠોડ રાજ્યના ગુરૂ ખરતરગચ્છાચાર્ય જીનકુશળસૂરિની પાટેથી પણ કેટલાક યતિઓને મેકલવામાં આવ્યા.
આ પ્રમાણે અશાંતિના યુગમાં પણ શ્રી સિદ્ધાચળની છાયામાં શાંતિ જળવાઈ રહેવાથી ધીમે ધીમે અહીં વ્યાપારીઓ અને વસ
૧ અહીં શ્રી જીતેંદ્રસૂરિ, ધરેંદ્રસૂરિ, મુનિચંદ્રસૂરિ વગેરે સમર્થ યતિઓ ઉત્તરોત્તર થઈ ગયા, તેમની ગાદી તથા ઉપાશ્રય હાલ ગડાજીના દેરાસર સામે વિદ્યમાન છે. અહીં જીરેંદ્રસૂરિયે છીલ્લાકુંડ નજીક “જીનેંકટુંક બંધાવી છે જેમાં શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું જીનાલય, પગલાં, કુંડ તથા વિશ્રામસ્થાનો વિદ્યમાન છે.
૨ આ ગાદીયે શ્રી કલ્યાણચંદજી, દેવચંદજી (દેવજી) કરમચંદજી વગેરે યતિઓ આવ્યા હતા. તેમના સમયમાં ૧૬૧૮ માં ખરતરસહી બંધાણી હતી. અત્યારે પણ તેમની પાટ રાજકચેરી નજીક છે. અહીં દેરાસર વગેરે ઘણું જમીન છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીય રક્ષા.
૨૭
વાયા વિગેરે આવીને વસ્યા તથા સામે કિનારે પાટલીપુરમાં રહેલાં ઘરે પણ નવા પાલીતાણામાં આવી રહ્યાં. આ પ્રમાણે ચાદમી સદીમાં યાત્રાળુઓના અવલંબનથી પાલીતાણાની જમાવટ થવા
લાગી.
- ઈ. સ. ની પત્તરમી સદીમાં ગુજરાતમાં સુલતાન સત્તા જામી તે પૈકી ત્રીજા સુલતાન મહમદ બેગડે સોરઠ સર કર્યું તેમ આપણે જોઈ ગયા છીયે, તે વખતમાં પણ શ્રી સિદ્ધાચળ જેનો માટે સ્વતંત્ર અને નિરાબાધ હતું. એટલું જ નહિ પણ હડાળાના ખેમા દેદરા
એ દુષ્કાળમાં આખું વર્ષ સુલતાનની હદમાં મફત અનાજ આપીને જૈન પ્રજા માટે “શાહ નું બીરૂદ મેળવ્યું હતું. તે પછી ખીમાશાહે શ્રી શત્રુંજયને સંઘ કાઢયે હતું. બાદશાહે મહાજન (શાહ)
૧ મહમદશાહે જીતેલા ચાંપાનેરમાં નગરશેઠ ચાંપશી મહેતા, સારંગ મહેતા, જેત શાહ વગેરે શ્રીમંત જેનોની મોટી વસ્તી હતી. તેની સ્તુતિ સાંભળીને ત્યાંના બાદશાહી સુલતાનને અદેખાઈ આવી. તે પછી લગભગ સં. ૧૫૧૨ માં ભયંકર દુષ્કાળ પડયો એટલે ઉમરાવે મહમદ સુલતાનને ઉશ્કેરી કાંતિ વાણિયા વરસ ઉતરાવે કે શાહની પદવી છેડી છે તેમ ફરમાન કઢાવ્યું. સત્તર હજાર ગામના ઘણને જોઇતું અનાજ ૩૬૦ દિવસ પુરું પાડવાના બાદશાહી દબાણથી ચાંપાનેરનો સંઘ વિચારમાં પડ્યો. પરંતુ આ નેકનો સ્વાલ હતો તેથી ટીપ કરવા નીકળ્યા. તેઓ પાટણ (અણહીલપુર) ધોલકા વગેરે મુખ્ય શહેરોમાંથી વીશ દિવસનો ખર્ચ ભરાવી ધંધુકે જતા હતા. માર્ગમાં હડાળા ગામ આવ્યું. અહીં ખેમો દેદરાણી રહેતા હતા, તેણે મહાજનને જમતા જવાનો આગ્રહ કર્યો. ખીમાના ખડબચડાં ખાદીના કપડાં અને ગામડીયા દેખાવથી અહીં વખત ન ખાવા માટે હાના થઈ, પણ અત્યાગ્રહથી રેકાયા. જમીને ખીમાને ટીપમાં કંઈ ભરવું હોય તો તે માટે સામાન્ય દયાન ખેંચ્યું. ખીમે આવ્યો અવસર કેમ ચૂકે?” ખીમે તેના વૃદ્ધ પિતાની સલાહ લઈ પૂરા ૩૬૦ દિવસનો ખર્ચ ટીપમાં ભરી દીધો. ચાંપાનેરના શ્રીમંત તાજુબ થઈ ગયા; પરંતુ ખીમા પાસે અન્નના ભંડાર જોઈ ખુશી થતા તેને પાલખીમાં બેસારી સુલતાન પાસે લઈ ગયા. ખીમાયે આખું વર્ષ આખા દેશને મફત અન્ન આપ્યું. તેથી બાદશાહે મહાજનને “શાહ' ની પદવી સાથે ધન્યવાદ આપ્યા હતા. .
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. ના માનમાં શત્રુજ્ય તથા ચાંપાનેરના તીર્થનું રક્ષણ કર્યું
હતું.
તે પછી સોળમી સદીમાં દેવગિરિ (દેલતાબાદ-દખણુ) માં રહેતા સંઘવી ધનરાજ તથા નાગરાજે શ્રી સિદ્ધાચળજી-આબુજી વગેરેના સંઘ કાઢ્યા હતા. તેમને સંઘ ચિત્રકુટ (ચિત્તોડ) ના યાત્રાયે ગમે ત્યારે ત્યાં ચિત્રકુટ પહાડ ઉપર અલૈકિક જીનાલયે, ઉપાશ્રયે, જ્ઞાનાલ તથા સરેરે વગેરેની આલ્હાદજનક સગવડે જોઈ આનંદ થયે. - સંઘમાં આ પ્રસંગે શ્રી ધર્મરત્નસૂરિ સાથે હતા, તેમને મંત્રી કરમચંદ વંદન કરવા આવ્યા એટલે તિર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુજય ઉપર આવા ભવ્ય જીનાલયે હોય તે “સોનામાં સુગંધ મળે” તેમ ધ્યાન ખેંચ્યું.
તે પછી ચિત્તોડમાં બહાદુરખાન આવતાં કરમાશાહે મદદ આપવાથી જ્યારે બહાદુરખાન ગુજરાતને બહાદુરશાહ સુલતાન થયો ત્યારે તેના આગ્રહથી શ્રી શત્રુંજયના ઉદ્ધાર માટે કરમાશાહે ફરમાન મેળવ્યું હતું તે આપણે આગળ જોઈ ગયા છીયે.
કરમાશાહે આ ફરમાન મેળવવા પછી શત્રુંજયના ઉદ્ધારનું કામ શરૂ કરાવ્યું, ત્યારે સેરઠમાં બાદશાહને સુઓ મયાદખાન
- ૧ ચાંપાનેરના પાવાગઢ ઉપર નેમીનાથનું તીર્થ છેક અઢારમી સદી સુધી હતું તેમ શ્રી શીલ વિજયજીકૃત તીર્થમાળા, વિદ્યાસાગર રાસ આદિ ઉપરથી જેવાય છે. અહીં મહાકાળીદેવીનું મંદિર પણ તે સમયનું હતું જે અત્યારે વિદ્યમાન છે, ત્યારે જૈનમંદિરના નિશાન પણ નથી સચવાયાં. મુસ્લીમ જમાનામાં રક્ષાયેલાં જીનાલયનો બ્રીટીશ જમાનામાં પત્તો પણ ન મળે એ કાળની બલીહારી છે.
૨ મહમદે ગુજરાતમાં જેનેરેનાં દેવળો તોડ્યાં હતાં ત્યારે જુનાગઢ અને ચાંપાનેર જીતવા છતાં આ બન્ને સ્થળે આવેલાં જૈન તીર્થો તરફ નજર પણ નાંખી નહતી.
૩ ચિત્રરુટ ઉપર ત્યાંના કરમચંદ મંત્રીએ પણ શ્રી પાર્શ્વનાથ તયા સુપાશ્વિનાથના ભવ્ય જીનાલયો બંધાવ્યાં હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગારીયાધારમાં ગોલ.
૨૯ (મુઝાહિદ ખાન) હતા. અને મુખ્ય કારભારી રવો (રવિરાજ ) અને નરશી (નૃસિંહ) હતા તેમણે અધિક સગવડે પુરી પાડી. ઉદ્ધારનું કામ પૂરું થતાં શ્રી વિદ્યામંડન સૂરિ અને વિનયમંડન પાઠકના નેતૃત્વ નીચે વિરાટ સંઘ સહ વર્તમાન કરમાશાએ સં. ૧૫૮૭ માં પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ કર્યો.
આ પ્રમાણે અકબરને અમલ શરૂ થતાં સુધી શ્રી શત્રુંજય તીર્થનું અબાધીતપણે રક્ષણ અને સ્વતંત્રતાપૂર્વક સેવા-ભક્તિ જેનો કરતા આવ્યા હતા. ગારીયાધારમાં ગેહેલે–
આ લાંબા સમય દરમિયાન ગારીયાધારની સાંકડી સરહદ સંભાળી બેઠેલા પાલીતાણું રાજ્યના પૂર્વજોની પેઢીના સરજણજી ગેહેલ પછી અનુક્રમે અરજણજી, નોંઘણજી, ભાજી, બને, સવજી (પહેલા) અને હોજી પછી . સ. ૧૫૭૦ ના અરસામાં ગેહેલ કાંધાજી (પહેલા) થયા.
આટલા વખતમાં ગારીયાધારના ગહેલે એટલા સાંકડા ક્ષેત્રમાં પડ્યા હતા કે તેને જાણવા જે ઈતિહાસ પાલીતાણું રાજ્ય પણ અત્યાર સુધી મેળવી શકાયું નથી. ફક્ત કાઠિયાવાડ ઐતિહાસીક સંગ્રહ ઉપરથી એટલું સમજાય છે કે ગેઘાના ગોહેલ રામજી-ગાદીના માલેક સારંગજી તરફના રાજદ્રોહથી બચવા માટે ગારીયાધાર તથા લાઠીના ભાયાતોની મદદ લેવા પ્રેરાયા હતા, પરંતુ તેમના તરફથી જોઇતી હાય મળે તેવું ન દેખવાથી રામજીને સારંગજીને શરણે જવું પડયું હતું. મતલબ કે ઇ. સ. ૧૫૭૦ સુધીમાં ઈતિહાસની દષ્ટિયે ગારીયાધારના ગોહેલ ગણત્રીમાં નહતા.
૧ રવો તથા નરશી જેન હતા તેમ “એપિપ્રાફિકા ઓફ ઈન્ડીયા” પુસ્તક પહેલું જણાવે છે.
૨ કરમાશાહના ઉદ્ધારની પ્રતિષ્ટા (ઈ. સ. ૧૫૩૧) સંવત ૧૫૮૭ ના વૈશાક વદી ૬ (ગુજરાતી-ચૈત્ર વદી ૬) રવિવારે થયેલ છે. - ૩ પાલીતાણા સ્ટેટના સ્કૂલ શિક્ષણ માટે લખાએલ ઈતિહાસમાં પાંચમા પેઢીયે “જસોજી” નામ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાંય.
આ પ્રસંગે શહેરના બાર ગામમાં જાની તથા રણું (દવે) બ્રાહ્મણનો અમલ હતું. બન્ને પક્ષની બેઠક માટે ગામ વચ્ચે ઉંચાણમાં ચારે બાંધ્યું હતું. અહીં બેઠેલા એક યુવાને ઉઘાડે માથે જાનીના ઘરમાં કામ કરતી સ્ત્રીની ટકોર કરી. આ બાઈ દવેની દિકરી હતી, તેથી બન્ને પક્ષવાળા વાત વાતમાં વઢી પડ્યા, એટલે રણા ગારીયાધારના ગોહેલ કાંધાજીની મદદ લેવા દેડયા અને જાની પક્ષવાળા ગેઘાના બેહેલ વિસાજીની મદદ લેવા ગયા. બન્ને પક્ષ વચ્ચે કાપાકાપી શરૂ થઈ તેમાં છેવટ કાંધાજી નાસી જતાં વિસાજીયે શહેરને કબજે લઈ ત્યાં પોતાની ગાદી સ્થાપી.
આ લાંબા ગાળા દરમિયાન સૌરાષ્ટ્રમાં ઘણું રાજપલટા થઈ ગયા હતા. છેક જસદણ-પાલીયાદથી મહુવા-તળાજા સુધીના મોટા વિસ્તારમાં ખુમાણ, ખાચર અને વાળા-કાઠીની પ્રબળ સત્તા પથરાયેલી હતી. ખુમાણે પોતાની રાજધાની ખેરડીમાં નાંખેલી. :
શહેરની લડાઈમાંથી નાસી છૂટેલા કાંધાજી ગોહેલ ગુજરી જવા પછી ગારીયાધારની સત્તા નોંઘણુજી (બીજા) ગેહેલના હાથમાં આવી ત્યારે ખેરડીમાં મા ખુમાણ પિતાની સત્તા આગળ વધાર્યો જતો હતો. તેની દષ્ટિ ગારીયાધાર તરફ જવાથી ઈ. સ. ૧૯૧૯ માં તે મોટી સેના સાથે ગારીયાધાર ઉપર ચઢો.
ગારીયાધારના ગહેલોને શીહારની લડાઈની કળ હજી ઉતરી નહોતી, તેવામાં ખુમાણુની સેનાનું મોટું દળ જોઈ તેના સામે ઉભા રહેવું આકરું જાણું ઘણજી ગોહેલ પિતાના ભાયાત ધુનાજી ની મદદ લેવા શહેર ગયા. ખુમાણનું બળ ધુનાજીના ધ્યાન બહાર નહેાતું છતાં પોતાના ભાયાતને આશ્રય આપવાની ફરજ સમજી વળામાંથી સીરબંધી સેનાને ચેતાવવા ચાલ્યા. પરંતુ ખુમાણની સેના ગારીયાધારથી બેંઘણજી પાછળ નીકળી ચૂકી હતી તેથી ગોહેલે
૧ શીહોર તાલુકે સિદ્ધરાજે બ્રાહ્મણોને દાનમાં આપ્યો હતે. ૨ ભાવનગરના પૂર્વ જે. . ૩ બેરડી ગામ ગારીયાધારથી આઠેક ગાઉ દૂર ઉંડમાં આવેલું છે. ૪ ભાવનગરના પૂર્વજો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગારીયાધારમાં ગોહેલ.
૩૧
તૈયારી કરે તેટલામાં બંને સન્યને વેળાવદર પાસે ભેટે થતાં ત્યાં લડાઈ જામી. તેમાં ધુનાજી મરાણું અને નોંધણજી ત્યાંથી નાસીને બારેયાની ઝાડીમાં છુપાઈ ગયા; એટલે લોમા ખુમાણે ગારીયાધાર પ્રગણું પિતાને કબજે લઈ ત્યાં ખુમાણની આણ ફેલાવી.
ઘણજીને ખુમાણ પાસેથી ગારીયાધાર પાછું મેળવવું તે હાથીના મેં આગળથી પૂળ ખેંચવા જેવું આકરું કામ હતું ? તેથી તેઓ બારૈયાની ઝાડીમાં આવેલા જવાસ ગામમાં જઈને રહ્યા. આ ગામમાં બારૈયા કેળીને અમલ હતા. તેમને આંગણે વખાના માર્યા ગયેલા મહેમાન થવાથી તેઓએ બેંઘણજીને સત્કાર કર્યો અને પરસ્પર પરિચય વધવા પછી પિતાની પુત્રી પરણાવી સંબંધ વધાર્યો.
આ પ્રમાણે નેંઘણજી ગોહેલે જવાસ ગામમાં વિશ વર્ષ ગાળ્યાં. દરમિયાન પિતાની પૂર્વભૂમિને પ્રેમ જાગૃત થવાથી ઈ. સં. ૧૬૪૦ માં ત્યાંના બારેયાની એક ટુકડી લઈ શહેર આવ્યા અને ત્યાંથી અખેરાજજી ગોહેલની વધુ મદદ લઈ ગારીયાધારને શીમાડે ગયા.
ગારીયાધારના પટેલને આ ખબર મળવાથી તે શીમાડે જઈને ગોહેલને મળ્યો. અને ખુમાણની પ્રબળ જમાવટને ખ્યાલ આપી જણાવ્યું કે હું સંધ્યા વખતે ધણુ લુંટાયાની બુમ પાડીશ. એટલે ગૌ-ભકત કાઠી ધણ વાળવાને એક તરફ દડશે તે તકનો લાભ લઈને તમે બીજી તરફથી ગામમાં પેસીને ગઢ હાથ કરી શકે તેજ ફાવે તેમ છે.
આ વાત ઠીક જણાવાથી સાંજના જ્યારે ગારીયાધારમાં રહેલું ખુમાણનું દળ ધણના ચેરને પકડવા પશ્ચિમે ઉપડયું ત્યારે પૂર્વ દરવાજેથી ગેહેલ ઘણુજીયે પોતાના સાથીઓ સાથે ગઢને કબજે લીધે. પરંતુ આ રીતે મા જેવા બળવાન શત્રુ સામે ટકવું મુશ્કેલ હતું તેથી રાતોરાત નોંઘણજી ખેરડી ગયા.
૧ અમદાવાદના છેલ્લા સુલતાન મુઝફફરને ઈ. સ. ૧૫૮૩ માં દીલ્હીના સુબા અઝીઝોકાયે પદભ્રષ્ટ કર્યો ત્યારે ખેરડીનો લેમો ખુમાણ તથા જમસત્રાજી વગેરે મદદ કરી હતી. એ ખુમાણેના બળને ખ્યાલ આપે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પjજય પ્રમાણ લેમા ખુમાણ પિતાના ગઢની ડેલીયે દાયરે મેળવી બેઠા હતા તેવામાં ઘણજીને આવેલા જોઈ આવકાર દીધે. ઘણજીયે લેમાની સ્ત્રીને બહેન કહી ચણી ગામની વીરપસલી કરી. એટલામાં ગારીયાધારથી લેમાના માણસોએ આવીને બધી વાત કહી, પરંતુ આંગણે આવેલ મહેમાનને આશ્રય આપવો એ ધર્મ સમજી ગારીયાધારમાંથી માયે પોતાનું થાણું પાછું ખેંચી લીધું. મુગલ સામ્રાજ્યમાં શત્રુંજય
અકબરશાહ ઈ. સ. ૧૫૫૬ માં દિલ્હીની ગાદીએ આવ્યાનું પ્રથમ જોઈ ગયા છીએ તેણે પિતાના અમલમાં ત્રાસ અને મારફાડ ને બદલે પ્રેમ અને ઉદારતા દાખલ કરીને વિશ્વાસ વધાર્યો. જજીત્યારે કાઢી નાંખી દરેક ધર્મોને માન આપવા લાગ્યો તથા રાજ્ય વ્યવસ્થાને બંધારણપૂર્વક ગોઠવી ન્યાય અને રક્ષણ માટે દરેક પ્રાંતમાં સુબેદાર, કાછ, દીવાન અને ફોજદારને રોક્યા. અકબર બાદશાહની આ રાજનીતિ લોકપ્રિય થઈ પડતાં દિવસાનદિવસ તેમની સત્તાને વિકાસ થવા લાગ્યું. ઈ. સ. ૧૫૭૨ માં અકબરે ગુજરાતના છેલ્લા સુલતાનને હરાવી, પોતાના સુબા અઝીઝકેકાને ની અને ૧૫૮૩ થી તેની સત્તા સુદ્રઢ થઈ.
આ વખતે સૌરાષ્ટ્ર-જામનગરમાં જામ સત્તાનું, ખરેડીમાં લેમા ખુમાણનું, મોરબીમાં ફખાન બલોચનું, તથા મધ્યમાં વાળા, ખાચર, જટ, ખસીયા, બાબરીયા વગેરે કાઠીઓ અને કેળીએાનાં રાજ્યનું જોર હતું. અમદાવાદને છેલ્લે સુલતાન મુઝફફર ભાગીને સોરઠમાં ભરાણે તેને જામસત્રાજીનું અને લોમા ખુમાણની સાથે સાથે જુનાગઢના સુબા દેલતખાન ગોરીએ મદદ આપવાથી ઘોળ પાસે યુદ્ધ થયું તેમાં મુગલોની જીત થવાથી ઈ. સ. ૧૫૯૧ માં સેરઠ સર કરી ૧૫૯૨ માં સર્વોપરી સત્તા સ્થાપી.
૧ આંગણે આવેલા દુશ્મનને પણ પ્રેમથી પિતાને માની લેવા અને શરગતને હાય કરવી એ કાઠીને કુલધર્મ મનાત હતા.
૨ કચ્છમાંથી જામરાવળ ૧૫૩૫ માં સૌરાષ્ટ્રમાં આવ્યા. તેણે ૧૫૪૦ માં જામનગર વસાવ્યું કે તે પ્રાંતનું નામ નાને કચ્છ (હાલાર) પાડ્યું. તેના પછી જામ વિભાજીના પુત્ર જામસત્રાજી થયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાદશાહી ખેરીતેા.
આ મુદત દરમ્યાન તીર્થાધિરાજ શ્રી શત્રુંજયના દર્શનાર્થે દેશ-પરદેશના સદ્યાના અવર-જવર શરૂજ હતા. જેના દ્વારા ઇ. સ. ૧૫૮૩ ( સ. ૧૬૩૯ ) માં અકબર બાદશાહને કાને આચાર્ય શ્રી વિજયહીરસૂરિની પ્રશંસા સાંભળવામાં આવી તેથી અમદાવાદના સુબા માક્ ત આચાર્યશ્રીને પધારવા આમ ત્રણ મેાકલ્યુ.
33
આચાર્ય શ્રી વિજયહીરસૂરિ આ વખતે ખંભાત હતા. જ્યારે બાદશાહ અકબરના મુકામ ફતેહપુર-સીક્રીમાં હતા. એટલે લાંબે પંથ કાપવાની મુશ્કેલી છતાં શાસનસેવા માટે લાભનું કારણુ જાણી ૬૭થાણાના અહેાળા પરિવાર સાથે વિહાર કરીને આચાર્ય શ્રી તેહપુર પધાર્યા. આ મુલાકાતમાં અકબર બાદશાહે આચાર્ય શ્રીના જ્ઞાનખળ તથા આકરા આચાર-વિચારથી પ્રસન્ન થઇ તેમના શિષ્ય ૫. ભાનુચંદ્રજી માત શાનશાહતની સરહદમાં આવેલાં સિદ્ધાચળજી, ગીરનારજી, તારંગાજી, કેસરીયાનાથજી, આજી, રાજગૃહીંજીના પાંચ પહાડ, સમેતશીખર ઉર્ફે પાર્શ્વનાથ પહાડ વગેરે જૈન તીર્થો અને ખીજી બધી ભકિત કરવાની જગાએ ઉપરના નાની સ્વત ંત્રતા અને યાવચ્ચ દ્રદિવાકરો 'અખાષિત ખજા ભાગવટાના તથા તેના ખ્યાલ રહેવા આ ખરીતામાં માળવા, શાહજહાનામાદ, લાહેાર, મુલતાન, અમદાવાદ, અજમેર મીરજ, ગુજરાત ( સારાષ્ટ્ર ) અંગાળ, તથા શાનશાહત તાખાના સઘળા મુલકાના સુખા જોગ ચેતવણી આપી. બદશાહી ખેરીતે—
C
આચાર્ય શ્રી વિજયહીરસૂરિએ શાહીમાન સાથે ગુજરાત તરફ પાછા વિહાર કર્યો ત્યારે તેમને માર્ગોમાં દરેક નાના મેાટા રાજ્ગ્યા અને સુખાએથી સારૂ માન મળ્યુ. તેઓશ્રી અમદાવાદ પહોંચ્યા ત્યાર ત્યાંના સુત્રે આઝમખાંન સંવત ૧૬૪૮ માં સારઠના જામ ઉપર · ચડતા હતા. તેમણે આચાર્ય શ્રીને કામકાજ માટે પૂછતાં તી રક્ષાની ભલામણ કરી. ત્યાંથી સવત ૧૬૪૯ માં પાટણ પધારતાં ત્યાંના સુખા કાસિમખાને સારૂ માન આપ્યું હતું.
૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ અહીંથી આચાર્યશ્રી સહવર્તમાન શ્રી સિદ્ધાચળની યાત્રાએ જવાને શ્રી સંઘે નિર્ણય કર્યો; આ ખબર તરફ પહોંચતાં માળવામાંથી ડાયરશાહે, મેવાડથી કલ્યાણ બંબુએ, મેડતાથી સદારંગશાહે સંઘ કાઢયા તથા લાહોર, આગ્રા, મુલતાન, કાશ્મીર, જેસલમેર, શિહી, નાંદલાઈ અને બંગાળ આદિ દૂર દૂરના દેશમાંથી હજારે યાત્રીકે પાટણ એકઠા થયા. પાટણથી સં. ૧૬૫૦ (ઈ. સ ૧૫૯૪) માં શ્રી શત્રુંજયની યાત્રાએ સંધ નીકળ્યો તે અમદાવાદ પહોંચતાં ત્યાંના સુબા મુરાદે સૂરીશ્વરનું સન્માન કરી સંઘ સાથે પિતાના માણસે મોકલ્યાં, અહીંથી સંઘ ધોલકે આવ્યો ત્યાં ખંભાતથી તેજપાલ સોની છત્રીશસેજવાળા સાથે આવી પહોંચ્યા. એ સિવાય વિસનગર, સિદ્ધપુર, મહેસાણા, ઈડર, અહમદનગર, આંબલી, કપડવંજ, માતર, સોજીત્રા, નડીયાદ, વડનગર, ડાભલુ, કડા, મહેમદાવાદ, બારેજા, વડોદરા, આમેદ, સીનેર, જંબુસર, કેરવાડા, ગંધાર, સુરત, ભરૂચ, રાર, દેવગિરિ, વીજાપુર, વૈરાટ,નંદરબાર, રાધનપુર, વડલી, કુબેર, પ્રાંતિજ, મહી અજ, પેથાપુર, બોરસદ, કડી, ધલકા, ધંધુકા, વીરમગામ, કાલાવડ વગેરે ગામોના સંઘ પણ આવી મન્યા. સકળ સમુદાય મુકામ કરતો પાલીતાણા નજીક પહોંચે
ત્યાં સારાષ્ટ્રનો સેનાપતિ નવરંગખાન સામે આવ્યું. અને બાદ શાહી એરીતે જોઈ ખુશી થતાં સૂરિજીને બહુમાન આપ્યું તથા જોઈતી સગવડ પુરી પાડી. સેરઠમાંથી આ પ્રસંગે જામનગર, ઊના, દીવ, ઘોઘા, માંગરોળ, વેરાવળ, જુનાગઢ વગેરેથી પણ સંઘે આવી પહોંચ્યા હતા. એકંદર ૭ર સંઘ, એક હજારથી વધારે સાધુ-સાધવી તથા લગભગ બે લાખ યાત્રિના સમૂહે તીર્થયાત્રાને લાભ લીધો. તેજપાળ એનીયે આ પ્રસંગે મૂળ ટુંકનો ઉદ્ધાર કર્યો તથા બીજા સંઘેએ જુદાં જુદાં દેરાસરો સમરાવ્યાં અને બંધાવ્યાં.
૧ ભવિષ્યને સુલ્તાન મુરાદ (જહાંગીર.). * ૨ આ સંધમાં શાહ શ્રીમલ સાથે પાંચસે લેજવાળાં હતા. - ૩ આ સમયે તળાટીમાં લલીતસાગર તળાવ હતું. અને ડુંગર ઉપર મરવા ટુંક, ચેમુખજી, પેથડશાના છનાલ, છીપાવસહી, સ્વર્ગારોહણ પ્રાસાદ નજીક અનુપમ (અપમા દેવીનું) તળાવ, ગીરનાર રચના, ખરતરવસહી, વીમળવસહી આદિ વિદ્યમાન હતાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાની દુકનો ઉદ્ધાર. દાદાની દુકને ઉતાર
ઉપર મુજબ સં. ૧૯૫૦ માં દાદાની મુખ્ય ટુંકને ઉદ્ધાર થવા પછી તીથોધિરાજની યાત્રાએ સંઘો આવ્યા કરતા હતા. દમણથી હરખચંદ સં. ૧૬૬૦ માં સંઘ લઈને આવ્યા. તથા બીજા પણ છટક સંઘ-સમુદાય આવતા રહ્યા હતા. - આ અરસામાં બીકાનેરના મંત્રી કરમચંદ અકબર બાદશાહ પાસે જઈને રહ્યા હતા. અકબરની ધર્મસભામાં આ વખતે વિજયસેનસૂરિ વગેરે મુનિ મંડલને જેમાં તેમણે ખરતરગચ્છાચાર્યજીનચંદ્રસૂરિની વિદ્વત્તા તરફ બાદશાહનું ધ્યાન ખેંચ્યું અને તેમની મુલાકાતથી ખુશી થઈ તીથની સ્વતંત્રતા અને સંરક્ષણ માટેનો વધુ ખરીતે તેમને કરી આપે. તે પછી અમદાવાદના શેઠ રૂપજી એ સંઘ સાથે શ્રી સિદ્ધાચલની યાત્રા કરી સં. ૧૯૭૫ (ઈ. સ. ૧૯૧૯)માં શ્રી–મુખજીની ટુકને જીર્ણોદ્ધાર કર્યો. આ પ્રસંગે જેસલમેરથી ભણશાળી પુનશીને સંઘ આવ્યો હતો. તે પછી સં. ૧૬૭૬ તથા સં. ૧૬૭૮ (ઈ. સ. ૧૬૨૦-૨૨) માં મળી બે વખત જામનગરથી જસા જામ (જસવંતસિંહજી) ના મંત્રી વર્ધમાન અને પદ્ધસિંહ અચલગચ્છાચાર્ય શ્રી કલ્યાણસાગરસૂરિ સાથે મોટો સંઘ લઈને આવ્યા હતા. તેમના પછી સંવત ૧૬૮૬ માં દોલતાબાદથી ધરમદાસજીને સંઘ આવી ગયો. ત્યારબાદ સં.' ૧૬૯૦ માં નાડલાઈ (મારવાડ) થી શા મહાજન સંઘ આવ્યા.
આવા છૂટાછવાયા આવતા સૉની દાનપ્રતિષ્ઠાથી આકર્ષાઈને તેની માલમીકત સંભાળવાને આસપાસના કાઠી–ગરાસીયા આવવા લાગ્યા હતા. તેવી એક ટોળી, આ સંઘના માણસોએ ડુંગર ચઢવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે પૈસા માગવા આડી ઉભી. સંઘમાં વશ * ૧ રૂપજીના પિતા સમજી અને કાકા સાશાની સંપત્તિનું આ ફળ હોવાથી શ્રી ચામુખજીની ટુંક “સવા-સમજની ટુંક” ના નામે ઓળખાય છે. વિગત માટે જુઓ “શ્રી શત્રુંજય પ્રકાશ-ઉત્તરાર્ધ.'
૨ શ્રી શત્રુંજયે ઉપર તેમજ જામનગરમાં તેમનાં બંધાવેલાં ભવ્ય જીનાલય . અત્યારે પણ વિદ્યમાન છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ હજાર માણસને માટે સમૂહ હોવાથી તેમના રક્ષણ માટે હથીચારબંધ સેના સાથે હતી. તેથી આ ટોળી સામે થતાં તેઓ નાસીને ઘેટીની કાંટમાં ભરાઈ ગયા
આ રીતે એક તરફથી શ્રી સંઘે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાથી શ્રી શત્રુંજયની યાત્રા કયે જતા હતા. ત્યારે બીજી તરફથી મુગલ શાનશાહતમાં થયેલા ઉત્તરોત્તર બાદશાહ જહાંગીરે પિતાના રાજ્ય અમલના ત્રીજા વર્ષ (ઈ. સ. ૧૬૦૭-૦૮) માં આચાર્ય શ્રી વિજયસેનસૂરિ, આ૦ શ્રીવિજયદેવસૂરિ તથા જતિ પરમાનંદજી દ્વારા જૈનસમાજને સમગ્ર તીર્થની સ્વતંત્રતા અને કબજા ભેગવટાનું ફરમાન તાજું કરી આપ્યું હતું.
આ પ્રસંગે અમદાવાદમાં શાંતિદાસ શેઠને લાગવગ વધતું રહી તે બાદશાહના સંબંધમાં આવ્યા હતા. તેમજ ધર્મકાર્યમાં પણ તેઓ આગેવાનીભર્યો ભાગ લેવા લાગ્યા હતા. આ ઉપરથી શ્રી શત્રુંજય તીર્થનો વહીવટ શ્રીસંઘે તેમને સુપ્રત કરતાં તેમણે તીર્થોના બાદશાહી ખરતા તાજા કરાવવાને શાનશાહતને અરજ કરી હતી. જેથી ઇ. સ. ૧૬૨૯ માં શાંતિદાસ શેઠના વહીવટમાં રહેલા શ્રી શત્રુંજય, સંખેશ્વર, કેશરીયા, અમદાવાદ, સુરત, ખંભાત અને રાધનપુરના દેરાસર તથા શ્રી સંઘની મીલ્કતની સ્વતંત્ર કબજા ભેગવટાને ખરીતે બાદશાહ શાહજહાને પિતાના અમલના બીજા વર્ષ (ઈ. સ. ૧૬૨૯) માં કરી આપે, એટલું જ નહિ પણ તેમના રાજ્ય અમલના ૩૧ મા વર્ષે તા. ૧૯મી રમજાન ( ઈ. સ. ૧૬૫૭) માં બે લાખની ઉપજનું પાલીતાણા પરગણું શાંતિદાસ શેઠને બક્ષીસ આપીને તેની સનંદ ઉપર બાદશાહી મહોર કરી.
ત્યારપછી શાહજહાન માંદગીને બીછાને પડતાં, તેને પુત્ર
૧ જુઓ સં. ૧૬૯૭ માં લખાએલ પ્રેમલાલચ્છી રાસ.
૧ અકબર બાદશાહના હુરમ અમદાવાદ શાહજાદા સાથે આવેલા ત્યારે શાંતિદાસ શેઠે તેમની સરભરા કરી હતી. ત્યારથી જહાંગીર બાદશાહ શાંતિદાસ શેઠને મામા કહેતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
જેને અને ગોહેલેનું જોડાણ. ઔરંગઝેબ કે જે દક્ષિણને સુબેદાર હતો. તેણે પોતાના ભાઈ મુરાદ કે જે ગુજરાતને સુબો હતો તેને ઉશ્કેરી ગાદી હાથમાં લીધી, મુરાદને આ પ્રસંગે શાંતિદાસના પુત્ર લફિમચંદ શેઠ તરફથી સાડાપાંચ લાખ રૂા. ધીરવામાં આવ્યા હતા. જે તેમણે માર્ગમાં ઉજનના વિજય પ્રસંગે જ પ્રાંતની ઉપજમાંથી પહોંચતા કર્યા. એટલું જ નહિ પણ સુલતાનપદે આવતાં તુર્ત શ્રી પાલીતાણું પરગણાની ઉઘરાત કબજા ભોગવટાને પરવાનો તાજો કરી દીધો.
ઔરંગજેબે મુરાદને ગાદી અપાવવાને સાથે લીધો હતોપરંતુ અંદરખાને તેને પોતાને ગાદી જોઇતી હતી તેથી બીજા વર્ષે મુરાદને મારી ઔરંગજેબ ગાદીએ આવ્યો. જ્યારે તેણે પણ પહેલીજ તકે શ્રી શત્રુંજય તીર્થ અર્થે અર્પણ થયેલ પાલીતાણા પરગણા માટે શાંતિદાસ શેઠને કબજે ભેગવટો તાજો કરનારી સનંદ આપી હતી.' જેને અને ગેહેલેનું જોડાણ
ગોહેલ બેંઘણજીએ એકવીશ વર્ષ (ઈ. ૧૬૪૦) માં ગારીયાધાર પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા પછી ગારીયાધારની ગાદીયે અનુક્રમે અરજણજીખાંધાજી–સવાજી તથા સરતાનજી આવી જવા બાદ ખાંધાજી (ત્રીજા) થયા. ત્યાં સુધીમાં સવાજી ગેહલને કાઠીઓએ સતાવવા સિવાય ગેહલો ગારીઆધાર સાચવી રહ્યા હતા.
ખાધાજીની શરૂઆતમાં ઔરંગજેબના અત્યાચારથી મુગલાઈની પડતીને પાયે નંખાઈ ચુક્યો હતે. એ તકને લાભ લઈને સેરઠમાં પોરબંદર, મોરબી, ધ્રાંગધ્રા, શહેર વગેરે રાજ્યએ મરાઠાને ખંડણી આપવાની બંધ કરી, તથા આખા પ્રાંતમાં પાછી
૧. એલફીનસ્ટન જણાવે છે કે, મુરાદના બળથી ઉજ્જનની જીત થતાં (૧૭૬૮) જમાદળ આખરે મુરાદની સત્તા મુકરર થઈ હતી. તે પછી ઔરંગજેએ તેને પડખે રાખી પિતાના બીજા બે ભાઈ દારા તથા સુજાને માર્યા બાદ મુરાદને કેદ કર્યો હતો. એટલે આ મોગલ રાજ્યમાં તોફાનને કાળ હ; છતાં -મુરાદે શાંતિદાસ શેઠને તા. ૨૯ મી રમજાને આપેલી સનંદ સંભવિત છે.
૨. દરેક અસલ સનદ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીમાં છે. અને તેને બંગાળ તથા કાઠિયાવાડના ન્યાયાધિકારીઓએ ખરા પુરાવા તરીકે મંજુર રાખેલ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુજ્ય પ્રકાર, અશાંતિ વધવા લાગી તેથી શ્રી શત્રુંજય તીર્થના ચોકી પહેરા માટે તેમજ આવતા જતા યાત્રીકને તેડવા (મલાણું કરવા) અને મુકવા જવા (વળાવું કરવા) માટે રક્ષકે ગઠવવાની જરૂર જણાતાં શેઠ શાંતિદાસ સહસકરણ તથા શાહ રતનસૂર વિગેરે વહીવટદારોએ પાલીતાણાના કડ દેશી વગેરે શ્રાવકે અને તીર્થની ભક્તિ માટે રહેલા ભાટ પરબત માત ગારીયાધારના ગેહેલ કાંધાજીને રોકવાની ગોઠવણ કરી, પરંતુ તેમાં યાત્રાળુપાસેથી બદલે લેવામાં એકસરખાં ધારણની જરૂર જણાતાં સં. ૧૭૦૭ (સને ૧૬૫૧)ગોહેલ કાંધાજીને અમદાવાદ બોલાવતાં તેમણે ત્યાં જઈ છટક યાત્રાળુ માટે અરધી જામી (કેરી જેવું ચલણ) અને સંઘ પાસેથી સુખડી મણ ૧ તથા લુગડાં બદલ અઢી જામી લઈ રક્ષણ કરવાને લખત કરી આપ્યું.
ઉપરના કરાર પ્રમાણે ગારીયાધારના ગોહેલ સાથે જેનોને સંબંધ બંધાયા પછી અનુક્રમે જેને અને ગહેલો વચ્ચે સ્નેહ વધવા લાગે. સંઘનું આવાગમન શરૂ રહ્યા કરતું અને કઈ કઈ મોટા સંઘ પણ આવ્યા કરતા. તેમાં સં. ૧૭૨૨ માં જુનાગઢથી સહસવીર સંઘવી મેટ સંઘ લઈ આવતાં તેમાં જુનાગઢના નવાબ સરદારખાને સેના મેકલી હતી. તથા સૈરાષ્ટ્રના ઘણા શહેરના સંઘ-સમુદાય તેમાં જોડાયા હતા. તે પછી સં. ૧૮૦૪ માં સુરતથી રવજીશાને સંઘ ડુમસ થઈને દરિયા રસ્તે ભાવનગર ઉતરીને આવ્યો ત્યારે ગારીયાધારમાં કાંધાજીના પુત્ર પૃથ્વીરાજજીનો અમલ હતે. તેમણે કુમાર નાંઘણજીને કનાડ સુધી સંઘની સામે મોકલ્યા. પાલી. તાથી ધન શેઠ તથા જેતો બારેટ વગેરે પણ સાથે ગયા અને પરસ્પર સંબંધ વધાર્યો. સંઘે લલીતસાગર તળાવ પાસે પડાવ નાંખીને યાત્રા કરી.
- આ રીતે તીર્થ તથા યાત્રિકોના રક્ષક દૂર (ગારીયાધાર) રહે તે કરતાં પાલીતાણામાં જ રહેતા હોય તે ઠીક પડે તેમ આ વખતે ઠાકોર સાથે વાતચીત થઈ, એટલે ગેહેલ પૃથ્વીરાજજી ત્યારથી મોટા ભાગે પાલીતાણે રહેવા લાગ્યા. તેમના પછી
૧ સને ૧૬૫૧નું અસલ લખત જુઓ પાછળ જેને તરફથી જવાબ ના પુર(૧૨-૧૩) ૨ ગાદી ગારીયાધારમાં રાખી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
મરાઠા-ગાયકવાડ અને પેશ્વા.
૩૯
નોંધણુજી ગાહેલે વહીવટ સંભાળ્યેા. દરમ્યાન મુગલના સુમે અમદાવાદથી ખંડણી ઉઘરાવવા નીકળ્યેા. તેને ખડણી ન ભરી શકાવાથી ગાહેલ નાંઘણુજીને ફેાજ સાથે લીધા.
મુગલ સુખાની અમદાવાદમાં ગેરહાજરી દરમ્યાન જોધપુરના રાજા અભયસિહજી ગુજરાત ઉપર ચઢી આભ્યા. તેણે વડાદરા જીતી અમદાવાદમાં ભડારી રત્નસિંહને ગુજરાતના સુખા તરીકે મૂકયે.
તે પછી રત્નસિંહ ભડારીએ શ્રી શત્રુંજયની યાત્રા અર્થે સારઠમાં પ્રવેશ કર્યો તે ખખર જાણતાં મુગલ સુએ ખસી ગયે અને નાંઘણુજી પાલીતાણે આવ્યા. અને તીર્થંતુ ભક્તિપૂર્વક રક્ષણ કરી ના સાથે સારા સંબધ વધાયો.
તેમના પછી ઇ. સ. ૧૭૬૪ માં સરતાનજી ગેાહેલ આવ્યા; પરંતુ રાજ્યના લાલે તેમના ભાઈ અલુભાઈયે તેમને દગાથી ઘેાડારમાં મારી નાંખ્યા. આ ખખરથી તેમના બીજા ભાઈ ઉનડજી કુંડલાના ઓઢા ખુમાણુની મદદ લઇ પાલીતાણે ગયા એટલે અણુભાઇ નાસી જવાથી ઉનડજી ગાહેલ ઇ. સ. ૧૭૬૬ માં ગાદીયે આવ્યા. મરાઠા-ગાયકવાડે અને પેશ્વા
ઓરંગજેબના અત્યાચાર, અધર્મ અને ઘરલેશ પછી મુગલ સત્તા નબળી પડતાં ઇ. સ. ૧૬૬૪ થી દક્ષિણના મરાઠા શીવાજીયે પોતાની સત્તા વધારવા માંડી હતી. તે પછી શાહુએ મેાગલાની જડ કાઢી ઈ. સ. ૧૭૨૨ માં પીલાજી ગાયકવાડ તથા કથાજી કદમખાંડેને સારડ ઉપર સર્વોપરી સત્તા પાથરવા માકલ્યા; પરંતુ તેની પાછળ પેશ્વાઈ સત્તાએ ગુજરાતમાં પ્રવેશ કરવાથી અંદરાદરની અથડામણીમાં તેમણે આગળ જોર ન કરતાં પીલાજી ગાયકવાડે વડાદરા જીતી ત્યાં થાણું નાંખ્યું. પરંતુ જોધપુરના અભયસિ'હુ રાઠેડે તેને મારી અમદાવાદમાં રત્નસિં। ભંડારીને ઈ. સ. ૧૭૩૨ માં ગુજરાતના સુખા તરીકે મૂકયા. તે પછી દામાજી ગાયકવાડે ખળ વધારી ગુજરાત કખજે લીધુ અને ઇ. સ. ૧૭૩૬ માં કાઠિયાવાડ સર કરી મુલકર ( પેશકસી ) લેવા માંડી. અને મુગલ સત્તાનાં સથા લાપ થઇ જતાં જુનાગઢના તેમના ફેાજદાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુજય પ્રકાશ. શેરખાન લાલીયે ઇ. સ. ૧૭૪૮ માં નવાબ બહાદુરખાનનુ નામ ધારણ કરી સ્વતંત્ર હુકુમત સ્થાપી નવાબી જોરતલખી ઉઘરાવવા માંડી.
તે પછી દામાજી ગાયકવાડ ૧૭૫૧ માં પેશ્વાસત્તાને તાડવા જતાં તેમાં પકડાયા અને સારઠની ઉપજમાં પેશ્વાના અર્ધા ભાગ કરી દેવા પડયા. જ્યારે મરાઠાયે ૧૭૫૮ માં અમદાવાદ અને ૧૭૮૪ માં ઘેાઘામાં પેાતાની સત્તા દાખલ કરી હતી તેથી સારના અમલ નવાબ, ગાયકવાડ, પેશ્વા અને મરાઠા સત્તાના ચોધારા કાકડામાં ગુંચવાઇ ગયા હતા.
બ્રીટીશ અમલ
રાણી ઇલિઝાબેગના સમયમાં ઇંગ્લાંડમાંથી એક વ્યાપારી કુપનીએ મદ્રાસ અને કલકત્તામાં કાઢી નાંખી હતી. તેણે મુગલસત્તા નખળી પડતાં એક બીજાને પડખે રહી ધીમે ધીમે બંગાળમાં પેાતાની સત્તા પાથરી. તે પછી તેમણે સુરતમાં કાઢી નાંખી અને ડ્રીરંગીઓ પાસેથી મુંબઇના ટાપુ પહેરામણીમાં લીધા પછી ૧૬૮૭ માં ત્યાં ગાઢી નાંખી પેઠા. આ વખતે ગુજરાત તથા દક્ષિણમાં મરાઠા, પેશ્વા અને ગાયકવાડ પાતપાતાની સત્તા વધારવા મથતા હતા.
જ્યારે બ્રીટીશ ક ંપની તક મળતાં ધીમે ધીમે ગુજરાતમાં આગળ વધ્યે જતી હતી. તેણે ઇ. સ. ૧૭૫૯ માં સુરત અને ૧૭૭ર માં ભરૂચ મેળવ્યું. દરમિયાન મહીસુરમાં ટીપુ સુલતાન નેપાલીયન આનાપાની મદદ લઇ હિંદમાંથી અંગ્રેજ સત્તા ઉખેડી નાંખવાની આછરચતા હતા તેથી તેને ગંધ આવવાથી તે તરફ કુ ંપનીનુ ધ્યાન હતુ તેવામાં સિધિયાની હાયથી બાજીરાવ પેશ્વાએ પુના લીધું. આ વાત હાલકર અને તેના પક્ષકારને ચી નહીં. તેથી પુનામાં તાફાન ઉઠતાં ઇ. સ. ૧૮૦૧ માં પેશ્વા વસઇ મુકામે કપનીને શરણે ગયા. અને મદદના બદલામાં ધંધુકા, રાણપુર, ઘાઘા, ખંભાત વગેરે ૨૬ લાખની ઉપજના ગામેા કંપનીને આપવા કબુલ્યુ‘.
આ પ્રસંગે પેશ્વા દક્ષિણના તાકાનામાં ગુંચવાઈ ગયા હતા તેથી ઇ. સ. ૧૮૦૦ થી પાંચ વર્ષ માટે ગાયકવાડને ખંડણી ઉધરાવવાના અર્ધ ભાગે ઇજારા આપ્યા હતા તેમાં મદદ કરવા ગાયક
:
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
.
વખતચંદ શેઠને વહીવટ, વાડે કંપની પાસે માગણી કરી તેથી મુંબઈ સરકારે વડોદરામાં પિતાના રેસીડેન્ટ કર્નલ વોકરને મોકલ્યો.
કલકરે લશ્કરી મદદ આપવા ઉપરાંત ગાયકવાડ મહારરાવને ખર્ચ માટે મંગળ પારેખ તથા શામળ બહેચરવાળા પાસેથી ૫૦૦૦૦ રા જામીન થઈને અપાવ્યા તેથી ગાયકવાડે ખુશી થઈ કંપનીને ઇ. સ. ૧૮૦૩ માં ધોળકા, માતર, કડી અને કાઠિયાવાડના મળી ૧૧,૧૦,૦૦૦ ની આવકના ગામ લશ્કરી ખર્ચ માટે બ્રીટશ કંપનીને આપ્યાં. તેથી કર્નલ વોકરે મોરબી પાસેના ગામે કાઠીયાવાડના નાના–મોટાં દરેક રજવાડાના પ્રતિનીધિઓને એકઠા કરી મુલકગીરીના આંકડા નક્કી કર્યા અને પેશ્વાઈ ઈજારો બીજા દશ વર્ષ માટે ગાયકવાડે લંબાવવાથી તેના વતી કંપની ૧૮૦૭થી ઉઘરાત કરવા લાગી. તે પછી પેશ્વાઈ સત્તા નબળી પડવાથી તેણે સોરઠ તથા ગાયકવાડ સાથેના પિતાના હક્ક કંપનીને સોંપી દીધા. જ્યારે ગાયકવાડે પણ ઈ. સ. ૧૮૨૦ માં પિતાના ઉઘરાત વહીવટનો કારોબાર કંપનીને હવાલે કર્યો. તેથી કાઠિયાવાડની મુલકગીરી ઉઘરાવવાને કેપ્ટન બાર્નવેલને રોક્યા. તે પછી જુનાગઢના નવાબે પણ ઈ. સ. ૧૮૨૨ માં પિતાની જોરતલબી ઉઘરાવવા માટે બ્રીટીશ સાથે નક્કી કર્યું તથા ગાયકવાડે પિતાનું અમરેલીનું થાણું કાઢી નાખ્યું એટલે ઈ. સ. ૧૮૨૨ માં કાઠિયાવાડમાં બ્રીટીશ સત્તા તરફથી પોલીટીકલ એજંટ તરીકે કેપ્ટન બનવેલની નીમક થઈ. અને ઉઘરાતના વહીવટ નિયમીત એકહથ્થુ થઈ જતાં મહેમાંહેના તોફાનનો અંત આવ્યો. વખતચંદ શેઠને વહીવટ– " ઉપર જોઈ ગયા તેમ કાઠિયાવાડનાં રાજ્ય જ્યારે ધારી સત્તામાંથી પસાર થતાં હતાં ત્યારે અમદાવાદનું શેઠ કુટુંબ મરાઠા, ગાયકવાડ, પેશ્વા અને છેલ્લે બ્રીટીશ સત્તાના સંબંધમાં આગળ વચ્ચે જતું હતું.
શાંતિદાસ શેઠ તથા લક્ષ્મીચંદ શેઠનો મુગલ શાનશાહત સાથે સંબંધ અગાઉ જેવાઈ ગયો છે તે પછી ખુશાલચંદ શેઠના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ.
વખતમાં (ઈ. સ. ૧૭૦૫) માં મરાઠાયે અમદાવાદમાં લૂંટ ચલાવવી શરૂ કરી ત્યારે તેને મળીને પોતાના દ્રવ્યભંડારના ભેગે તેને
કયા તેથી અમદાવાદની સમગ્ર પ્રજાયે મળી પિતાના વેપારમાંથી શેઠને સેંકડે ચાર આના લાગો આપવો શરૂ કર્યો. ! તે પછી વખતચંદ શેઠ થયા. તેમણે પેશ્વા તથા ગાયક્વાડને વખતેવખત મદદ કરી હતી. જેના બદલામાં તેમને પાલખી તથા. મશાલનું માન આપ્યું હતું. આ અરસામાં ઈ. સ. ૧૭લ્પ માં ગાયકવાડને અમલદાર શીવરામ ગાડી ખંડણી ઉઘરાવવા શહોર, તરફ આવ્યા ત્યારે ત્યાંના મહારાજા વખતસિંહજી તેના સામે ભાંજગડમાં રોકાયા હતા તેને લાભ લઈ ગેહેલ ઉનડજીએ શીહાર ઉપર ચડાઈ કરી, પરંતુ તેને પથાભાઈ ગરાસિયાએ હાંકી કાઢયા.
આ ખબર મહા વખતસિંહજીને પડતાં તે પાલીતાણા ઉપર ચડયા એટલે ઠાકોર ઉનડજી શત્રુંજયની ગાળીમાં સંતાઈ જતાં વખતસિંહજીની ફેજે ગારીયાધાર અને આસપાસના ગામમાં લુંટ ચલાવી. એકંદર આ લડતમાં હેલને આરબનું મોટું દેવું થઈ ગયું.
તે પછી બ્રીટીશ સરકારે સેરઠના રાજ્યની ખંડણ બાંધવાનું કામ હાથમાં લીધું; પરંતુ ગોહેલ તેના નિયમીત ભરણને પહોંચી શકે તેવા સંયે ન હોવાથી દેવું વધ્યે જતું હતું. છતાં ઠાકર ઉનડજી તીર્થનું રક્ષણ કરી રહ્યા હતા, પરંતુ ઇ. સ. ૧૮૨૦ માં તે દેવગત થતાં ઠાકર ખાંધાજી (દાદભા) ગાદી ઉપર આવતાં તેમણે આરબના દેવાના બદલામાં ડુંગર સખે.
આ ખબર જેને મળતાં આરબને ત્યાંથી ખસી જવાને કહ્યું. પરંતુ તેમણે પિતાના લેણાનું બહાનું બતાવ્યું અને રંજાડ કરવા લાગ્યા, તેથી વખતચંદ શેઠના પુત્ર હેમચંદ શેઠ તથા મોતીચંદ. અમીચંદ વગેરે તે બાબત મુંબઈ સરકારને તા. ૩૧ મી ઓગષ્ટ. ૧૮૨૦ના રોજ અરજ કરી. તેથી મુંબઈ સરકારે કેપ્ટન બાવેલને તપાસ કરવા જણાવ્યું. અને જરૂર પડે તે વડેદરેથી લશ્કર મંગાવવાને પરવાનગી આપી. - ૧ આ લાગાના બદલામાં બીટીશ સરકાર અત્યારે પણ ૨૧૩૩ રૂપિયા દર વર્ષે આપ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
વખતચંદ શેઠને વહીવટ,
કેપ્ટન બાર્ન વેલે તે પછી તપાસ કરીને હક-હકુમતને નિર્ણય કર્યો. તા. ૨૦-૧૨-૧૮૨૦ ના મુંબઈ સરકારને રીપોર્ટ કરતાં
૧૬૫૭ ના લખાણો કે જેમાં દીહી સરકારની સનદેને સ્વીકાર થયેલ છે તે ઉપરથી જણાય છે કે પાલીતાણ પ્રગણું અને શત્રુંજય પર્વત કે જેની ઉપર જેનેનાં મંદિર આવેલાં છે તે શ્રાવકોને ઇનામ તરીકે બક્ષીસ આપેલ છે.” તેમ જણાવ્યું અને ઈ. સ. ૧૬૫૧ માં ગેહેલ કાંધાજીયે જે ખત કરી આપ્યું હતું તેને અમલ આ લાંબા સમય સુધી એકધારે જાળવીને ગત ઠાકરે સંઘનું મલરું-રાપું કરતા અને સ્થાનિક ચોકીપહેરે જાળવતા તે કામ શરૂ રાખવા માટે ચોક્કસ રકમથી કામ લેવાનો નિર્ણય કર્યો અને ઈ. સ. ૧૮૨૧ માં ગોહેલ કાંધાજી (થા) અને જેનો વચ્ચે તેમના રૂબરૂ ફરી કરાર કરવામાં આવ્યું. જેમાં દરબાર લાગતના રૂા. ૪૦૦૦, ભાટેને રૂા. ૨૫૦ અને રાજગેરેને રૂા. ૨૫૦ બાંધી આપ્યા. અને તેના બદલામાં દરબારે ચોકીપહેરાની ખબરદારી રાખવા અને કોઈ વાતે નુકશાન ન થાય અથવા આફત ફીતુર કે આસમાની સુલતાની થાય તે તે વળતર આપવાનું કબુલ્યું.
આ વખતે ગોહેલેના હાથમાં ૪૨ ગામ હતાં જેમાં લગભગ અરધાં ઉજજડ હતાં. તેથી તેમને આરબના દેવામાંથી મુક્ત થવાને બીજો માર્ગ ન રહેતાં ઈ. સ. ૧૮૨૧ માં હેમાભાઈ શેઠને પાલીતાણું પ્રગણું ઈજારે આપી આરબેને ભાર ઉતાર્યો.
હેમાભાઈ શેઠને વહીવટ વખતચંદ શેઠના નામથી મુંબઈ, કલકસ્તા, રતલામ, વડોદરા, ભાવનગર, વઢવાણ, લીંબડી, પાલીતાણા,
૧ આ ૧૮૨૧ ને કરાર જેનોના જ્વાબના પુષ્ટ ૧૫-૧૬ ઉપર છે. આ કરાર વખતચંદ શેઠના ભાઈ નથુરા રૂબરૂ થયો હોય તેમ જણાય છે.
૨ આ કરાર મુજબ ઇડરના રાયચંદ પ્રેમચંદની ચોરી થતાં તેને અવેજ ઠાકરે ભરી આવ્યો હતો.
૩ રાસમાળા ભાગ ૨ જો જુઓ.
૪ હેમાભાઈ શેઠને વહીવટ વખતચંદ શેઠના નામે થતો હોવાથી આ ધીરધાર વખતચંદ શેઠે કરી તેમ કહેવાય છે. વખતચંદ ઇ. સ ૧૮૧૪ માં ! સ્વર્ગવાસી થયા હતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
શત્રુજય પ્રકાશ.
નવાનગર, ધેાલેરા, પાલણપુર, શિાહી વગેરે મહેાળા વિસ્તારમાં પથરાયેલા હતા તેથી સર્વત્ર પહેાંચી ન શકતાં તેમણે ઈ. સ. ૧૮૩૧ માં પાલીતાણાના ઈજારા છેાડી દીધા. પરંતુ રાજ્ય હજી દેવાદાર સ્થીતિમાંથી મુક્ત થયું નહાતુ તેથી ગાહેલ દાદભાયે ફ્રી તેમને મળી બ્રીટીશ માંહેધરી નીચે પાલીતાણા પરગણું ઈ. સ. ૧૮૩૫ માં વીશ વર્ષીને પટે છજારે રાખ્યુ. અને તેના વહીવટ સભાળવા માતીકડીયાને રોક્યા. તે પછી ઈ. સ. ૧૮૪૦ માં કાંધાજી ( દાદભા ) ગુજરી જતાં તેમના પુત્ર નાંઘણુજી ( ચેાથા ) ના હાથમાં વહીવટ આન્યા. તેઓ ટેકી તથા ધર્મપ્રેમી હતા. તેમના અમલ દરમ્યાન તેમના પુત્ર પ્રતાપસિંહજી ઉમ્મર લાયક થતાં રાજકાજમાં રસ લેવા લાગ્યા.
જેના વિરૂદ્ધ પાલીતાણા
પ્રતાપસિહજી કડક હતા. તેણે ઇ. સ. ૧૮૪૪ માં એક વખત શેઠની પેઢી અને કારખાના વચ્ચે બજારમાં પેાતાની ઘેાડી તાકાને ચડવાથી તેને ઠાર કરી. આ વખતે તેણે શેઠના કારભારી મેાતીકડીયા માટે લાલ આંખ દેખાડવાથી કારભારી અમદાવાદ ગયા. અને શેઠને વાત કરી. શેઠ હેમાભાઇને વહીવટી વિસ્તાર વધારે હોવાથી તે આવા ઇજારાથી કંટાળેલ હતા; તેમજ ઇજારાની મુદત લગભગ પુરી થઇ હતી તેથી તેમણે પાતાના વહીવટ ખેંચી લેવા દુરસ્ત ધારી ડાકારને દેવાથી મુક્ત કર્યો.
ઇજારાની મુદત દરમ્યાન ઢાકારને પડખે એક એવા વગ ચક્યો હતા કે જે તેમને રાજાના નામે શૂર ચઢાવી ઉશ્કેરતા હતા. ભેાળા નાંઘણુજી પાસે ધીમે ધીમે તે વનું જોર જામતું ગયું. એટલે ઇ. સ. ૧૮૩૬ માં જમીનના વેચાણુ માટે સરકાર પાસે અરજ કરાવી. પરંતુ તે પછી જૈના સાથેના તેમને સબંધ અને રખાયતના ખ્યાલ આવતાં આ કામ તેમણે શીખવણીથી કર્યું છે તેમ જણાવી ઇ. સ. ૧૮૩૮ માં અરજી પાછી ખેંચી લીધી હતી.
૧ શેઠે ગામને ગઢ કરાવ્યા તથા પેાતાની હવેલીમાં જેલ રાખી હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેના વિરૂદ્ધ પાલીતાણા.
૪૫
છતાં તે પછી ઢાકારને પડખે ચડેલા વર્ગ ધીમે ધીમે ઝેરના ખી વાવતાજ રહેવાથી યુવાન પ્રતાપસિંહને તેની અસર થવાથી ભેદને પાયા ઇ.-સ. ૧૮૪૪ માં નખાયે તેમ આપણે જોઇ ગયા.
આ રીતે એક બીજાને શરમ છૂટી જવા પછી તુ ઠાકારે નવા િિા કરનાર પાસેથી નજરાણાની માગણી કરી. તેમજ ડુંગર ઉપર પેાલીસ દખલ કરવા માંડી; પરંતુ તેમાં બ્રીટીશ સરકારે ઠરાવ્યું કે “ ગઢની હદમાં કે બહાર અત્યારે ઉભેલા કાઈ પણ મદિર માટે કાંઈપણ રકમની માગણી કરવી નહિ. ગઢની બહાર જે શ્રાવકાને મદિર બંધાવવું હોય તેા જમીનના એક વારે રૂા ૧) મુજબ લઇને ડાકારે મંજુરી આપવી તથા ડુંગર ઉપર રહેતા શ્રાવક કામના કાઇ પણ શખ્સને કાંઇપણુ કનડગત કરવી નિહ અને ગઢ અથવા તે પર્વત ઉપર ગઢ સુધી જતા રસ્તાથી ૫૦૦ ફુટની અંદર કાઇ પણ કાયમી પોલીસચેાકી રાખવી નહિ. ” આ ઉપરાંત કલ કીટી જે એમ પણ જણાવી દીધું કે “ આવા તાફાનથી જેનો તીર્થં છેડી શકશે નહિ; પરંતુ ઠાકારને પાછું ગારીયાધાર જવુ પડશે. ”
આ ઉપરથી પછી ઈ. સ. ૧૮૨૧ ના કરારમાં ‘ દશ વર્ષ ’ના શબ્દને વળગી રખેાપાની રકમમાં વધારે કરવાને માગણી કરી. તેના સામે નેાયે વાંધા લેતાં જણાવ્યુ કે ‘ જ્યાં સુધી આ સરત પ્રમાણે જૈનો ભરણું આપતા રહે ત્યાં સુધી તેમાં ક્ારફેર થઇ શકે નહિ.’ આ દલીલને મી. એન્ડરસને ટેકા આપ્યા . દરમ્યાન ઠાકે!ર કાંધાજી તથા તે પછી છ મહિને ઠાકેાર પ્રતાપસિંહજી ઇ. સ. ૧૮૬૧ માં ગુજરી ગયા. એટલે પાલીતાણાના રાજકારોખાર ડાકાર સુરસિહજીના હાથમાં આવ્યેા.
આ વખતમાં જૈનો અને ઢાકાર વચ્ચે વિક્ષેપ વધારનારનુ જોર જામી ગયુ હતુ તેથી મુળ લડતને પોષણ મળતુ જ રહ્યું. અને રકમ વધારવાને પુન: બ્રીટીશ સરકારને અરજી કરી. તેથી પોલીટીકલ એજન્ટ ક લ કીટીજે વચ્ચે પડી રૂા. ૪૫૦૦) ને બદલે ૧૦૦૦૦) આપવાના ઈ. સ. ૧૮૬૩ માં રીપોર્ટ કર્યો પરંતુ તે સામે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
શત્રુંજય પ્રકાશ. વધ રજુ થવાથી ત્રણ વર્ષે મુંબઈ સરકારે તેની મંજુરી આપતાં જણાવ્યું કે આ રકમમાં દરબારની તમામ માગણીને સમાવેશ થાય છે અને ઠાકોર સાહેબ ગમે તે હાને બીજી કાંઈપણ રકમ લે તે તે મજરે લેવી ને ઠારે તેના બદલામાં શ્રાવકેના જાનમાલના પોલીસરક્ષણની બાંહેધરી આપવી.
જેનેએ આ નિર્ણય સામે વાંધો લઈ ઠરાવેલી રકમ ન ભરતાં હીંદી વજીર (સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ ) પાસે અપીલ કરી. જ્યારે ઠાકરે નવા કરારની રકમ વસુલ અપાવવા પોલીટીકલ એજટ પાસે દાવો કર્યો જેના પરીણામે એજટે વચ્ચે પડવાથી વધે ઉભે રાખી રૂા. ૧૦,૦૦૦ ભરવા શરૂ ક્ય.
આટલા મતભેદ પછી ઠાકોર અને જેને વચ્ચે છેટું પડતું રહ્યું તેથી ગઢના રક્ષણ માટે જેનોએ ડુંગર ઉપર આરબ રાખ્યા. તે સામે ઠાકરે વધે લીધે; પરંતુ અંગત રક્ષણ માટે જેને તે હકક છે તેમ બ્રીટીશ સત્તાએ ઠરાવવાથી આ તકરારને અંત આવ્યું. તે પછી ઠાકરે ગઢમાં કંઈ કામ કરતાં મંજુરી માગવાને હુકમ કર્યો તેના અંગે નં. ૧૬૪૧ તા. ૧૬-૩–૭૭ થી સરકારે “પર્વત ઉપરની દરબારસત્તા મર્યાદિત છે. એટલે તેના રાજ્યના બીજા ભાગમાં જેમ દખલગીરી કરવાનો અહીં અધિકાર નથી” તેમ ઠરાવ્યું.
આ અરસામાં શેઠ પ્રેમાભાઈ ઉપર ઠાકોરે ચેરીને આરોપ ગોઠવ્યું. પ્રેમાભાઈ શેઠે ૧૮૫૬ ના બળવામાં સરકારને ઘણી મદદ કરી હતી. સરકારની ટપાલ બંધ થઈ જતાં શેઠની મધ્ય હિંદ તરફ જતી ટપાલમાં સરકારના જોખમી ઓર્ડરે લઈ જવામાં આવતા તેથી સરકારે તેમને રાવ બહાદુરને ઈલ્કાબ આપે. વળી તેઓ અમદાવાદના નગરશેઠ, મુંબઈ :ધારાસભાના સભાસદ, અમદાવાદ મ્યુનીસીપાલીટીના પ્રમુખ તથા ઓનરરી માજીસ્ટ્રેટ હતા. આ પુરૂષ રાજ્યની ચોરી કરે તેમ કહેવું તેમાં પણ સરકારને ગેરવ્યાજબી લાગ્યું. તેથી ઠાકરને આવા તોફાને માટે ઠપકે લખે તથા શેઠ પ્રેમાભાઈની માફી માગવાને જણાવ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેને વિરૂદ્ધ પાલીતાણા.
તે પછી ઈ. સ. ૧૮૭૭ માં ઠાકોરે ડુંગર ઉપર હલકા વર્ણને મેળા ભરાવ્યો અને મહાદેવને નામે દખલન કેસ કર્યો તેથી બ્રીટીશ સરકારે ઠાકરને જવાબ આપવા રાજકોટ હાજર થવાને હુકમ કર્યો. આ ઉપરથી ઠાકોરે શેઠને સમાધાન માટે પાલીતાણે તેડાવ્યા પરંતુ ત્યાં ન જતાં માણસ માર્કત સમાધાન કર્યું. છતાં સરકારે તેના અંગે “ આ વર્તણુક એક બીજા વર્ગના રાજ્યને નહિ છાજતી અને શ્રાવકની સાથેના નિર્ણિત કરેલા સંબંધથી વિરૂદ્ધ છે, તેમ શેર કર્યો. તે પછી પિોલીસદખલ વગેરે ઘણ અડપલાં થયાં. તથા કર્નલકીટીંજે ઠરાવેલ રૂા. ૧૦૦૦૦ની રકમ વધારવાને માગણી કરી. મુંબઈ સરકાર આવા રોજના ભવાડાથી તપી ગઈ હતી. તેથી તેમણે ઠાકોર સાહેબ સુરસિંહજીને પુના મુકામે રૂબરૂ આવવા હુકમ કર્યો. ઠાકોર સાહેબને આ પ્રતિષ્ઠાઘાતક પ્રસંગ લાગ્યો અને તેના આઘાતમાં તેઓશ્રી પુનાની મુસાફરીમાં માર્ગમાંજ દેવગત થઈ ગયા.
તે પછી ઠાકોર સાહેબ માનસિંહજી સાથે રમના ફારફેરની સમજાવટ કરતાં યાત્રીકોનું પ્રમાણ જેવા પ. એજંટ મી. બાર્ટને સોનગઢની જીલ્લા એજન્સીમાંથી માણસ રેકીને છુટક તપાસ કરી અને તે પછી ઈ.સ. ૧૮૮૬માં ચાલીસ વર્ષ માટે વાર્ષિક રૂ.૧૫૦૦૦ લેવા-દેવાને પોલીટીકલ એજંટ મી. વોટસન રૂબરૂ કરાર કરવામાં આવ્યો.
ઠાકોર સાહેબ માનસિંહજી ગાદીએ આવવા પછી ધીમે ધીમે તેમના મન ઉપર જૈન વિરુદ્ધની ઉશ્કેરણી આસપાસના વર્ગો શરૂ રાખી તેથી મન મેળવવાને બદલે તેમણે ગુન્હેગારોને સંતાડવાને
હાને આણંદજી કલ્યાણજીની પાલીતાણામાં આવેલી પેઢીની જડતી લીધી. આ બાબતમાં રાજકેટથી એજંટ સાહેબ તપાસ માટે આવતાં તેઓ ડુંગર જેવા ઠાકોર સાહેબ સાથે ચઢતા હતા ત્યાં તળાટી પાસે જસકુંવર શેઠાણી સામે મળતાં તેમણે આવા તોફાન માટે ખુલ્લી વાત કરી. તે પછી ગામમાં શેઠા
૧ આ કરાર જેનોના જવાબના પુટ (૨૪-૨૫) ઉપર છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
શકુંજય પ્રકાશ. ણીની ધર્મશાળા પાસે પડેલો પથ્થર મ્યુનીસીપાલીટી માત રસ્તે રેકે છે તેમ જણાવી તેના પથ્થર સાથે નખાવ્યો અને બીજે દિવસે તે દરબારી પથ્થર શેઠાણુએ ખેસ છે તે પોલીસ કેસ કરી કેદ કર્યા. જોકે તુર્ત ઉપરનું દબાણ થતાં તેઓને છેડી દેવા પડ્યાં હતાં.
તે પછી ઈ. સ. ૧૯૦૩ માં ઠાકોર માનસિંહજી બુટ પહેરી રાખીને ચીરૂટ પીતા પીતા પિતાના માણસો સાથે ગઢ અને દેરાસરે પાસે ફર્યા તેથી પિોલીટીકલ એજંટ પાસે ફરીયાદ જતાં તેમને જવાબ દેવા રાજકેટ તેડાવ્યા. ઠાકોર માનસિંહજીયે આ બાબતમાં શેઠ કહે તેમ સમાધાન કરી દેવાને તેડાવનારા સંદેશા મોકલ્યા અને રાજકેટ મુદત માગી • ઘરમેળે સમાધાન કરવાના પ્રયત્નો કરતા હતા. દરમીમ્યાન ઠાકોર સાહેબ માનસિંહજી ઈ. સ. ૧૯૦૫ માં ગુજરી ગયા. આ વખતે કુમાર બહાદુરસિંહજી નાની ઉમ્મરના હોવાથી રાજ્યવ્યવસ્થા સરકાર (એડમીનીસ્ટ્રેશન) ની દેખરેખ નીચે જતાં ઓવન ટયુડર તથા મેજર સ્ટ્રોંગના હાથ નીચે રાજકારેબાર ચાલ્યો. આ મુદત દરમ્યાન કરારની મુદત હજુ પહોંચતી હતી તથા રાજ્ય અને જેને વચ્ચે ભેદ વધારનાર મંડળનું તેમના પાસે ઉપજણ ન હોવાથી શાંતિપૂર્વક વખત પસાર થઈ ગયો. ત્યારબાદ ઈ. સ. ૧૯૧૯માં ઠાકર બહાદુરસિંહજીને ગાદી મળી.
ઠાકોર બહાદુરસિંહજી વિલાયતના સંસ્કારમાં ઉછરેલા હતા. તેથી શરૂઆતમાં સ્વચ્છ દીલથી કારભારની શરૂઆત કરી, પરંતુ તેમની સરલતાને લાભ લઈને વિક્ષેપક વર્ગ પડખે ચઢી ગયે. અને મંત્રીસ્થાને અમદાવાદના વતની શ્રીમાન ચીમનલાલ ગીરધરલાલભાઈ જોડાયા. તેમણે ૪૦ વર્ષ પુરા થયે વધારે જોરથી હકુમત સ્થાપવાને ડુંગરના કુંડેના ગાળ નાંખવાને બહાને, પાટીયાને હાને, ગઢનું રીપેર કામ અટકાવીને એમ કનડગતના ઘણાએ કચ્ચાંબચ્ચાને જન્મ આપ્યો. અને કરાર પુરે થતાં પહેલાં સર્વોપરી સત્તા પ્રાપ્ત કરવાને મુંડકાને નામે રૂા. ૨) અને ૫) ઉઘરાવવા કે છેવટ રૂા. ૧,૨૦,૦૦૦ થી ૨,૦૦,૦૦૦ સુધી અપાવવા નીચેની અરજી કરી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન. ૬૩૭ સને ૧૯૨૫
ઠાકોર સાહેબ શ્રી બહાદુરસિંહજી
પાલીતાણાના ઠાકાર સાહેબ—પાલીતાણા.
તરફથી.
ઓનરેબલ મી. સી. સી. વૉટસન
સી. આઇ. ઇ. આઇ. સી. એસ.
પશ્ચિમ હિં॰ રા૦ એજન્ટ ટુ ધી ગવર્નર જનરલ——રાજકેટ. પાલીતાણા તા. ૧૪ મી સપ્ટેંબર. ૧૯૨૫
આબત–ચાત્રા વેરો.
તરફ.
મારા મિત્ર !
નામદાર મુંબઈ સરકારના રાજકીય ખાતાના ન. ૨૦૧૬ તા. ૮-૪-૧૮૮૬ ના ઠરાવથી ખતમ થતા પત્ર વ્યવહારના સબ ધમાં માનપૂર્વક નિવેદન કરવાનું કે એક તરફ મારા પિતા અને બીજી તરફ શ્રાવક કામના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે થયેલ કરારની મુદત સને ૧૮૮૬ ના તા. ૧ લી એપ્રીલથી વર્ષ ૪૦ ની હેાવાથી, સને ૧૯૨૬ ના મા માસની તા. ૩૧ મીના રાજ પુરી થાય છે. કરારની સરતા ઉપર જણાવેલ ઠરાવની સાથે જોડેલ કરારનામા ( પરિશિષ્ટ હૈં) માં છે, જેમાંથી ૧ થી ૪ પારેગ્રાફ્ના ઉતારા ( પરિશિષ્ટ શ્ર) સ્ટેટ તરફ માકલવામાં આવ્યે હતા.
૨. કરારના ૧ અને ૨ પારેગ્રાફમાં ( પરિશિષ્ટ ૧ ) જેને એ યાત્રાવેરાના બદલામાં સ્ટેટને ભરવાના વાર્ષીક રૂા. ૧૫૦૦૦) નક્કી કર્યા હતા, અને ઉપર પહેલા પારેગ્રાફમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તેની મુદ્દત વર્ષ ૪૦ ની હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
૩. કરારના નીચે લખેલ પારેગ્રાફ ત્રીજા મુજબ ૪૦ વર્ષ પુરા થયે અન્ને પક્ષકારા કમી-ાસ્તી કરાવવાની માગણી કરી શકે છે. જે જોવાની સુગમતા માટે નીચે ટાંકવામાં આવ્યે છે:~
[, A ]
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ આ ૪૦ વર્ષ પુરા થયે દરેક પક્ષકારને આ કરારનામાના પહેલા પારેગ્રાફમાં જણાવેલ રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરવાની છૂટ છે; પરંતુ બન્ને પક્ષેાની દલીલ ઉપર વિચાર કરી તે ફેરફાર માન્ય રાખવા કે નહીં તે બ્રીટીશ સરકારની મુનસફી ઉપર રહેશે.
૪. આ કરારથી આ ચાલીશ વર્ષ પર્યંત રાજ્યને પેાતાની વ્યાજમી ઉપજના મેટા ભાગની નુકશાની થતી હાવાથી તા. ૩૧ મી મા સને ૧૯૨૬ થી આ મુદ્દત પુરી થતાં, લેવાણ થતા વાર્ષિક રૂા. ૧૫૦૦૦) ના કરને બદલે સરકારના તા. ૧૭ મી ઓકટોબર ૧૮૮૧ ના ઠરાવ મુજબ બહારના યાત્રાળુઓ પાસેથી યાત્રાળુ દીઠ રૂા. ૨) અને પાલીતાણાના શ્રાવક વતનીએ માટે વાર્ષીક રૂા, ૫) લેવાની દરખાસ્ત કરવામાં આવે છે. કરારનામા પ્રમાણે ( પિરશીષ્ટ ‘ ી ’ ની કલમ ૩ ) કાંઇપણ ફેરફાર માટે નામદાર સરકારની મ ંજુરીની જરૂર છે. તેથી વિન તી કરવાની કે તે મેળવવા આપ મહેરબાની કરશેા. સાથેાસાથ મારે કહેવું જોઇએ કે આ ફેરફારની દરખાસ્તથી ૧૮૮૬ ના ઠરાવ પહેલા જે સ્થીતિ હતી તેનુ` પુનરાવર્તન કરવા માગીએ છીએ, અને કર્નલ ટ્વીટીંજે જે સ્થીતિ નક્કી કરી માન્ય રાખી છે અને સિદ્ધાંતા ખાંધ્યા છે ( જુએ પરિશિષ્ટ ‘ સી ’ અને ‘ ડી ’ ) કે જેની ઉપરજ છેલ્લે જણાવેલ ના. સરકારના ઠરાવ આધાર રાખે છે, તેમાં જરાપણ ફેરફાર કરવા માગતા નથી. ક લ કીટીંજના ચુકાદો કે જે મુંબઇ સરકારે તા. ૬ ઠ્ઠી ફેબ્રુઆરી ૧૮૬૬ અને સેક્રેટરી આફ સ્ટેટે ૧૮૬૭ ની ૯ મી ઓગસ્ટે માન્ય રાખ્યા હતા; તે એટલા;તા મુદ્દાસર અને સ્પષ્ટ છે કે તેના ફક્ત પારેગ્રાફ ૩ થી ૧ સુધીજ મારે નીચે બતાવવાની જરૂર છે:—
૩ પાંલીતાણાના દરબાર પેાતાના પ્રદેશ ઉપર રાજ્ય કરે છેઅને સામાન્ય સયેાગામાં તેમની હદમાં અને રાજયધાનીની નજદીકમાં મથાળે આવેલ શત્રુંજય ઉપર યાત્રાળુઓને આવવા દેવા અને તેની પાસેથી લેવાના કર બાબતના ધારા ઘડી શકે.
""
છતાં શ્રાવક લાકા બે જુદા મુદ્દા ઉપર આપણી દરમીયાનગીરી માગે છેઃ (૧) તેમની કામ પૈકીના એક રાજાના ઝવેરી શાંતીદાસને
[ 2 ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીલી સરકાર તરફથી પાલીતાણા અને ડુંગર બક્ષીશ મળ્યાની સનંદ ધારણ કરનાર તરીકે
(૨) પોલીટીકલ એજન્ટની રૂબરૂ ૧૮૨૧ ની સાલમાં ઠાકરે કરી આપેલ ખતને લીધે, કે જે કાયમ માટે બંધનકર્તા હોવાનું તેઓ જણાવે છે.
૪, સનંદની તારીખ શાહજહાનના તખ્તનશીન થયા પછીના ૩૦ મા વર્ષની એટલે આશરે સને ૧૬૫૭ ની છે. દીલડી સરકારની કાઠીયાવાડમાં તે વખતે ખરી સત્તા શું હતી અને આવી બક્ષીસ કબુલ રખાવવા કેટલે અધિકાર હતા તે તપાસવું ગમ્મત પડે તેવું છે. મારી તપાસમાં આ બાબતમાં તેવી કાંઈ આધારભૂત માહીતી મળી શકી નથી. તેમ છતાં હું જણાવું છું કે તે બક્ષીસના બરાબર વખતે તે સાલમાં શાહજહાન તેના શાહજાદા ઔરંગઝેબથી પદભ્રષ્ટ થવાથી રાજ્યમાં સંપૂર્ણ અરાજકતા હતી.
પ. પરંતુ ૧૬૫૭ થી ૧૮૦૮ સુધીના વર્ષોમાં ફેરફાર માટે ઘણે વખત હતો, અને એટલી તે હકીકત નિર્વિવાદ છે કે પાછળના વર્ષમાં જ્યારે કર્નલ
કરે બ્રીટીશની સત્તા કાઠીયાવાડમાં પ્રથમ વધારી ત્યારે પાલીતાણાના ગોહેલ રજપુત જે જાગીર અત્યારે ધરાવે છે, તે તેના કબજામાં હતી, અને તેને માટે વડોદરાના ગાયકવાડ સરકારને ખંડણી ભરતા, અને ડુંગર ઉપરના દેવળોનાં દર્શને આવતા યાત્રાળુઓ પાસેથી વેરો લેતા. તે વખતમાં પાલીતાણાનો જાગીર લગભગ નાશ પામી ગયા જેવી હતી. રાજા પોતાના કામકાજની વ્યવસ્થા કરવાને અશક્ત હતા, પોતાના દીકરા સાથે દુશ્મનાવટ હતી અને શ્રાવકામાંના એકનું તેના ઉપર મોટું કરજ હતું.
અત્યારની માફક પાછળ જણાવેલ કોમ (શ્રાવક) પોતાની જાતના સંપથી અને અતુલ દ્રવ્ય કે જેનાથી તેઓ ગુજરાતના ઘણખરા રાજાના લેણુદાર હતા તેનાથી મોટી વગ ધરાવતી હતી.
આપણે તેમનાવતી ઘણી વખત વચમાં પડતા, પણ પાલીતાણાના રાજાના હક્ક ઉપર તરાપ મારી શાહજહાનના બક્ષીસની સરતો પાછી અમલમાં લાવવા પ્રયત્ન કરવાની દરખાસ્ત કદીપણ કરવામાં આવી ન હતી.
* મારા ધારવા પ્રમાણે આ સંજોગે એમ બતાવે છે કે પાલીતાણાના રાજા તરફથી લેવાતા યાત્રી વેરામાંથી શ્રાવકેની મુક્તિનો ખાસે હક્ક સ્થાપિત કરતી દિલ્હી દરબારની સનંદ નામંજુર થવી જોઈએ.
[૩]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭. ૧૮૨૨ માં કેપ્ટન બાન વેલની રૂબરૂમાં થયેલ લખત બીજા દસ્તાવેજ તરીક રજુ થયેલ છે અને તેને આધારે દાવાવાળા આપણી દરમિયાનગીરી માગે છે.
x ઉપર કહ્યા મુજબ પાલીતાણાના ઠાકોર પિતાના મુલક ઉપર રાજ્ય કરે છે. તે વખતની સરતે તથા શ્રાવકેએ તેમની જાગીર ઉપર જે હક્ક બતાવ્યો છે તે નાકબુલ કરે છે અને કહે છે કે ફક્ત ના. બ્રીટીશ સરકારના માનની ખાતર શ્રાવકેને કર ઉઘરાવા દેવાની ઈચ્છા કરે છે. એટલું યાદ રાખવાનું છે કે આ કામે પાલીતાણામાં માગેલ ઘણા ખાસ હક્કો અને મુક્તિ પૈકીને આ એક છે.
૯ કેપ્ટન બાર્ન વેલે રીપોર્ટ કર્યો કે તેમણે દશ સાલ માટેની ગોઠવણ કરી છે અને દશ સાલના ગેરેંટીથી તે વખતની સરકારે તેમની યોજના મંજુર રાખી.
દરેક વખતે દેશી રાજ્યોએ જાત્રાળુઓ ઉપર કાંઈક કર લેવાના હક્કનો દાવો કરેલ છે, આ મુસાફરોના રક્ષણની જવાબદારી તેમની સંખ્યા ઉપર વધે છે. અને આ હક્ક આપ્યાથી એટલું તે વ્યાજબી છે કે તેની ઉપજ મંદીરે આવતી સંખ્યાના પ્રમાણમાં હોવી જોઈએ.
૧૦ મારા ૧૮૬૩ ના એપ્રીલની તા. ૨૫ મીના રીપોર્ટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે મેં સરકારની ગેરંટી બંધ કરી ઠાકરને આ ફેરફારથી ઠાકર ઉપર વિ. શ્વાસ મુકવામાં આવે તેને ગેરઉપયોગ થાય તે સરકારનો વચમાં આવવાને હક રાખી ઘણુ ખુશીથી તેમનું કામ સંભાળવાની મંજુરી આપી હતી, પરંતુ આ રીપોર્ટની શરૂઆતમાં ટાંકેલ હુકમોમાં સુચવ્યું હતું કે પક્ષકારોનું સમીધાન પોલીટીકલ એજંટની દરમીયાનગીરીથી થવું જોઇએ. તેથી પક્ષકારોને બોલાવવામાં આવ્યા.
નેટ–આ સંબંધમાં ૧૮૮૧ ના ૧૭ મી ઓકટોબરના સરકારના ઠરાવ નં. ૫૦૩૪ માં છાપેલ કાઠીયાવાડના પોલીટીકલ એજટના ૧૮૮૧ ના ૨૩મી એપ્રીલના પત્ર નં. ૧૩પ તરફ ધ્યાન ખેંચવામાં આવે છે–> આ યાદી ” ઠાકર સાહેબે જણાવ્યા પ્રમાણેના મતમાં તે (પ. એજંટ) છે કે અમદાવાદીઓને માન્ય રાખવાની ના કહેવાથી આ તકરારને જલદીથી અંત આવશે. અને તેને કહેવું જોઈએ કે ઠાકોર સાહેબના તાબામાં અને તેમની સત્તા નીચે તેઓએ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીને વહીવટ કરવો જોઇએ. પ. એટલું તે સ્પષ્ટ છે કે કલ કીટીંજ જેવા અનુભવી અને બહિશ.
[૪].
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધિકારીએ દરમીયાનગીરીને અયોગ્ય ગણી હતી અને તે વખતે (૧૮૯૩ માં) સરકારની જામિનગીરી બંધ કરી તે વખતના રાજાને “તેમના કામની વ્યવસ્થા કરવા દેવાને તૈયાર હતા (જુઓ ઉપરનો પારેગ્રાફ ૪) અને ૧૮૯૧ માં તે વખતના પોલીટીકલ એજેટે તેમના પત્ર નં. ૧૩૫ તા. ૨૩ મી એપ્રીલ ૧૮૮૧ માં કહ્યું છે કે જે આણંદજી કલ્યાણજીના પ્રતિનીધીઓને “કહેવામાં આવે કે તેઓએ પેઢીને વહીવટ ઠાકોર સાહેબના તાબામાં અને તેમની સત્તા નીચે ચલવો જોઈએ, તો તકરારનો અંત આવશે” (જુઓ ઉપર કહેલ સરકારી ઠરાવ નં. ૫૦૩૪ તા. ૧૭મી અકબર ૧૮૮૧) કર્નલકીટીંજના વચમાં પડવાનું કારણ એજ કે તેમ કરવાની ના. સરકારની ઈચ્છા હતી, નહીં કે સંગે ઉપરથી કે ન્યાયદષ્ટીથી દરમીયાનગીરીની તેમને જરૂર લાગી. તેથી પોતે તે તે વખતના રાજાને સ્વતંત્રતા આપવાની તરફેણમાં હતા. શ્રાવકે માટે ખાસ વર્તનની જરૂરીયાતવાળી કોઈપણ જાતની રાજદ્વારી સ્થિતિ–પ્રથમથી હોવાનું સ્થાપીત થયેલ નથી. ( જુઓ ઉપર પારેગ્રાફ ૪ માં ટાંકેલ પારા. ૩-૪-૫ અને ૬). પારેગ્રાફ ૬ ના અંતમાં કર્નલ કીટીંજ કહે છે કે –“ * * * કોઈપણ જાતને ખાસ હક્ક સ્થાપીત કરતી દીલ્હી દરબારની સનંદ કબુલ રહેવી જોઈએ નહિ. * ૪” બીજી તરફથી પારેગ્રાફ ૩ અને ૫ (ઉપર બતાવેલા) માં કર્નલ કીટીંજ કહે છે કે પાલીતાણાના રાજાઓ કર્નલ વોકરના ઠરાવ પહેલાથી દેવળો ઉપર આવતા તમામ જાત્રાળુઓ પાસેથી કર લેતા હતા અને સામાન્ય સંગમાં જાત્રાળુઓના કરના અને શત્રુંજયગિરિ ઉપર આવવા દેવા સંબંધીના નિયમો ઘડે.
કર્નલ કીટીંજે ૧૪ મા પારેગ્રાફમાં જણાવ્યા પ્રમાણે (જુઓ પરિશિષ્ટ “સી”) દરમીયાનગીરીનું મૂળ કારણ વગવાળી મોટી કોમની ધામીક લાગણને સવાલ હતો. તે અધિકારીએ પિતે જણાવ્યા પ્રમાણે પાલીતાણાના રાજ્યકર્તાની રાજદ્વારી સ્થીતિનો પણ સામે વિચાર કરવાનો છે. બીજા રાજ્યો સ્વતંત્રતાથી જેમ દરેક યાત્રાળુઓ પાસેથી કર લે છે તેવા કર લેવાણના રાજ્યના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંતર્વહીવટમાં સરકારની દરમિયાનગીરીથી તે સ્થીતિ ઉપર કાંઈ અસર થાય છે કે કેમ તે જોવાનો એક ગંભીર પ્રશ્ન છે. જ્યારે ( રાની) અંદરની શાંતિનો ભંગ થતો હોય ત્યારે જ સાર્વભ્રમ સત્તા વચમાં આવે છે. હિંદુસ્થાનના બંધારણના સુધારાને લગતા ના વાઇસરાય અને સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટના રીપોર્ટમાં દેશી રાજ્યના પ્રકરણ ૧૦ ના પારેગ્રાફ ૨૯૭. . એમ દલીલ થઈ શકે કે કર્નલ કીટીંજ તેમના ઉપર જણાવેલ ફેસલાના (પરિશિષ્ટ “સી”) ( જુઓ ઉપરનો પારેગ્રાફ ૪) પાંચમા પારેગ્રાફમાં જણાવે છે કે શ્રાવકોની વતી સરકારની દરમીયાનગીરી કાયમ હતી; છતાં એમ કહેવું જોઈએ કે તે અધિકારીને એમ કહેવાનો આશય એ હતો કે નીરંતર દરમીયાનગીરા છતાં શાહજહાનની કહેવાતી સનંદની સરતાના આધારે જેને માગેલ ખાસ હકકો-પાલીતાણાના રાજાના હક્ક ઉપર તરાપ મારી સજીવન કરવાને કદી પણ વિચાર કરવામાં આવેલ નથી. કર્નલ કીટીંજ સરકારના ૧૮૬૩ ના નં. ૧૫ર ધરાવતા પોતાના તા ૧૫ એપ્રીલ ૧૮૬૩ના રીપોર્ટમાં સંજોગેનું સંપૂર્ણ વર્ણન આપે છે. ( જાઓ પરિશિષ્ટ “ડી”). અગાઉ ૧૯૪૬ માં શેઠ વખતચંદ ખુશાલને લખી આપેલ પાલીતાણું રાજ્ય આખાનું ગીરેખત કે જે ૧૮૩૩ માં ખતમ થયું તેના ઉપર રીપોર્ટ કરતાં મી. મેલેટે (Mr. Malet) બીજી બાબતો સાથે કહ્યું હતું કે – (૧) જણાવેલ ખતથી બીજા સોદાઓ માફક ઘણેજ ગુંચવાડે ઉભે થે. (૨) જે કે મુદત પુરી થઈ છે તો પણ સને ૧૮૦૦ થી શેઠ હેમચંદ વખતચંદ (વખતચંદ ખુશાલચંદના દીકરા ) પાલીતાણામાં સર્વ સત્તા ધરાવતા હતા. (૩) રાજા અને શ્રાવકો વચ્ચે ઘણુ તકરાર થઈ હતી, જેનું મૂળ ઈજારાના વખતમાં હોવાનું જણાય છે કારણકે એટલું તો કબુલ કરવું પડે કે શ્રાવકોને મજકુર શેઠની વગથી મહેરબાની દેખાડવામાં
આવી હતી. ૭. કર્નલ કીટીંજ પાલીતાણ રાજ્ય અને ઉપર કહેલ ઈજારદારની
[]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થીતિનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે-મુંબઈ સરકારના સેક્રેટરીએ તા. ૮–૧–૧૮૨૧ ના રોજ મેજર બેલેનટાઈન (Major Ballantine) ઉપર લખેલ પત્ર એમ બતાવે છે કે –પાલીતાણાના રાજા આ બાબતમાં સ્વતંત્ર પ્રતીનિધિ નહોતા. અને સાવચેતી આપે છે કે આ દાવા સંબંધના ભવિષ્યના ફેસલામાં આ હકીકત
ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ. પાલીતાણું રાજ્ય અને શ્રાવકે વચ્ચેના સમાધાનમાં લશ્કરની હાજરીનો લાભ લેવા અને જે પક્ષકારે સમાધાની ઉપર ન આવે તો એક પક્ષને ફરજ પાડવાનું લેફ. કર્નલ સ્ટેનહોપને (Lieut Colonel Stanhope) કહેવાની મેજર બેલેનટાઈનને સરકારે સત્તા આપી હતી. એ દેખીતી રીતે ફરજ પાડ્યા જેવું હતું. કલ કીટીંજે છેવટમાં કહ્યું કે –“પત્ર વ્યવહાર વાંચવાથી એમ અસર થાય છે કે પાલીતાણામાં શ્રાવક-વાણીયાની તરફેણમાં આપણે દરમીયાનગીરી અને જામીનગીરી નિરંતર હતી, પણ તે તદ્દન નિરૂપયેગી હતી. હાલના રાજા જુવાન અને ઘણાજ સારા વલણવાળા છે. જાગીર આબાદ થતી જાય છે અને કરજમાંથી મુક્ત છે. કાઠીયાવાડમાં શ્રાવકની સત્તા દરેક પ્રગતીની અને યુરેપીયુનેના આગમનની વિરૂદ્ધમાં છે. તેથી હું યુવાન રાજા ઉપર આ વાત છોડવાની મજબુત રીતે ભલામણ કરું છું. તેના પ્રદેશમાં તેમણે સંપૂર્ણ દીવાની અધિકાર અને તેમની પ્રજાને દેહાંત દંડની સજા કરવાની સત્તા મેળવેલ છે. જેથી યાત્રાળુઓ પાસેથી ચોક્કસ પીન લેવાણ જેવી બાબતોમાં જામીનગીરીને ડાળ કરવો એ મને સલાહકારક લાગતું નથી.
સરકારની પ્રજા સેંકડેબંધ દર વર્ષે પાલીતાણું જાય છે. અલબત તેમની બીજી પ્રજાની માફક જુલમ અને અત્યાચારમાંથી રક્ષણ કરવાની સરકારને સત્તા છે અને તેનો ઉપયોગ કરશે, અને જરૂર જણાયે ગમે તે વખતે ઠાકરને ફરજ પાડી શકે. અત્યારે મને તે સારે રસ્તે એ જણાય છે કે તેમને આ બાબતમાં સ્વતંત્રતા આપવી.
[ 9 *
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. ઉપરના ઉતારામાં મારે માત્ર એટલું જ કહેવાનું પ્રાપ્ત થાય
છે કે, તે ૧૮૯૩ લગભગ લખાયેલ છે કે જ્યારે કર્નલ કીટીંજ દરેક યાત્રાળુઓ પાસેથી લેવાની રકમ નકકી કરવાનું મારા પિતામહ ઉપર છોડવાને તૈયાર હતા; પણ ફક્ત મુંબઈ સરકારની ઈચ્છાને માન આપી તેઓએ વચમાં પડી રકમ નકકી કરી દખલગીરીના વ્યાજબી કે ગેરવ્યાજબીપણાની હકીકત બાજુ ઉપર રાખી. મુંબઈ સરકારે ૧૮૮૧ માં મંજુર રાખેલ અને ૧–૪–૧૮૮૬ કે જ્યારે હાલને ઠરાવ અમલમાં આવ્યું ત્યાં સુધી
ચાલેલ પદ્ધતિ આ પ્રસંગે ધારણ કરવા રાજ્યની ઈચ્છા છે. ૯. ઉપરાંત ઉપર કહેલ સને ૧૮૬૩ ના ૧૫ મી એપ્રીલના રીપોર્ટમાં
જે રાજા ગેરવર્તણુક ચલાવે તો તેને ફરજ પાડવાની સરકારની સત્તા સંબંધી કહેતાં કર્નલ કીટીંજ પેનલ્ટી કલૅઝ ઉમેરે છે. છતાં મને કહેવાને મગરૂરી થાય છે કે ઉશ્કેરણીના ઉદ્દેશથી ઉભી કરેલ અચોક્કસ હકીકતો સિવાય સરકારને વચમાં પડવું વ્યાજબી જણાય તેવું કઈ પણ ચક્કસ તહોમત રાજ્યવિરૂદ્ધ સિદ્ધ થયેલ નથી, તેવી દફતર ઉપરથી ખાત્રી થશે. પાંચમા પારેગ્રાફમાં (જુઓ ઉપરને પારા ૪) કહ્યા મુજબ અત્યારની માફક શ્રાવકે તેઓના અંદરના સંપ અને ઘણું જ લક્ષમી-કે જેનાથી તેઓ ગુજરાતમાં ઘણા ખરા રાજાઓના લેણદાર હતાતેનાથી ઘણી વગ ધરાવે છે, તેઓએ રાજ્યની મીલકત ઉપર ત્રાપ મારી, રાજ્યના હુકમને અનાદર કર્યો અને રાજ્યના વહીવટના સામાન્ય નિયમ પ્રમાણે વર્તવાની ના પાડી. કર્નલ કીટીંજે તેના ૮ મા પારેગ્રાફમાં આ વલણની બાબતમાં ટુંકમાં કહ્યું છે કે –“એટલું યાદ રાખવું જોઈએ કે આ દાવ પાલીતાણામાં જેને તરફથી માગણી થયેલ ખાસ હક્કો અને મુક્તિ
પૈકીનું એક છે.” ૧૦. સંપૂર્ણ સત્યતાથી કહેવું જોઈએ કે આ વલણ અદ્યાપિ પર્યત ચાલુ રહ્યું છે, અને જાહેર વર્તમાન ઉપરથી જણાશે કે ઉશ્કેર
થી આ કેમે પાલીતાણામાં મેળવેલ ફતેહનું એ પરીણામ આવ્યું કે જ્યાં જ્યાં જેનેના દેવળે હતાં ત્યાં ત્યાં દરેક
[ 4 ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યમાં અને જાગીરોમાં તેવી હિલચાલ તેઓએ ચલાવી. ઉપર જણાવેલ કૃત્ય અને વલણના દાખલા પુરતા ટાંકી શકાય તેવા છે, પણ તે અહીં જરૂરના નથી. નિર્વિવાદીત રીતે મારે કહેવું જોઈએ કે, શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના પ્રતિનીધિઓને પુષ્કળ સંપત્તિ, શ્રદ્ધા, વિદ્વાન અને કેળવાયેલ માણસે, તરફેણ ધરાવતા છાપાઓ અને વિશેષમાં મજબુત શ્રાવકનો સંપ અને વ્યવસ્થિત હલચાલ વિગેરે તમામ સાધન છતાં, રાજયે લ્યાનત લગાડે તેવું કૃત્ય કર્યાને કોઈ પણ દાખલ તેઓ રજુ કરી શક્યા નથી. તે કોઈ અનિચ્છાથી કે ક્ષમાના સાધુ વિચારેને લીધે ન હતું; કારણ કે મારા ગાદી ઉપર આવ્યા પછી એજન્સી પાસે કેટલીક હકીકત ઉલટા સ્વરૂપમાં મુકવાને પ્રતિનીધિઓએ પિતાથી બનતું કર્યું છે, અને એવાં પગલાં લીધાં કે જેથી રાજ્યના નોકરો ઉશ્કેરાય અને પગલાં લેવાની જરૂર પડે. જેને મોટું સ્વરૂપ આપી જુલમ થાય છે તેવું બહારમાં લાવી એજ ન્સીને વચમાં પડવાની માગણી કરે. મારા પિતાશ્રીના રાજ્ય દરમીયાન એક બે કિસ્સામાં એજસી વચમાં આવી અને કેટલાક ફોજદારી કામે બંધ રહ્યાં. જેને પરિણામે મુદત જતાં
ગુન્હેગાર છટકી જવા પામ્યા. ૧૧. શ્રાવકોએ આવા આવા કેટલા પ્રયત્નો કર્યા તે ગણું બતાવવાની
અમારી કાંઈ ઈચ્છા નથી; કારણ કે સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટ પાસેની તેઓની અપીલમાં પ્રતિનીધિઓએ લગભગ બધી હકીકતને પિતાને અનુકુળ સ્વરૂપમાં સમાવેશ કરતાં એમ બતાવ્યું છે કે જ્યાં શ્રાવકોનો સંબંધ હોય ત્યાં પાલીતાણું રાજ્ય જુલ્મી અને તેઓને સામાન્ય અધિકારનો ઉપયોગ કરવાને નાલાયક છે. કાઠીયાવાડના એજંટ ટુ ધી ગવર્નરે, મુંબઈ સરકાર અને સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટને તે લોકોની હુશીયારી ભરેલી ગોઠવણ અને ઉશ્કેરણીને બરોબર તપાસી વચમાં આવવાની ના પાડવા ખાતર પાલીતાણું સ્ટેટ આભાર માને છે. હીંગારશા પીર, રસ્તા સુધારણા અને શત્રુંજય ગિરિના સંબંધમાં નામદાર શહેનશાહના સેક્રેટરી સાહેબે મુંબઈ સરકારના તા. ૯-૧૦-૧૯૨૪
[૯].
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ના કાગળના ૧૨૮૧ બી થી લખેલ હુકમો જુઓ. દરેક બાબતમાં રાજ્ય તરફથી કાઢેલ હુકમો અને લેવાયેલ પગલાં ધોરણસર હતાં. ન્યાયના ફેંસલા જોઈએ તે ન્યાય ખાતામાં ન્યાયી અને સમદ્રષ્ટિનું માન ધરાવતા અનુભવી અને પદવી ધરાવતા માણસો હવાથી શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના પ્રતિનિધિઓ તેઓની વિરૂદ્ધમાં કાંઈપણ આળ મૂકી શક્યા નથી, કે તેની પદ્ધતિ કે ફેંસલાની અનિયમીતતાના સંબંધમાં કોઈ પણ સૂચના કરી
શકયા નથી. ૧૨. ટૂંકાણમાં આટલી લાંબી મુદતમાં સરકારને વચમાં આવવાની
જરૂર જણાય તે એક પણ પ્રસંગ ઉભે થયો નથી. જોકે શ્રાવકોએ એવી સ્થિતી ઉભી કરવાને પોતાથી બનતું કર્યું છે કે
જે સ્ટેટના અયોગ્ય અને અન્યાયી કાર્ય તરીકે બતાવી શકાય. ૧૩. ઉપર જણાવવામાં આવ્યું છે કે યાત્રાવેરો ઉઘરાવવાનો અને
તેને આંતરવહીવટ ચલાવવાનો રાજ્યને હક સરકારે માન્ય રાખે છે અને આટલા વર્ષોમાં રાજ્ય સરકારને તેમની સર્વ સત્તાને ઉપયોગ કરી બળ વાપરવાનો જરા પણ પ્રસંગ આવે નથી. કર્નલ કીટીંજના શબ્દોમાં કહેતાં એમ જણાવવાનું કે દર યાત્રીઓ લેવાના રૂ. ૨) તે અધિકારીને ભૂતકાળમાં પાલી. તાણાના રાજાઓ તરફથી વર્ષો સુધી લેવાએલ કરની સરેરાશ રકમ લાગી હતી. પરિશિષ્ટ “સી” ના પારેગ્રાફ ૧૨-૧૩ આ નીચે ટાંકવામાં આવ્યા છે –
“૧૨કેપ્ટન બર્નવલ (C. Barnwell) તેના સરકાર ઉપરના તા. ૨૦–૧૨–૧૮૨૦ના પત્રના ચેથા પારેગ્રાફમાં જણાવે છે કે, સને ૧૭૮૮ પૂર્વે ઠાકાર તરફથી વ્યાજબી કર લેવાતું હતું, પણ તે પછી તે ઘણે વધારી દેવામાં આવ્યો હતો. આ કરો શું હતા તે શોધવાને મેં પ્રયત્ન કર્યો અને માલુમ પડયું કે મુખ્ય યાત્રાવેરાને “કર' કહેતા હતા, પણ બીજા પરચુરણ લેવા જેવા કે
મુલનું' “ નજરાણે અને વળાવા વિગેરે નામથી લેવાતા તે ફક્ત વહીવટ તરીકેના હતા. સને ૧૭૫૦નો કરાર ફક્ત “મુલનું' ના સંબંધમાં હતો. ૧૭૮૮ પૂર્વેના કરેના ખરા દર નક્કી કરવા હીસાબ માગતાં શ્રાવકોના પ્રતિનિધિઓએ કહ્યું કે–તે વખતને તેઓ પાસે કાંઈ હીસાબ નથી. પાલીતાણાના ઠાકરે પડ રજુ કર્યા હતા.”
[ ૧૭ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩-તે ચોપડા અનિયમીત હોવાનું કારણ બતાવી તે કેમના પ્રતિનિધીઓએ વાંધો લીધો હતો, પણ દેશીઓની એક કમીટી પાસે આ હકીકત રજુ કરતાં તેઓએ નક્કી કર્યું કે પુરાવા તરીકે તે મુકવામાં કાંઈ વાધા જેવું તેમાં પુરતું કારણ નથી.”
જે હિસાબ તપાસાણો તે સં. ૧૮૩૧ થી ૧૮૫૦ એટલે સને ૧૭૭૪ થી ૧૭૯૩ સુધીને હતે.”
“ તેમાં લખેલ કરને વધારેમાં વધારે સરેરાશ સં. ૧૭૩૩ માં ૫૮૭ યાત્રાળુઓ પાસેથી લેવાયેલ દર રૂ ૪–૯-૯ હતા. ઓછામાં ઓછો ૧૮૩૫ માં ૨,૫૧ યાત્રીઓ પાસેથી લેવાયેલ દર રૂ ૧–૧–૪ હતે.”
હિસાબમાં લેવાયેલ ચોપડામાં નામું ૨૪,૪૫૪ યાત્રાળુઓનું છે અને તમામ પાસેથી લેવાયેલ સરેરાશ દર રૂ. ૨-૬-૫ છે. દેવળ ઉપર આવતા યાત્રાળુઓની અટકળે સંખ્યા મળી શકતી નથી.” ૧૪. કર્નલ કટીંજે દર યાત્રી દીઠ રૂ ૨)નો દર નકકી કર્યો (પારેગ્રાફ
૨૫. પરિશિષ્ટ “સી”) અને તેના પારેગ્રાફ ૧૩ ના છેવટમાં જણાવ્યા પ્રમાણે યાત્રીઓની સંખ્યાને આશરે જાણું નહીં શકાયાથી ૧૮૨૧ ની ગોઠવણના દાખલાના આધારે ૧૮૭૪ ના પહેલી જાન્યુઆરીથી દશ વર્ષ માટે અજમાયશ દાખલ રૂા ૧૦,૦૦૦) ની રકમ નકકી કરી (પરિશિષ્ટ “સી” ને પારેગ્રાફ ૧૬) અને બે વર્ષ ચલાવ્યા બાદ ફેરફાર કરવાને અવકાશ
રાખે (પરિશિષ્ટ “સી” ને પારેગ્રાફ ૧૭). ૧૫, કર્નલ કીટીંજે ભય દર્શાવ્યો હતો કે (પરિશિષ્ટ “સી”ના પારેગ્રાફ
૨૨) યાત્રાવેરામાં ભવિષ્યમાં ફેરફાર કરાવવા માટે દેવળે ઉપર આવતાયાત્રાળુઓની સંખ્યા વધારવા કે ઘટાડવા માટે અનુચીત પગલાં લેવાશે. કલ કીટીંજનો ભય સાચે પડયો, અને અમુક સાલ રૂા ૧૦,૦૦૦) લીધા બાદ મારા પિતામહ ઠાકોર સાહેબ સુરસિંહજીને ફરી ગણત્રી કરવાની માગણી કરવાની જરૂર પડી હતી. સરકારને ખાત્રી થઈ કે ગણત્રીની કાંઈ પણ અસર થતાં શ્રાવકે ઈરાદાપૂર્વક અટકાયત કરતા હતા (જુઓ રાજકીય ખાતાના સરકારના તા. ૭–૩–૧૮૮૧ના ઠરાવ નં ૧૦૫૬ ના પારેગ્રાફ ૩) અને કલ કીટીજના ઉપરના ઠરાવના આધારે
. ૧૧.]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેના રાજકીય ખાતાના તા. ૧૭-૧૦-૧૮૮૧ ના ઠરાવ ન’. ૫૦૩૪ ના પારેગ્રાફ ૭ માં હુકમ કર્યો કે વાર્ષીક રૂા ૧૦,૦૦૦ ને બદલે ઠાકોરે ડુંગર ઉપર આવતા દરેક યાત્રાળુઓ પાસેથી રૂા ર) અને પાલીતાણામાં રહેતા શ્રાવકા પાસેથી રૂા ૫) પાંચ લેવા. ૧૫. આથી એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે બહારના યાત્રાળુએ દીઠ રૂા. ૨) અને સ્થાનિક શ્રાવક પાસેથી વાર્ષીક રૂા. ૫) પાંચ પ્રમાણેનુ લેવાણ કરવા દેવાની જે દરખાસ્ત છે તે સ્વેચ્છા મુજબના કે તપાસ્યા વગરના દર નથી, પણુ કર્નલ પ્રીટીંજના ડરાવના આધારે મુંબઇ સરકારે મંજુર રાખેલ દૂર છે. તે દર ૧૮૮૬ ના ૩૧ મી માર્ચ સુધી ચાલુ હતા અને તે મુજબ નીયમીત કામ ચાલ્યું હતું.
૧૬. જે ફેરફાર મનુર રાખવાની ના. સરકારને સ્ટેટ અરજ કરે છે તે ફક્ત ૧૮૮૬ પહેલા જે સ્થીતિ હતી તે સજીવન કરવાની જ છે અને ફેરફાર કરવાના કારણેા નીચે મુજબ છે:—
( ૪ ) કર્નલ કીટીંજ કહે છે કે-( જીએ પરિશિષ્ટ ‘સી’ના પરિગ્રાફ્ ૯ અને ઉપરના પારેગ્રાફ ૪) “કર વસુલ કરવાના હક્ક એક વખત આપ્યાથી દેવળે ઉપર આવતા યાત્રાળુએની સંખ્યાના પ્રમા ણમાં ઉપજ હાવી જોઇએ. ” વળી પારેગ્રાફ ૨૫ માં તે જણાવે છે કે:-“દરેક યાત્રાળુ ફાર) યાત્રાવેરા કે કર તરીકે આપે છે તેમ ધારી રકમ નક્કી કરવાની છે.” અત્યારે તે હકીકત નથી અને ઘણા વર્ષો હતી પણ નહીં. ઉપરાંત ૧૮૮૧માં (જીએ સરકારના તા. ૧૭–૧૦-૮૧ ના ઠરાવ ન ૫૦૩૪ના પારિગ્રાફ ૬) સરકારે જણાવ્યું હતું કે કરની ઉપજ રેલ્વે અંધાવાથી વધવી જોઇએ. ( વઢવાણ અને ભાવનગર વચ્ચેની રેલવેના સંબંધમાં કહેલ છે, કે—જ્યારે યાત્રાળુએ સેાનગઢ ઉતરી પાલીતાણે પગ રસ્તે આવતા ) મુખ્ય લાઈન અને પાલીતાણાની શાખા ઘણા વર્ષોથી એટલે અનુક્રમે ૧૮૮૦ અને ૧૯૧૦ થી ચાલુ છે; છતાં કર તેા તેજ રહ્યો છે. જરૂર હૈાય તે છેલ્લા ૧૫ વર્ષની મુસાફ્ાની સ ંખ્યાના આંકડા રજી થઇ શકશે. છેલ્લા ટાંકેલ સરકારના હુકમના ૬ઠ્ઠા પારેચામાં સરકારે લખ્યુ` છે કે-કલ કીટીંજના
[ ૧૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬૩ના ઠરાવ અનુસાર ડાકારને દરેક યાત્રી દીઠ રૂા ૨) મેનેા યાત્રાવેશ લેવાના હક્ક છે. તે ઠરાવમાં સરકારે ગણત્રી કરવાના પદ્ધતિ નક્કી કરી છે. જેનુ પરિણામ એમ સુચવે છે કે જો સંખ્યા ૫૦,૦૦૦, ૬૦,૦૦૦ અથવા ૧,૦૦,૦૦૦ હાય તેા પાલીતાણા રાજ્યને અનુક્રમે રૂા. ૧,૦૦,૦૦૦,−૧,૨૦,૦૦૦ અથવા ૨,૦૦,૦૦૦ મળી શકે. આની અંદર પાલીતાણામાં રહેતા સ્થાનિક શ્રાવકા પાસેથી વાર્ષિક લેવાતા રૂા ૫) ને સમાવેશ થતા નથી. આવી રકમને બદલે સ્ટેટને ફકત વાર્ષીક રૂા ૧૫૦૦૦) મળે છે તે ઘણી એછી છે. આવી રીતે રાજ્યને ચાલુ વિના કારણની ઘણી મોટી નુકશાની થઈ છે.
( ૬ )સરકારના દતર ઉપરથી જણાશે કે ( જીએ ૧૮૮૧ નેા સરકારના ઠરાવ નં ૫૦૩૪ના પારેગ્રાફ્ ૬) ગણત્રી કરી વ્યાજખી વાર્ષીક રકમ નક્કી કરવાના બધા પ્રયત્નો આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીની યુક્તિઓથી નિષ્ફળ નિવડયા હતા, અને તેથીજ બહારના દરેક યાત્રાળુઓ પાસેથી રૂ! ૨) મુજબ અને પાલીતાણામાં વસતા શ્રાવકા પાસેથી વાર્ષીક રૂા ૫) લેવાની રાજ્યને મજુરી આપવાની સરકારને ફરજ પડી હતી, અને તે ૧ લી એપ્રીલ ૧૮૮૬ કે જ્યારે હાલની ગેાઠવણુ કરવામાં આવી હતી ત્યાં સુધી તે પ્રમાણેના વહીવટ હતા. ૧૭. હું આશા રાખું છું કે કરના નક્કી કરેલ રકમ, રૂા. ૧૫૦૦૦)
માં ફેરફાર કરવાના પુરતા કારણેા છે તેવુ સ્પષ્ટ રીતે બતાવવામાં આવ્યું છે અને અત્યારે તેા રાજ્યને વ્યાજબી રસ્તો તે તેમના ચેાગ્ય હુ-એટલે કે જે રસ્તા ૧૮૮૧માં મુંબઇ સરકારે માન્ય રાખ્યા હતા તે-મળવા જોઇએ.
૧૮. પરિશિષ્ટ માં જણાવેલ કરાર માન્ય રાખતાં અહીં આપના ધ્યાન માટે તેના સ ંજોગો જણાવવાની જરૂર છે, કે જે ધ્યાનમાં લેવાથી પરિશિષ્ટ સી ’ ની ૩ જી કલમમાં જણાવેલ કીંમત ન્યાય પુર:સર નક્કી થઇ શકે:--
( ૪ ) જ્યારે કરાર કરવામાં આવ્યા ત્યારે એટલે સને ૧૮૮૬ માં મારા પિતાશ્રી મર્હુમ ઠાકેાર સાહેબ, બીન અનુભવી અને નાની ઉમ્મરના હતા અને તાજેતરમાં તેમને ગાદી મળી હતી.
[ ૧૩ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
. (૫) તેમને વિશ્વાસુ સલાહકારક ન હતા.
(૪) તેમના ભાઇની દુશ્મનાવટથી તેમને હેરાન કરવામાં આવતા હતા. " (૪) તે વખતના પ્રાંત ઓફીસર કેપ્ટન શેરડીસ(C. Fordyce)તરફથી તેમને એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે નામદાર સરકારની એવી ઈચ્છા હતી કે ગાદીએ બેઠા પહેલાં તેમણે લેખીત એવી કબુલત આપવી કે તેમના ભાઈ સામંતસિંહજી અને બહેન કેસાબાઈની મીલ્કતમાં વચમાં આવશે નહીં. જુઓ પરિશિષ્ટ “ ” કેપ્ટન ફરડસના તા. ૯-૧૨-૧૮૮૫ ના કાગળની નકલ. ૧. મારા પિતાશ્રીના ગાદી નશીનના સવાલોની ચર્ચાના અરસામાં તે
મને તા. ૬ ઠી ડીસેંબર ૧૮૮૫ની તારીખને મી. મેલવીલ ( Mr. Melvill) તરફથી એક કાગળ મળ્યા, જેમાં તેના ગાદી નશીનની સામાન્ય હકીકત જણાવતાં લખ્યું છે કે “તમારી ગાદીની શરૂઆતમાં એટલું તો ઈચ્છવા છેકેશગુંજયગીરીના સંબંધમાં તમારે એવી ગોઠવણ કરવી જોઈએ કે જેથી તમારા મહેમ પિતાશ્રી અને શ્રાવકો વચ્ચે જે કાયમી કજીયે અને કડવી લાગણું ચાલુ છે તેને સદંતર અંત આવે. • • •
જાઓ પરિશિષ્ટ “એફ” ના કાગળની નકલ. શત્રુંજયના સવાલની હકીકત ફક્ત હીત-સલાહ તરીકેની હોવી જોઈએ, પરંતુ અહીં ઘણું ખરાબ તબીયત વચ્ચે અને સખ્ત સંધીવાથી પીડાતા બીમાર યુવાન–કે જેણે ૧૪ માસના દેશવટાની મુશ્કેલીઓ ભેગવી હોય, બીનઅનુભવી અને વિશ્વાસુ સલાહકાર વિનાના હોય અને જે સંપૂર્ણ વૈર ધરાવતા પિતાના ભાઈ સામંતસિંહજી પ્રત્યે લાગણી ધરાવતા માણસેથી ઘેરાચેલા હોય, તેના મન ઉપર શું અસર થાય તેજ મુદે જેવાને છે. અહીં લંબાણથી કહેવાની જરૂર નથી કેક૯પી શકાય તેવી તેના મગજની સ્થીતિથી મુંબઈ સરકારના એક મેંબર તરફથી મળેલ પત્રે મારા પિતાશ્રીને એવા ભયભીત કરી દીધા હોવા જોઈએ કે તેમને એમ લાગ્યું કે જે સરકારની ઈચ્છા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે નહીં કરવામાં આવે તે તેમાંથી કંઈ ભયંકર પરીણામ નિપજશે. આપ એક રાજકીય ખાતાના અધિકારી તરીકે સારી રીતે કલ્પી શકો કે તેમની આસપાસ રહેતા રાજ્યદ્રોહી મનુષ્યોએ મી. મેલવીલના શબ્દો એ સરકારની મરજી છે, તેવું તેમના મન ઉપર ઠસાવેલું હોવું જોઈએ. મારા પિતાશ્રીની ચાલુ રહેલ નાદુરસ્ત-તબીયતથી સ્થીતિનું સ્વરૂપ ઘણું વધી ગયું. જુઓ તા. ૯-૨-૧૮૮૭ ના નં. ૧૨૮૬ થી ખતમ થતો રાજકીય ખાતાને પત્ર વ્યવહાર, અને તેમાં ખાસ કરીને મારા પિતાશ્રીનો તા. ૧૦-૨–૧૮૮૬ ને ખાનગી કાગળ, અને તા. ૧૭–૩–૧૮૮૬ ના
સરકારનાં ઠ. નં. ૧૬૦૧ સુધી ચાલેલ પત્ર વ્યવહાર. ૨૦. ચાલીશ વર્ષની મુદત અને ગોઠવણમાં કાંઈપણ ફેરફાર કરવાના
ઠરાવમાં સરકારના ઉપર હાથની કલમ અસાધારણ છે. દેખીતી રીતે આગળના પારેગ્રાફમાં જણાવેલ મગજન સ્થીતિનું પરીણામ છે. આ મુદ્દાનું બહુ વિવેચન કરવાની જરૂર નથી. એટલું કહેવું બસ છે કે કેઈપણ રાજા તેમની રાજ્ય ધોનીની જાત્રાએ આવતા યાત્રાળુઓનું પ્રતિનીધિત્વ ધરાવતી કમીટીની સાથેના સમાધાનમાં ત્રીજા પક્ષને–એટલે સરકારને આવી ઘરગથુ બાબતમાં છેવટનો નિશ્ચય કરનાર પક્ષ તરીકે સ્વીકાર કરવાની કલમ દાખલ કરવાને કબુલ નહીં થાય. આગળના દાખલા જોતાં કદીપણ ૪૦ વર્ષની મુદત હદ બહારની વધારે છે. કર્નલ કીટીજના રીપોર્ટ (પરિશિષ્ટ “સી” અને “ડી”) કે જેની ઉપર અત્યારસુધી સરકારે પોતાની પદ્ધતિ રાખી છે તેની ઉપરથી જણાશે કે સને ૧૯૨૧ માં કેપ્ટન બાવેલે કરારની મુદત ૧૦ વર્ષનો નકકી કરી હતી અને ૧૮૬૩ માં કર્નલ કીટી જે તે પ્રમાણે કર્યું, અને તે બને વખતે ફેરફારને અવકાશ રાખ્યું હતું. કર્નલ કીટ જે પહેલા બે વર્ષના કામકાજ પછી ફેરફાર થઈ શકે તેવી કલમ રાખેલ હતી. આવી હકીક્ત જેમાં ૪૦ વર્ષ જેવી લાંબી મુદત કબુલ રાખવાનું મારા પિતાશ્રીને શું કારણ હતું તે સમજી શકાતું નથી. ફક્ત અંદગી પર્યત સંબંધના નિયમ ઉપરથી આ છંદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગીની ૪૦ વર્ષની મુદત અનુમાની તે દષ્ટીથી કરેલ હોવું જોઈએ.
તેની મુંઝવણને પરીણામે આ ઘણું અવિચારી કાર્ય ગણાય. ૨૧. મારા પિતાશ્રીએ સ્વતઃ અથવા તે ખરી ગભીંત અગર મનાતી
પાડવામાં આવેલ ફરજથી આ સ્થીતિને સ્વીકાર કર્યો હોય, તે પણ તેમાં લખેલ પારેગ્રાફ ૩ જા સહીતને કરાર મુંબઈ સરકારમાં રજુ કરતાં સરકારની તેમણે સ્વીકારેલ દરમીયાનગીરી, કેઈપણ રીતે મારા રાજ્યહકક તરીકેના યાત્રાવેરા જેવી મારા પ્રદેશના અંદર ખાનગી બાબતની વ્યવસ્થા કરવાને મારો સ્થાપીત હકક
છીનવી શકે નહીં. ૨૨. મારા પિતાશ્રીએ કરાર પાછા ખેંચી લેવાનો પ્રયત્ન નહીં કર્યો
તેનું કારણ અમુક અંશે રાજા તરીકે પોતાના બેલેલ શબ્દનું માન, તેના ભાઈ સાથેના કજીયાને કડવો અનુભવ અને અમુક અંશે શ્રાવ તરફથી કાયમ ચાલુ રખાતી તકરાર હેવું જોઈએ. આપ જાણે છે કે મારા પિતાશ્રી શાંતિને ચાહનાર રાજા હતા, તેમના વચનનું બહુમાન અને રાજા તરીકેના પોતાના મેભાને તેમને બહુ ચાહ હતે. એટલું તે નિર્વિવાદ છે કે, પાલીતાણામાં વધુ કહું તે કાઠીયાવાડમાં મારા પિતાશ્રી તેમના પછીના કેટલાક એડમીનીસ્ટ્રેટ અને અમલની રૂએ પાલીતાણા સાથે સંબંધ ધરાવતા મોટા અધિકારીઓને લાગ્યું છે કે ૧૮૮૬ ના કરારની બાબતમાં પાલીતાણા
રાજને ઘણું છેતરવામાં આવ્યું છે. ૨૩. અહીં જણાવવાની જરૂર નથી કે આ કરાર સ્ટેટના હીતને ઘણોજ
નુકશાનકર્તા અને વિચિત્ર સંગોમાં કરાયેલ હોવાના કારણથી જેના ઉપર કોઈપણ વખત સવાલ ઉઠાવી શકાત. તે કરાર મારા પિતાશ્રીના મૃત્યુ પછી હવે અસરકર્તા નથી. વળી તેની મુદત પુરી થઈ છે, અને વિશેષમાં જ્યારે ૧૮૨૧ ને ઈજા કાયમ માટે બંધનકર્તા છે તેવી શ્રાવકોની દલીલના જવાબમાં કર્નલ કીટીંજે જે રદીયા આપ્યા હતા તેને અર્થ અહીં આ સ્વાલમાં પણ સંપૂર્ણ રીતે લાગુ પડે છે. (પરિશિષ્ટ “સી” ના પારેગ્રાફ પ થી )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યારે પણ (એટલે ૧૮૬૩ માં) શ્રાવકે કહેતા હતા કે ૧૮૨૧ નું
લખત રાજ્યને કાયમને માટે બંધનકર્તા છે. ૨૪. કર કોણે ઉઘરાવે તે સવાલ કર્નલ કીટીંજ પરિશિષ્ટ “સી” ના નીચે જણાવેલ પારેગ્રાફ ૧૪ અને ૧૫ માં ચર્ચે છે.
૧૪–પક્ષકારોને એક બીજા સાથે વિચિત્ર સંબંધ ધ્યાનમાં રાખી અને એક તરફ પાલીતાણાના રાજાની રાજ્યકારી સ્થીતિ અને બીજી બાજુ એક મોટી વગવાળી કેમની ધાર્મિક લાગણી લક્ષમાં લઈ હું નીચેનો ઠરાવ
૧૫-યાત્રાવેરો ઉઘરાવવાનું શ્રાવકો પાસે રહેશે, પણ પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબને આપવાની રકમ દર દસ વર્ષે ફેરવી શકાશે.” ૨૫ કલ કીટીજના ૧૫ પારેગ્રાફના સંબંધમાં ખુલાસો કરવાનો કે
કનલ કીટીંજ જેને યાત્રાવેરો ઉઘરાવવાનું કહે છે, તેનો થતા અમલ પ્રમાણે અર્થ–કરની જે રૂ. ૧૫૦૦૦) ની રકમ નકકી થઈ હતી તે એકઠી કરવાને ઉઘરાણું કરવાનું થાય છે. શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી તરફથી કેટલેક નામે ઉઘરાણું થાય છે તે પૈકીને આ યાત્રાવેરે એક છે. તેઓ સાથેની તે પેઢી તરફથી અપાયેલ પહોંચ (પરિશિષ્ટ “આઇ”) માં જણાવવામાં આવ્યું છે. તે ઉપરથી જેવાશે કે યાત્રાવેરાને તેઓ “રખોપું” કહે છે, અને ઉઘરાણાને તેઓ “ પાની ટીપ” તરીકે વર્ણવે છે. તેઓ સરકાર તરફથી માન્ય રહેલ અને મંજુર થયેલ રાજા તરીકે લેવાતો યાત્રાવેરો” શબ્દ ભવિષ્યને પુરાવો ઉભું કરવાની ઈચ્છાથી ઈરાદાપૂર્વક વાપરતા નથી. તે ( રખોપાની ટેપ ) ખાતાના જે જે નામે ઉઘરાણું કરવામાં આવે છે તે પૈકીનું એક ખાતું છે. તેનો કાંઈ મુકરર દર લેવાતા નથી, પણ જુદા જુદા ભરનારા જેટલું આપવા લલચાવી શકાય તેટલું લેવાય છે. જો કે પેઢીના નેકર તરફથી જુદે જુદે ખાતે જેટલું મેળવી શકાય તેટલું લેવા પ્રયત્ન થાય છે. પેઢી મુકરર કરેલી રકમ એકઠી કરી શકે છે, બલકે વધારે રહે છે. અલબત્ જ્યારે મોટલે રકમ નકકી કરવામાં આવી હોય ત્યારે તે કોણ આપે છે તે રાજ્યને જોવાનું નથી. આથી જણાશે કે કર્નલ કટીંજે
[ ૧૭ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉઘરાણું કરવાની જે પદ્ધતિ નકકી કરી છે તે આપવાની ચક રકમને લાગુ થાય છે; નહીં કે રૂા. ૨) એ પ્રમાણે યાત્રી દીઠના લેવાણુને. બદલાયેલ સંયેાગાથી કર્નલ કીટીંજના ઠરાવના પારેગ્રાફ ૧૪ અને ૧૫ અહીં વધારાના અને નહીં લાગુ પડતા છે. ૨૬. કલ કીટીંજે દર્શાવેલ ભય પ્રમાણે ગણત્રી કરવાના ઉદ્દેશને નિષ્ફળ કરવાને જૈના તરફથી લેવાયેલ ગેરવ્યાજખી ઈલાજોની જ્યારે મુંબઇ સરકારને ખાત્રી થઇ ત્યારે તેમણે પણ તેજ અર્થ કર્યો જણાય છે. ભવિષ્યના યાત્રાવેરાની રકમ નકકી કરવાના આધારભૂત આંકડા એકઠા કરવાને માટે પોલીટીકલ એજન્ટના હુકમ મુજબ પાલીતાણા રાજ્યના ખર્ચે જુદું ખાતું ચલવવા હુકમ થયા. તા. ૧૭–૧૦--૧૮૮૧ ના સરકારના ઠરાવ ન, ૫૦૩૪ ના પારેગ્રાફ છ
ગણત્રી કરવાનું કારણુ ભવિષ્યના ઉપયાગ માટેના આંકડા પુરા પાડવાનું હતું. કારણ કે કલ કીટીજના ઠરાવના ( પરિશિષ્ટ
tr
72
સી ” ) પારેગ્રાફ ૧૩ માં જણાવ્યા મુજમ દેવળા ઉપર આવતા યાત્રાળુઓની અટકળે સ ંખ્યા જાણી શકાય તેમ નહતી. આ કારણ હવે રહેતું નથી. મુસાફાની સંખ્યા ભાવનગર સ્ટેટ રેલ્વે પાસેથી સહેલાઇથી મળી શકે તેમ છે. જરૂર પડયે આ આંકડા ઉપરથી યાત્રાછુઆની આશરે સંખ્યા સહેલાઇથી કાઢી શકાય તેમ છે. વિશેષમાં સ્ટેટ યાત્રાવેરાની ટીકીટા કાઢશે. એક બીજાથી અલગ અને રસ્તેથી મળેલ આંકડા જ્યારે રાજ્યની કે શ્રાવકાની આશામી દીઠે કરને બદલે ઉચક રકમ કરવા ઈચ્છે ત્યારે તે રકમ નકકી કરવાને આધારભૂત સાધન રહેશે. તેથી જુદી એજન્સી માફ્ત ગણત્રી કરાવવી તે કારણ વગરની, બીન જરૂરી અને રાજયની ખાનગી આખતમાં અયેાગ્ય દખલગીરીવાળી છે.
૨૭. સામાન્યત: અહીં ઉમેરવું જોઇએ કે, યાત્રાળુઓ તરીકે પાલી
તાણે આવતા શ્રાવકેાના પ્રશ્નને અંગે મુખઇ સરકારની રાજનીતિ સેંકડો વર્ષ પહેલાં આર્થીક મુંઝવણને લીધે રાજ્ય વગવાળા શ્રાવક નાણાવટીનાં પંજામાં પડેલ અને તેને છેડવવા સરકારની
[ ૧૮ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરમ્યાનગીરી જરૂરની હતી. તે હકીક્ત ઉપરથી ઉપસ્થિત થયેલ સંગાથી લગભગ દરવાઈને અત્યારની નીતિ ગ્રહણ કરેલ જણાય છે. આવા ઐતિહાસિક કારણે હવે નથી.
પિતાના આંતર વહીવટમાં સંપૂર્ણ અધિકાર ભેગવતાં હીંદી રાજ્ય માંહેનું પાલીતાણું રાજ્ય એક છે, તેના રાજાને નવતપનું માન છે અને તેના સંપૂર્ણ અધિકાર અને સ્વતંત્રતાની સરકારે જામીનગીરી આપી છે. તેઓ રાજાઓની સભા (ચેમ્બર ઓફ પ્રીન્સ) ના મેમ્બર છે, અને સામાન્ય રીતે એટલે કે પરિશિષ્ટ બી. (એગ્રીમેન્ટ) ની ૩ જી કલમ ન હતા તે રાજ્ય પોતાની વસુલાતના વહીવટના ભાગ તરીકે તે રકમમાં ફેરફાર કરવા પગલાં લીધા હતા.
આવા પ્રકારની બાબતમાં પોતે પિતાનો વહીવટ કરતાં ઘણું રાજ્યો છે, અને આશા છે કે એટલું તે કબુલ થશે કે રાજ્યની તેમના વહીવટની આ બાબતની વ્યવસ્થા કરવાની માગણી કાંઈ વધારે પડતી નથી. .
કર્નલ કીટીંજના ઠરાવના ૮મા પારેગ્રાફમાં (ઉપરના પારેગ્રાફ ૪) જણાવ્યા પ્રમાણે પાલીતાણું સ્ટેટ નામદાર બ્રીટીશ સરકાર તરફ જે માન ધરાવે છે તેની ખાતર જ કર ઉઘરાવવામાં શ્રાવકેને વચમાં આવવા દેવામાં આવ્યા હતા. ૨૮. ઉપરના પારેગ્રાફર તથા ર૬માં જણાવવામાં આવ્યું છે કે, રેલ્વે
ને લીધે બહારની એજન્સી તરફનો હીસાબ નીરૂપગી છે, અને જ્યારે માથા દીઠ કર લેવાનો છે એટલે શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢી કે જે કાયમી ઉઘરાણુની ટીપ રાખે છે તેનું કામ બંધ
થાય છે. ર૯. કર્નલ કીટીજે ૧૮૯૩ માં અને પોલીટીકલ એજન્ટે ૧૮૮૧ માં
જણાવેલ વિચારોના બળથી હું કહું છું કે જ્યારે મુંબઈ સરકારે યાત્રાવેરા વસુલ કરવાને ખાતું સ્થાપવા હુકમ કર્યો ત્યારે, જો કે
જુદા જુદા ઠરાવ મુજબ યાત્રાળુઓ પાસેથી ઉઘરાવી શેઠ આ'શૃંદજી કલ્યાણજીની પેઢી તરફથી અપાતી ઉચક રકમને બદલે સ્ટેટના માથા દીઠ કર લેવાની શરૂઆતથી કાંઈપણ પ્રસંગ બન
[ ૧૮ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાની ભીતીનાં કારણ હતાં, તેમ આપણે કબુલ કરીએ. પણ હવે તેવાં કાંઈ કારણ નથી. ઉપરાંત સ્ટેટ નીયમો મુજબ કર વસુલ કરવા માગે છે. (પરિશિષ્ટ “જી) જે ઘણે ખરે અંશે કર ઉઘરાવવાની સંસ્થાની કલમસિવાય. ૧૮૮૦ના એપ્રીલની તા.૧૫મી ના નિયમોને મળતા છે કે જે નાયમે ૧૮૮૬ ના માર્ગની તા. ૩૧ મી સુધી અમલમાં હતા. ૧૮૮૦ ના નિયમ મુંબઈ સરકાર તરફથી મળેલ સત્તાના આધારે તે વખતના કાઠીયાવાડના પેલીટીકલ એજન્ટ તરફથી મંજુર થયા હતા. વળી માગેલ મંજુરી મળેથી તરત જ આ નીયમે જાહેર કરવામાં આવશે અને તેના સંબધમાં કાંઈ વાંધે કે સુચના કરવાની હોય તે કરવાને વ્યાજબી વખત આપવામાં આવશે, જે તે મુદત બાદ ધ્યાનમાં લેવામાં
આવશે. ૩૦. મને ખાત્રી છે કે કર્નલ કીટીંજને ઠરાવ અને ઉપરના પારેચાફ
૪ ના હાંસીયામાં ટાંકેલ ૧૮૮૧ ના સરકારના ઠરાવમાં જણાવેલ વિચારો એટલા સ્પષ્ટ હોવાથી અને મુંબઈ સરકારે માન્ય રાખેલ સિદ્ધાંત ઉપર મારી અરજ ઘડાયેલ હોવાથી, નામદાર સરકાર આ પ્રસંગે સવાલની વ્યવસ્થા કરવાનું મારા ઉપર છોડશે. અને ભવિષ્યમાં જન્મેહક તરીકે ક્ષત્રીયાને વંશ પરંપરાની સંપૂર્ણ રાજ્યસત્તા હોવાથી એટલું કબુલ રહેશે કે, એક તરફ મારા હક અને બીજી તરફ મારી ફરજનું ત્રાજવું સરખું રાખવાના મારા સિદ્ધાંત ખાતર મને મારી પોતાની આબરૂની કુદરતી રીતે ફીકર રહેશે. મારે ફરીથી જણાવવું જોઈએ કે કર્નલ કીટીંજ જેવા અધિકારીઓની ચેતવણું છતાં ભૂતકાળની મુંબઈ સરકારની દરમ્યાનગીરીથી તેઓને અને પાલીતાણા સ્ટેટ વચ્ચે નકામી અને છોડી શકાય તેવી મુશ્કેલીઓ ઉભી થઈ છે, અને સ્ટેટ સત્તા ઉપર ત્રાપ મારવા, તે કમી કરવા અને તેમની વગસગનો નાશ કરવાની આશામાં શ્રાવકેના પ્રતિનીધિઓને ઉત્તજન મળ્યું છે. આ મુદ્દો હું વધારે નહીં ચર્ચ. હું જે કહું છું તેની સત્યતાનો પુરા સરકારના દફતર ઉપરથી પુરતા મળી શકશે. હું ફક્ત ઉપરના પારેગ્રાફ ૧૦ તરફ ધ્યાન ખેંચીશ.
[ ૨૦ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે પાલીતાણામાં તેઓની લોકલાગણે ઉશ્કેરવાની નીતિને ફત્તેહ મળવાથી જ્યાં જ્યાં દાવો કરવાનું બાનું મળ્યું ત્યાં આખા હિંદુસ્તાનમાં તે લાગુ પાડી
અમલમાં લાવવા મંડ્યા.. ૩૧. સારાંશમાં જણાવવાનું કે –
૧. પાલીતાણું રાજ્યને તેમની રાજ્યસત્તાના આધારે યાત્રાવેરો વસુલ કરવાને હક છે.
૨. બહારના યાત્રાળુ દીઠ કરને સરેરાશ દર રૂા. ૨) છે.
૩. સ્ટેટને દરેક યાત્રીઓ પાસેથી કર લેવાને હક્ક હેવાથી તે કરનું લેવાણ કે વસુલાત યાત્રાળુઓની સંખ્યાના પ્રમાણમાં કરશે.
૪. કલ કીટીંજ અને મુંબઈ સરકારે ઠરાવ્યું કે રેલવે બંધાવાથી લેવાતી કરની રકમ યાત્રીઓ વધવાથી વધવી જોઈએ.
પ. નામદાર સરકારને ખાત્રી થઈ હતી કે ગણત્રી કરવાના વખતમાં સામાન્ય રીતે ડુંગર ઉપર આવતા યાત્રાળુઓને અટકાવવાને શ્રાવકો તરફથી અનુચિત ઉપાયો લેવાયેલ હતા અને તેઓએ ડુંગર ઉપર આવતા દરેક યાત્રાળુઓ દીઠ રૂા. ૨) અને પાલીતાણામાં રહેતા દરેક શ્રાવક પાસેથી વાર્ષીક રૂા. ૫) પાંચનું લેવાણ મંજુર કર્યું હતું.
૬. પાલીતાણે આવતા યાત્રીઓની અટકળે સંખ્યા મળી શકે તેમ નહીં હોવાથી પાલીતાણા રાજ્યને ખર્ચ પ્રાંત ઓફીસર તરફથી ખાતું નીમવા હુકમ થયે, કે જે કર ઉઘરાવે અને ડુંગર ઉપર આવતી સંખ્યાની નોંધ રાખે. ખરી રીતે ગણત્રીનું કારણ તે ભવિષ્યમાં કરની વ્યાજબી ઉચક રકમ નકકી કરવાનો આધાર રાખી શકાય તેવા સાધન તરીકે ઉપયોગ કરવા માટે હતું. તે વખતે રે હતી નહીં.
૭. ૧૮૮૬ ની રકમ માન્ય રાખેલ સિદ્ધાંત પ્રમાણે નહોતી. પરંતુ તે વખતે સવાલ થઈ શકે તેવા સંગે હતા. ખરી રીતે તે એવી ગેઠવણ હતી કે તેની મુદત દરમ્યાન તેમાં કોઈ જાહુ . વખત વાંધો ઉઠાવી શકાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮. વધારામાં તે કરાર ૧૨૬ ના માર્ચની ૩૧ મી તારીખે ખતમ થાય છે અને યાત્રાવેરાના લેવાની બાબતમાં રાજ્યના હકકને અમલમાં મુકવાની નવી ગોઠવણ કરવાની છે.
૯. રાજ્ય તા. ૧-૪-૧૯૨૬ થી પોતેજ બહારના યાત્રાળુઓ દીઠ રૂા. ૨) અને પાલીતાણામાં રહેતા શ્રાવક પાસેથી નીયમ મુજબ અમુક અપવાદ સીવાય દર વર્ષે દર આસામી દીઠ રૂા. ૫) પાંચ લેવાની દરખાસ્ત કરે છે. (પરિશિષ્ટ “ જી ”) જે તા. ૧૫–૪–૧૯૮૦ ના નીયમોને (પરિશિષ્ટ “એચ”) ઘણુ ખરા મળતા આવે છે. અને તે નીયમે ૧૮૮૬ ના માર્ગની તા. ૩૧ સુધી અમલમાં રહેલ. ૩૨. જો કે આપ જેવા અનુભવી, લાગણીવાળા, ન્યાયી અને રાજ્ય તેમજ રાજાઓની ઈજજત માટે લાગણી ધરાવતા અધિકારીને લખતાં એવું કહેવાની જરૂર નથી, પણ ઉપરના કાગળને સાર જણાવતાં કાંઈ પણ નહીં છોડવાના સબબથી મારે ઉમેરવું જોઈએ કે, જ્યારે હું મારા સ્ટેટની ઉપજની વસુલાતને બંદેબસ્ત કરવાની દરખાસ્ત કરું છું, ત્યારે જે બીજા સ્ટેટો અત્યારે કરે છે અને આ વગ ધરાવતી શ્રાવક કોમે સરકારને વચમાં પડવાને સમજાવી તે પહેલાં મારા વડીલો કરતા હતા, તે મુજબ કરવાને ઈરાદો રાખું છું. ભુતકાળની દરમીયાનગીરીના સંગે તપાસવા બીનજરૂરી છે, પણ પદ્ધતિસરના અને ન્યાયી રસ્તા તરફના મારા ચાહને લીધે હુ ખાત્રીપૂર્વક જણાવું છું કે તે વખતના જણાવેલ સંયોગે મારી અને મારા રાજ્યની બાબતમાં ઉપસ્થિત થવા સંભવ નથી. અને મને પૂરો વિશ્વાસ છે કે આ બાબતમાં આપના તરફથી મને સંપૂર્ણ ટેકે મળશે.
આપ જોઈ શક્યા હશે કે ઉપરની દરખાસ્તમાં તેજ દર (એટલે રૂા. ૨) અને ૫) રાખવા માગું છું. જો કે ૧૮૬૩ અને * ૧૮૮૧ કે જ્યારે આ દર દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા તે વખત કરતાં રૂપિયાની કીંમત ઘણી જ ઓછી થઈ ગઈ છે.
[ ૨૨ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩. છેવટમાં માનપૂર્વક મારે આગ્રહથી કહેવાનું કે, લાગતા વળગતા
મનુષ્યની ઉશ્કેરણી ગમે તેટલી મજબુત હોય તો પણ સ્થાપિત હક્કો ઉપર જઈ શકે નહીં. અને હીંદુસ્થાનના સુધારાના રીપેટેના દેશી રાજ્ય સંબંધના પ્રકરણ ૧૦ ના પારેગ્રાફ ૨૯૭ માં જણાવેલ બાબત કે_“તે ( સાર્વભૌમ સત્તા) જ્યારે તેઓના રાજેની અંદરની શાંતિ બહુજ ભયમાં હોય ત્યારેજ વચમાં પડે છે.” તે ધ્યાનમાં લઈ, મને ખાત્રી છે કે, નામદાર વાઈસરોય મારી-મારા રાજ્યની યાત્રાવેરા જેવી આંતર્બાબતની મને વ્યવસ્થા કરવા દેવાની ઉપર જણાવેલ માગણી કૃપા કરી વેલાસર મંજુર કરશે.
તમારો સાચે સ્નેહી ( સહી) બહાદુરસિંહજી
પાલીતાણુના ઠાકેર સાહેબ. ૧૮૮૬ ને બ્રીટીશ ન્યાય—
ઠાકોર સાહેબની અરજી સાથે નીચે મુજબ પુરવણપત્રો મુકવામાં આવ્યા છે.
પુરવણું. એ—સને ૧૮૮૬ ને છેલ્લે કરાર કર્નલ જે. ડબલ્યુ વોટસન રૂબરૂ નકકી થવા પછી તેમણે નં. ૧૧૭ સને ૧૮૯૮૬ ને રીપોર્ટ પાલીતાણું મુકામેથી તા. ૧૯ મી માર્ચ ૧૮૮૬ ના રોજ મી. જે. બી. રીચી. સી. એસ. આઈ રાજકીયખાતાના સરકારીચીફ સેક્રેટરી ઉપર કર્યો હતો. તે મંજુર કરતાં નામદાર મુંબઈગવમેંન્ટના સેક્રેટરી સાહેબે આપેલી મંજુરી પૈકી પહેલી ચાર કલમ આ પુરવણું (એ)માં નીચે મુજબની બતાવી છે. નં. ૨૦૧૬
પિલીટીકલડીપાર્ટમેન્ટ.
કલે મુંબઈ
તા. ૮ મી એપ્રીલ ૧૮૮૬ ઠરાવ-પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ અને શ્રાવકની કોમ વચ્ચે થયેલ કેલ કરાર મંજુર રાખતાં ના ગવર્નરને સંતોષ થાય છે, અને તે પ્રમાણે અસલ
[ ૨૩ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરારનામામાં સહી કરવા પોલીટીકલ એજન્ટને સત્તા આપવામાં આવે છે. આવી રીતે બહાલ રહેલ કરારનામાની નકલ સરકારને દફતરે રહેવા મેલવી.
૨. બીજી બાબતો કે જેમાં ઠાકોર સાહેબ શ્રાવકે સાથે સમાધાન કરી છે તે સરકારના હુકમને વિષય નહીં હોવાથી ગવર્નરની મંજુરીની જરૂર નથી, પરંતુ પોલીટીકલ એજન્ટના પારેગ્રાફ ૮ અને ૯ માં જણાવેલ સરને વળગી રહેવાની ઠાકોર સાહેબની પોલીટીકલ એજન્ટે કબુલાત લેવી.
૩. મસલતમાં ઠાકોર સાહેબે સંપૂર્ણ ઉદારતા અને વ્યાજબીપણું બતાવ્યું છે અને ફક્ત તેમને લઇનેજ કરાર ફહમંદ રીતે પૂરો થયો હતો તે જાણું ગવર્નરને બહુ સંતોષ થાય છે. શ્રાવકની સાથે મૈત્રી બાંધવાની ઠાકોર સાહેબે વહેલી તક લીધી તે ઘણુંજ પ્રશંસનીય છે અને તે નિભાવી રાખવામાં તેમનું હીત છે.
૪. નામદાર ગવર્નર અંતઃકરણથી ઈચ્છે છે કે શ્રાવકના નેતાઓ કે જેમણે ઠાકોર સાહેબની પ્રીતિ સંપાદન કરી લેવાની વખાણવા લાયક ઈચ્છા રાખી છે, તેઓ તેને નિભાવી રાખવા પિતાથી બનતું કરશે.
ગવર્મેન્ટના સેક્રેટરી. આ પુરવણીમાં પાંચમી કલમ ના. પોલીટીકલ એજટે આ મસલતમાં મુશ્કેલીઓ વટાવવા પાછળ બજાવેલી કીમતી સેવાની પ્રશંસા કરી છે તે પુરવણીમાં આપેલ નથી, તેમજ ઠરાવને આ ગલો ભાગ પણ લીધો નથી તે નીચે પ્રમાણે છે.
કાઠીયાવાડના પોલીટીકલ એજન્ટના તા. ૧૯ માર્ચ ૧૮૮૬ ના નં. ૧૧૭ ના પત્રમાં જણાવ્યું છે કે-એક બાજુથી પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ અને બીજી બાજુથી જેને કેમ વચ્ચે પાલીતાણા પ્રદેશમાંના શત્રુંજય ગિરિ ઉપર આવતા જેની પાસેથી યાત્રાવેરો લેવાના ઠાકરના હક્ક સંબંધમાં શાંતીભર્યા કલકરાર થયા છે, બન્ને પક્ષોએ પોતાના મુકર્દમા પાછા ખેંચી લીધા છે અને પગલાં કેસ તથા શાંતિદાસના વંશજોની યાત્રાવેરામાંથી મુક્તીની માગણીનું સમાધાન થયું છે. વળી જણાવવામાં આવ્યું છે કે પિતાની બીજી પ્રજા પ્રમાણે જ જેનો પાસેથી જકાત લેવાનું ઠાકોર સાહેબે વચન આપ્યું છે અને મહેમ ઠાકરના વખતના જુલ્મી દર ખેંચી લેવામાં આવ્યા છે અને પાલીતાણા શહેરની નજદીમાં મકાન માટે વ્યાજબી ભાવે જેનોને જમીન આપવાનું ઠાકોરે કબુલ કર્યું છે. તેમાં ઉમેરવામાં આવ્યું છે કે મસલત દરમીયાન ઠાકોર સાહેબે સંપૂર્ણ ઉદારતા અને વ્યાજબીપણું બતાવ્યું છે અને ફક્ત તેમને લઈને જ
[ ૨૪ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરાર ફતેહમદ રીતે પુરા થયેા હતા, અને શ્રાવકાના પ્રતિનીધિમ્મેાએ પણ ઘણું ભાગે સામાને મેળવી લ્યે તેવુ ક્ષમાનું વલણ રાખ્યું હતું. તેમાં આશા રાખ વામાં આવી છે કે સરકાર પક્ષા વચ્ચે થયેલ આ ગાડવષ્ણુ બહાલ રાખશે. અસલ કરારનામું મંજુરી માટે રજુ કરવામાં આવ્યું છે અને તે દફતરે રહેવા પાછું માલવા વિનતી કરવામાં આવી છે.
આ હુકમમાં ન. ૮–૯ ના પારેગ્રાફ માટે ના. ઠાકાર સાહેઅની કમુલાત લખાવી લેવાને જણાવ્યું છે. તે ના. પેાલીટીકલ એજટના રીપોર્ટ નીચે મુજમ હતા.
ન'. ૧૧૭ સને ૧૮૮૬.
કર્નલ જે. ડબલ્યુ. વૉટસન પેોલીટીકલ એજન્ટ,
કાઠીયાવાડ.
મી. જે. બી. રીચી.
સી. એસ. આઇ.
રાજકીય ખાતાના સરકારી ચીફ સેક્રેટરી
k
તરફથી.
તરફ.
પાલીતાણા તા. ૧૯ માર્ચ ૧૮૮૬
સાહેબ,
માનપૂર્વક જણાવવાનુ કે એક તરફથી પાલીતાણાના ઠાકાર સાહેબ અને સામે જૈન કામ વચ્ચે પાલીતાણાના પ્રદેશમાં આવેલ પવિત્ર શત્રુંજયગિરિના દર્શને આવતા જૈન યાત્રાળુએ પાસેથી લેવાતા યાત્રાવેરાના ઠાકરના હક્ક આખત શાંતિથી કાલકરાર થયા છે.
૨. અત્યાર સુધી આ સ્થીતિના ખડીયા રાજાને જે સરકારને લેવાના હક્ક છે તે બ્રીટીશ પ્રજા પાસેથી પશુ લેવા દેવામાં સાર્વભૌમ સત્તાએ ઉદારતા બતાવી છે; પરંતુ છેલ્લાં છેલ્લાં જેને અને પાલીતાણાના મર્હુમ રાજા વચ્ચે એવી માટી તકરાર ઉભી થઇ કે—જો આ કાલકરાર ન થયા હોત તે સરકારને વધારે સીધી રીતે વચમાં આવવાની જરૂર પડત.
૩. આ કાલકરાર કનૅલ કીટીજે ૧૮૬૩ માં કરેલ ગાઠવણનું ચેડા ફેરફારવાળી સ્થીતિમાં પુનરાવન છે. જેના સિદ્ધાંતા નીચે મુજબ છે.
પાલીતાણા દરબારને જેનેા તરફથી આપવાની વાર્ષીક ઉધડ રકમ રૂા. ૧૦,૦૦૦ તે બદલે જ્ઞ. ૧૫૦૦૦ ની ઠરાવવામાં આવી છે. આ ગોઠવણ અમ
[ ૨૫ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
લમાં રહેવાની મુદત તા. ૧૫ એપ્રીલ ૧૮૮૬ થી ૪૦ વર્ષની રાખવામાં આવી છે. જ્યારે કર્નલ કટીંજના તા. ૫ મી ડીસેમ્બર ૧૮૬૩ના લખાણમાં ૧૦ વર્ષની હતી.”
૪. કદાચ આ મુકરર કરેલ રકમમાં કાંઈ પણ વધારો કરવાને ના. સરકાર નાખુશ હોય તેથી આ નક્કી થયેલ રકમમાં કાંઈપણ ફેરફાર કરવાની કુલ સત્તા ફક્ત બ્રીટીશ સરકારની જ રાખવામાં આવી છે.
૫. જેન કામના નીચેના ૧૦ નેતાઓ પ્રતિનીધિ તરીકે હતા. ૧. આજમ શેઠ પ્રેમાભાઈ હેમાભાઈ ૬. આજમ રાઈ બદ્રદાસ બહાદુર ૨. ,, શેઠ જેસીંગભાઈ હઠીસંગ છે. , શેઠ બાલાભાઈ મંછારામ ૩. ,, શેઠ ઉમાભાઇ હઠીસંગ ૮. , શેઠ તલકચંદ માણેકચંદ ૪. શેઠ મનસુખભાઈ ભગુભાઈ ૯. શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈ ૫. , શેઠ પરસોતમદાસ પુંજાશા ૧૦. ,, શેઠ ચુનીલાલ કેશરીસિંગ
આ તમામે અસલ દસ્તાવેજમાં સહી કરી છે.
૬. પાલીતાણ દરબાર અને શ્રાવકો વચ્ચે આવી સુલેહ થયાથી બને પક્ષોએ પોતપોતાના મુકમાં પાછા ખેંચી લીધા છે અને પગલાં કેસ અને શાંતિ દાસના વંશજોની યાત્રાવેરામાંથી મુકતીની માગણી વિ. નું સમાધાન થઈ ગયું છે.
૭. નવી ગોઠવણ ૧૮ એપ્રીલથી શરૂ થતી હોવાથી ઠાકોર સાહેબે ૧૦ મી માર્ચથી ૧૮ મી એપ્રીલ સુધીનાં કર માફ કર્યો અને ડુંગર ઉપર આવવાના કરની મુક્તીને સંખ્યાબંધ શ્રાવકેએ લાભ લીધો હતો. ઠાકોર સાહેબનું આ કૃત્ય તદ્દન સ્વાભાવિક હતું.
૮. ઠાકોર સાહેબે તેમની બીજી યત પ્રમાણેજ જેનો પાસેથી પણ જકાત લેવાનું વચન આપ્યું છે અને મહૂમ ઠાકોર સાહેબના વખતના જુલ્મી દરો પાછા ખેંચી લેવામાં આવ્યા છે.
૯. ઉપરાંત ઠાકોર સાહેબે પાલીતાણા શહેરની નજદીકમાં મકાન માટે વ્યાજબી ભાવે જમીન આપવાનું કબૂલ કર્યું છે.
૧૦. મત દરમીયાન ઠાકોર સાહેબે સંપૂર્ણ ઉદારતા અને વ્યાજબીપણું બતાવ્યું છે અને ફક્ત તેમને લઈને જ આ કરાર ફતેહમંદ રીતે પુરે થયો હતો. શ્રાવકોના પ્રતિનીધિઓએ પણ ઘણે ભાગે સામાનું મન મેળવી લે તેવું અને ક્ષમાનું વર્તન રાખ્યું હતું. મને ભરોસો છે કે પક્ષકારો વચ્ચે થયેલ ગોઠવણ જે મંજુરી માટે અસલ આ સાથે રજુ કરવામાં આવી છે તે નામદાર સરકાર માન્ય રાખશે. ૧૧. વિનતી કે અસલ કરાર અત્રે દફતરે રહેવા મોકલવા મહેરબાની થશે.
(સહી.) જોન-ડબલ્યુ-ટસન. [ ૨૬ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરવણું. બી–માં ૧૮૮૬ ના કરારની નકલ છે (આ કરાર “જૈનો તરસ્ફથી જવાબ” ના પૃષ્ટ (૨૪-૨૫) માં આપેલ છે. ) - પુરવણું. સી–મેજર કટીંજને રીપેટ તથા શ્રાવક કેમ તરફથી શેઠ ડાહ્યાભાઈ અનેપચંદ તથા શા. ઠાકરશી પૂજાભાઈ અને પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ વચ્ચે થયેલ રૂા ૧૦૦૦૦ નો કરાર (આ રીપોર્ટ તેના પૃથક્કરણ સાથે “શત્રુંજય પ્રકાશ. ઉત્તરાર્ધ.” માં આપેલ છે. જ્યારે તેના પેરેગ્રાફ ૩ થી ૧૦ અંદરના કેપ્ટન ખાનવેલના શબ્દ કાઢી નાખીને ઠાકોર સાહેબની અરજીમાં પૃષ્ટ [૨-૩-૪] ઉપર છે. એથી અહીં આપેલ નથી)
પુરવણ. ડી–પાલીતાણા સ્ટેટે ઉપરોકત પિલીટીકલ એજટ કર્નલ કીટીજને તે પ્રસંગે અરજી કરેલા. તેના ઉપર મી. કીટીંજે નં. ૧૧૪૬ તા. ૧૫-૪-૧૯૬૩ ને રીપોર્ટ કરીને ના. સરકારને કર્યો હતો તેની નકલ આપી છે. તે આ પ્રમાણે સરકાર નં. ૧પ/૧૮૭૩
નં. ૬૭ પાલીતાણાની અરજ ઉપરનો રીપોર્ટ. તા. ૧૫-૪-૧૯૬૩ ના નં. ૧૨૪૩ થી રીપોર્ટ માટે મોકલાયેલ.
૧૮૪૬ના જાન્યુઆરીની ૩૦મી તારીખે મી.મેલટે પાલીતાણાના રાજાએ પતાની આખી જાગીરનું શ્રાવક વાણીયા શેઠ વખતચંદ ખુશાલચંદને કરી આ પેલ ગરખત ૧૮૪૩ માં ખતમ થયાનો રીપોર્ટ કર્યો. બીજા સોદાઓની માફક આ ખતથી ઘણું ગુંચવાડા ઉભા થયા પણ મને સકારણ લાગે છે કે હજુ તેમાંના થડા છે. ઉપર જણાવેલ રીપોર્ટમાંથી નીચેના બે પારેગ્રા લેવામાં આવ્યા છે –
એન અને વી કેસો ઉપર કેસલે આપવામાં ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે સં. ૧૮૬૫ ( સને ૧૮૦૯) થી અત્યાર સુધી જે કે ઇજારો પુરો થયો છે તેપણુ પાલીતાણામાં મહુમ કાંધાજી અને હાલના રાજા નોંઘણજ પોતાનું કામ કાજ ચલાવવાને અશક્ત હેવાથી શેઠ હેમચંદ વખતચંદ સર્વ સત્તાધારી હતા. યુવરાજ પ્રતાપસિંગ જુદી વ્યક્તિ છે અને હાલમાં ચાલતી અફીણની ખદીમાંથી તે મુક્ત રહી શકે તે, મને આશા છે કે તે જાગીરને વહીવટ સંતકારક રીતે ચલાવી શકશે.”
[ ૧૭ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આથી ના. સરકાર સમક્ષ ઇજારામાંથી ઉભી થયેલ ઠાકાર અને ઇજારદારની તકરારા મુકવા મેં પ્રયત્ન કર્યાં છે, પણ ાકાર અને શ્રાવકા વચ્ચેના તકરારના બીજા ઘણા મુદ્દા છે, જેમાંના કેટલાક ઇજારાના વખતમાં ઉભા થયા જણાય છે, કારણ કે એટલું તે કબુલ કરવુ જોઇએ કે ઇજારદારની વગથી તેઓ તરફ કેટલી મહેરબાની કરવામાં આવી છે, જે બીજા સયાગેામાં નજ રાણા અગર વાષીક લેવાણુ કર્યું... હ્રાત.
46
મેજર એન્ડરસને આ વિષય ઉપરના પેાતાના ન. ૧૨/૬ તા. ૧૫-૧૧૮૬૩ ના રીપોર્ટમાં પોતાના અભિપ્રાયના સારા કારણેા બતાવ્યા છે કે શ્રાવક કામે રજુ કરેલ દસ્તાવેજ ખરે છે અને પહેલા પાલીતાણા કુટુંબથી પણ તેમ ગણાતા. આ કેસના તેના અભિપ્રાય સાથે હું મળતા થાઉં છુ, પણ અત્યારે કહેલ લખાણુના શબ્દોને વજન આપવા હું સરકારને ભલામણ કરતા નથી.
આ વિષયના સબંધનુ સેક્રેટરીએટમાં ધણા પત્રવ્યવહાર છે જેની નકલો આ એફીસને પુરી પાડવામાં આવી છે. તે ૧૮૨૦ અને ૧૮૬૧ની સાલનુ છે.
તે ઉપરથી અને ઉપર જણાવેલ મી. મેલટના રીપોર્ટ ઉપરથી મને લાગે છે કે પાલીતાણાના મુલક ત્યાંના રાજ્યકર્તાની અવ્યવસ્થાને લીધે ઘણા જ દુઃખી સ્થીતિમાં હતા . ૧૮૪૩ માં પુરા થતા ઇજારો ફક્ત વાર્ષિક રૂા. ૪૨૦૦૧ થી હતા. પાલીતાણાની ઉપજ અત્યારે ! એ લાખથી વધારે ગણાય છે અને દરસાલ વધતી જાય છે. તા. ૮-૬-૧૮૨૧ ના મુંબઇ સરકારના સેક્રેટરીના પત્ર ઉપરથી જણાશે કે આ બાબતમાં પાલીતાણાના રાજા સ્વતંત્ર ન હતા અને હું ધારૂં છું કે આ દાવા સંબંધના ભવિષ્યના ફેસલામાં આ ભાખત યાદ રાખવી જોઇએ.
જે. બી. સીમસન સરકારના સેક્રેટરી.
મેજર ટી. ડી. મેલનટાઈન
વિ. વિ.
તરફથી
}
તા, ૮ જાન્યુઆરી ૧૮૨૧
પાલીતાણા અને ત્યાંના દેવળાની હાલની સ્થીતિ સંબંધનું આપનું આ મહિનાની તા. ૫ મીનુ લખાણુ મળ્યું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
તરફ
અન્ને પક્ષેાના વ્યાજી હક્ક ઉપર ધ્યાન આપી પાલીતાણાના ચાલતી તકરારનું સમાધાન કરવામાં લેક્. કર્નલ સ્ટેનહેામના તાબાના લશ્કરની હાજ
[ ૨૮ ]
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીને ઉપયોગ કરવાનો આપને ના. ગવર્નર અધિકાર આપે છે. આપના ઠરાવ પ્રમાણે વર્તવાનું સમજાવવાને આપની નજદીનું બળ કમતી હોય તો બન્ને પક્ષેએ વર્તવાની શું સરત છે તે હકીકત તે અધિકારીને લખી જણાવશે જેથી તે તેમ કરવાની ફરજ પાડશે. શ્રાવકને સંતોષ થાય તેવી રીતે ડુંગર સંબંધી ગોઠવણ કરવાની આ અનુકુળ તક છે. તેઓની પૂજામાં આવતાં વિ દૂર કરવા અને જે ગાયકવાડ સરકાર તેમની ખંડણીમાંથી તે કમી કરવા ન આપે તે દેવળ તરફથી મળતી વાર્ષિક રકમ તમારી માત ભરે તેવી જામીનગીરી લેશે.
કેપ માળીયા
(સહી) જે. બી. સીમસન તા. ૮-૧-૧૮૨૧.
- સેક્રેટરી ગવર્નમેન્ટ. કેટન બાર્નવલના રીપોર્ટની તારીખ અગીયાર માસ પછીની છે. તે પાલીતાણાના રાજાની અરજીમાં સાચા ટાંકેલ છે, અને તે વર્ષની ગોઠવણની બાબત છે, અને તે જ તે મુંબઈ સરકારના નં. ૧૭૭૨ તા. ૨૪–૧૨–૧૮૨૧ થી મંજુર થયેલ છે. આ રાજ્ય સંબંધીના પત્રવ્યવહારથી આપણને લાગશે કે પાલીતાણામાં શ્રાવક વાણીયાના વર્ગ તરફથી આપણી દરમીયાનગીરી અને જામીનગીરી કાયમ પણ તદન બીનઉપયોગી હતી.
હાલનો રાજા જુવાન અને સારા વલણવાળો છે. જાગીર આબાદ અને કરજયુક્ત છે. કાઠીયાવાડની અંદરના શ્રાવકેની સત્તા પ્રગતી અને દેશમાં યુરોપીયનોના આવાગમનની વિરૂદ્ધ છે. હું તેથી નામદાર સરકારને આગ્રહપૂર્વક ભલામણ કરું છું કે આ બાબત યુવાન ઠાકોર ઉપર છોડી દેવી.
તેમના પિતાના પ્રદેશની અંદર સંપૂર્ણ દીવાની અધિકાર અને તેમની પ્રજાને દેહાંત દંડની સજા કરવાની સત્તા છે, જેથી યાત્રીઓ પાસેથી ફીના લેવાણની રકમ જેવી જીણી બાબતમાં જામીનગીરી આપવાને આપણો ડોળ મને સલાહ ભરેલો જણાતો નથી.
સરકારની સેંકડોબંધ પ્રજા દરમાલ પાલીતાણું જાય છે. અલબત બીજી યતની માફક જુલ્મ અને હેરાનગતિમાંથી તેઓનું રક્ષણ કરવાનો સરકારને હક્ક છે અને તે અમલમાં પણ મુકશે, અને જરૂર પડે ગમે તે વખતે રાજાને દબાણ કરી શકે. અત્યારે તો મારી માન્યતા પ્રમાણે સારો રસ્તો તો તેમાં દખલગીરી કર્યા સિવાય છોડી દેવું. છાપેલ અરજ રાખવામાં આવી છે.
કાઠીયાવાડ પોલી. એજન્સી. ) (સહી) આર. એચ. કીટીંજ રાજકેટ ૧૫ એપ્રીલ ૧૮૬૩
પેલીટીકલ એજન્ટ.
[ ૨૯ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુરવણું. ઈ–ના. ઠાકોર સાહેબ ઉપરની મી. આર્થર ફેડસને નીચે મુજબ ખાનગી ચીકી આપી છે.
પાલીતાણું
તા. ૯ ડીસેંબર ૧૮૮૫ પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ તરફ મારા વ્હાલા ઠાકર સાહેબ,
મને જણાવવાને આનંદ થાય છે કે તમારા ગાદીનશીનની ના. સરકાર મંજુરી આપશે, પણ તેઓની ઈચ્છા છે કે ગાદીનશીનની ક્રિયા પહેલાં તમારે લેખીત કબુલત આપવી કે તમે તમારા ભાઈ સામતસિંહ અને બહેન કેશાબાઈની મીક્તમાં વચમાં નહીં આવે. હાલમાં સીલ થયેલ નજરબાગની મીલ્કતની કેસરબાઈ તરફથી માગણી કરવામાં આવે તે હું તેને તમારી રૂબરૂમાં લીસ્ટ કરીશ. મહેરબાનીથી આને મને તરત જ જવાબ લખશે.
તમારે સાચો નેડી,
(સહી) આર્થર ડીસ. પુરવણું. એફ-ના. ઠાકોર સાહેબ ઉપરને એમ. મેલવીલને નીચેનો ખાનગી પત્ર આપેલ છે.
મહાબળેશ્વર
તા. ૬ ઠી ડીસેંબર. મારા વહાલા ઠાકોર સાહેબ,
આપ આપના સટીફીકેટની મેકલેલ નકલે માટે આભારી છું. તેઓ આપની કઠી જાત, કેળવણી અને સારા ગુણો માટે એટલું બધું કહે છે કે મને ખાત્રી છે કે આપનો રાજ્ય કારોબાર ઉજવળ નીવડશે અને પ્રજાને સુખ મળશે.
હું આશા રાખું છું કે થોડા વખતમાં કદાચ આપની ઓળખાણ કરવાનું બને.
થોડા દિવસ પહેલાં આપને તાર મળ્યો જેનો જવાબ આપવામાં આવ્યો છે. આપના પિતાશ્રીના અચાનક મૃત્યુના ગભરાટમાં પૈસાની વેડફેડ થવાનો
[ ૩૦ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંભવ અટકાવવા ખાતર તેજુરીને સીલ કરવાનું વ્યાજબી જણાયું, પણ આપે ગાદી ઉપર આવશે કે તરત જ સીલ ઉઘાડી દઈ બધું આપને સુપ્રત કરી દેવામાં આવશે.
હું આશા રાખું છું કે આપ મી. ગોપીનાથ સદાશીવને આપના દીવાન તરીકે રાખશે. તેનું જ્ઞાન અને બહોળો અનુભવ જરૂર આપને આપની નવી સ્થીતિમાં ઉપયોગી થશે.
એટલું તે ઈચ્છવા યોગ્ય છે કે શત્રુંજયગિરિના સંબંધમાં આપની રાજ્યની શરૂઆતમાં આપે એવી ગોઠવણ કરવી કે જેથી આપના મહુંમ પિતા અને શ્રાવકો વચ્ચે કાયમ ચાલુ રહેલ તકરાર અને વેરભાવનો અંત આવે. જે મૈત્રીભાવથી બન્ને પક્ષો તરફ તકરારની બાબત ચર્ચાય તે સતષકારક ઠરાવ ઉપર આવવું મુશ્કેલ નથી, કારણ કે રાજ્ય તેમજ દેવળોના માલીક બન્નેના હીતની બાબત છે કે યાત્રાળુઓને ડુંગર ઉપર આવવા આકર્ષવા જોઈએ અને તેઓને સગવડતા આપી સુખી કરવા જોઈએ.
કર્નલ વેસ્ટને બદલે કનલ ટસનની નીમનોક થઈ છે અને મને ખાત્રી છે કે તેઓ આપને સારી સલાહ આપી બનતી મદદ કરશે.
આપને સાચે સ્નેહી, (સહી) એમ મેલવીલ.
પુરવણી. જી-તથા એચ. યાત્રાવેરો વસુલ કરવાના નિયમો કે જેમાં ટીકીટ લેવા-બતાવવા અને યાત્રાએ જતાં–આવતાં યાત્રાળુઓને તાબેદારી ઉઠાવવાના કાયદાના ખરડે છે. આ ખરડાની મજબુતી માટે સને ૧૮૮૦ માં યાત્રીકેની આવરેજ જાણવા કામચલાઉ વગીકરણ કરવાને પોલીટીકલ એજટ ઓનરેબલ મી. બાર્ટને ધારે ઘડ હતું. તેને મુકાબલા માટે સાથે મુકે છે.
ઉપરની અરજી ના. ઠાકોર સાહેબે તા. ૧૪ મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૫ ના દિવસે એજટ-ટુ–ધી ગવર્નર જનરલ મી. વાટસનને કરી. આજ સુધી એવું ધોરણ હતું કે બ્રીટીશ સત્તા પાસે આવે કઈ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થતાં તેઓ પક્ષકાર તરીકે શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીને ખબર આપતા; પરંતુ આ વખતે ઠાકોર સાહેબની અરજીની નકલ માગતાં તે ઠાકોર સાહેબ પાસેથી મેળવવી
[ ૩૧ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે એ. મી. વોટસને ઠાકોર સાહેબ માર્કત જવાબ આપે. પેઢી ચાલતી પદ્ધતિને ફેરફાર નિષ્ણજન સ્વીકારી શકે નહિ તેથી ઘણી ઘણું રાહ જોઈને અંતે તા. ર૭ જાન્યુઆરી ૧૯૨૬ ના રોજ અમદાવાદ ખાતે શેઠ આક. ની પેઢી દ્વારા હિંદના મહા સંઘે એકત્ર મળી આ કાર્ય માટે સાત જણની કમિટિ ચુંટી. દેશાવરને સંઘ રાજનીતિના આ ફેરફારથી કચવાઈ જતાં ના. એજંટ તથા ના. વાઈસરોય તરફ ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના રક્ષણ માટે સંદેશા મોકલ્યા. તે પછી તા. ૧૦–૩–૧૯૨૬ ના રોજ શેઠ આક ની પેઢીને સ્ટેટની અરજીની નકલ આપવામાં આવી અને તે પણ પંદર દિવસમાં જવાબ આપવાની સરતે અપવાદ નેંધીને આપી.
સ્ટેટની અરજી જોતાં તેમાં રખોપાની રકમ ઉપરાંત સત્તાના વહીવટની નવી નવી માગણી કરેલી હોવાથી જવાબ તૈયાર કરવાને એક મહિનાની મુદત માગવી પડી.
જો કે આ મુદત આડકતરા દબાણ વચ્ચે આપવામાં આવી, છતાં જવાબ સાંભળવા કે કેસનું સ્વરૂપ નિહાળવા વિના ૧૮૮૬ ના કરારની મુદત તા, ૩૧ થી માર્ચની મધ્યરાત્રે પુરી થતાં તા, ૧ લી એપ્રીલ ૧૯૨૬ થી યાત્રાળુઓને પાસ આપવાને ઠાકોર સાહેબને સત્તા આપી દીધી.
જેનો આ ઉતાવળા હકમથી રાજ્યાશ્રિત થવા તૈયાર નહોતા તેથી તા. ૧ લી એપ્રીલ ૧૯૨૬ના પ્રાત:કાળ અગાઉ દરેક યાત્રાળ પાલીતાણાની સરહદમાંથી પસાર થઈ ગયા. અને શ્રી શત્રુંજય તીર્થની સ્વતંત્રતા અને પવિત્રતા આડે સત્તાના વાદળાં છવાઈ ગયાં હતાં તે વીખરાય ન જાય ત્યાંસુધી પવિત્ર તીર્થના પ્રેમને હૃદયમાં રાખી દુભાતા દીલે યાત્રાત્યાગ કર્યો.
ત્યારબાદ તા. ૨૩ મી એપ્રીલ ૧૯૨૬ના રોજ શ્રી જૈન સંઘ (શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી) તરફથી નીચે મુજબ જવાબ આપવામાં આવ્યું.
–ન© –
[ ૩૨ ]
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
જનો તરફથી જવાબ–
'
ઓનરેબલ મી. સી. સી. વૉટસન.
સી. આઇ. ઇ. આઇ. સી. એસ. પશ્ચિમ હીંદુસ્તાની રાજ્યના એજન્ટ ટુ ધી ગવર્નર જનરલ તરફ
અમદાવાદ તા. ર૭ એપ્રીલ ૧૨૬ બાબત–હિંદુસ્તાનની જૈન કેમ તરફથી
પાલીતાણાને અપાતે અવેજ. માનવંતા સાહેબ!
અમે નીચે સહી કરનાર શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના કાર્ય વાહક પ્રતિનીધિઓ અમેને તા ૧૦ મી માર્ચે અપાયેલ નકલ મુજબની પાલીતાણા દરબારે આપ નામદારને કરેલ અરજને જવાબ આપની નીઘાહમાં નીચે મુજબ રજુ કરવા રજા લઈએ છીએ.
૨. નકલ મળ્યા અગાઉ અમને એવો ખ્યાલ હતો કે દરબારે ફક્ત ૧૮૮૬ ના કરારમાં નક્કી થયેલ રકમમાં ફેરફાર કરવાની અરજ કરી છે, અને તેને લીધે જ અમારી તા. ૯ માર્ચની મુલાકાત વખતે તા. ૨૫ મી માર્ચે અમારો જવાબ રજુ કરવાનું કહેણ માન્ય રાખવામાં આવ્યું હતું. તે વખતે જરા પણ અમારી ધારણમાં ન હતું કે ૧૮૮૬ ને કરાર તા. ૧ લી એપ્રીલ ૧૨૬ થી સદંતર રદ છે. તેવી અઘટીત કલ્પના કરવા પાલીતાણા દરબાર પગલાં ભરશે, અને કરારને આવી રીતે રદ ગણી જેન કોમ અને દરબાર વચ્ચેના સંબંધને અને શત્રુંજય ગિરિ ઉપર હિંદુસ્તાનની જેન કેમના હકકે અને સ્થીતિનો સવાલ ફરી નવેસરથી ઉપસ્થિત થશે. નામદાર સરકારના પરાપૂર્વના અનુરોધી વલણની સામે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
થઈ ખેપાની રકમ અને તેના લેવાની રીત નકકી કરવા પિતાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા હોવાનો દાવો કરવાનું પાલીતાણું દરબાર સાહસ કરશે એવો અમોને વિચાર પણ આવ્યો ન હતો. ૧૮૮૬ નો કરાર છતાં રખેપાની રકમ આપવા સંબંધીની તમામ વ્યવસ્થામાં નામદાર બ્રીટીશ સરકારની મંજુરીની અપેક્ષા બતાવી જેન કામના હિતનું રક્ષણ કરવા નામદાર બ્રીટીશ સરકારે હવે વચમાં આવવું ન જોઈએ તે દરબાર દાવો કરશે તેવી અમને બીલકુલ કલ્પના પણ ન હતી.
૩. અમારે કહેવું જોઈએ કે દરબારની અરજ વસ્તુસ્થીતિના તદન ભુલ ભરેલા ખ્યાલ ઉપર દોરી જાય છે, અને ૧૮૮૬ ના કરારની સર મુજબ અસ્વીકાર્ય છે, જે મુજબ કઈ પણ પક્ષને તે કરારથી વાર્ષીક આપવાની નક્કી થયેલ રકમમાં ફક્ત ફેરફાર કરવાની મંજુરી માગવા ના બ્રીટીશ સરકારને અરજ કરવાની છૂટ છે. બ્રીટીશ સરકારની દરમીયાનગીરીથી થયેલ અને ખાસ કરીને મુંબઈના ગવર્નર ઈન કૉસીલથી બહાલ રહેલ ૧૮૮૬ ના કરારમાં બન્ને પક્ષોએ એટલે કે દરબાર અને જૈન કોમેં કબુલ કર્યું હતું કે બીજાએ પહેલાને મુકરર કરેલ વાષક રકમ ભરવી. આવી રીતે માન્ય રહેલ રકમ ૪૦ વર્ષ માટે રૂા. ૧૫૦૦૦) રાખવી.
૪. સદરહુ કરારની કલમ પહેલીમાં પક્ષકારોએ છેવટે હવે પછી ભરણું નકકી થયેલ વાષક રકમમાં ભરવું અને તે વાષક રકમમાં દરબારના તમામ લાગાને સમાવેશ થયેલ હોવાથી જૈન કોમ પાસેથી બીજી કઈ જાતનું લેવાણ ન કરવું તેવી બેઠવણ કબુલ રાખી હતી.
૫. તે કરારની કલમ ૩ માં નીચે મુજબ જણાવેલ છે – * “આ ૪૦ વર્ષની મુદત પુરી થયે ગમે તે પક્ષને આ કરારના પહેલા પારેગ્રાફમાં જણાવેલ વાર્ષીક રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરવાની છૂટ છે. આ ફેરફાર બહાલ રાખવો કે નામંજુર કરે તે બન્ને પક્ષકારની દલીલ વિચારણામાં લઈ ના બ્રીટીશ સરકાર નક્કી કરશે.”
અમે ખાત્રીપૂર્વક નિવેદન કરીએ છીએ કે કરારમાં જણાવેલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાપીક નક્કી થયેલ રૂા. ૧૫૦૦૦) ની રકમમાં ઘટાડો કે વધારે કરવાની ના બ્રીટીશ સરકારને અરજ કરવાની કેઈ પણ પક્ષને છૂટ છે. બધી બાબતો સમાવેશ કરતી નીયત વાવીક રકમ આપવા સંબંધીની સરત પુરતે તે કરાર બને પક્ષોને કાયમને માટે બંધનકર્તા છે. અને ફેરફાર તો ફક્ત બ્રીટીશ સરકારની ઈચ્છાનુસાર નક્કી કરેલ વાર્ષીક રકમમાંજ તે સરત મુજબ થઈ શકે. આપવાની વાષક રકમ સિવાયની બીજી દરેક બાબત ફેરફાર ન થઈ શકે તેવી છે. રખોપાની રકમ વસુલાત કરવાની રીત કાયમને માટે એવી હતી કે દરબારે મુકરર કરેલ રકમ જેન કેમ પાસેથી તેઓના નીમાયેલ પ્રતિનીધિઓ માર્કત વસુલ કરવી, નહીં કે યાત્રાળુઓ પાસેથી. ૪૦ વર્ષ પુરા થયે જાણે બન્ને પક્ષો વચ્ચે કઈ પણ જાતને કરાર નથી તેમ ગણું ૧૮૮૬ ના કરારમાં લખાયેલ રખેપાના નાણું સંબંધની તમામ જવાબદારીમાંથી મુક્ત થઈ તે રકમ અને તે વસુલ કરવાની રીત નકકી કરવાની સ્વતંત્રતાને દરબાર દાવે કરે તેવો જરા પણ આશય હતો જ નહીં, તેમજ ૧૮૮૬ ની કબુલતની સરતો પણ છૂટ આપતી નથી. દરબારને ફક્ત એટલી જ છૂટ છે કે તે ફેરફારને વ્યાજબી કારણે બતાવી કરારમાં જણાવેલ વાષક રકમમાં ફેરફાર કરવાનું તે ના બ્રીટીશ સરકારને કહી શકે. મુખ્ય બે બાબતમાં તે સદરહુ કરાર નિશ્ચિત છે, એક તે અવેજ મુકરર વાર્ષીક રકમમાંજ હવે જોઈએ અને બીજું તે રકમ ફક્ત બ્રીટીશ સરકારજ નક્કી કરે. ઉપર મુજબ રખોપાની રકમના સવાલના નિર્ણયની રીત નક્કી થયા પછી સવધિકાર અને દેશી રાજ્યના આંતર્વહિવટમાં અનંતરાગમના ગુઢ. સિદ્ધાંતે જણાવવા નિરર્થક છે. તે બાબત કાયમને માટે નક્કી થઈ ગઈ છે. જેના સબળ કારણે પૈકીના ઘણું આ જવાબના પાછળના ભાગમાં જણાવવામાં આવ્યા છે. જ્યારે ના બ્રીટીશ સરકારે વચમાં પડી ૧૮૮૬ ના કરાર પ્રમાણે વચન આપેલ છે ત્યારે અમે આશા રાખી શકીયે કે ના, સરકાર તેના અપાયેલ વચન વિરૂદ્ધમાં દરબારને કાંઈ પણ બોલવા કે કરવા નહીં દે. દરબારની આ અરજ તેમને અપાયેલ છૂટ પ્રમાણે નહીં કરતાં જે સવાલો ઉપસ્થિત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવાના પોતાના હક્ક નથી તેવી તદ્દન અસ’ગત અને જીડી મામતા ઉપર દારવી જાય છે.
૬. આપણે નિશ્ચિત થયેલ સમધા અને સ્થીતિને અવ્યવસ્થીત કરવાના ઉદ્દેશથી દરખારની અરજ મેાટા સવાલેા ફરી ઉપસ્થીત કરે છે. અને મુકરર કરેલ રકમના સવાલને સામાન્ય રીતે અને ઘણા મેધમ શબ્દોમાં ચર્ચ છે. અમારે હીંમતથી કહેવુ જોઇએ કે ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણેના ખરા દ્રષ્ટીબિંદુ તરફ આાપ નામદારનું ધ્યાન ખે ચાયેલ હતે તા દરબારની આ અરજ ધ્યાન ઉપર લેવાની આપે પ્રથમથીજ ના પાડી હતે.
૭. રૂા. ૧૫૦૦૦) ની વાર્ષીક રકમ વધારવાને દરખારે ખરેખર કાંઈ દલીલ કરેલ નથી જેથી જૈન કામને તે બાબત ઉપર સામે કાંઇ કહેવાપણું રહેતુ નથી.
૮. ઉલટું આ અવેજની નિ:શક ઉત્પત્તિ, પ્રકાર અને ઇતિહાસ તથા યાત્રાળુઓના રક્ષણના દરબાર ઉપરના નામનાજ ખેાજાના સંચાગા જોતાં ન્યાય પુર:સર જૈન કેામ આગ્રહથી કહી શકે કે જે રૂા. ૧પ૦૦૦) ની રકમ દરખારને મળે છે તે ઘણી વધારે પડતી છે.
૯. પરંતુ અમારે જણાવવાનુ કે કેાઈ પણ રીતે ગેર સમજીતી કરાવવા અમારી ઇચ્છા નથી. જોકે અમે નિશ્ર્ચયપૂર્વક કહીએ છીએ કે દરબાર ઘણે ભાગે અપ્રાસ'ગિક મુદ્દાઓ અને વિવેચનનુ ઉત્થાપન કરે છે અને આપ નામદારે તે વિચારણામાંથી કાઢી નાંખી હાલની રૂા. ૧૫૦૦૦) ની રકમને બદલે શુ વાષીક રકમ નક્કી કરવી તે તરફ ધ્યાન આપવું' જોઇએ, છતાં દરખારે રજુ કરેલ તમામ મુદ્દા અને વિવેચન ઉપર અમારા જવાખ પુરતા છે અને આ આખા સવાલ સંપૂર્ણ ચર્ચા દરબારની તકરાર કેવી ખાટી છે તે ખતાવવાને તૈયાર છીએ.
૧૦. તેથી મુકરર કરેલ વાર્ષીક રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરવાને કાઈ પણ પક્ષને છૂટ છે, તેવા ઉપર રજુ કરેલ અમારા સુદ્દા તરફ્ કાઇ પણ જાતના દુરાગ્રહ વગર દરબારે ઉઠાવેલ તમામ સવાલા ચવાતું ચાગ્ય ધારીએ છીએ.
(૪)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
- “રોપાના અવેજને વસુલાતીના વહીવટની અતબબત
ગણવાનો ખોટી ભ્રમણા.” ૧૧. અમારે જણાવવાનું કે દરબારની અરજ પૂર્વના ઈતિહાસ અને સ્થાપિત સ્થીતિની અવગણના કરવાનો યત્ન કરે છે અને તદન ખોટા મુદા ઉભા કરે છે, તે દરબારમાં રાજ્યાધિકાર અને સર્વ સનાના આધારે ખેપાની રકમ નક્કી કરી તેની વ્યવસ્થા કરવી, તે તેના વસુલાતી વહીવટની આંતર્બાબત છે એમ ગણી સંપૂર્ણ સ્વતં. ત્રતા હોવાનો દાવો કરે છે. આ હકીકત આગળ ધરવામાં શત્રુંજયગિરિ ઉપરના જેમકેમના હક્કને માન્ય રાખતા અને તે દરબારના અધિકારની હદ બાંધતા નામદાર બ્રીટીશ સરકારના સત્તાયુક્ત જાહેરનામા અને ચુકાદાઓને સદંતર ભૂંસી નાખવા માગે છે અને નવેસરથી શરૂઆત કરવાની બ્રીટીશ સરકાર રજા આપે તેમ ઈચ્છે છે.
૧૨. રખેપાના અવેજના સવાલને વસુલાતી વહીવટની - તબાબત ગણવાને યત્ન કરતા પવિત્ર દસ્તાવેજોની સરતે પ્રમાણે નક્કી થયેલ અવેજની ઉત્પત્તિ, સ્થીતિ અને નામદાર બ્રીટીશ સરકારના હુકમને દરબાર તદ્દન ભુલી જાય છે. આ અવેજનું વર્ણન કરતાં વખતો વખત ગમે તે અચોક્કસ શબ્દ વપરાયેલ હોય તે પણ તેની ઉત્પત્તિ અને સ્વરૂપ એટલા સર્વ પ્રસિદ્ધ છે કે–આધિપત્ય હક્કો ને અમલ કરવામાં તેને ઉપજ માટેના સામાન્ય કર જે ગણો તે તદન ખોટું છે. અત્યારે માગેલ સ્થીતિના આધારમાં કર્નલ કીટીંજે. ૧૮૬૩માં કહેલ કેટલીક વાતો રજુ કરે છે. પણ તે પ્રસંગે કનલ કીટીંજને મત સરકારે માન્ય રાખ્યો ન હતો. અને ૧૮૬૩ ની પહેલા અને પછી પણ સરકારે પાલીતાણા દરબારને જે સ્વતં. ત્રતાની કલ કીટીંજે ભલામણ કરવાને તે દાવો કરે છે તેની નિર. તર ના કહેલ હતી તે વાત તેઓ ધ્યાનમાં લેતા જણાતા નથી. કર્નલ કીટીંજના સદરહુ લખાણ બાદ નામદાર બ્રીટીશ સરકારે તેની સત્તાયુક્ત પૂર્ણ તપાસ કરી ડુંગરના સંબંધની દરબારની સતા મયાદિત કરતા અને દરબાર અને જેનોમ વચ્ચેના સંબંધને વ્યવસ્થિત કરવાના સિદ્ધાંતે નક્કી કરતા હુકમ બહાર પાડયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩. દરબાર એમ ઇચ્છે છે કે જે પદ્ધતિ કેટલાક ખાસ કારગ્રેાને લીધે અજમાયસ દાખલ કરવામાં આવી હતી તે હવે કાયમ તરીકે દાખલ થવી જોઇએ, પણ તે ભુલી જાય છે કે તે મ ધોસતી નહીં આવવાથી તરતજ અનાદર કરવામાં આવ્યેા હતા, અને ૧૮૮૬ની ગેાઠવણુથી જેણે મુકરર વાષીક રકમની રીત કાયમને માટે સ્થાપીત કરી. વિશેષમાં રખેાપાની રકમ સબંધી ગાઠવણુ કરવાના વહીવટ પોતાના હસ્તક લેવાને બ્રીટીશ સરકારના ચેાગ્ય કાર્ય સામે વાંધા ઉઠાવે છે. અમારે કહેવુ જોઇએ કે આ બાબતમાં સરકારની સ્થાપિત નીતિમાં તદૃન ફેરફાર કરવાનુ કહેવુ તે હવે ઘણું જ માડુ' છે.
૧૪. ૧૮૮૬ના કરાર બ્રીટીશ સરકારના અયેાગ્ય દખાણુથી તેમને પરાણે કબુલ રાખવા પડયા હતા તેમ જણાવે છે અને દલીલ કરે છે કે કાઇ પણ રીતે તે હાલના રાજાને બંધનકર્તા નથી, ૨ખાપાની રકમ સંબંધના કરારોમાં પાલીતાણાના આ કાંઈ પહેલા વાંધા નથી. અને આ મુદ્દા ઉપરની દરબારની અરજ ચૂકત ૧૮૨૧ના દસ્તાવેજના સબંધમાં જે યત્ના થયા હતા તેનું પુનરાવર્તન છે. ૧૮૨૧ના કરાર સબંધના દરબારના આક્ષેપેા જેટલાજ અત્યારના આક્ષેપે સાખીત ન થઈ શકે તેવા અને પાયા વગરના છે.
દરબારની રાજ્યકીય સ્થીતિ અને રાજદ્વારી હકુમતની દલીલની તપાસ અને તેનુ ખંડન.
૧૫. પ્રથમમાં રખાપાના અવેજની રકમ અને તે વસુલ કરવાની પદ્ધતિના સંબંધમાં માગેલી સ્વતંત્રતાને અંગે દરખારે તેની રાજ્યકીય સ્થીતિ અને રાજદ્વારી હુકુમતને આગળ ધરી છે. તે હલીલને વિચાર કરતાં શત્રુંજયગિરિની ખાખતમાં દરબાર અને જૈનકામની વિલક્ષણ સ્થીતિના ઇતિહાસ અને તેટલે ટુકમાં જોવાની જરૂર છે.
ડુંગરની ખાખતમાં દરબાર અને જેના વચ્ચેને વિલક્ષણુ સબંધ
૧૬. જૈન કામ પરાપૂર્વથી શત્રુ જયગિરિને તેના તમામ ધાર્મીક સ્થાને માં વિશેષ પવિત્ર ગણે છે. ઇતિહાસમાં નોંધ લેવાયેલ છે કે સને ૪૨૧ના અરસામાં ઘણા જુના અને સર્વોત્કૃષ્ટ કારીગરી
( ૬ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળા દેવાલ હતાં. આ ડુંગર ઉપર જેનોને કબજે અને હકમત માન્ય રાખનારી સનદો મોગલ બાદશાહ તરફથી ઉત્તરોત્તર આ. પવામાં આવી હતી. કેપ્ટન બાવેલે તેના સરકાર તરફના તા. ૨૦ -૧૨-૧૮૨૦ના રીપોર્ટમાં કહ્યું છે કે –
ઇ–૧૮૫૭ના કાગળ ઉપરથી જણાય છે કે પાલીતાણું પ્રગણું અને શત્રુંજય પર્વત કે જેની ઉપર દેવળ બાંધવામાં આવેલ છે તે જેનોને ઇનામી બક્ષીસ તરીકે અર્પણ થયેલ છે તેવી દલહી સરકારની સનંદ તેમાં કબુલ રાખવામાં આવી હતી. આ
૧૭. ગોહિલ કે જે રજપુતાના વંશના પાલીતાણાના રાજાએ છે. તેઓ કાડીયાવાડમાં ૧૩માં સૈકામાં આવેલ છે. આ વંશે પહેલી માંડવી ગામમાં ગાદી સ્થાપી, પછી ગારીયાધાર અને પાછળથી પાલીતાણું મેડા આવ્યા.
૧૮. કાઠીયાવાડમાં દીલ્હી દરબારની ખરી સત્તા નહતી અને તેઓને ખાત્રીઓ અને જામીનગીરી કબુલ રખાવવાને અધિકાર નહોતો તથા બક્ષિસ વખતે સલ્તનતમાં અરાજકતા હતી તેથી કર્નલ કીટીંજની ટીકા ઉપર પાલીતાણું દરબાર તેની અરજમાં આધાર રાખે છે. કર્નલ કીટીંજની આ ટીકા ઉપર આધાર રાખવો અને મું. બઈ સરકારના હુકમથી પૂર્ણ ન્યાયયુકત તપાસ પછી ૧૮૭૭માં મી. કેડીએ કરેલ નિર્ણય ઉપર લક્ષ ન આપવું તે ભુલાવો ખવરાવે તેવું છે. મી. કેડીએ આ સનંદે સંબંધના રજુ થયેલ પુરાવા તપાસ્યા પછી અને કર્નલ કીટીંજના અભીપ્રાયને ઘટતું વજન આપીને આ સદે ખરી હતી તેવા નિર્ણય ઉપર આવતાં તેમણે કહ્યું હતું કે –
શ્રાવકે રજુ કરેલ સનાનું જે આ બધું કહેવામાં આવ્યું તેમાં ઠાકરે તેના ખરાપણુ સામે કદી પણ કહેલ જણાતું નથી. તેના દેખાવ ઉપરથી તે ખરેખર સાચી જણાય છે, તે દેખાતા જુના કાગળ ઉપર લખેલી છે અને ઉપર અભુત રીતે ચીતરેલ સીલનો નંબર છે જે ભાગ્યેજ નકલ કરી શકાય. તેથી હું એમ ગણીશ કે દસ્તાવેજો સાચા છે.”
૧૯ જે વખતે સનંદે આપવામાં આવી ત્યારે મેગલ દરબારને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેને અમલ કરાવવાની સત્તા ન હતી તેવી દલ કીટીંજની સુચના વિષે મી. કેન્ડી નીચે મુજબ કહે છે –
મને લાગે છે કે તે વખતે ગેહલવાડ સંયુકત રાષ્ટ્ર મોગગલેના સીદ્ધા કાબુમાં હતો અને દિલ્હીના બાદશાહને અથવા અમદાવાદના તેના સુબાને ફરમાન બક્ષવાની અને તેવા ફરમાન કબુલ રખાવવાની સત્તા હતી.
મિ. કેન્ડીએ દરેક સનંદના પુરાવા બહુજ વિગતથી ચર્ચા વિચારેલ છે, અને શત્રુંજય સંબંધીનું મી. બસનું પુસ્તક કે જેમાં મેગલ બાદશાહની સનદ અને બક્ષીસાને નોંધ થયેલ છે તેમાં જણાવેલ ડુંગરા ઉપરના શીલાલેખ બાબત કહેલ છે. પિલીટીકલ એજન્ટ મી. પિલે મી. કેન્ડી સાથે સંમત થઈ કહ્યું કે –
દિલ્હી બાદશાહના ફરમાનથી પહેલાં આ પવિત્ર ડુંગર શ્રાવકેના કબજામાં હતો. જે તે જમીન ત્યારબાદ કાયમસનંદદારના કબજામાં અવિચ્છિન્ન રહેલ હેય તે આ ફરમાને તેના હકના ખરા પુરાવારૂપ દસ્તાવેજો ગણી શકાય મુંબઈ સરકારના ૧૮૭૭ના હુકમો ડુંગર સંબંધીમાં દરબારની સત્તા રાજ્યના બીજાના સંબંધમાં
હાય તેવી નહીં. ૨૦.મી. કેન્ડીના રીપોર્ટ ઉપરથી હુકમો કરતાં ના. મુંબઈ સરકાર વસ્તુસ્થીતિને અંગે કહે છે કે –
“ઠાકરે પાલીતાણામાં પોતાની રાજધાની સ્થાપી તે અગાઉ સૈકાઓથી શ્રાવકે એટલે જૈનધર્મના અનુયાયીઓનાં દેવાલય હતા, તેમના જાત્રાઓના સ્થળેમાં શત્રુજયગિરિ એક ઘણું જ પવિત્ર સ્થળ હતું. અને તે જગ માટે તેઓનું અત્યંત માન હતું તેમ ઈતિહાસ બતાવે છે.”
ત્યારબાદ તેઓએ જણાવ્યું કે-“ડુંગરના સંબંધમાં પાલીતાણા દરબારને પિતાની જાગીરના બીજા ભાગે માટે જેવી રીતે દખલગીરી કરે તેવી રીતે અહીં કરવાનો અધિકાર ન હતો.” તેઓ આગળ જણાવે છે કે –અત્યારે જે હકો હાલના ઠાકોરે ૨જુ કયા છે તે તેના કેઈ પણ પૂર્વાધિકારીએ કરેલ નહોતા”
( ૮ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧. મુંબઈ સરકારે નીચેના હુકમ પસાર કર્યા–
૧. ગઢની અંદર ફક્ત પોલીસ માટેનીજ ઠાકોરની સત્તા ગણાશે. ગઢની અંદરની ટુંકમાં બંધાતા કોઈ પણ નવા દેવાલય માટે કાંઇ પણ રકમ તે માગી શકશે નહીં.
૨. હાલના મકાનમાં જેઓનું હીત છે તેઓના હોને કાંઇ પણ નુકશાન ન થાય તેમ શ્રાવક કેમની ધાર્મિક લાગણી વિરૂદ્ધ રીતે ડુંગરના કેઈ પણ ભાગને ઉપયોગ કરવાની મના કરવામાં આવે છે.
૩. ગઢની બહાર કે અંદર હાલ જે મકાને છે તે માટે કાંઇ પણ લેવાણુને દાવો કરે નહીં.
૪. ગઢની બહાર શ્રાવકે દેવાલય બંધાવવા માગે તે જમીન માટે દર ચોરસવારે રૂા. ૧) એક મુજબ લઈ ઠાકોર તરફથી રજા આપવામાં આવશે.
૫. ડુંગર ઉપર રહેતા શ્રાવક કેમના સહસ્થને કાંઈપણ હેરાનગતિ કરવી નહીં અને ગઢ તથા ડુંગર ઉપર જવાના ગઢસુધીના રસ્તાની બાજુમાં પ૦૦વાર સુધીમાં કાયમી પોલીસ બેસારવા નહીં.
૨૨. અમે જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે આ હુકમેને મુખ્ય આશય અને અર્થ એ છે કે પાલીતાણું દરબારને પિતાના મુલકના બીજા ભાગ ઉપર જેવા હક્કો છે તેવા નિરંકુશ સર્વ સત્તાના હકકો શત્રુંજય પર્વત ઉપર નથી. આ હુકમો એમ જણાવે છે કે ડુંગર આસપાસ અમુક હદમાં દરબારને કાયમી સીપાઈ બેસારવાની છૂટ નથી, અને દરબારની સત્તા ફક્ત પોલીસના કામ પુરતીજ છે બીજી નથી, અને ડુંગર ઉપર જેને જરૂર પડતી જમીન અમુક સરતોથી દરબારે આપવી એમ તે ફરજ પાડે છે, જેમાં જેનેની ધામીક લાગ વિરૂદ્ધ કોઈ પણ ભાગને ઉપયોગ કરવાની મના કરે છે. તેનાથી (આ હુકમેથી) દરબારની સત્તા અને ડુંગર ઉપરને અધિકાર ઓછો કરવામાં આવેલ છે.
૨૩. તા. ૧૭ ઓકટોબર ૧૮૮૧ ના સરકારના ઠરાવ નં. પ૦૫૪ માં નીચેને ફકરે છે –
Kકારને યાદ દેવાની જરૂર છે કે તા ૧૬ માર્ચ ૧૮૭૭ ના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠરાવની પુરતી તપાસ પછી સરકારથી એમ નક્કી થયું છે કે ડુંગર ઉપરની તેની સત્તા મર્યાદિત હતી અને તેના રાજ્યના બીજા ભાગમાં કરે તેવી રીતે તે સંબંધમાં દખલગીરી કરવાને તેમને અધિકાર ન હતો.
૨૪. ઉપરની હકીકત અને સંગોને લીધે અમારે જણાવવાનું કે દરબારની તેના પ્રદેશમાં સર્વ સત્તા અને રાજકીય સ્થીતિ અને તે સંબંધે ક્નલ કીટીંજની ટીકાને અહીં આશ્રય લે એ અસ્થાને છે. ખરે મુ તે એ છે કે દરબારની સત્તા અને અધિકારને અંગે બ્રીટીશ સરકારની સત્તાથી વખતોવખત નકકી થયેલ છે કે “ડુંગરની બાબતની દરબારની સત્તા મર્યાદિત છે અને તેની જાગીરના બીજા ભાગ ઉપર છે તેવી સત્તા અહીં નથી.’ કર્નલ કીટીંજે જે સ્થીતિ બતાવી છે અને જેને આ અરજમાં આધાર લેવામાં આવેલ છે તે કોઈ પણ વખતે માન્ય રખાયેલ કે તે મુજબ અમલ થયેલ . એટલું સ્પષ્ટ છે કે કર્નલ કીટીંજે પોતે હકીકત જાહેર કર્યા પછી તરતજ ડુંગર ઉપર દરબારની સ્થીતિ સંચિત હોવાની બાબત ઉપર વજન આપ્યું હતું. ૧૮૯૩ ના ડીસેંબરમાં જેનેના ડુંગર ઉપર હથીયારબંધ આરબ રાખવા સામે વધે ઉઠાવ્યો હતો, અને દરબારે ડુંગર ઉપર અને તળાટીએ રસ્તા ઉપર પોલીસ બેસારવાની રજા આપવાને દાવો કર્યો હતો. આ સંબંધમાં જેનેના વાંધા ઉપરથી કર્નલ કીટીંજે ઠરાવ્યું હતું કે જેનોને તેઓના રક્ષક રાખવાને કાંઈ અડચણ નથી અને તળાટી ઉપર દરબારને સીપાઈ બેસારવાની ના કહી હતી. આ પ્રસંગે કર્નલ કીટીંજે લખ્યું છે કે --
“જો સાચી સલાહ માન્ય રાખવાને બદલે કઈ પણ પક્ષ તકરાર ઉપર આવશે તો પરીણામ એવું આવશે કે તે કેમ ડુંગરમાં પોતાનું હીત છોડી દેવાને બદલે ઠાકરને પાલીતાણું છોડી પોતાની જુની રાજ્યધાનીમાં જવું પડશે.”
૨૫. અમે જણાવવા રજા લઈએ છીએ કે “સર્વાધિકારના હક્કો” અને “સર્વસત્તા” વિગેરે શબ્દને આવી જાતની બાબતના સંબં. ધમાં બહુજ અસ્પષ્ટપણે ઉપરોગ થાય છે અને જુદા જુદા સંબંધમાં જુદે જુદો અર્થ થાય છે. પાલીતાણા દરબારને તેના રાજ્યની આંત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાબતની વ્યવસ્થામાં સર્વ સત્તા હશે, પણ જે એમ દા કરવામાં આવે કે જે બાબતો માટે સરકાર તરફથી ખાસ સંભાળ અને લક્ષ રાખવામાં આવતું હોય અને જેમાં દરબારની સત્તા સંકુચિત જાહેર થયેલ હોય તેવી બાબતમાં પણ પોતે સ્વતંત્ર છે તો તે દાવે પાયા વગરનો ગણાય.
ર૬. કર્નલ વોકરે પિતાના રીપોર્ટમાં જણાવ્યું છે કે – '
“૧૮૦૫ ની તપાસ ઉપરથી જણાયું છે કે કાઠીયાવાડના રાજાઓ જેને ખંડણું ભરતા તેને જ સાર્વભૌમ સત્તા માનતા.” (એઈટીઝન્સની ટ્રીટીઓ, વોલ્યુમ ૬, પાનું ૩૬૬). કાઠીયાવાડના રાજાઓને રાજ્યાધિકાર બ્રીટીશ સરકારની સાર્વભૌમ સત્તાના તાબાને છે, જે શ્રેષ્ઠ સત્તાની રૂએ ફક્ત બ્રીટીશ હિંદુસ્તાનના નહીં; પરંતુ હિંદુ રાજેથી વહિવટ થતા મુલકની પણ સુલેહ અને સુવ્યવસ્થાને માટે જવાબદાર છે. અને આના જેવી બાબતો કે જે સરકારની પ્રજા ઉપર અસરકર્તા છે તેની ગેઠવણ કરવાને
સત્તા છે.'
૨૭. ખંડણી ભર્યાથી તે ભરનારની સ્વતંત્રતા જતી રહેતી નથી એવો જે મી. કેન્ડીએ ભાગ લીધો છે તે કાઠીયાવાડના અનેક નાના નાના રાજાઓ કે જેણે મેગલ અને મરાઠાઓની રાજ્યસત્તા કબુલ રાખી હતી તેઓને ભારયેજ લાગુ થઈ શકે.
૨૮. બ્રીટીશ પ્રજાના બહોળા સમૂહના હિતનું રક્ષણ કરવા માટે ડુંગર ઉપરના દરબારની સત્તાની મર્યાદા બાંધવાને બ્રીટીશ સરકારને સ્વાભાવિક બંધારણ અનુસાર હકક છે, અને તે મુજબ સૈકા ઉપર બ્રીટીશ સરકારે કર્યા પછી સવે સત્તાના સામાન્ય અને મેઘમ સિદ્ધાંતોને આધાર બતાવી આ સ્થાપીત સ્થીતિ દરબાર ભુંસી શકે તેમ નથી. મી. કેન્ડીએ બતાવ્યા પ્રમાણે ૧૮૨૧ ના કરારની સરતો સ્પષ્ટ જણાવે છે કે ઠાકોરે ડુંગર ઉપર સંપૂર્ણ અધિકારને કદી દાવો કર્યો નથી. જે તેમ છે તે કર્નલ વેકરના ૧૮૦૮ ના બંધારણ વખતે ડુંગર ઉપર તેમની રાજકીય હકુમત હતી નહીં તેમ માગી પણ નહોતી.
( ૧૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
રખેાપાના અવેજની ઉત્પત્તિ,સ્થીતિ અને ઇતિહાસ.
૨૯. હવે અમે રખાપાના અવેજની ઉત્પત્તિ ભાવના અને ઇતિહાસ તરફ ધ્યાન ખેંચવાની રજા લઈએ છીએ, જે ઉપરથી સ્પષ્ટ થશે કે તેને દરબારના વસુલાતી વહિવટના પેટાના એક સામાન્ય કર જેવા ગણવા તે ભુલ ભરેલુ છે, અને આ ડુંગરમાં બ્રીટીશ પ્ર જાના એક મેટા સમૂહના હીતના રક્ષણ માટે આ અવેજની રકમ અને તેવી રીતની ગેાઠવણુ કરવાનુ બ્રીટીશ સરકારે કાયમ પાતા ઉપર લીધેલુ છે.
દરબાર અને જૈતા વચ્ચેના સને ૧૬૫૧ના કરાર. દરબારે તે અવેજના બદલામાં યાત્રાળુઓની સભાળ અને રક્ષણ કરવાતુ અને ખીજા કામ કરવાનુ કયુલ કર્યું. અને તેના ખરાખર અમલને માટે જામીનેા આપ્યા. રખાપાના અવજ તે રાજ્યસત્તાનેા કર નહીં.
૩૦. જૈન કામ કે જે અનાદિ કાળથી શત્રુજયગિરિની માલીક હતી અને જે માલીકી હક્ક તેમજ કબજો મેાગલ બાદશાહેાની સન ઢાથી ખુલ રાખવામાં આવ્યા હતા, તેઓએ ડુંગર ઉપર આવતા યાત્રીએના ચેાકી–પહેરાની ગાઠવણુ કરવાનું ધાર્યું. મેાગલ સલ્તનતની પડતીની 'તેના તાકાની વખતને લીધે દેશમાં પુષ્કળ અરાજકતા પ્રસરી અનેમારવટીયા બહુજ લુંટફાટ કરતા. તેથી જૈન કામે ગારીયાધાર રહેતા દરબારના કુટુંબ સાથે કાલ–કરાર કર્યો જેમાં ગાડેલાએ રોકડ અને બીજી ઉત્પન્નના અવેજના બદલામાં ડુંગર ઉપર આવતા જૈન યાત્રાળુઓનું રક્ષણ કરવાનું માથે લીધું.
સને ૧૬૫૧ (સંવત ૧૭૦૭) માં થયેલ કરાર નીચે મુજબ છે:
॥ સ્ક્રૂ॥ સંવત ૧૭૦૭ વર્ષે કાર્તિક વદ ૧૩ ભામે ગેહલ શ્રી કાંધાજી તથા ભારાઈ× તથા હમીરજી તથા ખાઇ પદ્મમાજી તથા પાઢમઢે જત લખત' આમા શ્રી સેત્રજાની ચાકી પુત્તુરૂ' કરૂ છું તથા સંઘની ચાકી કરૂડ છું. તે માટે તેનુ પશ્ન કીધા છે. શાહુ શાંતિદાસ સહુસકરણ તથા શાહ રતનસુરા તથા સમસ્ત સઘ મળી શ્રી સેત્રંજી સંઘ આવઇ તથા ડી છ વિહિવા આવિ તથા પાલુ લેાક આવિ તેનુ' અત્રિ કરાર દીધું છે. તે અમે માપના એલશુ' પાળવુ, તેની × અસલ લેખમાં નારાજી નામ છે.
( ૧૨ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
વગત્ય. શ્રી સેત્ર જઇ સ ંઘ આવી તેની ચુકી પહુરૂ કરવા. જે સન્ન આવિ તે પાસિ મલણું કરી લેવું તેની વગત. સુખડી મણુ ૧ તથા લુગડાના જાતિ રા. માટી સઘ છઠ્ઠી તથા પાલુ સä આવિ તે પાસિ' મલહ્યુ` ન લેવું. ગાડી ૧ જામી રા કે અઢી લેવી. મેાટા સંઘ મધે પ્યાદા અિ તેનું ન લેવું. બીજી છવીવા વિ તેની માણસ ૧૦૦, જામી ૬૦ લેવા. માલણું માગવુ નહીં. વલી બીજી માણસ પાલુ આવિ તે જણ ૧ ની જામી ના અંકે અરધી લેવી. અદકૢ કાંહી ન લેવૂં. સંઘ શ્રી સેત્રજી જાત્રા કરવા આવિ તે પાસિથી એ કરાર લેવૂ. ગચ્છ ૮૪ ચારાસીનું એ કર લેવું. તથા એ કરાર બાપના ખેલશું પાળવુ તથા શ્રી આશ્વિરની સાખી પાલતુ. રણછેડજીની સાખી પાલવું, કારખાના પાસ ન લેવુ' તપાગઇન ૫ શ્રી ॥
અત્ર મત્ એ લખુ તે પ્રમાણે છે. ૧ ગાઢુલ કાધાજી
6
૧ આઈ પદ્મમાજી માઇ પાઢમઢ
近
લખત દા, કડવા નાથા
એ લખું ન પાલિ તે
શ્રો અમદાવાદ મધે
જબાપ કરીએ.
અત્ર સાખ્યું.
૧ ગા. ગેમલજી
૧ ગા. લખમણુજી
૧ સા. ભીમજી
૧ સા. જાદવo
૧ સા. જગમલજી
૧ ઠા. પરભાત
૧ ડાસા કડવા.૪
લખત... ભાટે પરખત નારાયણએ લખુ પાલિ નહિ તું અમિ જમાન છુ. અમદાવાદ મધે જખાપ કરૂ` સહિ । તથા ભાટને અગડ કરા છે તે પળાવુ` સહી સહી .
એક કર તરીકે અવેજ અપાય છે તેવી સુચના કરાર કાઢી નાખે છે. તે કરાર રાજા અને રૈયત વચ્ચે હતા તેને મી. કેન્ડી ઇન્કાર કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
૩૧. ઉપરના કરારથી શત્રુ જય ઉપર આવતા સંઘના ચાકી-પેરા કરવાનુ, તેઓને સામા લેવા જવાનું અને પછી કરારમાં જણાવેલ વીગતે રોકડ રકમ કે ખીજી રીતે અવેજ લેવાનુ ગાહેલ શ્રી કાંધાજી અને ખીજાઓએ કબુલ કર્યું. નીમકહલાલીથી કરાર પ્રમાણેના પેાતાના વતન માટે ગેાહલેાએ જામીન આપ્યા, જેએએ ગેહેલાના
૧ અરજીમાં આ નામ નથી. ૨ અસલમાં જગપાલ છે. ૩ અસલમાં પખત નામ છે. ૪ અસલમાં ઢા. કડવા નામ છે.
( ૧૩ )
www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
બરોબર વર્તન માટે અમદાવાદને જવાબદાર ગણાવાની કબુલાત આપી. આવી રીતે આવા કરારને લીધે જેનો અને ગોહેલો સંબંધમાં આવ્યા. એ કરારની સરત અને સંગે બતાવે છે કે આ અવેજ દરબારની રાજ્યસત્તાની રૂએ ઉપજ-કર તરીકે લેવાયેલ છે. તેવી સુચના કરવાની કઈ જગ્યાજ રહેતી નથી.
- દરબારેમી કેન્ડીની તપાસમાં આ સ્થીતિ પ્રાપ્ત કરવાને પ્રયાસ કર્યો હતો પણ તેને મી. કેડીએ પુરતા તપાસ પછી ઇન્કાર કર્યો. તેના વડવાઓએ રાજા તરીકે પોતાની કઈ પ્રજા સાથે કરાર કર્યો છે તેવું કરાર ઉપરથી જણાય છે, તેવી દરબારની દલીલ ખોટી છે તેમ કહી એ અર્થ કર્યો કે દસ્તાવેજ એમ બતાવે છે કે --
બગોહેલે કે જેઓ ઘણે ભાગે ગારીયાધાર અને પાલીતાણાના જમીનદાર હતા અને જેનો કે જેઓ તે વખતે શત્રુંજયગિરિના કબજેદાર હતા તેઓ વચ્ચે (આ) કરાર (હ.)”
૩૨. અમારે કહેવાનું કે કરારમાં જણાવેલ કડકે બીજે અવેજ અમુક નોકરીના બદલાને હતું તે તો નિર્વિવાદ છે.
- ૩૩ ગોહેલે અને જેને આ કરાર પ્રમાણે સને ૧૭૮૮ સુધી વર્યા જ્યારે પાલીતાણાના રાજા યાત્રીઓ પાસેથી ગેરવ્યાજબી લેવાણ કરવા મંડયા અને વિશેષમાં તેમણે જેનો તરફથી મળતો અવેજ કઈ આરબેને ગીરે લખી આપ્યો, કે જેઓ તે ઉપરથી ડુંગર ઉપર આવતા જૈન યાત્રાળુઓ ઉપર પુષ્કળ જુલમ ગુજારવા મંડયા. આને લીધે ૧૯૨૦ માં કાઠીયાવાડમાં બ્રીટીશ એજન્સી સ્થપાયું ત્યારે પક્ષકારો વચ્ચે ઘણેજ વિક્ષેપ પડી ગયો.
૧૮૨૦ માં એજન્સીની સ્થાપના, કેપ્ટન બાર્નવલનો રીપોર્ટ.
૩૪. મુંબઈ સરકારને જેન કોમે અરજ કરી તે ઉપરથી કાઠીયાવાડના પિલીટીકલ એજન્ટ કેપ્ટન બાર્નલે તજવીજ કરી ને ૧૮૨૦ ના ડીસેંબરની ૨૦ મી તારીખે રીપોર્ટ કર્યો. કેપ્ટન બાવેલ પિતાના રીપોર્ટમાં નીચે મુજબ કહે છે – /
છેક સને ૧૭૫૦ ના અરસામાં + શ્રાવકના મુખીઓ અને
આ ઈ. સ. ૧૬૫૧ ના કરારની વાત છે. એ જોતાં ૧૭૫૦ લખવામાં દષ્ટિદોષ થયો લાગે છે.
( ૧૪ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાલીતાણાના હાલના રાજાના વડવાઓ વચ્ચે કોલ કરાર થયા હતા જેમાં રક્ષણના બદલામાં સાધારણ રકમ લખાણમાં નક્કી થયેલ હતી જે અપાય છે. લેવાણુને આ દર સં. ૧૮૪૫ (સન ૧૭૮૮) સુધી ચાલ્યો જ્યારે તે ઘણો વધારવામાં આવ્યું હતું.”
રખોપાના અવેજન આરબોને હવાલે આપ્યા ઉપરથી ઉપ. સ્થીત થયેલ તકરાર સંબંધી જણાવ્યા પછી કર્નલ બાવેલે એવી ભલામણ કરી કે પાલીતાણાના રાજા ગાયકવાડના ખંડીયા હોવાથી વડેદરાના રેસીડન્ટ માર્કત ગોઠવણ કરવી લાભદાયક છે. જેમાં અમુક વાષીક રકમ નક્કી કરવામાં આવે અને તેના બદલામાં ભવિષ્યમાં પાલીતાણાના દરબારે યાત્રાળુઓ પાસેના તમામ લેવા બંધ કરવાં અને દેવાલયની મુલાકાત લેતા યાત્રાળુઓનું નિયમ મુજબ રક્ષણ કરવું. તેમણે એવી સુચના કરી કે આવી નક્કી થયેલ રકમ રૂા. ૪૦૦૦) ની હોવી જોઈએ અને પાલીતાણાના રાજા તરફથી ભરાતી ખંડણી માં તેટલી રકમ કમી કરવાનું ના. ગાયકવાડ સરકા રને સમજાવવામાં આવે તે યાત્રાળુઓ પાસેથી કાંઈ પણ લેવાણ થવું ન જોઈએ, છતાં વ્યાજબી રક્ષણની જવાબદારી તે રાજાના ઉપર ઉભી છે, પરંતુ ના. ગાયકવાડ સરકારે સુચવણું મુજબ ખંડણીની રકમ કમી કરવાની ના કહેવાથી દરબાર અને જેને કેમ વચ્ચેની તકરારનો નિકાલ એજન્સીએ લાવવાને રહ્યો. એજન્સીના દરમીયાનગીરીથી દરબાર અને જેને વચ્ચે થયેલ
૧૮૨૧ ના કરાર. દસકત ગોહેલ કાંધાજી હી.
હી. દસકત નેઘણુજી. લી. ગોહેલ શ્રી કાંધાજી તા. કુંવર નેંધણજી જત શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી રહેવાસી પાલીતાણા જત સાવકનો સંઘ તથા પરચુરણ આદમી પાલીતાણે જાત્રાને આવે છે તે ઉપર અમારી રખાપણાની લાગત છે.તે કુલ અમારી બાબત ડુંગર સબંધી તથા ભાટ તથા રાજગર તા-નોકર–વેપારીઓ વગેરે તથા બીજી દરબસ્ત લાગતસુધાં ઉચક દર વરસ ૧ એકે રૂા. ૪૫૦૦) અંકે પસતાલાસ સેહે પુરા તેની વિગત છે. ૪૦૦૦ દરબારના દેવા
૨૫૦ રાજગરને દેવા
ર૫૦ ભાટ સમસ્તને દેવા જમલે ૫૦૦
(૧૫)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ પરમાણે વરસ દસને સંવત ૭૪ ના કારતક સુદ ૧૫ થી તે સં. ૧૮૮૮ ના કારતગ શુદ ૧૫ સુધી રૂા. ૪૫૦૦૦) અંકે પસતાલીસ હજાર પુરા સકાઈ માટે શ્રી સરકાર હું નરબલ કંપની બાહાદુરની સવત આજમ કપતાન બારવેલ સાહબ પુલેટીકલ ઇજટ પ્રાંત કાઠીઆવાડના સાહબની વીદમાને તમને આપું છે તે ઉપર લખા પ્રમાણે દર સાલ વરસ ૧૦) દસ સુધી ભરતા જજો. સંઘ અગર પરચુરણ લેક જાત્રાને આવશે તેની ચોકી પરાની ખબરદારી અમે સારી પેઠે રાખીસુ. ને જાત્રાલુ લેકને કશી વાતે બીજા પાચવા દેતુ નહી. અગર કે લેકનું નુકસાન ચેરીથી થાસે તો તેનું વલતર કરી આપીશું. આફત ફતુર આસમાની સુલતાની મુજ આપીશું તેના રૂા. કરાર પ્રમાણે આગલ ઉપર લઇશું તથા અવધપુરી થઆ પછી કરાર પ્રમાણે રૂા. આગલ સાલ આપસે તાં સુધી ચાલુ પાલીસુ. કરાર પ્રમાણે. બીજુ-શેઠ સાંતીદાસનું વંશવાળાની બે તરફથી જાત્રાની માફી સદામત થાઓ છે તે તમારે પણ કરવી. એ રીતે લખી આપું છે તે હી છે.
મતી સં. ૧૮૭૮ ના વરખે માગશર સુદ ૧૫ તા. ૯ માંહે ડીસેમ્બર ૧૮૨૧ અંગરેજી. અત્ર
સહી છે. ૧ અત્ર સાખ શ્રી જગદીસ ગેહેલ કાંધાજી તથા
૧ ગેહેલ અજાભાઈ નોધણજીની સહી
ઉનડજીની શાખ ઉપર છે.
૧ લા. મના ગગજી ૧ ૬. ખમ ખસી
રહી. ૧દેવાણી ખેડાભાઈ
સાખ. ૧ ગેહેલ વીસાભાઈ ઉનડજી
સાખ.
૧. લી. મેતા કસળજી જગદીસ. આ બંદોબસ્ત પક્ષકારેએ માહારી રૂબરૂમાં કરેલ છે. અને સરવે પક્ષકાના વ્યાજબી હકે તેથી જળવાશે એમ જણાય છે.
( સહી) આર, બારનવેલ (અંગ્રેજી)
પિ. એ. કા. ૧ સહી તથા શાખની વિગત અરજીમાં શપી નથી.
(૧૬)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬. આ કરારના શબ્દો આ અવેજનું ખરું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ તાથી બતાવે છે. તેમાં કહે છે કે
“ અમે શ્રાવકોની પેઢી અને યાત્રાએ આવતા જુદા જુદા લોકોનું સંપૂર્ણ રક્ષણ કરશું અને યાત્રીઓને કેઈ પણ જાતની કનડગત થવા દેશું નહીં. કઈ પણને લૂંટફાટથી કાંઈ નુકશાની થાય તે તે અમે વાળી આપશું બળવાથી, કુદરતી કેપ કે રાજાઓ કે સરકારના કાર્યોથી કાંઈ પણ દુઃખ થાય તે તેને અમો બદલે કાપી આપશું જેના બદલામાં એટલે નુકશાની પામેલ મીલકતના બદલામાં કરાર કરતાં વધારે રકમ હશે તે તે વધારે ભવિષ્યને માટે જમે આપશું.” - જે રાજકીય હકુમતના ધરણે લેવાણ થતા કર જેવો આ અવેજ હોય તો આવા કેલ કરાર અસંભાવ્ય ગણાય. આ ગોઠવણ તો સ્પષ્ટ રીતે દરબાર અને બહારના વચ્ચેના કોલ કરારની બાબત છે. એમ જણાય છે કે કરારમાં જણાવેલ દરબારને આપવાની રૂ. ૪૦૦૦) ની રકમ ઘણા લેકે વચ્ચે વહેંચી દેવાની હતી, આ વહેંચણ સંબંધી તકરાર થઈ અને તેનું કેપ્ટન બાવેલે સમાધાન કર્યું જે ફરી વખત બતાવે છે કે આ અવેજ તે કાંઇ કર નહોતે પણ કામના બદલા તરીકેની રકમ હતી.
કેલકરાર ૪૦ વર્ષ સુધી ચાલ્યા.
૩૭. આ કરારનામાની મુદત ૧૦ વર્ષની હતી, પણ તેમાં દરબારે જણાવ્યું હતું કે “મુદત પુરી થયા પછી ભવિષ્યના વર્ષોમાં
જ્યાં સુધી કરાર પ્રમાણે તમે રૂપીયા ભરશે ત્યાં સુધી અમે એટલે ઠાકર કરાર પ્રમાણે વર્તશું. ઉપરના કોલકરાર લગભગ ૪૦ વર્ષ સુધી ચાલ્યા અને દર સાલ એકજ રકમ એટલે રૂા. ૪૫૦૦) આપવામાં આવ્યા હતા. - ૩૮ ૧૮૫ર માં દરબારે મુકરર કરેલ વાર્ષિક રકમ લેવાની ના પાડી અને તેથી આણંદજી કલ્યાણજીની પેઢીએ તે વખતના કાઠીયાવાડના પોલીટીક્લ એજન્ટ કર્નલ લેંગને તે રકમ મોકલી
(9)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમણે પાલીતાણા દરબારને આ રકમ ફરી વખત આપવા જવા જૈનેને કહ્યું અને દરબારને નીચે મુજબ લખ્યું – - “મારે લખવાનું કારણ તમને જણાવવાનું કે અસલ મુતાલીબો તપાસતાં મને તદ્દન સ્પષ્ટ જણાયું છે કે તેમાં જણાવેલ કરાર કેપ્ટન બાનવેલની દરમીયાનગીરીથી અને તેની રૂબરૂમાં કરવામાં આવ્યો હતો અને વિશેષમાં તેમાં જણાવેલ વાષક રકમ વર્ષો વર્ષ નિયમીત ભરાયાથી તે કરારપત્ર કાયમ અમલમાં રહે જોઈએ. આ અને બીજી બાબતો મુતાલીબામાં છે અને તેથી શેઠના માણસને હુડીએ પાછી મોકલી તે તરતજ તમેને રજુ કરવાનું સૂચવ્યું છે, તે રકમ તમને વહેલી નહીં અપાવામાં તદ્દન તમારી મુલજ કારણ ભૂત છે, જેથી જ્યારે યાત્રીઓ એકઠા થાય ત્યારે તેઓને કોઈ પણ જાતની અડચણ કે કનડગત નહીં કરવા તમોને ફરમાવવામાં આવે છે. આને સખ્ત સાવચેતી ગણશે.
૩૯ ૧૮૬૦ માં દરબારે કરારને રદ કરવાનું ધાર્યું અને ૧૮૬૩ માં દરબારે મુંબઈ સરકારને અરજ કરી, જેમાં દરબારે દલીલ કરી કે ૧૮૨૧ નું કરારપત્ર રોપાના અવેજના કાયમપણાના
સ્વરૂપમાં ન હતું. પણ ફક્ત ૧૦ વર્ષ માટે જ કરાર હતો. જ્યારે સામેથી જેનેએ એવી દલીલ કરી કે કરાર મુજબ તે ગોઠવણ હંમેશ માટેની હતી. આ બાબતની કર્નલ એન્ડરસને તપાસ કરી ૧૮૨૧ ના કરારના ખરાપણું માટે તેમણે નીચે મુજબ પોતાને અભિપ્રાય જણાવ્યો –
કર્નલ એન્ડરસન અને કર્નલ કીટીજના વિચારો. ૧૮૬ર ના ચામાસામાં હાલના પાલીતાણાના રાજા ગોહેલ સુરસિંહજી મને રાજકેટ મળ્યા અને ડુંગર ઉપરના પોતાના દાવા સંબંધીની અરજી રજુ કરી ” “તે દસ્તાવેજ અમુક મુદત માટેના ગીરે કે ઇજારાખત જે ગણી શકાય અને તેમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે તેવી તેની દલીલ સંપૂર્ણ ખરી નથી; કારણ કે તેમની હાજરીમાં તે કામ માટેની મીટીંગમાં શ્રાવકો તરફથી તે દસ્તાવેજ રજુ થયો તે તપાસતા ખરે માલુમ પડ્યો હતો. જે કલમને તેમણે વધે લીધે છે, કે-શ્રાવકે સરખી રીતે પૈસા આપવાનું જારી રાખે
રાજ કરાર પ્રમાણે વર્તશે, તે કલમ દસ્તાવેજમાં બીજા લખાણની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતેજ રીતસર લખાયેલ છે. કેપ્ટન મન વેલની સહી તેમજ યાદી તેમના હસ્તાક્ષરની છે અને તે બનાવટ હોવાની કાંઇ નીશાની નથી. ” કર્નલ સીટીજે રૂા. ૧૦,૦૦૮) નક્કી કર્યાં.
૪૦. ૧૮૨૧ ના દસ્તાવેજના ખરાપણા અને અસર વિષે કુલ કીટીંજે મેજર એન્ડરસનના વિચારા કબુલ રાખ્યા, પણ તેમણે એવી ભલામણુ કરી કે સરકારે લખાણના શબ્દાર્થ ઉપર અવ લખન રાખવું ન જોઇએ. જે ઉપરથી સરકારે રખાપાના ભવિષ્યના અવેજના સવાલનુ નિરાકરણ કરવા ક લ કીટીંજને કહ્યું, કરારના ચિરસ્થાઈ સ્વરૂપના સંબંધમાં કલ કીટીંન્ટે કહ્યું કે—“ જો કે તે સ'ધના શબ્દો સ્પષ્ટ છે, પણ જો સામાન્ય કાયદા નીચેના એ પક્ષકારો વચ્ચેના કેસ હોય તા તેને એટલું જ નક્કી કરવાનું કે જ્યાં સુધી પટાદાર નીયમીત રીતે પોતાના અવેજ ભયે જાય ત્યાં સુધી તે પટા તેની અંદરની સરતા મુજબ કાયમ ચાલુ રહે, પરંતુ પક્ષકારા વચ્ચેના વિચીત્ર સંચાગા અને સ્થીતિને અંગે કાંઈક સમદર્શી ગાઠવણુ થવી જોઇએ. ” એમ તેમને લાગ્યુ તેથી તેમણે વાર્ષીક રકમ રૂા. ૧૦,૦૦૦) ની ઠરાવી અને બે વર્ષ સુધી ફેરફાર નહીં કરતાં પછીથી તે રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરવાને અન્ને પક્ષેાને છૂટ આપી કે જેમાં તેમણે જણાવેલ મુકરર સિદ્ધાંતા ઉપર ખારીક તપાસ કરી સરકાર રકમ નક્કી કરે અને તે નિર્ણય દશ વર્ષ અથવા પક્ષકારો ઇચ્છે તેટલા વધારે વર્ષ ચાલુ રહે. અહીં કહેવુ' જોઇએ કે કર્નલ કીટીંજે નક્કી કરેલ રૂા. ૧૦,૦૦૦) ની રકમ ફક્ત ડુંગર ઉપર આવતા યાત્રીઓની સંખ્યા ઉપરથીજ નક્કી થઈ ન હતી. કર્નલ કીટીંજના ફેંસલા સરકારે અમાન્ય કર્યાં ને કાયમી અવેજની રકમ નક્કી કરવાનું અને તેને લગતા તમામ સવાલાનુ નિરાકરણ કરવાનું પોતાને માથે લીધું.
૪૧. ઉપર ટીકા કર્યા મુજબ દરબાર, કલ કીટીંજના ફૈસલા ઉપર ભાર દે છે. તે વખતે કન લ કીટીંજે જાતે ગમે તે અભિપ્રાય મધ્યેા હાય પણ તેમણે જણાવેલ નીતિ સરકારને અનુકુળ જણાઇ નહીં ને તે કાયમ એવા સિદ્ધાંતાથી ત્યાં છે કે દરખાર અને ના
(16)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
વચ્ચેના વિચીત્ર સંબંધ અને બ્રીટીશ પ્રજાના એક મોટા સંધના હીતને લીધે વચમાં પડી રખેપાના અવેજ તરીકે જેને તરફથી અપાતી રકમ વખતો વખત નકકી કરવાની અને પક્ષકારો વચ્ચે આ અથવા બીજી બાબતે ઉપરની તકરારનો ફેંસલે કરવાની બ્રીટીશ સરકારની ફરજ છે. - ૪૨. એટલું ધી લેવા જેવું છે કે કર્નલ કટીંજે પોતે ૧૮૬૪ ના મે માસમાં યાત્રાળુઓની ફરીયાદ લેવા અને સાંભળવાની સત્તાવાળા થાણદાર મુકવાની વિનંતી સહીતની શ્રાવકની સરકાર ઉપરની અરજને અંગે કહ્યું છે કે–“શ્રાવક યાત્રીકે ઘણે ભાગે બ્રીટીશ રૈયત હેવાથી રક્ષણ માગી શકે અને જે તેઓ ખર્ચ આપવા રાજી હોય તે તેઓનું હીત સંભાળવા એક સરકારી એજંટ તે જ ઉપર રાખવાને કાંઈ વાંધા જેવું નથી અને તેમણે પક્ષકારેની વચ્ચે પડી શકે તેવા બહુ ડાહ્યા માણસને મુકવાની ભલામણ કરી હતી.
૪૩. જેનોએ રૂા. ૧૦,૦૦૦) ની રકમ નક્કી કરનારે કર્નલ કીટીંજના ફેસલા સામે અપીલ કરેલ હેવાથી સરકારે કાંઈ સત્તાયુક્ત ઠરાવ બહાર પાડે નહીં અને તેઓના તા ૧૮, માર્ચ, ૧૮૬૫ ના ઠરાવમાં પક્ષકારો વચ્ચે ધીમે ધીમે સમાધાનીવાળી ગોઠવણ કરવા પિલીટીકલ એજન્ટને સુચવ્યું. આ મુદત દરમીયાન તેઓની સરકારને કરેલ અપીલને નીકાલ થયેલ નહીં હોવાથી રૂ. ૧૦,૦૦૦) ની રકમ આપવાની ના પાડી અને જણાવ્યું કે તેને નીકાલ થતા સુધી તેઓ રૂ. ૪૫૦૦) ની મુળ રકમ ભરશે. આ બાબત પાલીતાણા દરબારે એજન્સીને ફરીયાદ કર્યાથી એજન્સીએ રકમ વસુલ કરવા માટે એજન્સીની કોર્ટમાં ધારાસર દાવો કરવાનું દરબારને કહ્યું. દરબારે આ દાવો કરી હુકમનામું મેળવ્યું. અહીં અમે જણાવવાની રજા લઈએ છીએ કે ઉપરને બનાવ એમ બતાવે છે કે પાલીતાણા દરબાર અને જૈન કેમ બને સમાન પક્ષે છે અને તેઓની તકરારને નિર્ણય એજન્સી સત્તાએ કરવાનું છે તેમ બ્રીટીશ ગવર્મેન્ટ અને એજન્સી કાયમ ગણતા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
રખોપાના અવેજ બાબતમાં મુંબઈ સરકારના ૧૮૬ ૬ ના હુકમે બ્રીટીશ સરકારની મંજુરી વિના કોઈપણ
કર લેવાની મનાઈ કરે છે. ૪૪. મુંબઈ સરકારે છેવટે ૧૮૬૬ ના ફેબ્રુઆરીની ૬ ઠ્ઠી તારીખે તેમનો ચુકાદો આપે. તેઓએ કર્નલ કીટીંજને ઠરાવ બહાલ રાખ્યો. તેમ કરતી વખતે તેઓએ કહ્યું કે–“કરાવેલ રકમ માં શ્રાવક પાસેની દરબારની તમામ માગણનો સમાવેશ થાય છે. અને ઠોકર સાહેબ ગમે તે બાને બીજી કોઈ પણ રકમ તેઓ પાસેથી લે તે રકમ શ્રાવકેને મજરે મળે અને આ રકમને બદલે શ્રાવકને તેઓના જાન માલના પોલીસ રક્ષણ માટેની બાંહેધરી આપવી.” તેઓએ આગળ કહ્યું કે–
આરેગ્યતાના કામ માટે કાંઈ પણ કરી નાખવામાં આવે તે, મારે કહેવું જોઈએ કે, આ કર બ્રીટીશ સરકારની મંજુરીથી નાખ, અને પાલીતાણા ઠાકરની અંગત ઉપજ તરીકે ગણવા દેવામાં નહીં આવે પણ જે કામ માટે તે લેવામાં આવે તેજ કામમાં તેને ઉપગ થો જોઈએ.
આ હુકમનાં આશયે અને તેના અસર. ૪૫. અમે જણાવીએ છીએ કે વળી આ હુકમે શત્રુજ્ય ગિરિ ઉપર દરબારની સંપૂર્ણ રાજકીય હકુમત નથી અને બ્રીટીશ પ્રજાના મોટા સમૂહના તેમાં રહેલ હિનનું રક્ષણ કરવાની પિતાની જવાબદારી કબુલ કરે છે તે સ્થીતિ સ્પષ્ટ રીતે ભારપૂર્વક બતાવે છે. વિશેષમાં તે એમ પણ બતાવે છે કે–રખોપાની રકમ તે કાંઈ ઉપજ માટેને કર નથી પણ અમુક કામ કરવા બદલ અવેજ છે.
શ્રાવકોને તેણે આપવાની રૂા. ૧૦,૦૦૦) ની રકમના બદલામાં તેના જાનમાલનું સંપૂર્ણ પોલીસ રક્ષણ કરવાની બાંહેધરી આપવી તે સરત ઉપરથી આ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. યાત્રાળુઓને કાંઈપણ નુકશાન થાય તેને બદલો વાળી આપવાની જે હકીકત છે
( ૨૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી પણ રખેાપાને અવેજ તે કર નહાતા તેમ સિદ્ધ થાય છે.
૧૮૭૪ માં એક યાત્રાળુને નુકશાની થઇ જેના બદલામાં પોલા ટીકલ એજ’ટ પાસે કામ ચાલ્યા પછી દરબારે ૧૮૭૬ માં તે યાત્રાજીને રૂા. ૪,૩૦૦) આપ્યા હતા. તેમાં એમ પણ માગેલ છે કે આરગ્યતાને માટે કાંઇપણ કર લેવાના હાય તે તે બ્રીટીશ સરકારની મજુરીથી લઈ શકાય, અને જે કામને માટે તે લેવામાં આવ્યે છે તે માટે જ તેના ઉપયોગ થયા છે કે કેમ તે તે જોશે. આ બધી હકીકત ઉપરથી એટલુ તા સિદ્ધ થાય છે કે પાલીતાણા દરખાર સાથેના સંબંધમાં જૈન કામના સંપૂર્ણ રક્ષણની જવાબદારી બ્રીટીશ સરકારે સ્વીકારી છે.
તે રાજ્યની વહીવટી આંતઓંમત છે તેવા કર્નલ કીટીંજના અભિપ્રાય ઉપરથી પાલીતાણા દરબારે સેક્રેટરી એક સ્ટેટને કરેલ અપીલ નામંજુર થઇ હતી.
૪૬. પાલીતાણા દરખારે મુંબઇ સરકારના હુકમેા ઉપર સેક્રેટરી એફ સ્ટેટને અપીલ કરી. જેમાં જણાવ્યુ હતુ કે દરખારના રાજ્યાધિકાર સંબંધના કૉલ કીટીંજના અભિપ્રાય વિરૂદ્ધમાં આ ખાખતમાં વચમાં આવવામાં મુંબઇ સરકારે ખાટુ પગલુ ભર્યું છે ' અને વિનંતી કરી કે ‘ તેઓની માગણી મુજબ આ અવેજની રકમ અને તે વસુલ કરવાના રીત તે તેના આંતર્વ હીવટની ખાખત છે તેમ ગણી તેઓ ( દરમાર ) ઉપર છેડવી જોઇએ. ’ કર્નલ કીટીંજે આ સ્થીતિ અને તે સંબંધના કલ કીટીંજના વિચારા સ્વીકારવા ના કહી અને મુંબઇ સરકારના ૧૮૬૬ ના હુકમે બહાલ રાખ્યા, જે ૧૮૮૧ સુધી અમલમાં રહ્યા. આ મુદત દરમીયાન દરબાર અને જૈન કામ વચ્ચે અનેક તકરારી થઇ જેને નીકાલ એજન્સી સત્તાથી લાવવામાં આવ્યા હતા.
૪૭. ૧૮૭૪ માં ડુંગર ઉપર નવા દેવળ માંધવા માટે જૈનોશ્રી ઉપયેાગમાં લેવાતી જમીનના પૈસા લેવાના દરખાર હક્ક માખત તકરાર ઉપસ્થીત થઇ. જે ઉપરથી ઉપર જણાવેલ સી. કેન્ડી તરફથી
( ૧૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
ન્યાયી તપાસ થઇ અને ૧૮૭૭ના મુંબઇ સરકારના હુકમે મહાર પડયા. જે હુકમે સેક્રેટરી એક્ સ્ટેટે ૧૯૭૯ માં મંજુર રાખ્યા,
૪૮. ૧૮૭૯ માં દરબારે કર્નલ કીટીજથી નક્કી થયેલ રૂા. ૧૦,૦૦૦) ની રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરી અને તે ઠરાવ મુજબ ગણત્રી કરવાના દાવા કર્યાં. ખારીક તપાસ કેટલાક વખત ચાલ્યા બાદ યાત્રાળુઓની સંખ્યા ઘટાડવાના પ્રયત્ના થાય છે તેવી પાલીતાણા દરબારે ફરીયાદ કર્યાથી તે તપાસ વધારે વખત ચલાવવા ના હુકમ થયા હતા.
૧૮૮૧ માં રખાપાની રકમ એજન્સીથી યાત્રીઓ પાસેથી પરભારી લેવાની રીત શરૂ થઇ. યાત્રાળુઓ ઉપર ઘણાજ ખુમ, કનડગત તથા દરબર અને જૈન વચ્ચેના ઝગડા.
૪૯. જે પછી સરકારે ડુંગર ઉપર આવતા દર યાત્રી દીઠ રૂા. ૨) મુજબ લેવાની દરબારને છૂટ આપવાની યુકતી અજમાવવા નક્કી કર્યું; પરંતુ તેમ છતાં યાત્રાળુઓ પાસેથી દરબારને વસુલાત કરવા દેવામાં આવી ન હતી પણ એજન્સીથી નીમાયેલ અને તેના હુકમ મુજબ કામ કરતા ખાસ ખાતા તરફથી કરવામાં આવ્યું હતું.
અનુભવથી સિદ્ધ થયુ કે આ રીત ચાલી શકે તેમ ન હતી, તેના ઘણા ગેરઉપયાગ થાય તેમ હતું અને યાત્રાળુઓને ઘણીજ કનડગત અને મુશ્કેલી કરનાર હતી. જ્યારે એ રીત ચાલુ હતી ત્યારે દરબાર અને જૈન કામ વચ્ચેના વક્ષેપ ઘણોજ સખ્ત સ્વરૂપમાં હતા એમ જણાય છે. ૧૮૮૬ નુ કરારપત્ર સરકારની અનુમતી માટે મેાકલતી વખતે કર્નલ વેટસનની ટીકા ઉપરથી તે સ્પષ્ટ થાય છે. જેમાં તેણે નીચે મુજબ કહ્યું:~
“ પાછલા વર્ષોમાં જૈન કામ અને પાલીતાણાના મહુમ રાજા વચ્ચે એટલા બધા વિખવાદ થયા કે જો આ કરાર કરવામાં આવ્યા ન હેાત તા સરકારને સીધી રીતે વચમાં પડવાની જરૂર પડી હેાંત” પત્તિ છેડી દેવામાં આવી અને ન ચાલી શકે તેવી અને મુકરર વાર્ષીક રકમના ઠરાવ થયા.
૫૦. ઉપરની સ્થીતિ ઉત્પન્ન થવાથી અને યાત્રીઓ પાસેથી રકમ વસુલ કરવાની પદ્ધત્તિ જો કે તે વસુલાત એજન્સીના ખાતા
(૩)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરફથી થતી હતી તાપણુ ન ચાલી શકે તેવી લાગવાથી એજન્સી અને ગવમે ન્ટને ચાક્કસ થયુ કે મુકરર વાર્ષીક રકમની જુની ગાઠવણુને અનુસરવું તે જ ફક્ત ઇચ્છવાજોગ રસ્તા હતા. જેથી પક્ષકારાને ભેગા થઈ તેજ રસ્તે નિર્ણય કરવાનું કહેવામાં આવ્યું. જેને પરીણામે કાલકરાર થયા.
૧૮૮૬ ના કરાર.
૫૧. જણાવેલ ૧૮૮૬ના કરારથી વાર્ષીક રકમ રૂા. ૧૫૦૦૦) નક્કી કરવામાં આવી અને એમ કબુલ થયું કે બીજા કોઇ પણ જાતના લેવાણુ કરવા નહીં. તે કરાર નીચે મુજબ છે:-~~-~
૧. પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ વાર્ષીક રૂા. ૧પ૦૦૦) લેવાને અને જૈન કામ આપવાને કબુલ કરે છે, પાલીતાણા ાકારને દર વર્ષે ભરવાની આ રકમના અવેજમાં જાત્રાળુના કર તરીકે જૈન કામ પાસેથી કાંઇપણ રકમ નહીં લેવા પાલીતાણાના ઠાકાર કબુલ થાય છે. આ રૂ।. ૧૫૦૦૦) દર વર્ષની તા. ૧ લી એપ્રીલે લેણા થરો, તેમાં પાલીસ રક્ષણ માલનું ”વિ0 ના સમાવેશ થાય છે.
(<
''
ર. તા. ૧ લી એપ્રીલ ૧૮૮૬ થી ૪૦ વરસ સુધી આ ગાઠવણ ચાલુ રાખવા તાકાર સાહેબ ખુશી છે અને જૈન કામ સન્મતિ આપે છે.
૩. આ ૪૦ વર્ષ પુરા થયા આદું કોઈપણ પક્ષકારને આ કરારનામાના પહેલા પારામાં મુકરર કરેલ વાર્ષીક રકમમાં ફારફેર કરવાની માગણી કરવાને છૂટ છે; બન્ને પક્ષાની દલીલા ઉપર વિચાર કરીને આવી છૂટ્ટા. આપવી કે કેમ ? તે બ્રીટીશ સરકારની સુનસફી ઉપર રહેશે.
ઉપરના મજકુર પાલીતાણાના ઠાકેાર સાહેબ અને શ્રાવકેાના નેતાઓને જાતે સમજાવ્યા છે, જેની કબુલાત અદલ અને પક્ષાએ આ નીચે પેાતાની સહીઓ કરી છે.
શ્રાવક નેતાઓની સહી. પ્રેમાભાઈ હીમાભાઇ સહી. જેસ`ઘભાઈ હઠીસંગ (સહી). ( સહી ) ઉમાભાઇ હડીસંગ. (સહી) Mansookhbhai Bhagobhai ( સહી ) પરÀાતમદાસ પુંજાણા.
( ૨૪)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
દરબારની સહી. ગાહેલ શ્રી માનસ જી ઠાકાર સાહેબે મારા રૂબરૂ. J. W. W.
પેાલી. એ. કાઠીયાવાડ પાલીતાણા તા. ૨૨-૧૮૮૧
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(સહી) અકીદાસ (બંગાળી ભાષામાં). ( સહી) માલામાઇ મછારામ. ( સહી ) તલકચંદ માણેકચંદ સહી ) દલપતભાઈ ભગુભાઇ. ( સહી ) ચુનીલાલ કેશરીસીંઘ. પ્રેમાભાઇ હીમાભાઇ, ઉમાભાઈ હઠીસીંગ, ચુનીલાલ કેશરીસગ સીવાય બધાએ મારા રૂબરૂ સહી કરી છે, અને તેઓયે અમદાવાદના ડેપ્યુટી કલેકટર રૂબરૂ સહી કરી છે.
સહી જોન ડબલ્યુ વોટસન. પેોલીટીકલ એજન્ટ કાઠીયાવાડ
આ કરારનામુ` નામદાર . ગવનરના નં. ૨૦૧૬ તા. ૮-૪-૨૬ ( પોલીટીકલ ડીપાર્ટમેન્ટ ) થી મંજુર થયું છે.
કેપ ગામનાથ તા. ૧૩–૪-૧૮૮
સહી. જોન. ડબલ્યુ વેાટસન. પેાલીટીકલ એજન્ટ કાઠીયાવાડ.
પર. ઉપરના કરાર મુંબઇ સરકારે મંજુર રાખ્યા. જણાવેલ કરારની ત્રીજી કલમમાં છે કે:--
* ૩. આ ૪૦ વર્ષ પુરા થયા બાદ કોઈપણ પક્ષકારને આ કરારનામાના પહેલા ફકરામાં મુકરર કરેલ વાર્ષીક રકમમાં ફેરફાર કરવાની માગણી કરવાને છૂટ છે. અન્ને પક્ષોની દલીલેા ઉપર વિચાર કરીને આવી છૂટછાટ આપવી કે કેમ ? તે બ્રીટીશ સરકારની મુનસફી ઉપર રહેશે.
ભવિષ્યમાં રકમમાં વધારા કરવા નહીં દેવાને કર્નલ વોટસનના અભિપ્રાય. કારણકે રખાપુ`. તે રક્ષણનો બદલા ઢાવાથી સાવ ભૌમસત્તાના સંરક્ષણુથી અને રેલ્વે મુસાફરીની સગવડતાથી દરબારને
રક્ષણના ખર્ચ નામનેાજ થતા.
૫૩. ૧૮૮૬ના કરાર સરકારની મજુરી માટે મેાકલતાં ચાથા પારેગામાં કર્નલ વાસને આવા ફેરફાર મંજુર કરવા કે નહીં તેની સત્તા સરકારના હાથમાં રાખવાનું કારણ બતાવ્યું છે. તેમણે ( ૫ )
B.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ્યું કે-કદાચ નકકી કરેલ રકમમાં હવે પછી કાંઇ વધારે કરવા દેવા સરકાર નારાજ હોય તેથી આ મુકરર કરેલ વાર્ષિક રકમમાં કોઈ ફેરફાર કરવાની સત્તા સંપૂર્ણ રીતે બ્રીટીશ સરકારને સેંપવામાં આવી છે.
- ૫૪. નકકી કરેલ રકમમાં વધારે કરે ઈચ્છવાયેગ્ય નથી. તે કર્નલ વટસનને અભિપ્રાય એ વિચારથી બંધાણે હતો કે રપાન અવેજ તે ફક્ત ડુંગર ઉપર આવતા યાત્રાળુઓના જન માલનું રક્ષણ કરવાના બદલા તરીકેને હોવાથી આવા બદલાના પ્રમાણને સંબંધ રક્ષણ માટે કરવા પડતા ખર્ચ સાથે હોવે જેઈએ અને હાલ બ્રીટીશ સરકારની સાર્વભૌમ સત્તા નીચે કાઠીયાવાડમાં માણસના જાન માલને સંપૂર્ણ સહી સલામતી હતી અને રેલ્વે મુસાફરીની સગવડતા થયાથી દરબારને યાત્રીઓના રક્ષણ માટે ફકત નામનું જ ખર્ચ કરવું પડતું. અમે માનીએ છીએ કે અત્યારે પાલીતાણું સ્ટેટના આખા પોલીસ ખાતાનું ખર્ચ ૧૮૬૬ના કરાર પ્રમાણે જે રકમ દરબારને હાલ મળે છે તેનાથી વધતું નથી.
આવી રકમ દરબારને લેવા દેવાની બ્રીટીશ સરકારની મહેરબાની.
પપ. કર્નલ વોટસને પિતાના કાગળના બીજા પારેગ્રાફમાં પિતાને વિચાર સષ્ઠ રીતે જણાવ્યું છે કે આવી જાતની કાંઈ પણુ રકમ દરબારને લેવા દેવામાં સરકારે ઘણુંજ કપા દર્શાવી છે, અને તેવા વિચારથી ઉપર કહ્યા મુજબ ચોથા પારેગાફમાં પિતાને ઈરાદે જણાવ્યું કે હવે પછી તે રકમમાં સરકારે કાંઈ પણ વધારે થવા દે નહિ.
૫૬. મુંબઈ સરકારે ૧૮૮૬નું કરારપત્રમંજુર કરતાં સુચવ્યું કે પિલીટીકલ એજન્ટ કર્નલ ટસનના ૮ અને ૯મા પારેગ્રાફમાં જણાવેલ સર મુજબ વર્તવાની પાલીતાણ દરબારની કબુલત લેવી. જેમાં ત્રાસદાયક જગાત લેવી નહિ અને પાલીતાણા શહેરની નજદીકમાં મકાને માટે જમીન જૈનેને વ્યાજબી ભાવે આપવી. * ૫૭ અમારે જણાવવું જોઈએ કે ૧૮ને કરાર કરાવવાની
(૨૬)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીત, તેના છેવટ અને ખરાપણુ માટે સરકારની મંજુરીની આવશ્યકતા, બને પક્ષોની દલીલો ધ્યાનમાં લઈને મુકરર કરેલ રકમને ફેરફાર મંજુર કે નામંજુર કરવા સરકારને સંપૂર્ણ અધિકાર એ તમામ પિતાને યાત્રીઓ પાસેથી પોતાની ઉપજ માટેના કર તરીકે વેરે વસુલ કરવાને રાજ્યાધિકાર હોવાને દરબારનો હાલને દાવો નિષ્ફળ કરે છે.
૫૮. ૧૮૮૬ને ફેસલો સ્પષ્ટ રીતે એવી સ્થીતિ સ્થાપાત કરે છે કે રખોપાની રકમ અને તે વસુલ કરવાની રીત બ્રીટીશ સરકારની સંમતીથી ફકત પક્ષકારો વચ્ચેના કરાર પત્રથી જ નક્કી કરવાની હતી અને રકમના કાંઈ પણ ફેરફારની મંજુરી સરકારજ આપી શકે. આ બાબત કાંઈ પાલીતાણુના દરબાર અને તેની પ્રજા વચ્ચેની ગણવામાં આવી ન હતી, પણ પાલીતાણું દરબાર અને બ્રીટીશ પ્રજાના એક સમૂહ કે જેના શત્રુંજય ડુંગર ઉપરના હીત અને હક્કોનું રક્ષણ કરવાનું બ્રીટીશ સરકારનું પુરતું લક્ષ હતું, તેના વચ્ચેના કેલ-કરા રની રૂએ થયેલ સંબંધની ગણવામાં આવી હતી.
મુકરર વાર્ષિક રકમને સિદ્ધાંત યમને માટે સ્થાપીત રહ્યો.
પ૯ વિશેષમાં ૧૮૮૬ની ગોઠવણથી કાયમને માટે એવી સ્થીતિ સ્થાપિત થઈ કે જૈનોએ ફક્ત દરબારને અમુક વાર્ષીક રકમ આપવી, કે જે ૪૦ વર્ષ માટે રૂા. ૧૫૦૦૦) ત્યારબાદ બ્રીટીશ સર કાર નક્કી કરે તેટલી વધારે ઓછી રહે. એટલું પણ નક્કી થએલ છે કે મુકરર કરેલ વાષક રકમમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરવાની બાબતમાં બ્રીટીશ સરકાર મુખ્ય કર્તા હર્તા ગણાય, જેની પાસે કોઈ પણ પક્ષ એટલે કે દરબાર કે હિંદુસ્તાનની જેન કેમ સીદ્ધા જઈ શકે. ૧૮૮૬ને કરાર દબાણ અને બેટી સમજુતીથી થયેલ છે તેવી
દરબારની દલીલનું ખંડન. ૨૦. દરબાર એમ બતાવે છે કે ૧૮૮૮ને કરાર વેચ્છાથી કરવામાં આવ્યો ન હતો પણ સીધી કે આડકતરી રીતેના દબાણ અને કેટલીક જુઠી હકીકતથી થયેલ છે. અમારે જણાવવું જોઈએ કે તે વાત ખોટી છે, દરબારે મુંબઈ સરકાર અને સરકારના જવાબદાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યદ્વારી અધિકારીઓ વિરુદ્ધમાં તેવી પાયા વગરની હકીકત જણાવવાનું વ્યાજબી ધાર્યું તેજ ઘણું શોચનીય છે. આ હકીકતમાં જરા પણ અંશે સત્યતા હોય તે હાલના ઠાકોર સાહેબના પિતાએ તેમના મૃત્યુ પર્યત (૧૯૦૮) કઈ પણ પ્રસંગે તેવી જાતની કાંઈ પણ ફરીયાદ કેમ ન કરી? આ સંબંધમાં દરબાર ૧૮૮૫ના ૧૬ ડીસેંબરના કાગળને હવાલે આપે છે કે જે તે વખતના ઠાકોર સાહેબ ઉપર મી. મેલવીલે લખ્યાનું કહેવાય છે. આ કાગળ કયા સંજોગોમાં લખવામાં આવ્યા તે અમે જાણતા નથી. પણ જે તે કાગળ લખાશે હોય તો તેમાં કાંઈ નવાઈ જેવું નથી. અને જ્યારે એટલું તે ધ્યાનમાં હોય કે બ્રીટીશ સરકારે શત્રુંજય ડુંગર ઉપરનું બ્રીટીશ પ્રજાના બહાળા સમૂહના હીતનું રક્ષણ કરવાની અને દરબાર અને જેને વચને સંબંધ બરાબર કરવાની જવાબદારી કાયમ સ્વીકારતા હોય ત્યારે દબાણ તરીકેના પુરાવામાં તે આપી શકાય નહીં. મી. મેલવલે તે વખતના ઠાકોર સાહેબને જે કહ્યું કે શત્રુંજયગિરિના સંબંધમાં એ બંદોબસ્ત કરવાની આવશ્યક્તા છે કે જેથી કરી તમારા મહેમ પિતા અને શ્રાવકો વચ્ચેની કાયમની તકરારે અને દમનાવટને અંત લાવે તેમાં પણ કાંઈ આશ્ચર્યકારક નથી.
૬૧. એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે “૧૮૮૬ના કરારથી નકકી થયેલ ૪૦ વર્ષની મુદત અને ગોઠવણના કાંઈ પણ ફેરફારના નિર્ણયની અંતિમ સત્તા બ્રીટીશ સરકારને આપતી કલમ ત્રીજી ઘણી નવાઈ પમાડે તેવી છે. અને એમ બતાવે છે કે તે વખતે ઠાકોર સાહેબ તેમાં સ્વતંત્ર કર્તા ન હતા’ને એમ ભારપૂર્વક જણાવવામાં આવ્યું છે કે “કઈ પણ રાજા પોતાની રાજધાનીમાં આવતા યાત્રાળુઓ પ્રતિનીધિ મંડળ સાથે સમાધાન કરવામાં ખી ખાનગી વહીવટની બાબતનો નિર્ણય કરવાની સત્તા ત્રીજા પક્ષને ( સરકારને ) આપવાની કલમ દાખલ કરવાનું કદી પણ કબુલ થાય નહીં. *
આ દલીલ બેટાં અનુમાન અને ભુલથી ભરપુર છે. જે માણ સાથે સમાધાન કરવામાં આવ્યું તે યાત્રાળુઓ તરફની એક કમીટી ન હતી, પણ સમસ્ત બ્રીટીશ હિંદુસ્તાનની જેન કેમના
()
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચુંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ હતા, અને પાલીતાણ દરબાર કમીટી સાથે કાંઈ આ પહેલ વહેલે કરાર કરતા ન હતા. અગાઉ વર્ણવ્યા પ્રમાણે પાલીતાણા દરબાર અને જેનો વચ્ચે આ કરારી સંબંધ છે અને ૧૯પ૧ના અરસાથી શરૂ થયો અને ત્યારબાદ વખતો વખત અનુક્રમે પક્ષકારો વચ્ચે કરાર થયા હતા.
૬૨. બ્રીટીશ સરકારને આ બાબતમાં કોઈ સંબંધ કે સ્થાનના હોય તે ત્રીજો પક્ષ ગણો તે ભુલ ભરેલું છે. ઉલટું બ્રીટીશ પ્રજાના મોગલ બાદશાહ અને ત્યારબાદ બ્રીટીશ સરકાર પિતાથી માન્ય રખાયેલ હક્કોનું રક્ષણ કરવાને બ્રીટીશ સરકારને હક અને ફરજ હતી. બ્રીટીશ સરકાર કાઠીયાવાડમાં આવી ત્યારથી ધારણસર આ બાબતની વ્યવસ્થા કરવાનું કાયમ માથે લીધેલ છે અને ૧૮૮૬માં બ્રીટીશ સરકારે દરબારે અને જેન કોમ વચ્ચેનો કરાર મંજુર રાખી ફેરફારની સંપૂર્ણ સત્તા પિતાની પાસે રાખવામાં પિતાની નીતિથી કે પણ જાતનું વિરૂદ્ધ વર્તન કર્યું નથી. રપાન અવેજની બાબતને તદન ખાનગી બાબત ગણવી તે ખોટું છે, આ મુદ્દાને અંગે અમેએ અગાઉ કહ્યું છે તેની અહીં પુનરાવર્તન કરવાની જરૂર નથી. એવી સુચના કરવામાં આવી છે કે ૧૮૮૬ના કરારમાં જે ૪૦ વર્ષ જેવી લાંબી મુદત નક્કી થયેલ છે તે એમ બતાવે છે કે કોઈ અસામાન્ય સંયોગોમાં આ કરાર થયેલ હોવો જોઇએ. ૧૮૨૧ના કરારમાં તેના શબ્દ બારીકીથી જોતાં કર્નલ કીટી જે પોતે કહ્યું તેમ કાયમને માટેનેજ ભાવ હતો અને સ્થીતિમાં અવ્યવસ્થા અટકાવવાની ખાતર પુરતી લાંબી મુદત નક્કી કરવાનો દેખીતો વિચાર હતું તે હકીકત ભુલાઈ ગઈ જણાય છે. • ૧૮૮૬ને કરાર હાલના રાજાને બંધનકર્તા નથી તેવી દલીલ
તેડવામાં આવી. ૬૩. એક નવાઈ જેવું એવું અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે કે ૪૦ વર્ષની મુદત જીદગી-હીતના સિદ્ધાંત ઉપર નકકી થયેલ હતી. મુંબઈ સરકારને ફેરફારની તમામ સત્તા આપતી. ૧૮૮૬ ના કરારની કલમ ત્રીજી હાલના ઠાકોર સાહેબનો પિતાની ખાનગી બાબતની વ્યવસ્થા કરવાને હક છીનવી શકતી નથી. તેવી દલીલ કરતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
વખતે પણ આ મુદ્દાની પુનકિત થયેલ છે. અમે ખાત્રીપૂર્વક કહેવાની રજા લઈએ છીએ કે જે હિંદના દેશી રાજ્યની ગાદી ઉપર આવનારને અગાઉ સ્થાપિત થયેલા મહત્વભર્યો નિર્ણના બંધન પર તેમજ વાસ્તવિક્તાને અંગે સવાલ કરવા દેવાની છૂટ આપવામાં આવે તે એક ઘણેજ વિનાશકારક સિદ્ધાંત દાખલ થશે. ૧૮૮૬ને કરાર તે વખતના પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબને જાતને કેલ કરાર ન હતું. પણ તે જૈન કોમ અને રાજ્ય વચ્ચેની સરકારથી મંજુર રહેલ સંધી હતી, કે જેના બંધનí. પણને પછીથી સવાલ કરવાની કોઈપણ પક્ષને છૂટ ન હતી. ૧૮૮૬ના કરારથી તમામ લેવાને બદલે જેનેએ દરબારને અમુક નક્કી કરેલ વાર્ષીક રકમ આપવાને સિદ્ધાંત છેવટ કાયમને માટે ઠર્યો અને ફેરફારની છૂટ તે ફક્ત આવી રીતે નક્કી થયેલ રકમ પુરતી હતી. દરબારને યાત્રી દીઠ કાંઈ પણ લેવાણ કરવાને દરેક દવે કાયમને માટે નામંજુર રહ્યો હતો અને જણાવ્યું છે કે દરબારે હાલમાં યાત્રાળુઓ પાસેથી સુચવેલ દર પ્રમાણે લેવાણને કરેલ દા ન્યાયના સિદ્ધાંત મુજબ માન્ય રહી શકે નહીં. હવે રખોપાના અવેજ સંબંધમાં સરકારના દખલગીરી નહીં લેવાની દરબારના દલીલ તોડવામાં આવી. કાયમની સરકારની દરમીયાનગીરીના કારણે,
તેનું વ્યાજબીપણું અને ભવિષ્યમાં જારી રાખવાની જરૂરીયાત.
૬૪. દરબાર એમ જણાવે છે કે રખેપાના અવેજની બાબતમાં હવે પછી સરકારની દખલગીરી ન હોવી જોઈએ ?” આ બાબતમાં સરકારની દરમીયાનગીરીના કારણે વિષેના દરબારના સંબંધવગરના ખુલાસાઓ ઇતિહાસથી માની શકાય તેવા નથી. પવિત્ર શત્રુંજયગિરિ ઉપરને જૈન કેમને કબજે અને અધિકાર ગેહલોના આવ્યા પહેલાંથી હતો અને તે મોગલ બાદશાહની માનનીય સનંદથી કબુલ રહેલ છે જેમાં શ્રાવકોની આ ડુંગરની સંપૂર્ણ માલીકી અને કબજાની કબુલાત આપવામાં આવી હતી. એટલું તે નિર્વિવાદ છે કે હાલના રાજ્યકર્તા કુટુંબના વડવાઓએ જેને કેમ સાથે કોલ કરાર કર્યો અને પાને અવેજ અમુક કામ કરવા બદલ હતા અને તે કાયમ ગણાએલ છે. જ્યારે બ્રીટીશ
(૩૦)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
સરકારે સાર્વભૌમ સત્તા મેળવી ત્યારે તેઓએ મોગલ બાદશાહના અનુગામી તરીકે ડુંગર સંબધમાં જેન કેમનું હીત અને ખાસ સ્થીતિ વ્યાજબી રીતે કબુલ રાખી અને ખાસ કરીને બ્રીટીશ પ્રજાને મોટે ભાગે તે હીત અને સ્થીતિ ભેગવત હોવાથી તેને અલંગરીતે ટકાવી રાખવાની પિતાની ફરજ સમજી બ્રીટીશ સરકારે તમામ જગ્યાએ એક સરખી જ નીતિ રાખી અને ૧૯૨૦ માં કાઠીયાવાડ : એજન્સી સ્થપાયા પછી, દરબાર અને જેન કેમ વચ્ચેની તમામ તકરારનું કામ એજન્સી સત્તાએ ચલાવ્યું હતું. અને રખોપાના સંબંધમાં બ્રીટીશ સરકારે કાયમ સ્વીકાર્યું છે કે તેની દરેક બાબત તેમણે ( બ્રી. સરકારે ) નકકી કરી ગોઠવણ કરવાની છે. એટલું તે તદ્દન ખરૂં છે કે જેન કમીટીએ તેઓના ઘણું પવિત્ર ધર્મસ્થાન સંબંધના બહુ ઈચ્છીત હક્કોનું રક્ષણ કરવામાં બ્રીટીશ સરકારની જરૂરીયાત અને ન્યાય માટે વખતો વખત વ્યાજબી રીતે બ્રીટીશ સરકારને આગ્રહ પૂર્વક અરજે કરી છે.
સરકારની દખલગીરીની જરૂર જણાતાં દરબારના કૃત્યોના દાખલા.
૬૫. શત્રુંજયગિરિ ઉપરના જેનકેમના હકકે અને ખાસ સ્થીતિનું રક્ષણ કરવામાં બ્રીટીશ સરકારના સંપૂર્ણ ઉત્સાહની પુરતી જરૂર હતી, તે જણાવેલ હકકોને જુલ્મી અને અયોગ્ય દખલગીરીથી નાશ કરવાના દરબારના સતત પ્રયત્નના લાંબા ઈતિહાસ ઉપરથી સ્પષ્ટ જણાશે. દરબારના કૃત્યના દુઃખદાયક બનાવે કે જેની બ્રીટીશ સરકારને ફરીયાદ કરવામાં આવી હતી તે ફરી ગણાવવા અમારી ઈચ્છા નથી.
૬૬. ૧૮૭૬ માં દરબારે જેન કેમના માનનીય મુખી અમદાવાદના નગરશેઠ અને જૈન કેમના વ્યવસ્થાપક મંડળના તે વખતના પ્રમુખ નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ ઉપર લુંટ ને મદદ કરવાને આપ મુ. મુંબઈ સરકારે તે બાબતમાં વચમાં પડી ઠરાવ્યું કે – “ઠારે મી. પ્રેમાભાઈ સામે કઈ પણ જાતના વ્યાજબી પુરાવા વગર લુંટફાટને ઉત્તેજન આપવાને આરેપ મૂકો છે અને તેઓએ પિલીટીકલ એજન્ટના માર્કત મી. પ્રેમાભાઈ પાસે દીલગીરી બતાવવાનું ઠાકરને કહ્યું, જેમણે તેમ કહ્યું:
( ૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭. ૧૮૭૬ માં તે વખતના ઢાકાર સાહેબે ડુ ંગર ઉપર હુલકી કામના લેાકાના મેળે ગાળ્યેા. બ્રીટીશ સરકારને વચમાં આવવું પડયુ અને તપાસ કરી ઠરાખ્યું —“ શત્રુંજય ઉપર ઢ લાકોના ભરવામાં આવેલ મેળા જે આવકાને હેરાન કરવાની ખાતર દરબારે નવીન ઉભા કરેલ હતા. આવી વર્તણૂક એક બીજા વર્ગના રાજાને અણછાજતી અને શ્રાવકા સાથેના સંબંધના સરકારે કરેલ નિયમાથી વિરૂદ્ધ હતી. મુંબઇ સરકારે તેએના ૧૮૭૭ ના હુકમેામાં પક્ષકારાની અરસપરસ લાગણીની હકીકત દારવી છે.
૬૮. પછીથી ઘણા પ્રસંગો બન્યા કે જેમાં શત્રુંજયગિરિ ઉપર જૈનકામના સબંધમાં દરબારના કૃત્ય માટે સરકારને વચમાં પડવાની જરૂર પડી. ૧૯૦૩ ના ફેબ્રુઆરીમાં તે વખતના ઠાકાર સાહેબ અને તેના માણસેા બીડી પીતા જોડા સહીત જૈન કામની ધાર્મિક લાગણી ઉપર ત્રાપ મારીને ગઢની અંદર ટુંકમાંથી ચાલ્યા. બ્રીટીશ સરકારને તરતજ વચમાં પડવું પડયું. અને હવેથી તેવુ કાર્ય કરતા અટકવા ડાકાર સાહેબને કહ્યું,
૬૯. જૈન કામને તેઓ તરફના પાલીતાણા દરબારના વલણ 'ખ'ધની દુ:ખદ યાદદાસ્ત તાજી કરવાની ઇચ્છા નથી પણ સરકારની દખલગીરી વ્યાજખી જણાય તેવુ કાઇપણ કાર્ય દરમાર વિરૂદ્ધ સાખીત થયું નથી તેમ દરમારે જણાવ્યાથી ભુતકાળની હકીકત અમારે દીલગીરી સાથે જણાવવાની જરૂર પડી હતી.
૭૦. ૧૯૦૮ માં ડાકાર સાહેમ માનસિંહજીના અવસાનથી તે સાલથી ૧૯૨૦ સુધી બ્રીટીશ એડમીનીસ્ટ્રેશન હતું. આ મુદ્દતમાં સ્વત્વના અભાવે દરબાર અને જેના વચ્ચેની તકરારમાં શાંતિ હતી. હાલના ઠાકર સાહેમ ૧૯૨૦માં ગાદી ઉપર આવ્યા પછી વિશેષ ઉત્સાહી અધિકારીએએ જુની તકરાર ઉભી કરવામાં અને અગાઉનાં વિખવાદમાં બળતામાં ઘી હોમવાનુ પોતાથી બની શકે તેટલુ કર્યું છે.
( at )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેમ તરફ દરબારનું વલણ બતાવનારા અન્યાયી અને બીનજરૂરી દખલગીરીના કૃત્યોથી અવિશ્વાસ અને
દુશ્મનાવટ થવાનો સંભવ. ૭૧. ૧૯૨૧ના સપ્ટેમ્બરમાં જ્યારે જેને કેટલુંક સમારકામ કરતા હતા અને કુંડે સાફ કરાવતા હતા, ત્યારે મુખ્ય કારભારીએ ગઢની આંતરિક વ્યવસ્થામાં દખલ કરનારા કેટલાક હુકમે કાયા. ગઢની અંદર આવેલ મહાદેવના નાના દેવાલયના કબજા અને વ્યવસ્થાના સંબંધમાં પણ હકમ કાઢ્યા. જો કે ૧૮૭૫-૭૭ની તપાસમાં તે દેવળ જેના કાબુમાં ગણાયું હતું. આ બાબતના મુખ્ય કારભારીના હુકમેના શબ્દો તરફજ જેવાનું છે જે ઉપરથી જણાશે કે તેમાં અંકુશ અને સભ્યતાને કેટલો અભાવ છે. અને એમ સમજાશે કે વર્તમાન સ્થિતિમાં દખલ કરી પહેલાંની અવિશ્વાસ અને દુશ્મનાવટની સ્થિતિ ઉભી કરવાને નિશ્ચય છે. જેને સાથે દરબાર કેવી રીતે વર્તે છે તે (ઉપરની) ઉત્પન્ન કરેલી તકરારાની ટુંક હકીકતથી સ્પષ્ટ થશે.
ગઢની દીવાલના સમારની તકરાર. ૭૨. સરકારના ૧૮૭૭ ના હુકમમાં કહ્યું છે કે “ ગઢની અંદર” ઠાકરને પોલીસના કામ સિવાયને કોઈપણ જાતને અધિકાર ગણાશે નહીં. તેથી દરબારે એ અર્થ લીધે છે કે ગઢ કાંઈ જેને નો નથી. જે કે સરકારના ૧૮૭૭ ના ઠરાવમાં ટાંકેલ મી. કેન્ડી અને મી. પીલના ઠરાવો સ્પષ્ટ બતાવે છે કે-ગઢની અને તેની અંદરની જમીનની માલીકી જૈનેની છે. જ્યારે ગઢની અંદર જેની પૂર્ણ સત્તા છે અને ગઢની બહાર પણ આખા ડુંગરમાં તેઓને એ હક્ક છે કે શ્રાવકેની ધાર્મિક લાગણી વિરૂદ્ધ તેના કેઈપણ ભાગને ઉપગ ન થઈ શકે, ત્યારે ગઢની દીવાલ
નાની નથી તેવી દલીલ કરવી તે કેટલી મુર્ખાઈ ભરેલી ગણાય ! અને જેનેએ દરબારની અગાઉથી મંજુરી લીધા સિવાય ગઢનું કોઈપણ જાતનું સમારકામ ન થઈ શકે તેવો દાવો કરે તે ગેરવ્યાજબી છે, છતાં હકીકત એવી છે કે તે દાવે કરવામાં આવ્યો
(૩૩)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે અને તે માટે હજુ આગ્રહ થાય છે, જે કે ગઢમાં શેનો સમાવેશ થાય છે તે માટે કાંઈ શંકા લઈ શકાય તેમ નથી.
મહાદેવનું દેવળ અને મુસલમાનની મરજીદ. - ૭૩. સરકાના ૧૮૭૭ ના હુકમમાં ગઢની હદ સ્પષ્ટ રીતે નકકી કરી હતી તે હકીકતને લાભ લેવામાં આવે છે અને પ્રસંગને બંધ બેસતું થાય તેમ અમુક દેવળ અથવા જગ્યા ગઢની અંદર છે કે નહીં તે દરબારથી જણાવાઈ છે. ઘણું જુના વખતથી ગઢની અંદર મહાદેવનું એક દેવાલય છે જે સંબંધી બી. કેન્ડી સમક્ષના કેસમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ગઢની અંદર એકંદર જૈનેતર ધર્મના ૧૨ દેવાલય છે, તેમાં એક મુસલમાનની મજીદ પણ છે. મી. કેન્ડી આ દેવાલય સંબંધીની હકીકત સંભાળ પૂર્વક તપાસીને એવા ઠરાવ ઉપર આવ્યા કે આ દેવળ જેનેએ બીજી કેમ તરફ ધર્મભાવની મીત્રતા બતાવવા માટે બંધાવ્યાં હતાં અને તેના અસ્તિત્વથી જૈનેના ગઢની અંદરના સંપૂર્ણ સ્વામીત્વને અને માલીકીપણાને કાંઇ પણ અડચણ કર્તા નથી. મુસલમાનની મજીદના સંબંધમાં તેમણે કહ્યું કે-“મજીદનું મૂળ ગમે તે હોય તે પણ તે જેનેનાજ અધિકાર નીચે જણાય છે અને તેના ડુંગર ઉપરના અસ્તિત્વપણાથી શ્રાવકેનું હીત કાંઇ બાધ કરતા નથી.
૭૪. આમ છતાં દરબારે આ મહાદેવના દેવળ અને મુસલમાનની મજીદના સંબંધમાં દખલગીરી કરી છે. કારણે એમ જણાવ્યાં કે મહાદેવનું દેવળ ગઢની અંદર ન હતું. જ્યારે ૧૮૭૭ના કેસમાં અને મુંબઈ સરકારના ઠરાવ સામે સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટને દરબારે કરેલ અપીલમાં ગઢની અંદર તમામ કબજે જેનેને છે તેની વિરૂદ્ધના સાધન તરીકે આ દેવળ ગઢની અંદર છે તેમ તેને આધાર લેવામાં આવ્યું હતું. દરબારે તે વખતે નીચે મુજબ કહ્યું હતું –ગઢની અંદર હિંદુઓના લગભગ ૧૧ દેવળે અને મુસલમાન સાધુની કબર છે તે હકીકત ગઢની અંદરની તમામ જમીનનો કબજે જે છે તે વિચારને બાદ કરે છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંડ અને વિશ્રામસ્થાને. કુંડ સાફ કરવામાં દરબારની મંજુરી
લેવાનો આગ્રહ. ૭૫. તેવીજ રીતે ડુંગર ઉપરના કુંડ અને વિશ્રામ સ્થાની માલીકી ૧૮૭૭ ના ફેંસલામાં જેની ગણવામાં આવી છે. જુના વખતમાં આ કુંડે સ્વતંત્રતાથી સાફ કરાવાતા. તળાવમાંથી નીક બેલ કાદવ નજદીકની જગ્યામાં નાખજ પડે. ૧૯૧માં નદીકની જમીન દરબારની હવાના બહાના નીચે એ મમત કરવામાં આવ્યું હતું કે તે ઉપર કાદવ ફેંકવાની મંજુરી મેળવવી જોઈએ. બીનજરૂરી તકરાર અટકાવવા રજા માંગવામાં આવી અને મળી. તેવીજ મંજુરી ૧૯૨૧ માં આપવામાં દરબારે એવી અથની ભાષા વાપરી કે કુંડ સાફ કરવામાં મંજુરીની જરૂર છે તેમ કુંડની માલીકી જેનેની હોવા સંબંધમાં શંકા કરી. જૈન કેમે હુકમના સ્વરૂપ સામે વાંધો ઉઠાવ્ય. કારણ કે તેને એ અર્થ નીકળતું હતું કે કેડે ઉપરના જેનેના માલીકી હક્ક સામે વાંધો ઉઠાવ્યો ગણાય, અને સ્થીતિ વધારે સ્પષ્ટ કરવા કુંડ ઉપર પાટીયા ચોડવામાં આવ્યા. જેને પરીણામે લાંબા કનડગતવાળે પત્રવ્યવહાર ચાલ્યા, દરબારે બળાત્કારે કુંડ ઉપર ચોડેલ પાટીયા ઉખેડી નાંખી કુંડ ઉપર રહેતા જેનેના નોકરોને પકડી, કેસ ચલાવી શિક્ષા કરી. ગઢની અંદરના તળાવના પણ ઉપયોગમાં સ્વચ્છતા રાખવા સુચના કરતાં પાટીયા બળાત્કારે ઉખેડી નાખવાની હદ સુધી દરબાર આગળ વધ્યા. આ અયોગ્ય દખલગીરીના વધારામાં દરબારે તે પાટીયાં ખસેડવાને ખર્ચ ભરી દેવા જેનેને હુકમ કર્યો, અને તે વસુલ કરવાને મંદિરનું વાસણ જપ્ત કરી જાહેર હરાજીથી વેચી નાખ્યું.
કુંડમાં પાણી દેતા ઘેરીયા. ૭૬. કુંડમાં ઘણું કુદરતી રસ્તાઓથી પાણી આવે છે અને કુદરતી ધેરીયા કે જેનાથી કુંડને પિષણ મળે છે તેને પણ સુધરાવવાની જેનેને મના કરે છે.
* ૭૭. ઉપર વર્ણવેલ દરબારના તાજેતરના કૃત્ય અને વલણ દરબારને લાંછન લગાડે તેમાં છે. તે દરબારની અરજીમાં તેમના એક
(9)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ કૃત્યને દાખલે ટાંકી શકાય તેમ નથી. તે કરેલ દા તદ્દન નાપાયાદાર હોવાનું બતાવે છે.
૭૮. મુંબઈ સરકાર અને સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટે આવાં કામોને અંગે જેનોની અરજ ઉપરથી વચમાં પડવા ના પાડી તેમ કહેવાથી કાંઈ આ કૃત્ય માટે જવાબદારીમાંથી છૂટી શકાતું નથી. તે અધિકારીઓએ ફરીયાદના ગુણ ધ્યાનમાં લીધા વગર બ્રીટીશ સરકારને અપીલ કરતાં પહેલાં પ્રથમ દરબારની કોર્ટમાં જવાનું કહ્યું. આ હકમાં સ્થીતિના ખોટા ખ્યાલથી કરવામાં આવ્યા હતા કે જે (ખ્યાલ) દુર કરવાને જેને પગલાં લે છે, પરંતુ આ હુકમને વળગીને એમ સાબીત થઈ શકતું નથી કે આ કૃત્યે રાજ્યને લાંછનર્તાનથી, તેમજ રજુ ન થઈ શકે તેવી દલીલને કાંઈ આધાર આપતી નથી.
૭૯ ઉપર જણાવેલ કૃને તમામ હેવાલ નો તરફ દરબારનું વલણ કેટલું ત્રાસદાયક અને દુશ્મનાવટ ભરેલું છે તે સ્પષ્ટ બતાવે છે. ઉપરની હકીકત છતાં ધારણસર અને ન્યાયી રસ્તા અને રીતે તરફ ચાહ હેવાની મગરૂરી લેવી તે ખરેખર આશ્ચર્ય જનક છે. - દરબાર સાથે મૈત્રીભાવની જેનોની ઈચ્છા; પરંતુ તેઓના
હો સાબુત રહેવા જોઈએ. '૮૦. દરબારના અગાઉના કૃત્ય અને હાલના વલણની યાદદાસ્ત દેવાની જરૂર નથી. તેમ દરબાર તરફ અમને કાંઇ વેરભાવ પણ નથી. કોઈ પણ રીતે દરબારની આબરૂ અને દરજજાને ખલેલ પહોં. ચડવા તેમ તેમની વ્યાજબી સત્તા ઉપર અંકુશ મુકાવવા અમે ઈચ્છતા નથી, પણ અમારો મક્કમપણે આગ્રહ છે કે પરાપૂર્વથી ચાલ્યા આવતા અને દર વખતે માન્ય રહેલ અમારા હકકો રહેવા અને કાંઈ પણ ભંગ થયા વિના બ્રીટીશ સરકારથી રક્ષાવા જોઈએ, અને તેટલા સારૂ અમે ઈચ્છીએ છીએ કે દરબાર અને જેને વચ્ચે રહેલ ખાસ સંબંધ સંતેષકારક રીતે ચલાવવાને માટે બ્રીટીશ સરકારે તેની વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. તે પહેલાંની ચાલુ રહેલ પ્રથા અમલમાં રહેવી જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧ આ ખાસ બાબતમાં રખપાને અવેજ તેને દર અને રીત પક્ષકારે વચ્ચેના બ્રીટીશ સરકારથી મંજુર રહેલ કેલ કરારથી અથવા બ્રીટીશ સરકારના સીદ્ધા હકમથી અત્યાર સુધી નક્કી થયેલ છે. રખેપાના અવેજની વ્યવસ્થા બ્રીટીશ સરકારથી કાયમ થયેલ છે.
૮૨. ૧૮૨૦ પછીથી જ્યારે એજન્સીની સ્થાપના થવાથી બ્રીટીશ સરકારની દરમીયાનગીરીથો પક્ષકારો વચ્ચે કેલકરાર કરવામાં આવ્યા ત્યારે આ બાબત બ્રીટીશ સરકારે પોતાના હાથમાં રાખી હતી અને વસુલાતી વહીવટની આંતર બાબત તરીકે કદી પણ ગણવા દેવામાં આવી નહતી. જ્યારે કેટલાક કારણને લીધે યાત્રીઓની ગણત્રી અને યાત્રાળુ દીઠ અમુક લેવાનું દાખલ કરવામાં આવ્યું હતું ત્યારે પણ આવી ગણત્રી અને રખાપાના અવેજની વસુલાત દરબારને કદી પણ કરવા દેવામાં આવી નહોતી. આ બધી વ્યવસ્થા એજન્સીના તાબામાં અને સીધી દેખરેખ નીચે કરવામાં આવી હતી અને એજન્સી નોકર વર્ગને પગાર વસુલાતમાંથી લઈ બાકી રહે તે દરબારને આપતી.
. ૮૩. બ્રીટીશ સરકારને ત્યારે ખાત્રી થઈ કે યાત્રી દીઠ લેવાણ કરવાની રીતથી યાત્રાળુઓને બહુજ અગવડતા અને કનડગત થાય છે, અને બંને પક્ષો વચ્ચે તકરાર થવાના કાયમ એવા પ્રસંગે આવે છે કે એક બીજા પક્ષો તરફ આક્ષેપ કરવા માંડે છે, ત્યારે ઉધડ વાલીક રકમ નક્કી કરીને કેલ કરાર કરવાની બંને પક્ષોને ફરજ પાડી. ૧૮૨૦ માં રૂ ૪૦૦૦) ની રકમ ઠરાવવામાં આવી હતી. ૧૮૯૩ માં રૂા ૧૦૦૦૦) ને ૧૮૮૬ માં તેના રા ૧૫૦૦૦) ૪૦ વર્ષ માટે ઠરાવવામાં આવ્યા. ૧૮૮૧ માં જે એજન્સીએ યાત્રાળુઓ પાસેથી સીધા લેવાણ કરવાની ગોઠવણ કરી હતી તે અસાધારણ સંગને લઈને હતું જે ૧૮૮૬ ના કેલ કરારથી રદ થયેલ છે. '' ૧૮૮૬ ના કોલ કરારથી કાયમની ગેઠવણ કરવામાં આવેલ તેમાં
દરબારના હાલના દાવાને સમાવેશ થઈ શકતો નથી. ૮૪. ૧૮૮૬ ના કરારની સરેતે ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે કે તેથી ( કરારથી) દરબાર અને જેનો વચ્ચે રખોપાના અવેજની કાયમી ગોઠવણ કરવાને બ્રીટીશ સરકારને ઈરાદો હતે.
(૭)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલું તે નિ:શંક નકકી થયું છે કે હવે પછી કાયમને માટે અવેજ ઉધડ વાલીક રકમમાં હોવા જોઈએ અને કરાર પ્રમાણે ૪૦ વર્ષને માટે જે રકમ નકકી કરવામાં આવી હતી તેમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરવાની કેઈ પણ પક્ષની અરજ સરકાર સાંભળી શકે, સ્થાપીત છેરણમાં કાંઈ પણ ફેરફાર કરી સ્ટેટ પિતે યાત્રી દીઠ વેરે ઉઘરાવી શકે અને સરકારની દરમીયાનગીરી બંધ કરી સરકારની મંજુરી વિના ભવિષ્યમાં ૨ખેપાની ગોઠવણ દરબારના હાથમાં મુકવામાં આવે તેવી રજા આપવાનો સરકારની ઈરાદો કે કરારની સરતમાં જરા પણ નથી. - દરબારને ઉપજમાં નુકશાની થાય છે તે દલીલ તેડવામાં આવી.
રાપાના અવેજને જુદા સ્વરૂપમાં બતાવેલ તે કર
નથી પણ કામગીરીને બદલે છે. ૮૫. દરબાર એવી દલીલ કરે છે કે ૧૮૮૬ ના કરારની ૪૦ વર્ષની મુદત દરમીયાન દરબારને ઘણું જ નુકશાની થઈ છે અને હવે તે કરાર મુજબ મુદત પુરી થાય છે દરબારને સુચવ્યા પ્રમાણેના દરથી યાત્રી દીઠ લેવાણ કરવાની ટ મળવી જોઈએ. આ દલીલના આધારમાં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે હાલના વર્ષોમાં યાત્રાશુઓની સંખ્યામાં ઘણું વધારો થયો છે.
અમારે જણાવવાનું કે દરબારની આ દલીલ રખેપાના અવેજને હેતુ અને સ્વરૂપના ખોટાભાવાર્થ ઉપર છે. ઉપર કહ્યા મુજબ આ કોઈ સામાન્ય રીતને ઉપજ માટેનો કર નથી. કલકરારના પરીણામે જેનેએ પૈસા આપવા શરૂ કર્યા કે જે મુજબ તે અવેજના બદલામાં દરબારે યાત્રાળુઓના જાનમાલનું રક્ષણ કરવાનું માથે લીધું. અને આવે કેલકરારને સંબંધ વખતોવખત તાજો કરવામાં આવ્યું હતું. = રક્ષણ ખર્ચ દરબારને વધવાને બદલે ઘટયો છે.
૮. કેલકરારને સંબંધ અને તેનાથી આવતી જવાબદારી એટલી પણ હતી કે યાત્રાળુઓને કાંઈ પણ નુકશાન થાય તો તે ભરી આપવાને દરબાર ઉપર બેજે હતું અને ઘણે પ્રસંગે આવી નકશાની દરબારે ભરી આપી હતી. ૧૮૭૪માં એક જાત્રાળુને રૂા. ૪૦૦૦ની કિંમતને માલ ગુમ થવાથી એજન્સી માર્ફત તપાસ થયા બાદ ૧૮૭૬માં તે રકમ દરબાર ભરી હતી. આ રૂા. ૧૦૦૦)ની
( ક )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાર્ષીક રકમ નક્કી કરતા કર્નલ કીટીંજના ૧૮૬૩ના હુકમ, પછી અન્યું હતુ. આ અવેજના પ્રમાણુના સબંધ યાત્રાળુઓના જાન માલનું રક્ષણ કરવાના કામના પ્રમાણ સાથે છે. અને ઉપજ માટેના એક કરના સાધનરૂપ કદી ગણવામાં આવેલ નથી. જો કે યાત્રાછુએની સંખ્યા વધી છે પણ તેથી કાંઇ તેના રક્ષણ માટેના ખર્ચ'માં કાંઇ વધારા થયા નથી. ઉલટુ શાંતિના જમાના, સા ભામ સત્તા તરફથી થતું સપૂર્ણ રક્ષણ, રેલવેની સગવડતાથી પગ અને ગાડીની મુસાફરીની બીનજરૂરીયાત વિગેરે જોતાં દરમારને ખર્ચમાં વધારાને બદલે ઘટાડા થયેા છે. યાત્રાળુએ પાલીતાણા સ્ટેશને ઉતરે ત્યાં સુધી દરખારને રક્ષણનુ ં કાંઇ કામ આવતું નથી. અને ડુંગર ઉપર ચડવું શરૂ કરે તે ક્ષણથી તેનુ ધ્યાન શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના નાકરા તરફથી રાખવામાં આવે છે.
૮૭. સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટથી બહાલ રહેલ મુંબઇ સરકાનાં ૧૮૭૭ના હુકમો મુજબ દરબારને ગઢમાં, ડુંગર ઉપર અથવા ડુંગર ઉપર ગઢ સુધી જતા રસ્તાની આજુ બાજુ ૫૦૦ વાર સુધીમાં કોઇ પણ ઠેકાણે કાયમી પોલીસચેાકી રાખવાની મના થયેલ છે. યાત્રાળુ ડુંગર ઉપર ચડાવા મઢે ત્યારથી અને ડુંગર ઉપર હેાય ત્યાં સુધીના તેઓના રક્ષણ માટે આણુ દજી કલ્યાણજીને ઘણેા ખર્ચ કરવા પડે છે. તથી યાત્રાળુએ સ્ટેશને ઉતરે ત્યારથી ડુંગર ઉપર ચઢે ત્યાં સુધીજ યાત્રાળુઓના રક્ષણનું ધ્યાન રાખવાનુ ફકત દરખારને માથે આવે તેમ ગણી શકાય. કદાચ જો કાંઈ પણ ખર્ચ તે માટે કરવામાં આવતા હાય તા તે નામનેાજ હેાવા જોઇએ. અને દરબારને મળતી રકમ જેટલા ન હાઇ શકે; કારણ કે એટલું ધ્યાનમાં લેવા જેવુ છે કે આખા સ્ટેટના પેાલીસાના ખર્ચ રૂ. ૧૫૦૦૦) ઘણે ભાગે નહીં હાય.
૮૮, ૧૮૮૬માં નક્કી કરેલ રૂા. ૧પ૦૦૦)ની રકમ ડુંગર ઉપર આવતા યાત્રાળુઓની સંખ્યા ઉપર નક્કી થયેલ છે એવી ખાટી ધા રણા કરી શકાય નહીં. તેમ ૧૮૨૧ની ઉધડ રકમ રૂા. ૪૦૦૦) અને ૧૮૬૩ની રૂા. ૧૦૦૦૦) પણ યાત્રાળુઓની સંખ્યા ઉપર હતી નહીં. હાલમાં અપાતી રૂા. ૧૫૦૦૦ની રકમ કર્નલ વોટસને વધારે પડતી ગણી હતી અને તેણે ધાર્યું કે તે વધારવી ન જોઇએ.
૮૯. પહેલાના કરારો અને હુકમેાથી નક્કી. રકમ હેરાવવામાં
( 3* )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમે તે હકીકત ધ્યાનમાં લેવાણી હોય, પણ મુખ્ય બાબત એ છે કે ૧૮૮૬ના કરારે અગાઉની બધી ગોઠવણ રદ કરીને રખેપાના અવેજ સંબંધમાં પક્ષકારો વચ્ચે સંબંધ છેવટ નકકી કર્યો તે પછી કાયમ ઉધડ વાર્ષિક રકમ હોવી જોઈએ અને આવી રીતે નકકી થયેલ રકમને ફેરફાર બ્રીટીશ સરકારને મરજીથી થે જોઈએ. એ કર્નલ વોટસનના કાગળ ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે તેમણે દરબારને મળતા રૂ. ૧૫૦૦૦) ને સારી રકમ ગણી હતી અને ધાર્યું કે બ્રીટીશ સરકાર દરબારને તથી કાંઈ વધારે લેવા દેવા નહીં ઈચ્છે. દરબારનો યાત્રાળુઓ પાસેથી ગણત્રી ઉપર સીધા લેવાથી
વિશ્વાસ ભંગ અને કનડગતનું મુળ થશે. ૯૦. ૧૮૮૬ પછી જૈનોએ વ્યાજબીસર માન્યું છે કે યાત્રાળું ઓ પાસેથી સીધું લેવાણ દરબાર તરફથી કદી પણ કરવામાં નહીં આવે, પણ દરબારને આણંદજી કલ્યાણજી તરફથી વાષક ઉધડ રકમ આપવામાં આવશે. યાત્રાળુઓ પાસેના સીધા લેવાણુથી તેની ગણત્રીથી થતી અગવડતા અને કનડગત ભય નહીં રહેવાના ભરસાથી સંખ્યાબંધ જેનો આ પવિત્ર ડુંગરે જવા ટેવાયા છે અને અમારે જણાવવું જોઈએ કે દરબારની અરજ મુજબ યાત્રાળુઓ પાસેથી સીધું માથા દીઠ લેવાણ કરવા દેવાથી આ સમજણ અને વિશ્વાસનો ભંગ થશે.
આડકતરી રીતે થતા દરબારને ફાયદા. - ૯૧. એટલું યાદ રાખવું જોઈએ કે પાલીતાણામાં જેન યાત્રા શુઓના આવવાથી દરબારને આડકતરી રીતે ઘણા ફાયદા મળે છે. યાત્રાળુઓ પાસેથી લેવાતી જગાતથી રાજ્યધણીને ઉપજ આવે છે ઉપરાંત યાત્રાળુઓના ઉપયોગ માટે આયાત થતી ચીજે ઉપરની જગાતથી પણ ઉપજ મળે છે. દર વરસે પુષ્કળ યાત્રાળુ આવવાથી પાલીતાણાના વતની ઘણે વેપાર કરી શકે છે.
દરબારની દરખાસ્ત ગરીબ યાત્રાળુઓ ઉપર ત્રાસકર્તા થશે.
૯૨. દરબારની એવી સૂચના છે-દરબારના યાત્રાળુઓ પાસેથી સીધા લેવાથી એ થશે કે જે ઉઘરાતનું કામ અત્યારે આણંદજી કલ્યાણજી કરે છે તે હવે પછી તેમને બદલે દરબાર.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરશે. પરંતુ હાલની વસ્તુથીતિથી તે હકીકત ખેાટી છે. આણુંદજી કલ્યાણજી કાઇ પાસેથી ફરજીયાત લેવાથું કરતા નથી. અને આવી વસુલાત કરવા માટે ગણત્રીની કે પાસેાની કાંઈ રીત નથી. આણંદજી કલ્યાણુજીને પાતાના ભંડાળમાંથી વરસે રૂા.૧પ૦૦૦) આપવાના હાય છે, અને ભડાળ ખાખર રાખવા માટે યાત્રાળુને તે ક્રૂડમાં ઇચ્છા મુજબ ભરવાનુ કહેવામાં આવે છે. આવી રકમ કાંઇ આપવી કે નહીં તે પુરતી રીતે યાત્રાળુઓની ઇચ્છા ઉપર છે અને તેથી તેઓને સ્વત ંત્રતાથી હરવા ફરવામાં કાંઇ ખાદ આવતા નથી. હાલની રીત પ્રમાણે એછા સાધનવાળા માણસે યાત્રા કરી શકે છે, જ્યારે માગેલ રીતમાં તેા દરેક યાત્રાળુને શક્તિ હાય કે ન હાય પરંતુ દરબારને પૈસા ભરવાની સગવડતા કરવીજ પડશે. જેને પરિણામે સંખ્યાબંધ શ્રદ્ધાળુ જૈના ડુંગર ઉપરના પવિત્ર દેવાલયાના દર્શનના લાભ લેતા અટકી જશે.
દરબારનેા હાલના દાવા ટકી શકે તેવા નથી
૯૩. અમે જણાવીએ છીએ કે ઉપરની હકીકત અને દલીલાથી અમે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે હવે પછી યાત્રાળુઓ પાસેથી સીદ્ધા રૂા. ૨) પ્રમાણે લેવાની અને સરકારની કાંઈ પણ દખલ વગર તે ઉપજ માટેની આંતરખાખત હેાય તેમ લેવાણની રકમ અને રીત નક્કી કરવાની રજા આપવા સમધીની દરખારની અરજ ટકી શકે તેમ નથી. દરબાર ઉપરથી ભાર આછા થયા છે.
૯૪. વિશેષમાં એટલું દેખીતુ છે કે આ અવેજ ઉત્પત્તિ, પ્રકાર અને ઇતિહાસ જોતાં શત્રુંજય ઉપર આવતા યાત્રાળુઓના રક્ષણના કામ માટેના બદલેા છે. અને તેના પ્રમાણના સબંધ આ આખતમાં જૈનો સાથે થયેલ કાલકરાર પ્રમાણેના કામના બેજા સાથે છે. એટલુ તે નિવિવાદ છે કે ૧૮૮૬થી મુસાફરીની સગવડતા અને શાંતિયુકત સ જોગા એટલા બધા બદલાઇ ગયા છે કે યાત્રાછુઆના રક્ષણના ખાજો ઘણા ઓછા થઇ ગયા છે.
B.
ન્યાયથી જોતાં રકમમાં ઘટાડે થવા જોઇયે. હવે જે ઉધડ રકમ હરાવવામાં આવે તે કાયમી થવી જોઇએ.
૫. ઉપરની હકીકત ધ્યાનમાં લેતાં જણાશે કે આ રકમ કે
( ૪૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે વધારે પડતી છે તેમાં વધારે કરવાની કાંઈ માગણું નથી. અને ન્યાય પુર:સર ઉલટી ઘટવી જોઈએ. જેથી અમે વિનંતી કરીએ છીએ કે તેવી ઘટાડેલી રકમ આપને વ્યાજબી લાગ્યા મુજબ આપ નક્કી કરવા મહેરબાની કરશે. અને વિનંતી છે કે હવે જે દરબારને આપવાની ઉધડ રકમ નક્કી કરવામાં આવે તે કાયમને માટેની થવી જોઈએ. આ રસ્તાથી ભવિષ્યમાં તકરાર થતી અટકશે અને પક્ષકારે વચ્ચે સંપ કરાવશે.
૯૬. દરબારની અરજના બધા મુદ્દા અને દલીલો અમેએ ચચી છે અને અમારી તરફની હકીક્ત અને દલીલે મુકેલ છે; છતાં બધી આશા રાખવી નકામી છે અને આપને અમે નહીં ધાયો હોય તેવા કેટલાક વિચારે અને દ્રષ્ટિબીંદુઓ અગત્યના જણાય જેથી અમે ઇચ્છીએ છીએ કે આપ નામદાર પક્ષકારોને સાંભળશો જેથી આપ નામદારના મનની શંકાનું સમાધાન કરી શકીએ અને જરૂર રના મુદ્દાની ચેખ કરી શકીએ. - ૯૭. છેવટે વફાદાર અને શાંતિપ્રિય સંખ્યાબંધ બ્રીટીશ પ્રજાને સમાવેશ કરતી જોન કેમવતી અમારી વિનંતી છે કે અમારી અરજ ધ્યાન અને દયાની દ્રષ્ટિથી વિચારશે અને અરજ કરીએ છીએ કે બ્રીટીશ સરકારના પ્રતિનીધિ તરીકે આપ નામદાર તરફથી તેઓના હક્કો અને હિતને સંપૂર્ણ રક્ષણ મળશે.
આ મહેરબાની અને ન્યાય માટે આપને ઘણે આભાર માનશું
| મુત્સદ્દો કર્તા, | સર ચીમનલાલ એચ. સેતલવાડ |
કે. સી. આઈ. ઈ. ! નાઈટ બી. એ. એલ. એલ. ડી. | - એડવેકેટ હાઈકોર્ટ
અમે છીએ
સાહેબ આપના આજ્ઞાંક્તિ સેવકે સહી શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ સહુ માણેકલાલ મનસુખભાઇ સહી સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીનાં કાર્યવાહક પ્રતિનિધિ
- અમદાવાદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
રજુઆત
જેનોની જાગૃતિને જળસિંચન કરવા ના. એજંટ મી. વેટસન સાહેબે બન્ને પક્ષોને તા. ૨૧ મી મે, ના રોજ આબુ કેમ્પ ઉપર હાજર થવા ફરમાન કાઢયું. જેનેને આ ફરમાન પાલીતાણા સ્ટેટ માર્ફત મોકલીને તેમણે પાછા સીધા વહેવારને ઝોક ખવરાવ્યા હતા છતાં આવી છણ વાત જેનેએ જતી કરી.
તા. ૨૧ મીએ આબુ ઉપર રજુઆત થઈ જેમાં ઠાકોર સાહેબના વકીલે મુળ અરજીના મુદ્દાઓ ઉપર ટુંકમાં વિવેચન કરતાં ૧૮૮૬ ના કરારની ત્રીજી કલમથી દરબારશ્રીને કર નાખવાને હકક ડુબી જતો નથી. તેમ જણાવી તે માટે પોતાની સર્વોપરી સત્તા સ્થાપીત ગણવા અરજ કરી તથા ભાવનગર રેલવે માર્ફત શીહાર પાલીતાણું રેલવેની ટીકીટના વેચાણનું પત્રક નવું દાખલ કરી તે ઉપરથી '૮૦૦૦૦ યાત્રીકેની આંક કાઢી બતાવ્યું અને છેવટે જણાવ્યું કે એ બધું ગમે તેમ હોય; છતાં પાલીતાણાના ઠાકરને બ્રીટીશ સરકાર રાજા તરીકે સ્વીકારે છે જ્યારે જેને તેમને રાજા તરીકે ન સ્વીકારે તે તેમાં બ્રીટીશ સરકારનું અપમાન છે. માટે ઠાકોર સાહેબને સર્વોપરી સત્તા મળવી જોઈએ. તેમ જણાવી છેવટની સત્તા સાર્વભૌમ સરકાર પાસે રહેવાના ધોરણને સંમત્તિ આપી.
જેને તરફથી ધારાશાસ્ત્રીએ જવાબમાં જુના પુરાવા તથા બ્રીટીશ દરમ્યાનગીરીમાં થયેલા હુકમો રજુ કરીને જણાવ્યું કે
આ કરાર કંઈ રાજ્યની આંતરીક બાબતને લગતે નહોતે પરંતુ પાલીતાણા દરબાર અને બ્રીટીશ પ્રજાના બહાળા સમૂહના પવિત્ર સ્થળને લગતું હતું. મુદ્દે પરરાજ્યમાં વસ્તી બ્રીટીશ પ્રજાને અંગે પણ જે આવી પરિસ્થીતિ ઉભી થઈ હતે તે તેવા પ્રસંગે પણ દેશ પરદેશના કાયદાની રૂએ બ્રીટીશ સરકારે પોતાના પ્રજાજનોના લાભ સાચવવાને પોતાની ફરજ વિચારી હતે.
પાલીતાણા દરબારને રાજ્યનો કબજે મળે તે પહેલાં સૈકાએથી શત્રુંજય માટે જેનેયે સ્થાપીત હક્કો મેળવેલા છે. એટલે રાજ્યમાં દરબારને ગમે તેવા હક્ક હોય છતાં શત્રુંજયને અંગે તે દરબારને હક મર્યાદિત છે. ના. વોટસને સ્ટેટને અધિકાર મર્યા
(૪૩)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિત હવાનો અભિપ્રાય આપે હતા તથા સને ૧૮૭૭ માર્ચની ૧૬ મી તારીખના ઠરાવમાં મુંબઈ સરકાર જણાવે છે કે–દરબારને પોતાના રાજ્યના બીજા ભાગમાં જેવી રીતે વચ્ચે પડવાનો હક્ક છે તૈમ આ વિષયમાં વચ્ચે પડી શકે નહિ. જ્યારથી રાજ્યસ્થાનમાં બીટીશ એજન્સીની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, ત્યારથી ડુંગરને અંગે દરબારને મરજીમાં આવે તેમ કર નાખવાને કે વસુલ કરવાને હક્ક બ્રીટીશ સરકારે કદી પણ બહાલ રાખ્યો નથી. તેમજ સને ૧૮૬૭ માં કર્નલ કીટીંજે કબુલ કર્યું છે કે આ બાબત દરબારની સત્તા મર્યાદિત હતી. - જ્યારે રેલવેઓ નહેતી અને ચાર-લૂંટારાઓને ભય હતે ત્યારે (અશાંતિના સમયમાં) દરબાર રક્ષણ કરતા હતા, તેના બદલામાં આ ભરણું જેનેએ મુળમાં સ્વીકાર્યું હતું. પરંતુ હવે રેલવેની સગવડ થતાં તે મામલામાં ઘણે સુધારો થયો છે એટલું જ નહિ પણ હજારે યાત્રાળુઓને અવરજવર થવાથી દરબારને આડતરી રીતે ઘણું લાભ થયા છે તે જે જાત્રાળુ યાત્રાર્થે જતા બંધ થાય તો પાલીતાણાની અગત્યતા ભાંગી પડે.
- યાત્રિકોની સંખ્યા વધવાનું કારણ રજુ કર્યું છે, પરંતુ તેના અંગે ઠાકોરને ખર્ચ વળે છે તેમ પુરવાર કરવામાં આવે નહિ ત્યાંસુધી રકમમાં વધારો કરવાની દલીલ નભી શકતી નથી.
કરારની મુદત માટે એજંટ સા. પ્રશ્ન કરતાં ઠાકોર સા. ના ધારાશાસ્ત્રીએ ટૂંકી મુદત માગી ત્યારે જેનેના ધારાશાસ્ત્રીએ તે કાયમી અથવા દીર્ધકાળની ઠરાવવા કહ્યું. કેમકે જે તે ફક્ત પ-૧૦ વર્ષ રાખશે તે જે ઉદ્દેશથી આટલા વર્ષો સુધી આ મુદ્દાને ના. સરકારે
વ્યવસ્થિત કર્યો હતો તે ઉદ્દેશ ઉપર પાણી ફરી જશે અને તેના પરીણામે દરબાર તથા જેને વચ્ચે વધારે ને વધારે ઘર્ષણ અને ઝગડા ઉભા થશે.
ઉપરની રજુઆત થવા પછી એન. મી. વોટસને આબુ ઉપરથી તા. ૧૨-૭-૧૯૨૬ ના રોજ નીચેનો ઠરાવ લખીને ઠરેલે પેટે વિલાયત તરફ વિદાય લીધી છે. જ્યારે એ કાગળે રાજકોટ સેંધાઈને તા. ૧૫ મી એ પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબ માર્કત પેઢીને. મળ્યા. તેમાં જણાવ્યું છે કે –
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ. મી. વોટસનને ઠરાવ. નં. પી. ૫૯૧૯૨૬.
રાજકોટ તા. ૧૨ જુલાઈ, ૧૯૨૬ ૧૮૮૬ ના કરારની કલમ ૩ મુજબ નામદાર બ્રીટીશ સરકારના પ્રતિનીધિ તરીકે માનવંતા એજંટ-ટુ-ધી ગવર્નર જનરલને પાલીતાણાના દરબાર તરફથી કરવામાં આવેલી તા. ૧૪ મી સપ્ટેબર, ૧૯૨૫ ની નં. ૬૩૭ ની અરજ વાંચવામાં આવી, જેમાં એવી માગણી કરવામાં આવી છે કે તે કલમમાં જણાવેલ ઉધડ વાલીક રકમને બદલે પક્ષકારો વચ્ચે કેલકરાર થયા પહેલાં મુંડકાવેરાને જે રીવાજ હતો તે ચાલુ કરવા દે, અને તેની વસુલાત એજન્સી માર્કત નહિ કરતાં પોતાના અધિકારીઓ માર્કત કરવા દેવાની મંજુરી આપવી. વિગેરે વિગેરે. - શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીના કાર્યવાહક પ્રતિનીધિઓ તરફને તા. ૨૩ મી એપ્રીલ, ૧૯૨૬ ને પ્રત્યુત્તર વાંચવામાં આવ્યું.
તેઓના વકીલ માર્કત પક્ષકારેની રજુઆત કરવામાં આવી અને કેસના કાગળો પણ વાંચવામાં આવ્યા.
હૂકમ – ૧૮૮૬ માં મુંબઈ સરકાર તરફથી તેમના સ્થાનિક પ્રતિનીધિ માર્ફત અપાયેલ સલાહ મુજબ પાલીતાણાના ઠાકોર સાહેબે શત્રુંજય ઉપરના દેવાલયોના દર્શને પાલીતાણા આવતા યાત્રીઓ પાસેથી લેવાતા મુંડકાવેરાને પિતાને હકક ૪૦ વર્ષની મુદત માટે વાષક રૂા. ૧૫૦૦૦) ની ઉધડ રકમને સાટે અદલ બદલ કરવાનો કરાર જેન કેમનું પ્રતિનીધિત્વ ધરાવતી આણંદજી કલ્યાસુજીની પેઢી સાથે કર્યો.
૧૮૮૬ પહેલાનાં ચાર વર્ષો દરમ્યાન કાઠીયાવાડના પોલી. ટીકલ એજન્ટ તરફથી રોકવામાં આવેલ ખાતા માત બહારના યાત્રી દીઠ રૂા. ૨) અને પાલીતાણાની શ્રાવક વસ્તી પાસેથી વાલીક રૂા. ૫) પાંચ મુજબ યાત્રાવેરે લેવામાં આવ્યા હતા. કાઠીયવાડના પિલીટીકલ એજંટ કર્નલ કીટીંજે-કે જેના તરફથી ૧૮૬૩માં યાત્રીઓ ઉપરના વેરાને દરબારને હક્ક અને તેના લેવાણના દર
(૪૫)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાબત બહુજ બારીક તપાસ કરવામાં આવી હતી, તેમણે ઉપરને દર વ્યાજબી રીતે નક્કી કર્યો હતો. ૧૮૮૬ ને કરાર ૧૯૨૬ ના એપ્રીલ માસની ૧ લી તારીખે પુરે થાય છે અને તે ઉપરથી આ મુકર્દમે ઉપસ્થીત થયેલ છે.
કરારની સરતે નીચે મુજબ છે:“વાર્ષિક રૂા. ૧૫૦૦૦) ની ઉચક રકમ પાલીતાણુ ઠાકોર સાહેબ લેવાને અને જેન કોમ ભરવાને કબુલ થાય છે.”
“૧-પાલીતાણાના દરબારને આપવાની વાર્ષીક રકમના બદલામાં કોઈપણ જાતનો બીજો યાત્રાવેરે જેને પાસેથી નહીં લેવાનું પાલીતાણા દરબાર કબુલ કરે છે. આ રૂા. ૧૫૦૦) ભરવાની મુદત ક્રમાનુયાયી વર્ષની ૧લી એપ્રીલે થશે, અને તેમાં પોલીસ રક્ષણ, મલખું વિગેરેનો સમાવેશ થાય છે ”
“૨-ઠાકોર સાહેબ સંમત્તિ આપે છે અને જેન કામ કબુલ થાય છે કે આ વ્યવસ્થા ૧૮૮૬ ના એપ્રીલની ૧લી તારીખથી ૪૦ વર્ષ સુધી અમલમાં રહેશે.”
૩–ચાલીશ વર્ષની મુદત પુરી થયે કરારનામાની પહેલી કલમમાં જણાતેલ ઉધડ વાર્ષક રકમમાં ફેરફાર કરાવવાની કોઈપણ પક્ષને છૂટ છે. બન્ને પક્ષની દલીલે ધ્યાનમાં લીધા પછી આવો ફેરફાર મંજુર રાખો કે નહીં તે બ્રીટીશ સરકારની ઈચ્છા ઉપર રહેશે.”
૨-કરારની ત્રીજી કલમ મુજબ બ્રીટીશ સરકારના પ્રતિનીધિ તરીકે મને પાલીતાણા દરબારે લેખિત અરજ કરેલ છે, જેમાં માગણું કરવામાં આવી છે કે તે પરિગ્રાફમાં જણાવેલ ઉધડ વાષક રકમને ફેરફાર એ થ જોઈએ કે પક્ષકારો વચ્ચે કેલકરાર થયા પહેલાં મુંડકાવેરાની જે પદ્ધત્તિ ચાલતી હતી તે ચાલુ કરવા દેવા, અને વેરાનું લેવાણ એજન્સીના નોકરો દ્વારા નહિ, પરંતુ પોતાના અધિકારીઓ માર્કત જ થવું જોઈએ.’ તેના લખાણમાં દરબારે તેથી પણ આગળ વધીને તે દસ્તાવેજ દબાણથી કરાવવામાં આવ્યું હતું, અને તેમના પિતાના વારસ તરીકે તે પિતાને બંધનકર્તા નથી.” તેમ જણાવી દસ્તાવેજમાકાયદેસરપણા ઉપર હુમલો કર્યો છે. તેઓએ એવી પણ માગણું કરી છે કે વ્યાજબી અને ત્રાસદાયક ન ગણાય અથવા નામદાર બ્રીટીશ સરકારની દરમ્યાનગીરીની જરૂર પડે તેવી અવ્યવ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાન જણાય તેવી રીતે યાત્રાવેરેલેવામાં નિરંકુશ સ્વતંત્રતા તેઓને મળવી જોઈએ પરંતુ આ વધારાને દાવ મારી રજુઆત વખતે છોડી દેવામાં આવ્યા હતા. કરારની સરતે મુજબ આ પ્રસંગે ના. બ્રીટીશ-સરકારને વચમાં આવવાનો અધિકાર કબુલ રાખવામાં આવ્યું હતું અને દબાણની દલીલ (દેષારોપ) ના સંબંધમાં પછી એમ દાવો કરવામાં આવ્યો હતો કે નામદાર બ્રીટીશ સરકારે ૪૦ વર્ષ જેટલી લાંબી મુદતનો કરાર કરવામાં સારે ઈરાદે છતાં અજાણમાં દરબારને ઘણું નુકશાની કરેલ છે. જવા-આવવાની સગવડતાના વધારા સાથે તે મુદત પુરી થયા પહેલાં ઘણા વખતથી હાલ જેમ યાત્રાળુઓની સંખ્યામાં પુષ્કળ વધારે થયો છે તેમ થશે તે સરકાર જાણી શકી નહોતી. દરબારે કરન લેવાણમાં પોતાની સ્વતંત્રતાની માગણી છેડી દીધી છે. અને એમ માગ્યું છે કે ૨૦ વર્ષ પહેલાં કર્નલ કીટીંજે જે દર નક્કી કર્યો હતો તે પ્રમાણે તેઓને લેવાણ કરવા દેવું.
બીજી તરફથી જેને એવો દાવો કરે છે કે-૧૮૮૬ નો કરાર કરોના બદલામાં આપવાની ઉધડ રકમના ફેરફાર સિવાય નિરંતર બંધનક્ત છે. તેઓ એમ જણાવે છે કે રકમના વધારા માટે કાંઈ વ્યાજબી કારણ નથી; કારણકે આવવા જવાના સાધના સુધારાથી અને બ્રીટીશ રાજ્યના મુલકની અંદર કાયદા અને સુવ્યવસ્થાની વૃદ્ધિથી અત્યારે સંખ્યાબંધ યાત્રાળુઓ ડુંગર ઉપર આવે છે; છતાં યાત્રાળુઓના રક્ષણ અંગે દરબારની જવાબદારી વધવાને બદલે ઘટી છે. તેઓ માને છે કે રકમને યાત્રીઓની સંખ્યા સાથે સંબંધ ન હોવો જોઈએ, પણ યાત્રાળુઓના રક્ષણ માટે પોલીસને દરબારને જે ખરેખર ખર્ચ થતું હોય તે ઉપરથી નક્કી થવી જોઈએ. છેવટે તેઓ નિવેદન કરે છે કે-જે ૧૮૮૬ ને કરાર બંધનકર્તા ગણવામાં ન આવે તે. પ્રથમ મુંબઈ સરકારે મંજુર રાખેલ ગોઠવણ ઉપર પાછા જવાની દરબારને છૂટ મળવી ન જોઈએ, પણ દરબારના હક્કને આ સવાલ શરૂઆતથી તપાસા જોઈએ અને તેઓ તરફથી જે અવેજ ભરવામાં આવે છે તે રાજા તરીકેના હક્કને કર નથી, પરંતુ પિલીસરક્ષણ માટે પરસ્પરની સમજુતીથી નકકી થયેલ બાબત છે એમ કરવું જોઈએ.'
(૪૭)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩-અન્ને પક્ષેાની દલીલા સંપૂર્ણ વિચાર્યા ખાદ હું એવા નિશ્ચય ઉપર આવ્યેા કે; આ કેસના ચુકાદા મારે ૧૮૮૬ ના કરારને આધારે આપવા જોઇએ. તે દસ્તાવેજ અસ્પષ્ટ રીતે લખાયેલ છે અને નિયમીત ન્યાયની અદાલતમાં તેની કાંઇ અસર થાય કે નહીં તે શંકાસ્પદ છે, પણ આ એક રાજદ્વારી અદાલત છે કે જ્યાં લાક્ષણિકત્વ ધ્યાનમાં લેવાની જરૂર નથી, અને આ દસ્તાવેજ એક રાજા અને બ્રીટીશ હીંદુની એક માટી અને વગસગ ધરાવતી કેામના પ્રતિનીધિ વચ્ચેના છે, અને ૪૦ વર્ષ સુધી બન્ને પક્ષેાએ તેનુ વફાદારીથી પાલન કર્યું છે, અને ખની શકે તેટલી ખાખતમાં તે અમલમાં મુકાવુ જોઇએ.
એટલા માટે તેના ખરા અર્થ કરવાપણું રહે છે, તેથી હું કાઇ પક્ષના અંતિમ વિચારા ગ્રહણ કરી શકું તેમ નથી. પાલીતાણા દરબારના જે દાવા છે કે કરારના છેલ્લા પારેગ્રાફમાં જણાવેલ ઉધડ વાષીક રકમના ફેરફારમાં ઉધડ રકમથી ઉલટું જુદી રીતે જ સીધા મુંડકાવેરા વસુલ કરવાનુ બંધારણ દાખલ થઇ શકે. ” તે કલમ ત્રીજીના વ્યાજખી અર્થ જણાતા નથી. ભાષાના સામાન્ય અર્થ અને સાધારણ બુદ્ધિ પ્રમાણે એવા અર્થ નીકળી શકે કે, હાલ જે ઉધડ રકમ જણાવી છે તેને બદલે ખીજી રકમ નક્કી કરી શકાય. ખીજી તરફથી જેનેની જે દલીલ છે કે વાર્ષીક રકમના ફેરફાર સિવાય ૧૮૮૬ ના કરાર કાયમ અમલમાં રહે તેવા ભાવના હતા, તે પણ હું માન્ય રાખી શકતા નથી. આ એક એવી મહત્ત્વની વાત છે કે એક રાજ્યકર્તા પેાતાના અને તેની પછી ગાદીએ આવનારના લાભેા જોતાં તે તેવા હક્ક આપે એ બનવાજોગ નથી અને તે છતાં જો સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ખતાવવામાં આવ્યું હોય તાજ તે કાઇ પણુ રાજદ્વારા અદાલત માન્ય રાખે. કરારમાં ભવિષ્યના વર્ષોની મુદત માટે કાંઇ પણ લખવામાં આવ્યું નથી, તેથી વાષીક રકમના હવે પછીના ફેરફાર કાયમ માટેના છે એવી નેાની જે દલીલ છે તે ઉપલી દલીલ કરતાં ઓછી વજનદાર છે. ૧૮૨૧ માં અન્ને પક્ષકારો વચ્ચે થયેલ લખતના ૧૮૬૩ માં અર્થ કરતાં કર્નલ કીટીંજે એવા ચુકાદો આપ્યા હતા કે, કાયમ માટે અમલમાં રહેવાના ભાવા
( ૪ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે દીવાની અદાલતમાં ખરે માનવામાં આવ્યા હોય તે એક રાજ્યદ્વારી તપાસમાં એક રાજકતો સામે ટકી શકે નહીં. ૧૮૮૬ માં બન્ને પક્ષે કલ કીટીંજના આ ઠરાવથી વાકેફગાર હોવા જોઈએ, અને કેલકરાર કાયમ રહે તે જે ઈરાદો હોત તો હું નથી ધારતે કે તેવું સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કેમ લખવામાં આવ્યું ન હોત.
તેથી મારે અત્યાર સુધી પાલીતાણે દરબારને દર વર્ષે અપાતા રૂા. ૧૫૦૦૦) ને બદલે આપવાની વાર્ષીક ઉધડ રકમ નક્કી કરવાનું, અને હાલના સંજોગોમાં તે રકમ કેટલા વરસ સુધી અને પાવી જોઈએ તે વ્યાજબીપણે ઠરાવવાનું રહે છે. અને તે મુદત પુરી થયા બાદ કઈ પદ્ધત્તિ રાખવી તે કહેવાને હું સ્વતંત્ર છું.
૪ આ મુદ્દા નક્કી કરવા પહેલાં રકમનો પ્રકાર અને પાલીતાણું દઆરના રાજદ્વારી હકક સંબંધી દલીલો જે આગળ લાવવામાં આવી છે તે વિષે સ્પષ્ટીકરણ કરવાની જરૂર છે. જૈન કોમ મોટી અને બહોળા ભાગમાં પથરાએલી હોવાથી આ સવાલે ઘણી આતુરતા ઉત્પન્ન કરી છે. જેનેએ પોતાનાં નાણાંની મદદવડે ખાસ મુદ્દાઓ સંબંધી ભ્રમણા ફેલાવવાનું અને આ સવાલનો જેમને નિર્ણય કરવાનો છે તે બ્રીટીશ સત્તાવાળાઓ ઉપર દબાણ લઈ જવાના હેતુથી કેટલાક વર્તમાન પત્રોમાં તેમના લાભનું વિસ્તૃત પ્રચારકાર્ય ચલાવવામાં આવતું રહ્યું છે. એક દીવાની અદાલતમાં ચલાવવામાં આવે તે જે એક દીવાની સ્વરૂપને આ મુકદ્દમો હોત તો આમાંના કેટલાક પત્રો ખચીત જ કેરટના તીરસ્કારના ગુન્હા માટે ગુન્હેગાર ઠરત. આ લડતમાં ઘણી ખોટી હકીકત, ઘણા અર્ધસત્ય અને સંબંધ વિનાના અવતરાને ખાસ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યા છે અને તે ઉપરથી ખોટાં અનુમાન ખેંચવામાં આવ્યાં છે. આ મુકદ્દમાની મારી સુનાવણું દરમ્યાન આમાંના કેટલાક મારી પાસે રજુ થવાથી બને તેટલા સુધારવાની જરૂર છે. - ૫ પહેલાં તો એવી દલીલ કરવામાં આવી છે કે દરબારને અપાતી રકમ એ કર નહીં પણ બંને પક્ષોએ પરસ્પરના લખતમાં ઠરાવ્યા પ્રમાણે કરાતી સેવાને બદલો છે. આના ટેકામાં મેગલ શહેનશાહોની સનંદને અને હાલના ઠાકોરસાહેબની પહેલાંના રાજકર્તા
( ૪૯ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને કેટલાક જેને વચ્ચે થયેલા સને ૧૯પ૧ ના કરારને આધાર લેવામાં આવ્યું છે. અહીં જણાવવાની જરૂર છે કે કર્નલ કીટીંજ સન્મુખની તપાસ દરમ્યાન ૧૮૬૩ માં આ દલીલે કરવામાં આવી હતી અને તે સંગીન ન હોવાને તેણે નિર્ણય આપ્યો હતે. | દરબારને આ કર લેવાને હક્ક છે અને કર્નલ વેકરનું સેટલમેન્ટ કે જે કાઠીયાવાડમાં રાજદ્વારી હક્કો અને ચાલતા આવેલા રીવાજનું મંડાણ છે તે પૂર્વે તેમને લેવાને હકક હતા એમ કર્નલ કીટીંજે ઠરાવ્યું છે. તેણે ઠરાવ્યું હતું કે “યાત્રાળુઓ ઉપર કંઈક પણ કર લેવાને દાવો દેશી રાજ્ય કરતા આવ્યા છે; આ યાત્રાળએના રક્ષણની જોખમદારી તેમની સંખ્યા વધવા સાથે વધે છે, અને એક વખત કર નાંખવાને હક સ્વીકારાય તે પછી મહેસુલ યાત્રાળુઓની સંખ્યાના પ્રમાણમાં રહે તે વ્યાજબી થઈ પડશે.
દરેક યાત્રાળુ રૂ. ૨) ને કર આપે તે આધારે શરૂમાં વાલીક કરની રકમ રૂ. ૧૦૦૦૦ ના તેણે ઠરાવી અને પાલીતાણાની જૈન વસ્તીએ-યાત્રાળુઓ દર યાત્રાએ આપવાના રૂા.૨) ને બદલે વર્ષે રૂા. ૫) આપવા એમ નકકી કર્યું. કર્નલ કીટીંજના આ નિર્ણયને મુંબઈ સરકારે બહાલી આપી અને તે સરકારે એક કરતાં વધારે વખત તપાસીને તેને ફરી ન ઉથલાવવાને નં. ૧૦૫૬ તા. ૭ મી માર્ચ ૧૮૮૧ ને ઠરાવ કર્યો અને તે પછી ૧૮૮૧ ની તા. ૧૭ મી ઓકટોબરના ઠરાવમાં તેજ વાત કરીને કહી અને કઈ પણ ચોક્કસ મુદતમાં કેટલા યાત્રાળુઓ યાત્રાએ આવે તે અડસટ કાઢવાનું મુશકેલ હોવાથી કર્નલ કીટીંજે કરાવેલા માથાવેરા અનુસાર તે વેર લેવા ઠાકોરસાહેબને રજા આપવામાં આવી. તેથી દરબારના રાજકર્તા તરીકેના હક્કો ઉપર કશી અસર થઈ નહીં, કારણકે સંભવીત તકરાર કમી કરવા મુંબઈ સરકારે ઠાકોર સાહેબને એવી સલાહ આપી કે તેમણે એજન્સીએ સ્થાપેલા પણ જેને પગાર દરબાર આપે તેવા એક સાધનદ્વારા કર લે. ખોપું એ કર નથી પણ સેવાના બદલારૂપ રકમ છે. એ જેનેને દાવ હેઠે પડે છે; કેમકે કર્નલ કીટીંજના વખતથી આ આખા સવાલને નિર્ણય થઈ ચૂક્યો છે. ' .
(૫૦)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬. બીજું “આ કરને જુમી અને ધામીક તટસ્થતા જાળવવાનું રાણુ વીકટેરીઆએ પોતાના શાહી ઢંઢેરા દ્વારા જે જાહેર કર્યું છે તેનો ભંગ કરનારે જણાવવામાં આવ્યો છે.” આ બેહંદુ છે. કર્નલ કીટીંજે જણાવ્યા પ્રમાણે યાત્રાળુઓ પરનો કર લેવાનો દાવો દેશી રાને છે, અને ઘણાએ રાજ્ય તે લે છે. વળી બ્રીટીશ હીંદમાં યાત્રાળુઓ મોટી સંખ્યામાં એકઠા થાય છે. ત્યાં તેમને અંગે
સ્થાનિક સત્તાવાળાઓને જે ખરચ કરે પડે છે તેને પહોંચી વળવા તેઓ તરફથી યાત્રાકર નાખવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે અલ્હાબાદ, બનારસ અને અજમેરના મેળાઓ વખતે રેલ્વે ટીકીટને દર વધુ રાખી તે વસુલ કરવામાં આવે છે. બેશક, મૂળમાં તો તે રક્ષણ બદલજ કર લેવાતા; પરંતુ વખતના જવા સાથે અને વહીવટી રક્ષણ અર્થે તે નંખાયા છે, પણ વખતના વહેવા સાથે અને વહીવટી રીતે બદલાતાં પોલીસના રક્ષણ દ્વારા જ તેને વ્યાજબી ઠરાવવામાં આવ્યો નથી, પણ પાણું પુરૂં પાડવાની અને સુખશાંતિની મ્યુનીસીપલ સગવડો માટે તે લેવાનું વ્યાજબી ઠરાવવામાં આવ્યું છે.
આ અસાધારણ નથી એ વાત એટલા ઉપરથી પુરવાર થાય છે કે ખુદ જેન યાત્રાળુઓએ પોતે આબુ ઉપરના દેલવાડા અને અચલગઢના દેવળેની મુલાકાત લેતાં દરબારને તે ભર્યા છે. બીજે દાખલો દાંતામાં અંબાજી માતાને, કે જ્યાં વરસ સુધી સ્થાનિક યાત્રાળુઓની શ્રીમંતાઈના પ્રમાણમાં તે લેવાય છે. વડોદરામાં દ્વારકાની યાત્રાએ જનાર યાત્રાળુઓ પાસેથી તે યાત્રાને લાભ લે તે પહેલાં રૂા. ૫-૨-૦ લેવામાં આવે છે. આ સઘળું જોતાં યાત્રાળુકર અસાધારણ કે જુમી છે એમ કહી શકાય તેમ નથી.
૭. “ત્રીજે મુદ્દે કરના સંબંધમાં દરબારને રાજા તરીકે તે લેવાનો હક નથી તે વિષે ગેરસમજુતી છે.” એવી દલીલ કરવામાં આવી છે કે છેલ્લા એક વરસમાં જૈન કેમ સાથે દરબારને સમજુતી કરાવવામાં બ્રીટીશ સરકાર ત્રણ વખત વચ્ચે પડી, તેથી દરબારને તે કર લેવા સત્તા નથી. મૂળ વસ્તુસ્થીતિ વિષે કેટલી ગેરસમજુતી છે તે આ બતાવે છે. જ્યારે પણ દેશી રાજ્યમાં રાજાઓના જુલ્મ તરફ તેનું ધ્યાન ખેંચવામાં આવ્યું છે ત્યારે સર્વોપરી સત્તા
( ૧૧ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરીકે બ્રીટીશ સરકાર ઘણું લાંબા કાળથી સલાહકારા વચ્ચે પડવાને પિતાને હકક ધરાવતી આવી છે. કેવા જુલમ કે ગેરવહીવટ વખતે વચ્ચે પડવું તે બ્રીટીશ સરકાર ઠરાવે છે. મુંબઈ સરકાર અને કાઠીયાવાડના તેના અમલદારે રાજકર્તાના અધિકાર કે જવાબદારી તરફ ન જોતાં જેની ઉપર જુલ્મ થતો જણાતો હોય તેની તરફેણ પહેલેથી કરતા આવ્યા છે. દુર્બળતા પ્રત્યેની હાનુભૂતિમાંથી જન્મતી જે પક્ષની તરફેણ કરવામાં આવે છે તે પક્ષ ન્યાય માટે દરબાર ભણું જેવાનું પડતું મેલે છે અને પછી અપીલના જેરે સામે થનારા અને છઠ્ઠી બને છે. અને પોતાને ચુકાદો ફેરવશે એમ ધારીને દરબાર પણ પોતાની જોખમદારી ભુલી જઇ પોતાના હકક કરતાં વધુ માગે છે, એવી આશામાં કે અપીલ પછી પણ તેને કંઈક તે લાભ રહેજ. અત્યારે એ સ્થીતિ છે એમ હું કહેવા માંગતા નથી, પણ એ શક વિનાનું છે કે કાઠીઆવાડમાં ઘણું ખટપટોનું તે સ્વરૂપ સમજાવે છે. દરબારની સત્તાની વચ્ચે આવવાથી પક્ષકારો વચ્ચેની કડવાશ જે એક પેઢી દરમિયાન શમી જવી જોઈએ તેને બદલે તે વધવા પામે છે.
પાલીતાણાના જેનેને હાલને મુકદમે પણ તેજ છે અને જે પક્ષકારે વચ્ચે જ સમાધાન માટે તે ગયે હતું તે બીજા રાજ્યમાં થયું છે તેમ અહીં પણ રકમ બાબતમાં બહુ ઓછું સંઘર્ષણ થતું. ઉપર હું કહી ગમે તેમ છાપાદ્વારા જે પ્રચાર કાર્ય થયું છે તેમાં એજ દેખાડવામાં આવ્યું છે કે દરબારેજ આ વાંધામાં પહેલ કરી જુલ્મ ગુજારવાથી શાંતપ્રિય અને સુલેહને ચાહનારા જેનેના હક્ક પર તરાપ મારી છે. ઐતિહાસીક સત્યથી આ વાત વિરૂદ્ધ જાય છે. નં. ૧૬૪૧ તા. ૧૬ મી માર્ચ ૧૮૭૭ ના મી. કેન્ડીના રીપોર્ટ ઉપર મુંબઈ સરકારે ઠરાવ કરતાં શ્રાવકો અને ઠાકર વચ્ચેના કડવાશભર્યા સંબંધને અંગે નીચે પ્રમાણે વિવેચન કર્યું છે. ' આ “શ્રાવક અને ઠાકોર વચ્ચેના સંબંધની વિચિત્ર સ્થીતિ અને તેમ થવાના કારણ સંબંધે અહીં કહેવું જરૂરનું છે, કારણ કે તે ઉપરથી જાણી શકાય કે તેઓ વચ્ચે સુલેહ ભરેલી લાગણીની આશા રાખવી કેટલે અંશે નિરાશાજનક છે.”
(પર)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
સને ૧૮૯ માં તે વખતના ઢાકાર કાંધાજી પાતાની જાગીરના વહીવટ કરવાને અશક્ત હાવાથી પેાતાના તાલુકા શ્રાવક કામના એક મેમર, અમદાવાદના અગ્રગણ્ય શેઠ અને હાલમાં શેઠ પ્રેમાભાઈ હેમાભાઇના નામથી ચલાવવામાં આવતી પેઢીના તે વખતના મુખ્ય શેઠ વખતચ ંદને ઇારે આપ્યા હતા. વખતચ ંદ પાસે ઇજારા ૧૮૪૩ સુધી એ હપ્તે રહ્યો, જ્યારે હાલના રાજાના પિતા નાંઘણજી ગાદી ઉપર હતા. વખતચ ંદ દર વર્ષે આશરે રૂા. ૪૭,૦૦૦) આપતા. તેમણે ગીરાખતથી કેટલાક મૂળ ગરાશીયાના હક્કને ખો મેળળ્યે અને આવી રીતે તાલુકામાં મુળ સત્તાધારી થયા અને પેાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વર્તન ચલાવી શકતા અને ચલાવતા. હવે આ ઈજારા રદ કરી ઢાકારે પાતે તાલુકાની વ્યવસ્થા હાથમાં લીધાથી શ્રાવકામાં અગ્રેસર ગણાતા વખતચંદ શેઠની પેઢીને દુ:ખકારક બનાવ બન્યા. કારણ કે તેની સરતા મુજબ તેઓને પુષ્કળ નફા હતા, અને આ નુકશાનીને લઇનેજ ઠાકેાર તરફ્ અને તેમાં ખાસ કરીને હાલના રાજા કે જેમણે બુદ્ધિ અને સામાન્ય સુવ્યવસ્થાથી ઉપજ રૂા. ૩) લાખ સુધી વધારી, તેથી ઠાકાર તરફ તેમને બહુજ ઉડુ વેર શરૂ થયું. જ્યારે શ્રાવકે આવી રીતે પેાતાની નુકશાની ઉપર વિચાર કરે છે, ત્યારે બીજી બાજુ પેાતાની સીલ્કત ઉપર તાગડધીન્ના કરેલ શખ્સા તરીકે અને તેમની ગાદી વખતે જે પૈસા પેાતાની ટ્રેઝરીમાં આવત તેના ઉપભાક્તા તરીકે ઠાકેાર તેને જુએ છે.
આ સ્થીતિના પરીણામેાને અત્યારે પણ વળગી રહેલા જણાય છે. જે હૃદમાં શત્રુજયના ડુંગર આવી જાય છે અને જેને અંગે ઘણા ઘણા ન્હાના ઝગડા ઉભા થવા પામ્યા છે તે હદ ઉપર દરબારને સ'પૂર્ણ અધિકાર છે એમ હિંદી પ્રધાને સ્પષ્ટપણે જણાવેલું છે; છતાં જૈને તેના સ્વીકાર કરવાની ના પાડે છે. જ્યાંસુધી જૈનો તે હુકમે। માન્ય કરવાની ના પાડશે અને તેઓ હાલ કરે છે તેમ હીંદી સરકાર અને હીંદી પ્રધાનને તેમાં ફેરફાર કરવા અરજીઓ કરે છે ત્યાંસુધી પેાતાની પ્રતિષ્ઠા જાળવવા દરબારે જેનેાનું કૃત્ય ગમે તેવુ નાનુ હાય છતાં તે તેમને મુંબઈ સરકારે અને હીંદી પ્રધાને આપેલી
( ૧૩ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સત્તાની વચ્ચે આવે છે એવું ગણી તેની સામે વાંધા લીધા કરશે. સુખઇ સરકારે તા. ૧૭ મી અકટોબર ૧૮૮૧ના દિને એક એવી સતલખને ઠરાવ કર્યા હતા કે ઢાકારને યાદ આપવાની જરૂર છે કે તા. ૧૬ મી માર્ચ ૧૮૭૭ના ઠરાવની અંદર પુરેપુરી રીતે તપાસ ચલાવ્યા માદ સરકારે એવું ઠરાવ્યુ છે કે-“ ટેકરી પરની તેમની ( ઠાકારની ) સત્તા મર્યાદિત પ્રકારની છે અને તેઓ પેાતાના રાજ્યના બીજા ભાગાની અંદર જે રીતે વચ્ચે પડી શકે તેવીજ રીતે આ ટેકરીના માબતમાં વચ્ચે પડવાની તેમને ( ઠાકારને ) સત્તા નથી. ” એ ઠરાવ વાંચવાથી જણાઇ આવશે કે તેમાં ડુંગર ઉપરના મિંદરાની વ્યવસ્થાપક કમિટ નીમવાની સત્તામાં ઠાકેારની દખલ સામે હુ દારી હતી અને મુંબઇ સરકારે વ્યાજખી રીતે ઠરાવ્યુ` હતુ` કે મી. કેન્ડીના ચુકાદાથી જૈનાને જે માલેકીના અને વહીવટના હક્ક આપવામાં આવ્યેા હતેા તેમાં આવી દરમ્યાનગિરી કઢ ંગી ગણાય. સી. કેન્ડીયે ગઢની અહારના.નવા મંદિર ઉપર નજરાણુ લેવાના હક્ક અને ટેકરી ઉપરની દરબારી હકુમત સંબંધે જે ઠરાવ આપ્યું છે તેને
આ સાથે સંબંધ નથી. ૧૮૮૧ ની તા. ૧૭ મી અકટોબરના ઠરાવ સાતમાના પેરેગ્રાફમાં ઢાકારને જે મુડકાવેરી લેવાના હક્ક રીથી જાહેર કરવામાં આવ્યેા છે તેને તે આ સાથે મુદ્દલ સંબંધ નથી.
રાજકીય ખાતાના લખાણુ નં. ૩ તા. ૧૬ મી મે ૧૯૨૪ માં હિંદી વજીરને મુંબઇ સરકારે જણાવ્યુ` હતુ` કે:
“ અમારા એવા મજબુત અભિપ્રાય છે કે મુખઇ સરકારના તા. ૧૬ મી માર્ચ, ૧૮૭૭ ઠરાવ નં ૧૬૪૧માંના હુકમે મુજબ ( જુએ મેમેરીયલનું પરિશિષ્ટ-એચ. )
66
(૪) આખા ડુંગર ઉપર સર્વોપરી સત્તા ઢાકાર સાહેબની છે.
૯ (૪) દીવાની અને ફેાજદારી હુકુમત ઠાકર સાહેબની છે.
66
(૪) મ્યુનીસીપાલ અને બીજી ખાખતની વ્યવસ્થાને અધિ કાર પણ ઠાકાર સાહેબના છે.”
“ ગઢની અંદરના દેવળા અને કુંડાના માલીકીપણાનીજ
(૫૪)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફકત જેનાને ખાત્રી આપવામાં આવી. આ કરતાં કાંઇ વિશેષ તેઓને આપવામાં આવ્યું હતું તેમ માનવાને કાંઇ પણ કારણ નથી. એટલું તે સત્ય છે કે આવા કીસ્સાઓમાં દરબાર પાતે પાતાના કેસમાં ન્યાયાધીશ અને છે, દેશી રાજ્યામાં જો કે આ એક સામાન્ય લક્ષણ છે. તે પણ કાયદાસરની હકુમત ભાગવવાના હકક એછે થતા નથી. પાલીતાણા રાજ્ય દીવાની અને ફેાજદારી હુકુમત સંપૂર્ણ ધરાવે છે. અને હાલની તકરારા રાજ્યની આંતવ્ય વસ્થામાં સમાય જાય છે. પ્રથમ તેા પાલીતાણા રાજ્યની કે જૈનોના દાવા ચુકાવવા જોઇએ, સને ૧૮૭૭ ના ઠરાવમાં આપેલ મુંબઈ સરકારના હુકમના અર્થ માન્ય રાખવા જોઇએ. જો અદાલતા ખરા ન્યાય આપી શકે નહીં અથવા તે હુકુમતના ખોટા અથ કરે, તે જેને અન્યાય પામેલ ખીજાએની જેમ રાજકીય દરમ્યાનગીરી માટે એજન્સીને અરજ કરી શકે. પછી કાઠીયાવાડ પોલીટીકલ એજન્સી વચમાં પડી દરબારને સલાહ આપી શકે.
22
૧૯૨૪ ના. સપ્ટેંબરની ૧૮ મી તારીખના ( રાજદ્વારી) નં. ૨ ના લખાણમાં આ પ્રમાણે સેક્રેટરી ઓફ સ્ટેટે વિચારા જણાવ્યા હતા. જોકે શત્રુંજય પર્વત સંબ ંધની તકરારાના સંબંધમાં તે જણાવવામાં આવ્યા છે; પરંતુ જે યાત્રાવેરાના સંબંધમાં દરખારની સર્વોપરી સત્તાને સોંશે લાગુ પડે છે કે જેના ક લ કીટીંજે પ્રથમ ઠરાવ્યા પ્રમાણે મી, કેન્ડીના રીપોર્ટમાં સમાવેશ થયેલ નથી. દરમ્યાનગીરીના ખરા બંધારણપૂર્વકના અર્થ તા. ૧૬ મી મે સને ૧૯૨૪ ના ખરીતામાં મુંબઈ સરકાર તરફથી હિંદી વજીરને મેકલાવેલ નં. ૨ ના સંદેશામાં જૈનેાની વતી નીચે પ્રમાણે અતાવ્યા છે. હું તેના ત્રીજા પારેગ્રાફ અહીં ટાંકું છું.
૮ ૩. અરજી વિચારતાં ધ્યાનમાં રાખવાના અગત્યના મુદ્દો એ છે કે શત્રુંજયગિરિના ભાગેા કે તેની ઉપરના દેવાલયેાની માલીકી સંબંધી ગમે તેવા હુકમા થયા હોય તેા પણ આખા ડુંગર ઉપરની પાલીતાણા રાજ્યની સર્વોપરી સત્તા સંબ ંધી કદી પણ સવાલ થયેલ નથી અને તે શંકા રહીત છે. આખા ડુંગર ઉપરના અધિકાર સંપૂર્ણ રીતે દરખારના છે કે જે એક ખીજા વર્ગનું રાજ્ય છે અને તમામ
( ૧૫ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીવાની હકુમત ધરાવે છે. અરજદારને કોઈ પણ વ્યક્તિ કે જના સમૂહથી વિશેષ રાજ્યસત્તાને અનાદર કરવાને જરા પણ હક નથી. જે તેમને ન્યાય આપવામાં ન આવે તો સાર્વભૌમ સત્તા તરીકે સ્ત્રીતેશ સરકાર તેમનામાં રહેલ રાજ્ય દ્વારા દેખરેખના અધિકારની રૂએ વચમાં આવી ઠાકોર સાહેબને સલાહ આપી શકે. પણ જ્યાં સુધી આવું ન બને ત્યાં સુધી સરકારની દખલગીરીનું કાંઈ પણ કારણ નથી. પ૦ વર્ષ પહેલાં ૧૮૭૭ માં અતિશય તકરારને લીધે બ્રીટીશ સરકારને વચમાં આવવું પડયું હતું, એટલે અત્યારે પણ જ્યારે સંજોગે તદન બદલાઈ ગયા છે અને આવી બાબતમાં બ્રીટીશ સરકારની રાજ્યકારી પદ્ધત્તિની સ્પષ્ટ રીતે હદ બાંધવામાં આવી છે ત્યારે ફરીથી એવી દરમ્યાનગીરી કરવાને કોઈ કારણ નથી. તેથી અમારે એવો અભિપ્રાય થાય છે કે અરજી કાઢી નાખવી જોઈએ.”
આ સંદેશમાં મુંબઈ સરકારે જે વિચારે દર્શાવ્યા હતા તે હીંદી પ્રધાને સ્વીકારેલા છે. એ વિચારો પરથી ખુલ્લી રીતે દેખાય છે કે અગાઉ વચ્ચે પડવા દેવામાં આવ્યા તે પરથી કાંઈ જેનોને હાલની ફેરવાયેલી સ્થીતિમાં અને ભવિષ્યમાં વચ્ચે પડવાને હકક મળી જતે નથી. અલબત, જ્યાં જ્યાં ગંભીર જુલમ કે અવ્યવસ્થા લાગે ત્યાં ત્યાં સર્વોપરી સત્તાની દરમિયાનગીરી ભાગવાનો દરેક બ્રીટીશ રૈયતને હકક છે, પરંતુ દરેક કેસમાં વચ્ચે પડતી વખતે તેના ગુણદોષ ઉપરથી નિર્ણય થવો જોઈએ. પણ અગાઉ કઈ વખતે હાલ કરતાં જુદા સંજોગો વચ્ચે તે હક્ક સ્વીકારવામાં આવેલ હોય તે તેથી કઈ એમ કરતું નથી કે તેવા હકની માગણી પાછી થઈ શકે. - કાઠીયાવાડમાં એવો ચાલ છે કે રાજ્ય દ્વારા તપાસોને નિયમીત કેસો તરીકે ગણવા અને તેના ચુકાદાઓ અને હુકમનામાં આપવાં. આવા ચાલને લીધે બેશક ગુંચવાડો ઉભું થયે છે. જ્યારે હાલની રીતિ અને ચાલ મુજબ ખરેખરે અર્થ તે એમ છે કે કાઠીયાવાડના કોઈ રાજકત્તના ચુકાદાથી જ્યારે સર્વોપરી સત્તા જુદી પડે અને વચ્ચે પડવાના કામને વ્યાજબી વિચારે ત્યારે તેવી સર્વોપરી સત્તા તે રાજકર્તાને તેના ચુકાદામાં ઘટતે ફેરફાર કરવાને સલાહ આપે છે. જો કે રાજકર્તા સર્વોપરી સત્તાના કહેવા મુજબ વર્તે છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે છતાં એવી રીતે ફેરવેલા હુકમે તે રાજકતોના હુકમે ગણાય છે. પિોલીટીકલ એજટે રાજકર્તાને ચોક્કસ સુધારે કરવાની સલાહ આપી તેથી તેમાં તે ઠરાવ કે હુકમેની અંદર પિતાની સત્તા ઘુસાડી છે એમ ઠરતું જ નથી.
હવે એટલી વાત તે ઉઘાડી છે કે જાત્રાળુકર ઉઘરાવવાની બાબતમાં દરબારની સર્વોપરી સત્તા સંપૂર્ણ છે અને મુંબઈ સરકારની સલાહથી જેનો સાથે કરવામાં આવેલા કેઈપણ કરારથી ઉપલા સિદ્ધાંતને હરકત પહોંચતી નથી. આ બાબત પર જે રીતની મોટી ગેરસમજુતી ફેલાયેલી છે તે તરફ જોતાં આ મત આપવાની જરૂર છે.
૮. મારી પાસે સુનાવણી પ્રસંગે જે દલીલે રજુ કરવામાં આવી હતી. તેની સાથે આને કશો સંબંધ નથી. અને ૧૮૮૬ ના કરાર પ્રમાણેજ મારે વિચારવાનું રહે છે. (૧) હાલ આપવામાં આવતી વાર્ષીક રૂા. ૧૫ હજારની રકમ
વધારીને દરબારને કેટલી રકમ અપાવવી? (૨) એ રકમ કેટલી મુદત માટે નકી કરવી? (૩) અને તે મુદતની આખરીએ કઈ રીતે કામ લેવું?
[ 1 ] હું એમ ધારું છું કે કર્નલ કીટીંજે જે રકમ આપી હતી તેની સાથે હાલ નકકી કરવામાં આવનારી રકમને કંઈક સંબંધ જળવાવો જોઈએ, ૧૮૬૩માં જે જાત્રાળુ દીઠ રૂા. ૨)ની રકમ વ્યાજબી ગણવામાં આવતી હોય તો હાલમાં જ્યારે રૂપીયાની ખરીદીની કીમત અરધી જેટલી ઘટી ગઈ છે તેવા વખતમાં તે રકમ વધારેજ વ્યાજબી ગણાય. પણ તે છતાં ડુંગર ઉપર જેટલા જાત્રાળુઓ આવે તેટલા પાસે બરાબર દરેક જણ દીઠ રૂા૨) ની ફી લેવી એવી રકમ હું નકકી કરવા માગતા નથી.
યાત્રીઓની સંખ્યા વધવાથી તે પ્રમાણે દરબારને ખર્ચમાં વધારે થતો નથી. એ જૈનોની દલીલમાં સહેજ વજન છે. ૧૮૮૬ માં જે રૂા. ૧૫૦૦૦)ની રકમ નક્કી કરવામાં આવી હતી તે કરારની પહેલાંના ચાર વરસમાં બે રૂપીયા મુજબ જે વાષક રકમ એકઠી થતી તેના કરતાં કંઈક ઓછી હતી. નાની રકમ નક્કી કરવામાં આવે તે જેનેને સ્વીકારવામાં
(પાક)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે અનુકુળ થાય, અને વળી અમુક તારીખે વરસ દિવસે ચાસ રકમ મળતી હાવાથી મુંડકાવેરાના ઉઘરાણા કરતાં દરખારને પણ અનુકુળ થઇ પડે. યાત્રાળુઓને પણ વ્યાક્તગત આછી હાડમારી થાય અને દરખારને પણ દરવર્ષે બજેટ ઘડવામાં ચાક્કસ આંકડા ઉપયાગી થાય. જાત્રાએ આવતા યાત્રાળુઓનો સરેરાશ નક્કી કરવાને ભાવનગર-પાલીતાણા રેલ્વેના ટ્રાફીક ખાતાના આંકડા ઉપર આધાર રાખવા જોઇએ તે આંકડા આ પ્રમાણે છે.
આવનારા
પાછા જનારા
૧૯૨૨૨૩
૧૦૬૧૬૪
૧૦૪૮૭૫
૧૯૨૩-૨૪ ૧૯૨૪-૨૫ ૧૦૪૭૭૪
બ્રીટીશ સરકારે નીમેલી ૧૯૧૬ ની મુખઇ પીલગ્રીમ કમીટીના રીપોર્ટના પૃષ્ટ ૮૭–૮૯ માં જણાવવા પ્રમાણે પાલીતાણાની મુલાકાત લેતા યાત્રાળુએની સખ્યા લગભગ ૮૦,૦૦૦ ની હાવાના અડસટા કર્યા છે. પાલીતાણા સ્ટેટની એકદર સ્થાનિક વસ્તી ફકત ૬૦,૦૦૦ ની છે તે જોતાં ૧૯૨૨ અને ૧૯૨૫ વચ્ચેના આંકડાની આવરેજના અડસટા આશરે ૮૦૦૦૦ ના જણાવવામાં આવ્યેા છે તે વાસ્તવિક છે. અને કાઈપણ વર્ષ માં ૫૦૦૦૦ થી ઓછા યાત્રાળુ ન જ આવતા હાય તેમ ચાક્કસ થાય છે. એટલે કરના આંકડા નક્કી કરતાં માણસ દીઠ રૂા. ૨) પ્રમાણે ડરાવતાં આછામાં એછી સંખ્યા ધ્યાનમાં લઇશ. અને દરબારને યાત્રાળુવેરા ઉઘરાવવાનાં તેના હક્કે બદલ એકલાખ રૂપીયા લેવાને મ ંજુર કરીશ. મર્યાદા ઉપરાંતના સંખ્યાના વધારાથી ખમાં થતા ખચાવ અને દરબારને વાર્ષિક આંધી રકમની સગવડ જોતાં ૮૦૦૦૦ ની સરાસરી અને ૫૦૦૦૦ ની ઓછામાં ઓછી સંખ્યા વચ્ચેના તફાવત જવા દેવા જોઇએ.
૧૦૭૯૪૦
૧૦૯૭૭૪
૧૦૯૭૩૦
આ ગાઠવણુ દશ વર્ષને માટે અમલમાં રહેશે. હાલની ચળવળથી ખન્ને પક્ષ વચ્ચે જે વિરેષ ઉભા થયા છે તે દૂર થવાને અને પા મીત્રાચારીના સંબંધ જોડાવાને માટે પુરતા સમય પસાર થવા જોઇયે. આટલી મુદત દરમ્યાન જૈના સમજતા થશે કે હિંદી પ્રધાનના ચુકાદો તેએએ સ્વીકારવા જોઇયે. અને જ્યારે જૈનો
( ૧૮ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરબારના સર્વોપરી હક્કો સામે વધુ વખત વિરાધ નહિ કરશે ત્યારે દરખાર જૈનેાના ખાસ હુક્કો ઉપરના અંકુશ ઉઠાવી લેશે. તેટલા માટે ટુંકી મુદ્દત રાખવા તે ઝધડાને ભાગ્યે જ શાંત કરી શકે, તકરારના સ્વરૂપના ફેરફારને માટે પાંચ વર્ષ ખસ થઇ પડે, જ્યાંસુધી અન્ને પક્ષ વચ્ચે સંતાષકારક સમાધાન ન થાય ત્યાંસુધી દશ વર્ષ કરતાં વધારે મુદત માંધવી તે નહિ ઈચ્છવાયેાગ્ય છે. બનવાજોગ છે કે આ ગેાઠવણથી જૈના વધારે મેટી સંખ્યામાં પાલીતાણાની મુલાકાતે આવે, અગર તેા બીજી દષ્ટિચે જોતાં અણધાર્યા સ ંજોગા ઉપસ્થિત થતાં આ દહેરાંએ પ્રત્યેની લાકપ્રિયતા કેટલેક અંશે ઘટી જવા પામે.
દશવર્ષ પછી કેવી રીતે કામ લેવુ તે હું સ્પષ્ટ કરવા માગતા નથી. તેમ આમાં કઇ સુધારો કરવા કે નહિ તે સર્વા પરીસત્તાના હાથમાં રહેશે કે કેમ તે પણ હું કહી શકતા નથી. હાલના રાજ ખંધારણની પરિસ્થીતિ તરફ જોતાં કર્નલ કીટીંજે યાત્રાવેરા માટે ઠરાવેલ દર ચાલુ કરવાને દરખાર સંપૂર્ણ અ ંશે તૈયાર હશે કે કેમ તે હું કહી શકતા નથી. દશ વર્ષ પછી બન્ને પક્ષ વચ્ચેને સ ંબંધ જો સર્વોપરી સત્તાને વચ્ચે પડવાને જરૂર જણાય તેવા હશે તેા જ આ પ્રશ્નમાં તે વચ્ચે પડશે; પર તુ તે વખતે દરમ્યાનગીરી કરવા જેવી સ્થીતિ હશે કે કેમ તે હું હાલ કહી શકતા નથી. અને વળી હિંદના રાજ્યદ્વારી પ્રકરણમાં હવે પછી થનારા ફેરફારા ધ્યાનમાં લેતાં આજથી દશ વર્ષ પછીની સ્થીતિ કેવી હશે તે મામત અત્યારથી અગમચેતી કરવી એ મને તેા અશકય દેખાય છે.
આ હુકમનો અમલ ૧૯૨૬ ના એપ્રીલની પહેલી તારીખથી થશે અને પહેલુ ભરણું ૧૯૨૭ ના એપ્રીલની પહેલી તારીખે ભરવુ જોઇશે. જો જેને આ રકમ ભરવાને ના પાડે તેા ટેકરીની મુલાકાતે આવતા યાત્રાળુઓ ઉપર કનૅલ કીટીંજે મુકરર કરેલા દર વસુલ કરવાને દરબારને છૂટ રહેશે. અર્થાત્ ૧૮૮૬ અગાઉની સ્થીતિનુ પુનરાવર્તન થશે. અને તેમાં કરની વસુલાતનું થાણુ એજન્સી માત નહિ નાખવાના ફેરફાર કરવામાં આવશે. મારા મત મુજબ પાલીતાણાના રાજકીય કારાબારનું હાલનું બંધારણુ જોતાં આંતર વહીવટના આ ભાગ ઠાકેાર સાહેબને સુપ્રત કરવા સલામત છે.
( ૫ )
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
આટલું છતાં હું તો એમ માનું છું કે જેને મુકરર કરેલી વાર્ષિક રકમ ભરવાનું પસંદ કરશે. અને જેના ઉંચા ચારિત્ર અને પ્રતિષ્ઠા માટે પુરતું માન છે, અને આ કેસમાં મારા ચુકાદાને ભમાવવાના ઉદ્દેશથી જે પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા હતા તેથી મારું મગજ સમતોલપણું ન ખોઈ નાખે તે માટે મેં કાળજી રાખી છે. બ્રીટીશ હિંદના જેને કાયદાને માન આપનારા અને શાંતિપ્રિય શહેરીઓ છે તે હું જાણું છું, પરંતુ હકક અને હ. કુમતના પ્રશ્નને નકકી કરતી વખતે એક ગરીબમાં ગરીબ, નમ્રમાં નમ્ર તરફ, અને બીજી તરફ બહુ સંખ્યક અને શક્તિવાન તરફ એક સરખી રીતે જ વર્તવું જોઈએ. એક કમની લત અને લાગવગ બીજી રીતે ગમે તેટલી અગત્યની હોય, પરંતુ અદાલત કે જ્યાં બંને પક્ષને ન્યાય આપવાનો હોય છે ત્યાં તેનું વજન પડતું નથી.
- તા. ૧લી. એપ્રીલ ૧૨૬થી યાત્રાળુઓની ગણત્રી કરવાને જે વચગાળે હુકમ મેં કર્યો હતો તે આથી રદ કરવામાં આવે છે.
(sd) C. C. Watson. ( A. G. G. ) + + + + + જેમાં જાગૃતિ
એ. મી. વટસનને ઉપરનો નિર્ણય બહાર આવતાં સમગ્ર જૈન પ્રજા જાગી ઉઠી છે. તેમના નિર્ણયમાં જેનોના સ્થાપિત હક્કો, બ્રીટીશ અધિકારીઓએ સ્વીકારેલા નિર્ણયે અને રજુ થયેલી કાયદાસરની દલીલેને તદન વેગળે રાખીને તમામ એકતરફી ન્યાય તોળાય છે તેમ સમગ્ર દેશની જનતાએ જાહેર કર્યું. તથા ગામોગામ શ્રીસંઘે મળીને આ ઠરાવ નામંજુર કરવા તથા શ્રીગિરિરાજની
સ્વતંત્રતા પુન: સ્થાપિત ન થાય ત્યાંસુધી યાત્રાત્યાગ કરવાના નિર્ણય કર્યો. એટલું જ નહિ પણ સમગ્ર મહાસંઘની એકદીલીથી આગળ પગલાં ભરવાને અશાડ વદી ત્રીજે અમદાવાદમાં શેઠ આણંદજી કલ્યાણજીયે તથા અશાડ વદી સાતમે મુંબઇમાં શ્રી જૈન વે. કોન્ફરન્સે મંત્રણ કરી એ સ્પષ્ટ કરે છે કે-શાશ્વત તીર્થ શ્રી શત્રુજયની સ્વતંત્રતા જેનાના સ્થાપીત હક્ક પૈકીની છે અને રહેશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનોનાં મહાન પુરૂષો.
રાજ્યદ્વારી, સામાજીક અને ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં તેઓનુ સ્થાન.
નીચે દર્શાવેલ જૈન અતિહાસીક ચચાનાં વાંચનથી તમાને નવુજ જીવન પ્રાપ્ત થશે.
વીરશીરામણી વસ્તુપાળ ભાગ ૧ લે.
૨ જો.
૨-૮-૦
99
૨-૮-૦
99
""
અણહિલપુરના આથમતા સૂર્ય (વસ્તુપાળ ભા. ૩ જો.) ૩-૦-૦ ઉપરના ત્રણે ગ્રંથા સાથે લેનાર માટે રૂા. પાંચ.
આચાર્ય શ્રી હીરવિજયસૂરી અને ધર્મ જિજ્ઞાસુ અકબર. ૨-૦-૦ વિમળ મંત્રીને વિજય ( મીજી આવૃત્તિ ) ભાગ્યવિધાયક ભામાશાહ. ( બીજી આવૃત્તિ )
૨-૦-૦
2-0-0
૧-૮-૦
૪-૦-૦
૨-૦-૦
પ્રતિભાસુ દરી ગુર્જ રેશ્વર કુમારપાળ સચિત્ર નવસ્મરણુ સચિત્ર મહીલા મહેાદય ભાગ ૧ લેા. (ત્રીજી આવૃત્તિ) ભાગ ૨ જો. ( ખીજી આવૃત્તિ ) લખા:-~~જૈન પત્રની ઓફીસ-ભાવનગર.
૨-૦-૦
૨-૦-૦
""
....
....
8000
....
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
....
ધી આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું
સ્ટેશન રોડ—ભાવનગર.
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રી શત્રુંજય પ્રકાશ અને | કે " જેનો વિરૂદ્ધ પાલીતાણા. 9 - આ ઐતિહાસિક બુકની હજારોની સંખ્યામાં ફેલાવે કરી શ્રી શત્રુંજયને લગતી જુની અને ચાલુ-તાજી ઘટમાળથી જૈન તથા જૈનેતરને માહતગાર કરવાની ફરજ આવી પડી છે ! છે દરેકે દરેક જૈન બંધુના ગૃહમાં આ ઉપયોગી છે - બુકને સ્થાન મળવું જોઈએ ! તેની મહત્વતા અને ઉપયોગીતા તરફ ખ્યાલ કરતાં તેને છૂટે હાથે ફેલાવે થાય! પ્રભાવના કે કહાણી થાય એ ઈચછવાયેગ્ય છે. છેવટ તમારા મિત્રો અને સંબંધીઓને આ બુક આ તરફ લક્ષ ખેંચવાને ચૂકશે નહીં. એટલું જ નહિ તે પણ પોતાના ઘરના દસ્તાવેજ કરતાં પણ આ જરૂરી છે અને મુદ્દાવાળી બુકની સારામાં સારી રીતે સાચવણી કરવાને બેદરકારી સેવશે નહીં ! છે કીં.રૂા.૧-૦-૦ વિના મૂલ્ય ગામડાઓમાં ફેલાવે શ કરનાર પાસેથી કોપી સેના રૂા. 80). લખે - જૈન પત્રની ઓફીસ. ભાવનગ૨. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com