Book Title: Anekant 1988 Book 41 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538041/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 41 : ki0 1 vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta ( patra-pravartaka : zrAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') isa aMka meMviSaya krama 1. upadezI pada 2. jaina sAdhvAcAra ke Adarza bhagavAna kundakunda -DA0 jyoti prasAda jaina 3. pArzvanAtha viSayaka prAkRta apabhraMza racanAe~ -DaoN0 premasumana jaina 4. samayasAra ka: dArzanika pRSTha --DaoN0 darabArIlAla koThiyA 5. Agama-tulya graMtho kI prAmANikatA kA mUlyAMkana -- DaoN0 ena0 ela0 jaina 6. Agama ke mUla rUpoM meM phera-badala ghAtaka hai zrI padmacandra zAstrI 7. zrI bra0 ku~vara digvijayasiMha jI ke zAstrArthaM ne mere dvAra khole zrI padmacandra zAstrI 6149 bIra sevA mandira 21 dariyAgaMNa 1-11 8. grantha- prazastiyoM kA upayukta prakAzana DaoN0 jyotiprasAda jaina 6. kyA kundakunda bhAratI badalegI ? - zrI padmacandra zAstrI 10. jarA socie : -sampAdaka pR0 1 2 5 13 17 21 23 25 23 janavarI-mArca 1988 prakAzaka : vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI- 2 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhvAcAra ke Adarza bhagavAna kundakunda DAjyoti prasAda jaina, lakhanaU prAja ke yuga meM, jaba jaina sAdhvAcAra anekavidha zithilAcAra, vikRtiyoM evaM dhanAdhita kurUr3hiyoM se abhimUta hotA jA rahA hai, sarvamahAna kriyohAraka evaM bhagavAna tIrthaMkara deva kI zuddhAmnAya ke punaruvAraka bhagavatkarakandAcArya ke taviSayaka upaveza hI samartha preraNAsrota evaM mArgadarzaka ho sakate haiN| sAdhvAcAra zuddha ho jAya to prAvakAcAra svataH saMgharatA calA jaayegaa| bhagavAna ke dharma-tIrtha evaM zrIsaMgha kI zakti kA pradhAna prAdhAra zaddha evaM pAvarza sAdhvAcAra hI hai| prAtaHsmaraNIya mUlasaMcAgraNI zrImad bhagavatkundAcArya videzI logoM ke prAgamana evaM prabhAva se bhAratIya dharmoM kA kA sUnAma mAtra jana saMskRti ke hI itihAsa meM nahIM, vyAvahArika rUpa bhI paryApta nizrita hone lagA thAadhyAtma-vidyA ke sArvakAlIna eva sarvadezIya itihAsa meM dakSiNa bhArata abhI taka aise aniSTa prabhAvo se achanA bhI svarNAkita haiN| vaha yugAntarakArI mahApuruSa the aura bacA huA thaa| kama se kama jaina itihAsa ke to aise mor3a para khar3e the jaba aise samaya me bhagavat kundakundAcArya kA sudUra dakSiNa aneka Antarika evaM bApa kAraNoM se paristhiti paryApta meM AvirbhAva huaa| vaha bhagavAna mahAvIra kI AcArya viSama thii| antima tIrthaMkara vardhamAna mahAvIra (I0 pU0 paraparA ke 27ve gurU, AcArya bhadrabAhu dvitIya (I0 pU0 569-527) ko nirvANa prApta kiye lagamaga pAMca so varSa 37-14) ke, jo ki svaya aSTAgadhArI the tathA zeSa agabIta cuke the, aura isa bIca unake dvArA pravartita dravyazruta, pUrvo ke dezajJAtA the, sAkSAt ziSya the| lohAcArya, dvAdazAMgavANI athavA gyAraha aMga-caudahapUrvo ke jJAna meM vaTukeri, guNadhara, arhadvali, mAghanaMdi, dharasena, vimalArya kramazaH hrAsa evaM dhyucchiti hote rahane se aba katipaya aMga- zivArya, svAmikamAra, umAsvAti Adi aneka gharaghara pUrvo ke gine-cune kucha ekadeza jJAtA hI avaziSTa raha gaye AcArya unake prAyaH samasAmayika the / abhI taka dvaadshaaNgthe| bhagavAna ke zrIsagha me zanaiH zanaiH bhArI vighaTana, zruta guruparaMparA meM maukhika dvAra se hI pravAhita hotA pAyA bikharAva, kendra parivartana, zithilAcAra eva phUTa prakaTa ho thA, aura zAyada yaha bhI eka bar3A kAraNa thA ki usameM rahe the / antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu prathama (I0 kramazaH hrAsa eka vyacchiti hotI calI jA rahI tho / kintu pR0 394-365) kI ziSya-paraMparA ke dAkSiNAtya nirgrantha sarva parigrahatyAgI banavAsI nigraMtha zramaNoM kI caryA hI aisI zramaNoM kA sagaThana evaM mArgadarzana karane kI bhI parama thii| ve na kisI bastI me hI raha sakate the, na kisI eka AvazyakatA thI, kyoMki abhI taka ve hI bhagavAna ko sthAna meM adhika samaya taka Thahara sakate the aura lekhana eva maulika paraMparA kA saMrakSaNa apanI municaryA dvArA karate paThana-pATana kI sAdhana-sAmagrI taka kA parigraha bhI nahIM A rahe the| unameM bhI aba bikharAva ke saketa milane lage rakha sakate the / ataeva zrutAgama ko lipibara the| brAhmaNa paraMparA ke SaDdarzana aba taka rUr3ha ho cuke the sAmUhika virodha hI calatA rhaa| kanigacakravartI samraTa aura bauddha dharma hInayAna evaM mahAyAna meM vibhAjita hone khAravela dvArA kumArI parvata para, lagabhaga I0 pU0 150 me, para bhI phala phUla rahA thaa| saba hI paraMparAeM bAhya piyA- Ayojita mahAmuni-sammelana meM yaha prazna jora-zora ke kANDa evaM pravRttimArga kA poSaNa kara rahI thiiN| uttara sAtha cacita bhI huA aura vahAM se Akara uttara mathurA ke bhArata meM to IrAnI- yUnAnI, halava, zaka, kuSANa Adi jainasaMgha ne pustakadhAriNI sarasvatI pratimA ko pratIka banA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAdhvAcAra ke AvazaM bhagavAna kanvanda kara sArasvata abhiyAna bhI cher3a diyA, tathApi sthitipAlaka 800 varSa pUrva zrImad kundakundAcArya apanI AdhyAtmika dala ke prabala virodha ke kAraNa usake saphala hone meM kucha vidhAradhArA ke vizada pratipAdana dvArA bhAratIya saMskRti, dera lagI / antata: AcArya kundakunda ne hI sarvaprathama vaha vizeSakara jaina paraparA ke lie sampanna kara gaye the| sAhasika kadama uThAyA / unhone svaya ko guruparaMparA se idhara kucha dinoM se kundakundAcArya-dvisahasrAbdi prApta zrutAgama ke AdhAra se apane samayasArAdi 84 pAhur3a mahotsava manAne kI carcA calI hai aura usakA kaI (prAbhUta) granthoM kI racanA kI aura lipibaddha kara diyaa| mAdhyamo se pracAra kiyA jA rahA hai| kaI sthAnoM meM kucha yaha eka mahAna krAntikArI kadama thA jisakA samucita seminAra-saMgoSThiyAM, samAroha-utsava Adi hue bhI haiM aura mUlyAMkana karanA sahaja nahIM hai| ho rahe hai tathA vyApaka stara para dvisahasrAbdi mahotsava AcAryapravara ne samasta tatkAlIna paristhitiyoM aura manAne kI yojanAeM bhI bana rahI haiN| yoM to pratyeka zubha bhAvI saMbhAvanAoM para gaMbhIra cintana-manana karake apane kArya ke prArambha meM nitya par3he jAne vAle maMgala zloka meM lie jinavANI kA nicoDa eva sAratatva adhyAtmavidyA ko tIrthakara bhagavAna mahAvIra aura unake pradhAna gaNadhara cunA aura vyavahAra naya tathA vyavahAra dharma kI upekSA na gautama svAmi ke sAtha-sAtha jina ekamAtra AcAryapuMgava karate hue bhI nizcaya naya, zudvAtmopalabdhi, ata: bhAvataH kundakunda kA nAma smaraNa kiyA jAtA hai unake sunAma yA eva dravyataH bhI zuddhamunicaryA eva AtmasAdhanA para adhika nimitta se kabhI bhI, kahI bhI, koI bhI dharma evaM saMskRtibala diyA / vaha syAta sarvaprathama aise maramI sAdhaka yogi-prabhAvaka Ayojana kiyA jAya, vaha sadaiva palAdhanIya hogA, rAja the jinhoMne apane lekhana dvArA pAtmika rahasyavAda kA kintu jaba kisI mahApuruSa yA unake jIvana kI ghaTanA udghATana kara diyA aura pAne vAlI pIr3hiyo ke lie vizeSa kI smRti me koI Ayojana kiyA jAya to usameM Adhya tmavidyA ko Thosa AdhAra pradAna kara diyaa| syAta kucha tuka honA ucita hai| bhagavat kundakundAcArya kA janma unhI se pratyakSa yA parokSa preraNA lekara unake sagha ke sama- IsA pU0 41 meM huA thA, 11 varSa kI Ayu meM I0pU0 sAmAyika uparokta anya AcAryoM ne bhI apane apane 30 me unhoMne muni dIkSA lI thI, 22 varSa muni jIvana kSayopazama, ruci aura jJAna ke anusAra zrutAgama ke AdhAra vyatIta kara 33 varSa kI Ayu me I0pU0 8 meM vaha AcArya se caturAnuyoga ke vibhinna viSayo para mUlabhUta racanA pada para pratiSThita hue aura 52 varSa paryanta usa pada ko karake tadviSayaka bhAvI sAhitya sRjana ke lie Thosa AdhAra suzobhita karake 85 varSa kI Ayu me san 44 I. meM prastuta kara diyaa| itanA hI nahI, vaTTakeri, guNadhara evaM unhoMne svargagamana kiyA thA iname se kisI bhI vidhi kI dharasena jaise zrutadharAcAryoM ne to unhe prApta zrutAgama ke saMgati isa yA AgAmI varSa ke sAtha nahI baitthtii| hameM mahAkarma-prakRti prAbhRta, kasAyaprAbhRta, AcArAMga prabhati jJAta nahIM hai ki kisa mahAnubhAva kI preraNA se isa samaya ago ko bhI lipibaddha karA diyaa| isa prakAra bhagavAna isa prAyojana kA vicAra prasphuTita huA hai| hame unakI kundakundAcArya ke apratima RNa se jaina saMsAra kabhI bhI sadbhAvanA meM tanika bhI sandeha nahI hai, aura ho sakatA hai uRNa nahI ho sktaa| itihAsa sAkSI hai ki jaba-jaba ki unake isa nirNaya kA koI AdhAra bhI rahA ho, parantu bAhya kriyAkANDa, zithilAcAra evaM vikRtiyoM ne dharma ke hamAre dekhane sunane meM usakI koI abhivyakti nahI aaii| maulika svarUpa ko AvazyakatA se adhika AcchAdita bahumAnya paraMparAye anubhUti ke anusAra to prAcArya pravara karanA zurU kiyA, kundakunda-sAhitya hI use sahI mor3a dene ke janma ko dvi-sahasrAbdi san 1956 I0 meM hotI, unakI aura samyak dizAnirdeza karane me pradhAna sambala bnaa| dIkSA kI dvi-sahasrAbdi san 1970 meM hotI, unake vastutaH jo kArya zrImad zakarAcArya ne apane vedAnta darzana prAcArya-pava-grahaNa kI dvi-sahasrAbdi sana 1962 I. meM evaM advaitavAda dvArA 8vIM zatI ke anta me brAhmaNa paraMparA aura unake svargagamana kI dvi-sahasrAdi sana 2044 I0 meM evaM hindU jAti ke lie kiyA, prAya: vaisA hI kArya unase honI caahie| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArzvanAtha viSayaka prAkRta-apabhraza racanAe~ 0 DA. premasumana jaina, (sukhADiyA vi0vi0 udayapura) zramaNa-paramparA ke mahApuruSoM tIrthakaro meM bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana para nayA prakAza DAla sakatI haiN| pArzvanAtha ke jIvana kA vizeSa yogadAna rahA hai| IsA uname kucha racanAoM kA saMkSipta paricaya yahAM prastuta kiyA pUrva lagabhaga eka hajAra varSa pUrva bhagavAna pArzvanAtha kA jA rahA hai| janma huA thaa| usa samaya deza meM upaniSad-darzana kA prAkRta racanAeM: vikAsa ho rahA thaa| pArzvanAtha ke cintana ne bhAratIya prAkRta bhASA meM bhagavAna pArzvanAtha kA jIvana pramukha darzana ko AdhyAtmika banAne meM vizeSa yoga kiyA hai| rUpa se 'caupannamApUrisacariya' me zIlAMka ne prastuta nagara saskRti ke sAtha hI grAmya jIvana eva anArya logo kiyA hai| isI kA anusaraNa zrI devabhadrasUri (yA guNacandra) ke bIca meM jIvanamUlyoM kA pracAra pArzvanAtha kI adhyAtma ne apane 'pAsanAhacariya' me kiyA hai / prAkRta kI ye dono paramparA ne bhagavAn buddha evaM bhagavAn mahAvIra ke darzana racanAeM prakAzita hai| kucha varSa pUrva bhadrezvarasUri kI ko bhI gati dI hai / mahAvIra kI paramparA meM pArzvanAtha ke 'kahAvali' bhI prakAzita huI hai, jisame pArzvanAtha kA ziSyo kI jIvanacaryA evaM unake vikAroM ko vyakta karane jIvanacarita vaNita hai| vidvAnoM ne isa kahAvali kA vAle kaI prasaMga zAstro me prApta hote hai| dhIre-dhIre samaya lagabhaga AThavI zatAbdI mAnA hai| ata: prAkRta ke pArzvanAtha ke jIvana kA viSada varNana bhI jainAcAryoM ne racanAkAro ke lie yaha preraNA-grantha rahA hai| svatantra granthoM ke rUpa meM kiyA hai| 1: pArzvanAtha viSayaka prAkRta kI racanAoM me 12vI ardhamAgadhI Agama granthoM me pArzvanAtha ke jIvana ke zatAbdI ke Amrakavi dvArA racita 'caupannamahApurisakucha prasaga prApta haiN| unake ziSya eva anuyAyiyo ke jIvana cariya' kA pramukha sthAna hai| isa grantha me 8735 gAthAeM kI vistRta jAnakArI yahAM milatI hai| kalpasatra meM sakSepa hai tathA anya chando kI sakhyA 100 hai / khabhAta ke vijayame pArzvanAtha kA jIvana vaNita hai| tiloyapaNNati meM bhI nemisurIzvara zAstrabhaNDAra me isa racanA kI pANDulipi pArzvanAtha kI jIvana-kathA kA adhika vistAra nahIM mila upalabdha hai. jigakA lekhanakAla lagabhaga 16vIM zatAbdI hai| sakA hai| samavAyAMgasUtra meM kevala itanA ullekha hai ki 2. kisI ajJAta kavi ne prAkRta meM 'pAsanAhacariya' pArzvanAtha kA pUrvabhava me sudarzana nAma thA / tiloSapaNNatti nAmaka grantha kI racanA kI / isa grantha me 2564 gAthAe me bhI itanA hI kahA gayA hai ki pArzvanAtha kA jIva hai| isakA dUsarA nAma 'pArzvanAthadazabhavacarita' bhI prApta prANata kalpa se isa bhava me AyA hai| ata: pArzva ke pUrvabhavoM hotA hai| isa prAkRta grantha kI pANDulipi zAtinAtha jaina kA varNana lagabhaga 8vI zatAbdI ke grantho me kiyA gayA maMdira jaisalamera ke tADapatrIya granthabhaNDAra me upalabdha hai|' hai / guNabhadra ke uttarapurANa meM sarvaprathama yaha varNana prApta hai, .. pArzvanAtha viSayaka prAkRta ke eka anya grantha kI jisakA anukaraNa paravartI prAkRta eva apabhra za ke granthakAro sucanA prau0 belaNakara ne dI hai| kisI nAgadeva nAmaka ne kiyA hai| saskRta, prAkRta eva apabhraza kI pArzvanAtha prAkRta kavi ne 'pArzvanAthapurANa' kI racanA kI hai| isa viSayaka kucha racanAe prakAzita ho gaI haiM, jiname pArzvanAtha grantha ke sambandha meM adhika jAnakArI upalabdha nahIM ho ke jIvana ke sambandha meM vidvAna sampAdako ne vizeSa prakAza sakI hai| prAcyavidyA sasthAna, bar3audA, bhAratIya saMskRti DAlA hai| jaina sAhitya aura darzana ke manISI devendra muni vidyAmaMdira, ahamadAbAda, bI0 ela0 sasthAna, pATana evaM zAstrI ne bhagavAn pArzvanAtha ke jIvana para eka pustaka bhI rAjasthAna prAcyavidyA pratiSThAna, jodhapUra dvArA prakAzita likhI hai| blUmaphIlDa ne bhI pArzvanAtha ke jIvana eva hastalikhita granthoM kI sUciyoM ke avalokana se prAkRta me tatsambandhI kathAo para prakAza DAlA hai| kintu abhI racita kucha aura pArzvanAtha viSayaka racanAeM khojI jA bhI prAkRta-apabhraza kI kaI racanAeM aprakAzita haiM, jo sakatI hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAravanAtha viSayaka prAkRta apabhraMza racanAe~ apabhraMza racanAeM apabhraMza sAhitya meM pArzvanAtha kA jIvana preraNA kA srota rahA hai / 10vI zatAbdI se 5vIM zatAbdI ke bIca apabhraMza meM pArzvanAtha ke jIvana para kaI racanAeM likhI gaI hai| mahAkavi puSpadanta ke mahApurANa meM pArzvanAtha kA jIvana varNita hai, jo prakAza meM A cukA hai / svatantra rUpa se 11vIM zatAbdI ke kavi padmakIti kA 'pAsanAhacarita' hindI anuvAda ke sAtha prakAzita ho cukA hai| abhI taka apabhraMza kI jJAta racanAo meM pArzvanAtha viSayaka nimnAkita racanAeM aprakAzita hai| inako saMpAdita kara prakAzita kiyA jAnA cAhie, jisase pArzvanAtha ke jIvana para adhika prakAza paDa sakegA / 1. pArzvapurANa (paM0 sAgaradatta sUri- vi0 saM0 1076 ke kavi paM0 sAgaradatta sUri ne pAzrzvanAtha purANa kI racanA kI thii| inhone javasAmicariya bhI likhA hai, aisI sUcanA bRhat TippaNikA sUcI se prApta hotI hai / kintu inakI ye donoM racanAe abhI upalabdha nahI huI hai / 2. pAsaNAhacariu ( devacaMda )- lagabhaga 12 vI zatAbdI ke apabhraMza kavi devacada dvArA racita pAsaNAhacarita kI aba taka mAtra do pratiyAM upalabdha haiM / eka prati pa0 paramAnanda zAstrI ke nijI saMgraha me hai, jisame patrasaMkhyA 7, 76 evaM 81 upalabdha nahI hai / dUsarI prati sarasvatI bhavana, nAgaura ke grantha bhaNDAra meM upalabdha hai / yaha prati pUrNa hai / isameM kula 67 patra hai tathA prati kA lekhanakAla vi0 saM0 1520 caitra sudI 12 akita hai| isa prati meM grantha kA nAma 'pAsapurANa' diyA huA hai / " isa pAsaNAhacariu me kula 11 saMghiyA hai, jinameM 202 kaDavakoM meM pArzvanAtha ke jIvana ko kAvyamaya bhASA meM prastuta kiyA gayA hai / kavi ne apanA yaha grantha mudijjanagara ke pArzvanAtha maMdira me nirmita kiyA gayA thA / devacada ke gurU kA nAma vAsavacandra thaa| inako dakSiNa bhArata kA vidvAn mAnate hue paM0 paramAnanda jI ne inakA samaya 12vIM zatAbdI taka kiyA hai| pArzvanAtha kI dhyAna-samAdhi kA varNana karate hue kavi kahatA hai ki pArzvanAtha moharUpI adhakAra ko dUra karane ke lie sUrya ke samAna evaM kSamA rUpI latA ko car3hane ke lie unnata parvata kI taraha hai| unakA zarIra saMyama aura zIla se vibhUSita hai. jo karmarUpa kaSAya kI agni ke lie megha kI taraha hai / kAmadeva ke utkRSTa bANa ko naSTa karane vAle tathA mokSarUpa mahAsarovara me kor3A karane vAle ve haMsa kI taraha haiN| ve indriya rUpI sarpoM ke viSa ko haraNa karane vAle mantra hai tathA Atma- gAkSAtkAra karAne vAlI samAdhi me ve lIna hai moha tamaMdha pacAva payago, khatilayAruhaNe girituMgo / saMtrama-sIsa-visiya deho, kammarumAtha AsaNa meho pupphadhaNu vara tomara dhaso, mokkha mahAsari- kIlaNa haMso / iMdiya sappaha visaharamato, appasarUva-samAhi-sarato / 3. pASaNAhacariu (vibudha zrIdhara ) - vibudha zrIdhara 12vI zatAbdI ke samartha apa' kavi haiM inako apabhraza kI chaha racanAo kA ullekha milatA hai, jiname se cAra upalabdha ho cukI hai unameM 'pAsaNAhari ko kavi kI prathama upalabdha racanA kahA jA sakatA hai| apabhraza ke manISI DA0 rAjArAma jaina ne kavi ke 'vaDDhamANacariu' nAmaka grantha kA sampAdana kara hindI anuvAda ke sAtha use prakAzita karAyA hai| isa grantha kI bhUmikA me 'pASaNAhacariu' ke mahattva Adi para prakAza DAlA gayA hai / " isI kavi kI chaThI racanA 'sukumAla cariu' kA hamane sampAdana kArya sampanna kiyA hai, jo zIghra prakAzya hai / vibudha zrIdhara ke isa 'pAsanAhacariu' kI abhI taka do pratiyA upalabdha hai| AmerazAstra bhaNDAra, jayapura me upalabdha prati vi0 saM0 1577 kI hai, jisame kula 66 patra hai / grantha kI dumarI prati agravAla di0 jaina bar3A maMdira, motIkaTarA, AgarA me upalabdha hai / isameM kula 68 patra hai, kintu 62vA patra upalabdha nahI hai / isa grantha me kula 2 sadhiyA eva 238 kar3avaka haiN| sAhU naTTala kI preraNA se isa 'pAsanAhacariu' kI racanA dillI meM kI gaI thI / grantha kI prazasti se jJAta hotA hai ki kavi zrIdhara jAti ke agravAla jaina the tathA hariyANA ke nivAsI the| unhoMne dillI kA sundara varNana isa kAvya meM kiyA hai| itihAsa evaM saMskRti sa sambandha me kaI naI sUcanAeM isa grantha se prApta hotI hai / grantha kI racanA karate hue kavi ne kahA hai ki jisane isa saMsAra ke bhramaNa ko nAmA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 41, ki01 anekAnta kara diyA haiM, pApoM ko samApta kara diyA hai tathA jo kucha panne kIr3e laga jAne se kaTa-phaTa gaye haiN| phira bhI anupama guNarUpI maNiyoM ke samUha se bharA huA hai use prati pUrNa aura acchI hai / isa bhaNDAra kI sUcI taiyAra bhava-bandhana ko tor3ane vAle pArzva ko praNAma kara maiM usake karane vAle vidvAna DA0 jaina ne ise prAkRta kI racanA carita ko prakaTa kara rahA hUM--- kahA hai, jabaki yaha apabhra za kA grantha hai| pUriya bhuaNAsaho pAvapaNAsaho, 5. pArzvanAtha purANa (raidhU)-raidhU ne apabhraMza Niruvama guNamaNi vAraNa-bhariu / me kaI racanAe prastuta kI hai| unake vyaktitva eva unakI toDiya bhava-pAsa ho paNavavi pAsaho, racanAo ke sampAdana-prakAzana kA kArya DA0 rAjArAma puNu payaDami tAsu ji cariu / jaina sampanna kara rahe hai|" DA0 ke0 sI0 kAsalIvAla ne isa grantha ko prazasti sAskRtika dRSTi se vizeSa vibhinna granthabhaNDArI kA sarvekSaNa kArya sampanna kiyA hai| mahattva kI hai| isame raidhu kI kaI racanAe prakAza me AI hai| DA. 4. pAsanAhacariu (buha asavAla)-kavi budha devendra kumAra zAstrI ne raidhU ke isa pArzvapurANa kI 5 asavAla 15vI zatAbdI ke apabhraza kavi the| inakI pratiyoM kI sUcanA apanI pustaka meM dI hai / koTA, vyAbara, anya racanAyo kA abhI patA nahI calA hai| inakI jJAta jayapura evaM AgarA me isa granya kI pANDulipiyA~ upalabdha eka mAna vRti 'pAsaNAhacariu' unakI vidvatA ke paricaya hai| grantha ke prArambha me kavi kahatA haike lie paryApta hai| budha asavAla ne kuzAna deza (iTAvA paNavivi siripAsaho, u0 pra0) karahala nAmaka gAva me yaduvazI sAhu soNiga ke sivaurivAsaho vihuNiya pAsa ho guNabhariu / anurodha se isa pAsaNAhacariu kI racanA kI thii| kavi bhaviyahaM suha-kAraNa dukkha-NivAraNa, ne apanI prazasti me grantha ke racanA sthala ke sambandha ma puNu AhAsami taha cariu / isa grantha me 7 sadhiyAM haiM aura 136 kaDavaka haiN| acchI jAnakArI dI hai / isa prantha kI racanA vi0 sa0 1476 meM bhAdrapada kRSNA ekAdazI ko sampanna kI gaI grantha me prAkRta evaM saMskRta meM likhe gaye pAzvanAthacarita grantho kI viSayavastu ko kAvyamaya bhASA me kavi ne prastuta thii| grantha likhane meM lagabhaga eka varSa kA samaya kavi ko kiyA hai| kavi ke dvArA prastuta grantha kI prAdi evaM anta lagA thaa| kavi asavAla kA vaza golArADa (golAlAra) thaa| ve paNDita lakSmaNa ke putra the-- kI prazasti madhyakAlIna saskRti ke viSaya me mahattvapUrNa aho paDiya lakkhar3a suyagulaga, gularAsvaMsi dhayavaha ahaMga / sAmagrI prastuta karatI hai| vizeSakara gvAliyara ke sAmAgrantha kI 13vI sadhi ke anta meM puSpikA ma eva jika, dhArmika, rAjanaitika jIvana para grantha kI yaha sAmagrI grantha ke prArambha me 5va patte me kavi ne spaSTa rUpa se vizeSa prakAza DAlatI hai| tatkAlIna jaina samAja kI apane nAma kA ullekha kiyA hai| unnata dazA kA jJAna isase hotA hai| sAha khemacanda ke iu suNiva majjha posahi citta, parivAra kA vistRta vivaraNa isa grantha meM prApta hai| kari kanbu pAmaNAhaho carittu / 6. pAsaNAhacariu (tejapAla)-kavi tejapAla ta NisuNAva kanvaha taNa uNAbhu, 16vI zatAbdI ke samartha apabhraMza kavi the| inhone 1. vuhu prAsuvAlu huu jo madhAmu / / saMbhavanAthacarita, 2. varAgacarita eva 3. pArzvanAthacarita isa pAsaNAhariu kI mAtra do pANDulipiyA upalabdha ye tIna racanAe apabhra za me likhI haiN| abhI ye tInoM haiN| agravAla digambara jaina bar3A mAdara, motIkaTarA, grantha aprakAzita hai| ataH kavi ke sambandha meM adhika AgarA meM jo prati hai usame 150 patra hai| kintu bIca ke jAnakArI pracArita nahI huI hai| kavi netrapAla ne isa 61 se 67 taka patra lupta hai|" grantha kI dUsarI prati pAsaNAhacariu me jo prazasti dI hai usase unake parivAra sarasvastI bhavana, bar3A madira granthabhaNDAra, ghI vAlo kA ke sambandha meM paryApta jAnakArI milatI hai| bAsavapura rAstA, jayapura meM upalabdha hai| isa prati me 121 patra hai| nAmaka gAMva me varasAvaDaha nAmaka vaMza kI paramparA me Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzrvanAtha viSayaka prAkRta-apabhraMza racanAe~ tejapAla kA janma huA thaa| inake pitA kA nAma tAlhuca kA granthabhaNDAra hai| usameM jo isa grantha kI prati hai usameM thaa| tejapAla ne grantha ke preraNAdAyaka ghUdhanu sAhu (surajana kula 101 patra hai / atima 102vA patra nahIM hai| prati meM grantha sAi) ke parivAra kA bhI vistRta paricaya diyA hai| kI racanA kA samaya vi0saM0 1515 akita hai|" grantha kI surajana sAhu kI prazaMsA karate hue kavi kahatA hai- dUsarI pANDulipi AmerazAstra bhaNDAra ke kalekzana meM hai| NAmeM surajaNa sAhu dayAvaru, laMbakaMcu jaNamaNa-tomAyaru / pArzvanAtha ke jIvana ke sambandha me vibhinna bhASAoM dhaNasiri ramaNi suhaNehAsiya Niya jasa pasaradi ke granthoM se jo jAnakArI milatI hai, usakI prAmANikatA suramuha-bAsiya // -atima sadhi 36 ghattA ke lie evaM tulanA maka adhyayana ke lie prAkRta-apabhraMza grantha ke prArambha meM pArzvanAtha kI stuti karate hue ke ina aprakAzita granthoM kA vizeSa mahattva hai| pArzvanAtha kavi kahatA hai devendra Adi ke dvArA pUjita, isa janma- pUrva bhava, upasarga, gRhastha jIvana eva vihAra kSetra ke sambandha samudra ko pAra kara jAne vAlA, karmarUpI zatruoM kA me jo vikharI huI sAmagrI upalabdha hai usakA adhyayana ina nAzaka, bhaya-haraNa karane vAlA, kalyANa karane meM paTu eva aprakAzita grantho ke sAtha karane para kisI nizcita dhyAna ke dvArA jisane karma-samUha ko jIta liyA hai, usa niSkarSa para pahuMcA jA sakatA hai| pArzvanAtha ke jIvana ke pArzvanAtha ke carita ko maiM kahUMgA atirikta 10vI se 16vI zatAbdI taka ke bhAratIya jIvana dekhidehi Nupro varo siyaro janmavuhI-pAraNo, ke vibhinna pakSa bhI ina grantho ke adhyayana se ujAgara ho kammArINa viisaNo bhaharo klyaann-maalaayro| sakate hai / ataH pArzvanAtha se vizeSa rUpa se jar3e hae tIrthajhANe jeNa jio cira aNahiyo kampaTTapuTThAsavo, mthAna, atizayakSetra eva sasthAoM kA yaha dAyitva hai ki soyaM pAsajiNidu saMghavarado voccha caritta tho| ve pArzvanAtha sambandhI ina aprakAzita racanAoM ko prakAza isa pAsaNAhacariu kI do pANDulipiyAM upalabdha hai| me lAne kA dRDha-saMkalpa kre| prAkRta-apabhraza ke vidvAnoM bar3e dhar3e kA di. jaina maMdira, ajamera me bhaTTAraka harSakIti ko bhI isa dizA me prayatnazIla honA caahie| sandarbha-sUcI 1. (ka) pArzvanAthacarita (vAdirAjasUri), mANika candra 1625, sa. 278 granthamAlA, vambaI, saM0 1673, 7. jinaratnakoza pR027 (kha) siriyAsanAhacariya (devabhadrasUri), ahamadAbAda, 5. zAstrI, devendrakumAra; apabhraza bhASA evaM sAhitya kI 1945, zodha pravRttiyA, dillI, 1971, pR0 147 (ga) pAsaNAhacariu (padmakIrti), prAkRta grantha pariSada' 6. zAstrI, paramAnanda; jainagrantha prazAstisa graha, bhAga 3, vArANasI, 1965 pR0 77 2. zAstrI, devendramuni; bhagavAn pAva--eka samIkSAtmaka 10. jaina, rAjArAma, vaDDhamANa cariu, dillI, 1975 adhyayana, pUnA, 1966 11. zAstrI, devendrakumAra, vahI, pR0 146 3. blUmaphIlDa; 'da lAipha eNDa sTorIja Apha da jaina 12. jaina, pI0 sI0; 'jaina grantha bhaNDAra ina jayapura eNDa seviyara pArzvagA,' bAlTImora 1616 jJAna prakAzana; nAgaura,' jayapura. 1978; pR0 104 dillI dvArA 1985 me pura: mudrita / 13. (ka) raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, 4. umAkAnta, pI0 zAha; Ala iDiyA oriyanTala vaizAlI kAnphreMsa, varSa 20, bhAga 2 pR0 147; jaina satya- (la) ra idha-granthAvalI bhAga 1, solApura; me yaha prakAza, bhAga 17, saMkhyA 4, 1956 pAsaNAhucariu prakAzita ho gayA hai| 5. caudharI, gulAbacanda ; jaina sAhitya kA bahata itihAsa, 14. kAsalIvAla, ke0 sI0; rAjasthAna ke jaina grantha bhAga 6, pR072 bhaNDAro kI sUcI, 5 bhAgoM meM 6. bRhat TippaNikA, jaina sAhitya saMzodhaka maNDala, pUnA, 15. zAstrI, paramAnanda, vahI, pR0 88 (prastAvanA) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kA dArzanika pRSTha C DaoN0 darabArIlAla koThiyA, nyAyAcArya prAthamika : A: kundakundakI racanAe~, unakI bhASA aura prabhAvita aura usa bhASA ke prakANDa paMDita bane hoNge| unakA prabhAva tabhI unhone zaurasenI prAkRta me vipula grantha race / unakA "samayasAra" AcArya kundakundakI, jinheM zilAlekho tamila bhASA me ravA "kurala" ekamAtra upalabdha hai, jise meM "koNDakunda" ke nAma se ullekhita kiyA gayA hai,| tamilabhASI "paMcamaveda'' ke rUpa meM mAnate hai / kundakunda ke eka ucca koTi kI AdhyAtmika racanA hai| yo unhone uttaravartI zataza AcAryoM ne bhI zaurasenI prAkRta me pracura anuzruti anusAra 84 pAhuDo (prAbhRto-:pahAra svarUpa grantho kI racanA kI hai| prakaraNa grantho') tathA AcArya puSpadanta-bhUnAvalI-dvArA zaurasenI-prAkRta sAhitya ke nirmAtAoM meM AcArya racita "SaDkhaNDAgama" mUlAgamakI vizAla TIkA kI bhI kundakunda kA nissadeha mUrdhanya sthAna hai| ve yazasvI prAkRta racanA kI thii| para Aja vaha samagra grnth-r|shi upalabdha sAhityakAra ke atirikta mUla-sagha ke gaThana kalA ke rUpa nahI hai phira bhI unake jo aura jitane grantha prApta hai ve me bhI itane prabhAva gAlI rahe hai ki granthaprazastiyo, zilAitane mahattvapUrNa haiM ki unase samagra jaina vAGgamaya samaddha lekho eva mUrti-lekhano ke sivAya zAstra-pravacana ke Arabha evaM dedIpyamAna hai| unake ina grantho kA, jinakI saMkhyA me aura magala-kriyAoM ke avasara para "maMgalaM bhagavAn 21 hai, paricaya anyatra diyA gayA hai| vIroM" Adi pAThya dvArA tIthaMkara mahAvIra aura unake ____ dhyAtavya hai ki kundakunda ne apane tamAma grantha usa prathama gaNadhara gautama indrabhUti ke pazcAt unakA bhI bar3I samaya kI pracalita prAkRta, pAlI aura saskRta ina tIna zraddhA ke sAtha smaraNa kiyA jAtA hai| isame AcArya bhAratIya pramukha bhASAo meM se prAkRta me race haiN| prazna ho kundakunda kA eka mahAn eva prAmANika AcArya ke rUpa me sakatA hai ki kundakunda ne apanI grantha-racanA ke lie sarvAdhika mahattva prakaTa hotA tathA unake dhavala yaza kI prAkRta ko kyo canA, pAlo yA saMskRta ko kyo nahI pracuratA sthApita hotI hai| canA ? isake do kAraNa jJAta hote hai| eka to yaha ki samayasAra : samayapAhaDa : nAma-vimarza prAkRta sAdhAraNa janabhASA thI--usake bolane vAle / itanA prAthamika kahane ke bAda hama kundakunda kI sAmAnya-jana adhika the aura kundakunda tIrthakara mahAvIra prastata me vicAraNIya kRti ke nAma ke sambandha me kacha ke upadeza ko jana sAdhAraNa taka pahucAnA ca hate the| vicAra kareMge / dUsare SaDkhaNDAgama, kasAyapAhuDa jaise digambara Agama-granthoM unakI isa mahattvapUrNa kRti kA mUla nAma samayasAra ke prAkRta zaurasenI, me nibaddha hone se unakI sudIrgha hai yA samaya-pAhuDa ? mUlagrantha kA AloDana karane para paramparA bhI unheM prApta thI / ataeva unhoMne apanI grantha- vidita hotA hai ki isakA mUla nAma "samayapAhuI" hai| racanA ke lie prAkRta ko hI upayukta samajhA / unako yaha kuMdakuMda ne svayaM grantha ke Arambha meM maMgalAcaraNa evaM granthaprAkRta zaurasenI-prAkRta hai| yadyapi kundakunda kI gAta- pratijJA gAthA me samasta siddhAntoM kI vandanA karake bhASA tamila thI aura be tamilabhASI the| kintu ve antima "samayapAhuDa' grantha ke kathana karane kA nirdeza kiyA hai| zrutakevalI bhadrabAhu ke netRtva meM uttara bhArata se dakSiNa aura grantha kA samApana karate samaya bhI usakA isI nAma bhArata meM jo vizAla muni-zrAvaka saMgha gayA thA aura jo se samullekha kiyA hai| isase avagata hotA hai ki granthazaurasenI-prAkRta kA pUrA abhyAsI thA usase kandakunda bahuta kAra ko isakA mUla nAma "samayapAhuDa" (samayaprAbhUta) Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kA dArzanika pRSTha abhipreta hai| cUMki isameM unhoMne samaya-AtmA ke sAra- ko atizaya abhISTa hai| zuddha hA kA kathana kiyA hai, isase use "samayasAra" bhI samayasAra meM dArzani ka dRSTi kahA jA sakatA hai / kundakunda ne gAthA 413 meM isakA yadyapi samayapAhuDa athavA samayasAra mUlataH bhI ullekha kiyA hai| kintu yahA unhoMne "samayapAhuDa" AdhyAtmika kRti hai| isake AcArya kundakunda ne Arambha ke vAcya zuddha AtmA ke apane "samayasAra" pada kA prayoga se lekara anta taka zuddha AtmA kA hI pratipAdana kiyA kiyA hai| uttarakAla me to "samayapAiDa" ke prathama hai aura usI kA zraddhAna, usI kA jJAna aura usI ko prApta vyAkhyAkAra AcArya amatacandra (dazavIM zatAbdI) ke vAcya kara usI me sthira hone-ramane para pUrA bala diyA hai|" aura vAcaka dono me abheda-vivakSA (eka mAna) karake yahI kAraNa hai ki unhoMne maMgalAcaraNa meM arahantoM ko "samayAhuDa" (caka) ko hI "mamayasAra" (vAcya) kahA namaskAra na karake pUrNa zuddha; abaddha aura prabuddha samasta hai aura isI AdhAra para unhone apanI vyAkhyA ke Adya siddho kI bandanA kI hai|" tathApi use (zuddha AtmA ko) magalAcaraNa meM "namaHmamayasArAya" Adi kathana dvArA unhone darzana ke dvArA hI pradarzita kiyA hai| darzana kA "samayasAra" kA ullekha karake use namaskAra kiyA hai| prayojana hai ki kisI bhI vastu kI siddhi pramANa ke dvArA aura use sarva padArthoM se bhinna citsvabhAvarUpa bhAva (padArtha) karanA aura kundakunda ne usameM usa ekatva-vibhakta zuddhAtmanirUpita kiyA hai tathA ve yaha mAnakara bhI cale haiM ki tatva kI siddhi spaSTa tayA ravibhava (yukti, anubhava aura "samayasAra" "samayapAhaDa" hai| tabhI vaha yaha kahate hai ki / Agama se prApta jJAna) dvArA karane kI ghoSaNA kI hai| "samayasAra" kI vyAkhyA ke dvArA hI merI anubhUti kii| svavibhava ko spaSTa karate hue vyAkhyAkAroM ne kahA hai" parama zuddhi ho| aisA bhI nahI ki amatacandra "samaya- ki kundakunda kA vaha saba vibhava Agama, tarka, paramagurUpadeza pAhaDa" nAma se aruci rakhate ho, kyoki pahalI gAthA kI aura svasaMvedana pratyakSa hai / isake dvArA hI usa zuddha AtmA vyAkhyA meM na kevala usakA unhone ullekha kiyA hai. apitu __ ko samayasAra me siddha kiyA gayA hai| use "arhatpravacanAvayava" kahakara usakA mahattva bhI prakaTa AtmA dvaitavAdI upaniSado eva vedAnta darzana meM bhI kiyA hai| vAstava meM unakI dRSTi nAma kI apekSA unake AtmA ko sunane ke lie zrutivAkyoM, manana (anumAna) artha kI ora adhika hai, kyoki nAma to podgalika karane ke lie upapattiyo (yuktiyoM) aura svayaM anubhava (zabdAtmaka) hai aura artha citsvabhAva zuddha AtmA hai| isI karane ke lie svAnubhava pratyakSa (nididhyAsana:) ina tIna kAraNa unheM isa grantha ko "samayasAra" kahane aura usakI pramANo ko svIkAra kiyA hai| usa prAcIna samaya me kisI mahimA gAne me aparimita Ananda AtA hai| Age bhI bhI vastu kI siddhi ina pramANoM se hI kI jAtI thii| unhone gAthAo para race kalazoM aura unakI vyAkhyA me sAkhyadarzana meM bhI apane tatvoM kI siddhi ke lie yahI tIna "samayasAra" nAma kA hI nirdeza kiyA hai| AcArya pramANa mAne gaye hai|" ata: kundakunda ke dvArA darzana ke amRta candra ke bAda to AcArya jayasena ne bhI apanI aMgabhUta ina tIna pramANoM se usa zuddha AtmA ko siddha tAtparyavRtti (vyAkhyAH) me "samayasAra'' nAma hI diyA karanA svAbhAvika hai| hai|" aura "prabhRta" kA artha "mAra' kara ke usase samayapAhuDa svaruciviracita nahIM : Agama aura yukti unhone "zuddhAvasthA" kA grahaNa kiyA hai|" 50 banArasI kA prastutikaraNa dAsa, pa0 jayacandra Adi hindI TIkAkAroM ne bhI "samaya- saba se pahale kundakunda yaha spaSTa karate hai ki maiM usa sAra" nAma ko hI jyAdA apanAyA hai| yaha nAma itanA "samayapAhuDa" ko kahUMgA, jisakA pratipAdana Agama, zrutalokapriya huA ki Aja bhI jana-jana ke kaMTha para yahI nAma kevalI aura kevalI ke dvArA kiyA gayA hai| isase ve apane vidyamAna hai, "samayapAduDa" nAma kama / kintu grantha kA "samayapAhuDa" ko svarUciviracita na hone tathA zrutakevalI mUla nAma "samayapAhuDa' hI hai, jo granyakartA A0 kundakunda kathita hone ke pramANa siddha karate haiN| isake atirikta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 10 varSa 41.0 1 "suyakevalI bhaNiya" ( zrutake valIkathitaM ) yaha pada prathamAvibhakti kA hote hue bhI hetuparaka hai| vahA vaha "samayapATa" kI prAmANikatA siddha karane ke lie hetu rUpa me prayukta kiyA gayA hai| nyAyazAstra meM prathamA vibhakti vAlA pada bhI hetu rUpa meM svIkAra kiyA huA hai|" ataH isa hetu rUpa pada ke dvArA kundakunda ne apane "samayapAhuDa" ko prAmANika siddha kiyA hai| samayasAra meM darzana yahAM hama katipaya aise tathya bhI prastuta kareMge, jinake AdhAra para hama yaha jJAta kareMge ki samayasAra ne A0 kukunda ne aneka sthaloM para darzana ke mAdhyama se zuddha AtmA ko pradarzita kiyA hai, ve isa prakAra hai 1. samayasAra gAyA 5 me kundakunda kahate hai ki maiM anubhava, yukti aura AgamarUpa apane vaibhava se usa ekatvavibhakta zuddha AtmA ko dikhAUgA yadi dikhAU to use pramANa (satya) svIkAra karanA aura kahI cUka jAU to chala nahI smjhnaa| yahAM unhoMne zuddha AtmA ko dikhAne ke lie anubhava ( pratyakSa), yukti (anumAna) aura Agama ina tIna pramANoM ko spaSTa svIkAra kiyA hai| unake kacha hI uttaravartI AcArya gRddhapiccha aura svAmI samantabhadra" jaise dArzanikoM ne bhI inhI tIna pramANo se artha ( vastu) prarUpaNa mAnA hai aura unhe bha0 mahAvIra kA upadeza kahA hai| kundakunda ke ukta kathana meM spaSTatayA darzana ko puTa samAviSTa hai aura yaha tathya hai ki darzana binA pramANa ke Age nahIM baDhatA / 10 2. kundakunda gAthA 3 meM batalAte hai ki pratyeka padArtha apane ekAne me sundara svaccha acchA bhalA hai aura isalie loka me sabhI padArtha saba jagaha apane ekapane ko prApta hokara sundara bane hue hai| kintu usa ekarane ke sAtha dUsare kA bandha hone para jhagar3e ( vivAda ) hote haiM aura usakI suMdaratA ( svacchapanA - ekapanA ) naSTa ho jAtI hai / vAstava meM milAvaTa asundara hotI hai, jise loka bhI pasanda nahI karatA aura amilAvaTa ( nikhAlisa ekapanA) sundara hotI hai, jise sabhI pasanda karate haiN| yaha sabhI ke anubhavasiddha hai| kundakunda kahate hai ki jaba saba padArthoM kA ekatva hI sundara hai to ekatva - vibhakta prAtmA sundara kyo nahI hogA ? 3, jaba kundakunda se kisI ziSya ne prazna kiyA ki vaha ekasva vibhakta zuddha AtmA kyA hai ? to vaha usakA uttara dete hue kahate hai" ki jo na apramatta hai - apramatta Adi AyogI paryanta guNa sthAnoM vAlA hai aura na pramata hai - mithyAdRSTi Adi pramatta paryanta guNa sthAnoM vAlA hai, mAtra jJAyaka svabhAva padArtha hai vahI ekatva - vibhakta zuddha AtmA hai / usake jJAna, darzana aura cAritra kA bhI upadeza vyavahAranaya se hai, nizcayanaya se na jJAna hai, na cAritra hai aura na darzana haiN| vaha to eka zuddha akhaMDa jJAyaka hI hai| kundakunda kA yaha guNasthAna-vibhAga aura nayavibhAga se AtmA kA kathana Agama pramANa para AdhRta hai / 4. vaha ziSya punaH prazna karatA hai ki hameM ekamAtra paramArtha ( nizcayanaya) kA hI upadeza dIjie, vyavahAranaya kI carcA yahA~ (ekatva - vibhakta zuddha AtmA ke pradarzana me ) anAvazyaka hai, kyoMki vaha paramArtha kA digdarzaka nahIM hai ? isakA uttara AcArya kundakunda eka udAharaNa pUrvaka dete hue vyavahAranaya kI AvazyakatA prakaTa karate hai* - jaise anArya ( mleccha ) ko usakI mleccha bhASA ke binA vastu ( anekAnta Adi) kA svarUpa samajhAnA Avazyaka hai aura usakI bhASA me bolakara use usakA svarUpa samajhAnA zakya hai, usI prakAra sasArI jIvoM ko vyavahAranaya ke binA ekatva - vibhakta zuddha AtmA kA svarUpa samajhAnA bhI azakya hai, isalie usakI AvazyakatA hai| sarvadita hai ki pAnI pone ke lie loTA glAsa, kaTorI Adi pAtroM ko Ava zyakatA rahatI hai aura pAnI pI lene ke bAda unakI AvazyakatA nahIM rahatI yahA kundakunda ne anumAna ke eka avayava udAharaNa ko svIkAra kara spaSTatayA darzana kA samAveza kiyA hai / 5. yo to adhyAtma me nizcayanaya aura vyavahAranaya donoM ko yathAsthAna mahattva prApta hai kintu amuka avasthA taka vyavahAra grAhya hote hue bhI usake bAda vaha chUTa jAtA hai yA chor3a diyA jAtA hai| nizcayanaya upAdeya hai| vyavahAra jahA~ abhUtArtha hai vahAM nizvayanaya bhUtArtha hai isa bhUtArtha kA dhaya lene se vastutaH jIva samyagdRSTi hotA hai|" AcArya kundakunda ne gAyA 11 va 12 me yahI saba pratipAdana kiyA hai| yahAM bhI unakA syAdavAda samAhita Azraya Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra kA dArzanika pRSTha hai, jo tIthaMkaroM kA upadeza hai / yahAM hama AcArya amRtacandra 8. kunkunda bhedavijJAna kI siddhi karate hue kahate haiN|0 dvArA vyAkhyA (gAthA 12) me uddhata eka prAcIna gAthA upayoga meM upayoga hai, krodhAdika meM upayoga nahI hai, ko dene kA lobha saMvaraNa nahI kara skte| yaha isa vAstava meM krodha meM hI krodha hai, upayoga me krodha nahI hai| prakAra hai ATha prakAra ke karmoM meM tathA zarIra Adi nau karmoM meM bhI jai jiNa mayaM pavanaha tA mA vavahAra-Ni cchae muyaha / upayoga nahIM hai aura upayoga meM karma tathA naukarma bhI nahI ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa tacca // hai| jisa kAla meM aisA yathArtha jJAna hotA hai usa kAla me "yadi jinamata kI pravRtti cAhate ho, to vyavahAra aura upayogasvarUpa zuddha AtmA upayoga ke sivAya anya kucha bhI nizcaya donoM ko mata choddo| vyavahAra ko choDa dene para bhAva nahI krtaa| aisA bhedavijJAna hI abhinandanIya hai tIrtha kA uccheda ho jAvegA aura nizcaya ko chor3a dene para aura isa bhedavijJAna se hI usI prakAra zuddha AtmA kI tattva (svarUpa) kA nAza ho jAvegA / ata: dono naya upalabdhi hotI hai jisa prakAra agni se tapA huA bhI samyak haiM aura grAhya hai|" sonA apane svarNa svabhAva ko nahI choDatA / jJAnI jIva bhI 6. yathArtha me nayo ke dvArA vastu ko samajhanA aura karmodaya se tapta hone para bhI apane jJAnasvabhAva ko nahIM samajhAnA bhI darzanazAstra kA viSaya hai| AcArya gaddhapiccha choDatA / saca to yaha hai ki jIva zuddha ko jAnegA tA ne "pramANanayaM radhigamaH" (ta0 sU0 1-6) dvArA spaSTa zaddha kI hI upalabdhi hogI aura yadi vaha zuddha ko jAnatA batalAyA hai ki jahA pramANa vastu ko jAnane kA sAdhana hai hai to use zuddha AtmA kI hI prApti hogI / yaha aura vahA naya bhI use jAnane kA sAdhana hai aura isalie Age jitanA aura jo bhI kundakunda kA cintana hai vaha saba pramANa aura naya donoM ko nyAya kahA gayA hai| dono me darzana hai-darzanazAstra he| antara yahI hai ki pramANa akhau vastu (dharmoM) ko grahaNa 6. ziSya prazna karatA hai ki bandha kaise TUTatA hai ? karatA hai aura naya usake azo (dharmoM) ko viSaya karatA kandakanda isakA uttara dete hue kahate hai" ki bandha na to hai / ata. kundakunda kA nizca / aura vyavahAra nayo dvArA usake svarUpa jJAna se TUTatA hai aura na usakI cintA karane vivecana dArzanika dRSTi ko prazita karatA hai| ve kahate se vaha naSTa hotA hai / apitu jaise bandhana me badhA huA hai ki vyavahAranaya to jIva ora deha ko eka kahatA hai / para puruSa usa bandhana ko tor3a kara hI mukta hotA hai| uso nizcayanaya kahatA hai ki jIva aura deha ya dono kabhI eka prakAra jIva bhI karma ke bandhana ko cheda kara hI mukti prApta padArtha nahI ho skte|" karatA hai| yahAM unhone prAcaraNa para puur| bala diyA hai| 7. ziSya pUchatA hai ki AtmA ma karmabaddha-spaSTa hai yA abaddha-spRSTa hai ? isakA kundakunda ne naya0 vibhAga se 10. AtmA ke kartRtva ko lekara zramaNo me aneka uttara dete hai ki jIva meM karma baddha (jIva ke pradezo ke mata pracalita the / una saba kI AlocanA kundakunda ne sAtha badhA huA) hai aura sayoga hone se spaSTa (lagA humA) gAthA 321, 322 aura 323 me kI hai aura kahA hai ki hai, aisA vyavahAranaya kahatA hai tathA jIva pa karma na baMdhA aisA mAnane para loka aura zramaNoM ke kathana me kyA bheda huA hai| aisA zuddha naya batalAtA hai| yahA bhI kundakunda rahegA? loka biSNu ko kartA mAnate hai aura zramaNa prAtmA ziSya ke prazna kA samAdhAna naya-vibhAga (syAbAda-saraNi) ko| aura isa prakAra dono se hI mokSa sambhava nhii| se dete haiN| unase unakI yahAM bhI dArzanikatA spaSTa vidita karma kartRtva mAnane para sAMkhya mata ke prasaga kA doSa dekara hotI hai| isake sivAya eka mahattvapUrNa bAta ve yaha kahate sAMkhya mata ko bhI unhone pradarzita kiyA hai|" kahA hai ki haiM ki jIva me karma badhe hue haiM aura nahI baMdhe hae hai, "tesi payaDI kumvai appA ya akArayA svve|"-prkRtiH ye donoM eka-eka pakSa (nayaSTi yAM) hai kintu jo ina donoM kI purUSastu akartA-prakRti kI hai aura puruSa (AtmA) pakSoM se atIta (rahita) hai vahI samayasAra (zuddha Atma- akartA hai| kaI mato kA aura bhI kundakunda ne digdarzana tattva) hai| karAyA hai / isI prakaraNa meM ve punaH sAMkhyamata ko dikhAte Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 41, ki.1 anekAnta hue kahate haiM ki jo karatA hai vaha vedana nahIM karatA- kundakunda kA cintana samayasAra me itanA gADhA bhogatA nahI hai| kSaNikavAdI bauddhoM kA bhI mata dete hai ki ho gayA hai aura lagatA hai ki ise unhoMne jIvana ke anta 'anya (kSaNa) karatA hai aura anya (kSaNa) bhogatA hai| meM taba banAyA hai jaba va isake pUrva kaI grantha raca cuke the "aise logoM ko kyA kahA jAya ? unhe satya ke pare hI aura samakAlIna dArzanika mAnyatAo ko acchI taraha jAnanA caahie| isa prakAra samayasAra me jahAM eka adhyAtma-pRSTha hai abhyasta kara cuke the| tabhI ve isame apane samana muniyahAM hama dUsarA dArzanika pRSTha bhI dekhate haiM / vastuta. binaa| jIvana aura AgamAbhyAsa se ajita anubhava ko askhalita darzana ke AdhyAtma ko na samajhA jA sakatA hai aura na use bhAva se vinyAsa kara sake / yaha ni.sandeha amRta-kalaza hai| " prApta kiyA jA sakatA hai| o zAntiH / sandarbha sUcI :1. vanyo vibhuvi na kariha kauNDakUnda.kandaprabhA-praNayi. 5. vahI, magalA0 padya 3 / kIti-vibhUSitAzaH / 6. ... .. .'samayaprazikasya prabhRtAvasvAhatpravacanAyazcArUcAraNa-karAmbuja-caMcarIkaka zca ke zrutasya bharate vayavamya svaparayoranAdimohaprANAya bhAvavAcA dravyaprayata: pratiSThAm // vAcA ca paribhASaNa mupkrmyte|" zravaNavelagolA, cndrgiri-shilaalekh| --vahI, gAthA 2 ko vyAkhyA / ....... koNDakundo yatIndraH / / 10. ... ...... "na khalu samayasArAduttara kiMcidasti" rajobhiraspRSTatamatvamantarbAhya 'pi saMvyaMjayita ytiishH| -vahI, kalaza 244, samayapAhuDa gA0 413, 414 rajaH pada bhUmitala vihAya cacAra manye caturagula sH|| kI aatmkhyaati| -zravaNavelagolA, vindhyagiri-zilAlekha , 11. vItarAga jina natvA jJAnAnandakamampadam / 2. DaoN0 darabArIlAla koThiyA, "AcArya kundakunda kA vakSye samayasAra ya vRtti tAtpayaMsajJikAm // prAkRta vAgamaya aura unakI dena" zIrSaka lekha, "jaina. ___-- sena, tAtparyabRtti, gA0.1, magalA0 / darzana aura pramANazAstraparizIlana"-10 24 se 30. 12. "prAbhUta mAra sAraH zuddhAvasthA, vI0 se0 ma0 dRstt| samayasyAtmanaH prAbhUta smypraabhRt|" 3. magala bhagavAn vIro magala gautamo gnnii| --vahI, tA. vR0 gA0-1, vyaakhyaa| maMgala kundakundAryoM jainadharmo'stu magala / / 13. sa0 pA0 gA0 410, 411 / zAstrapravacana kA mNglaacrnnpdy| 14. vahI, gA0-1 / / 4. vadita samvasiddha dhra vamacalamaNovarma gai ptte| 15. vahI, gA0-5 / vocchAmi samayamAhAmiNamo sayakevalI bhaNiya // 16. jayasena, tA0 10 gA-5 / -samayapA0 gaa0-1| 17. zrotavya zrutivAkyebhyo mantavyazcopapattibhiH / 5. jo samayapAhuDamiNaM paDhidUNa ya asthataccado NAU / matvA ca satata dhyeya ete darzanahetavaH / / atyeThAhI ceyA so hohI uttama sokkha // "AtmA vA' re zrotavyo mantavyo nididhyAsatavya:" -vahI gA0 415 / -upaniSadvAkya / 6. pAkhaMDIligesu va gihaligesu va bahuppayAresu / 18. dRSTamanumAnamAptavacana ca sarvapramANasiddhatvAt / kuvvaMti je mamatta tehiM Na NAya samayasAra // trividha pramANamiSTaM prameyasiddhiH pramANAddhi / -vahIM, gA0 413 / --IzvarakRSNa, sAkhyakA0 4 / 7. namaH samayasAgaya svAnubhUtyA ckaaste| 16. anantavIrya, prameyaratnamAlA 1.1 / cisvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAntaracchide / / 20. "matizrutAvadhimanaHpayaryakevalAni jJAnam tatpramANe, -~-amRta candra, AtmakhyAti, maMgalA0 padya-1 / (zeSa pR0 27 para) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama-tulya granthoM kI prAmANikatA kA mUlyAMkana vartamAna vaijJAnika yuga kI yaha vizeSatA hai ki isameM vibhinna bhautika va AdhyAtmika tathyoM aura ghaTanAoM ko ddhika parIkSA ke sAtha prAyogika sAkSya ke AdhAra para bhI vyAkhyA karane kA prayatna hotA hai| donoM prakAra ke sapoSaNa se AsthA balavato hotI hai| vaijJAnika mastiSka dArzanika yA santa kI svAnubhUti divyadRSTi yA mAtra bauddhika vyAkhyA se satuSTa nahIM hotA isIlie vaha prAcIna zAstroM, zabda yA veda kI pramANatA kI dhAraNA kI bhI parIkSA karatA hai| jaina zAstroM meM prAcIna zruta kI pramANatA ke do kAraNa diye hai. (1) sarvaza, gaNadhara unake ziSya-praziSyoM dvArA racanA aura (2) zAstra varNita tathyo ke liye vAdhaka pramANo kA abhaav| isa AdhAra para jaba aneka zAstrIya vivaraNoM kA Adhunika vaijJAnika dRSTi se adhyayana kiyA jAtA hai, taba munizrI nadighoSa vijaya ke anusAra bhI spaSTa bhinnatAyeM dikhAI paDatI hai / aneka sAdhu, vidvAn, paraparapoSaka aura prabuddhajana ina bhinnatAo ke samAdhAna meM do prakAra ke dRSTikoNa apanAte hai (a) vaijJAnika dRSTikoM ke anusAra jJAna kA pravAha vardhamAna hotA hai| phalataH prAcIna varNano me bhinnatA jJAna ke vikAsa patha ko nirUpita karatI hai| ve prAcIna zAstro ko isa vikAsa patha ke eka mIla kA patthara mAnakara inhe aitihAsika pariprekSya me svIkRta karate hai| isase ve apanI bauddhika prApti kA mUlyAkana bhI karate hai / (ba) paraMparA poSaka dRSTikoNa ke anusAra samasta jJAna sarvajJa, gaNadharoM eva ArAtIya AcAryoM ke zAstroM meM nirUpita hai vaha zAzvata mAnA jAtA hai| isa dRSTi koNa me jJAna kI pravAharUpatA evaM vikAsa prakriyA ko sthAna prApta nahI hai / isaliye jaba vibhinna vivaraNo, tathyo ora unakI vyAkhyAoM meM Adhunika jJAna ke pariprekSya me bhinnatA parilakSita hotI hai, taba isa koTi ke anusartA DA0 ena0ela0 jaina, jaMna kendra, rIvAM ma0pra0 vijJAna kI nirantara parivartanIyA evaM zAstrIya aparivartanIyatA kI carcA uThA kara paraparApoSaNa ko mahattva dete hai / yaha prayatna avazya kiyA jAtA hai ki ina vyAkhyAo se adhikAdhika magatatA Aye cAhe isake liye kucha bIcachAna hI kyoM na karanI paDe aneka vidvAno kI yaha dhAraNA saMbhavataH unheM arucikara pratIta hogI ki ana-sAhitya kA viSaya yugAnusAra parivartita hotA rahatA hai| sAtha hI, poSaNa kA artha kevala sarakSaNa hI nahIM, savardhana bhI hotA hai| jaina zAstrI ke kAkadRSTIya adhyayana se jJAta hotA hai ki zAstrIya AcAra-vicAra kI mAnyatAye navamI dazamI sadI taka vikasita hotI rahI hai / isake bAda inhe sthira eva aparivartanIya kyo mAna liyA gayA, yaha zodhanIya hai| zAstrI kA mana hai ki paraparApoSaka vRddhi kA kAraNa sabhavataH pratibhA kI kamI tathA rAjanItika asthiratA mAnA jA sakatA hai| pApabhIrutA bhI isakA eka sabhAvita kAraNa ho sakatI hai| isa sthiti ne samagra bhAratIya pariveza ko prabhAvita kiyA hai| zAstrI ne ArAtIya AvAyoM ko butadhana, sArasvata, prabuddha, paraMparApoSaka eva AcArya tulya koTiyo meM vargIkRta kiyA hai| iname prathama tIna koTiyoM ke pramukha AcAryoM ke grantho kA adhyayana karane para spaSTa hotA hai ki pratyeka AcArya ne apane yuga me paraparAgata mAnyatAyo me yugAnu rUpa nAma, bheda, artha aura vyAkhyAo me parivardhana, sazodhana tathA vilopana kara svataMtra cintana kA paricaya diyA hai| inake samaya me jJAnapravAha gatimAn rahA hai / isa gatimattA ne bhI hame AdhyAtmika, sAMskRtika, aitihAsika evaM rAjanItika dRSTi se garimA pradAna kI hai| hama cAhate haiM ki isI kA AlaMbana lekara nayA yuga aura bhI garimA prApta kare / isake liye mAtra paraMparApoSaNa kI dRSTi se hame Upara uThAnA hogA / AcAyoM kI prathama tIna koTiyoM kI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 barSe 41, ki01 manaikanta pravRtti kA anusaraNa karanA hogaa| upAdhyAya amara muni' eka sUcI meM 10, 6, 8 agadhAriyoM ke nAma hI nahIM haiN| ne bhI isa samasyA para maMthana kara aisI dhArazA prastuta kI sAriNI 1 dhavalA aura prAkRta padAvalIko 683 hai / hama isa lekha meM kucha zAstrIya mantavya prakAzita kara varSa-paraMparA rahe hai jisase yahI mantavya siddha hotA hai| dhavalA paraMparA prAkRta paTTAvalI paraMparA AcAryoM aura granthoM kI prAmANikatA 3 kevalI 62 varSa 62 varSa hamane jinasena ke 'sarvajJoktyanuvAdina.' ke rUpa meM 5 zrutakevalI 100 , 100, AcAryoM dvArA praNIta granthoM ko prAmANikatA kI dhAraNA 11 dazapUrvadhArI 183 , 183 , sthira kI hai| para jaba vidvajjana inakA samucita aura 5 ekAdazAMgadhArI 220 , 123 ,, sUkSma vizleSaNa karate hai, to isa dhAraNA me sandeha utpanna 4 10, 6, 8 agadhArI - 67, hotA hai evaM saMdeha nivAraka dhAraNAo ke liye preraNA 4 ekAMgadhArI 118 , 118, (pA~ca milatI hai| --- ---ekAMgadhArI) sarvaprathama hama mahAvIra kI paraMparA para hI vicAra 683 683 kreN| hame vibhinna sroto se mahAvIra nirvANa ke pazcAt phalataH AcAryoM kI paraparA me hI nAma, yogyatA aura 683 varSoM kI prAcArya paraMparA prApta hotI hai| isame kama kAryakAla meM bhinnatA hai| yaha paraparA mahAvIra-uttara se kama cAra visaMgatiyAM pAI jAtI hai| do kA samAdhAna kAlIna hai| mahAvIra ne vibhinna yuga meM AcAryoM ke lie jaMbUdvIpaprajJapti se hotA hai, para anya do yathAvat banI bhinna-bhinna paraMparA ke lekhana kI divya dhvani vikIrNa na kI hogii| prAdhunika dRSTi se ina visagatiyo ke do (1) mahAvIra ke pramukha uttarAdhikArI gautama gaNadhara kAraNa saMbhava hai : hue| usake bAda aura jabUsvAmI ke bIca me lohArya aura (a) prAcIna samaya ke vibhinna AcAryoM aura unake sudharmA svAmI ke nAma bhI Ate hai| yaha to acchA rahA sAhitya ke saMcaraNa evaM prasAraNa kI vyavasthA aura prakriyA ki jaMbUdvIpaprajJapti me spaSTa rUpa se sudharmA svAmI aura kA abhAva / lohArya ko abhinna banAkara yaha visanati dUra kI aura (ba) upalabdha, pratyakSa, apUrNa yA parokSa sUcanAo ke tIna hI kevalI rhe| AdhAra para paraMparA poSaNa kA prayatna / i) pAMca zratakevaliyoM ke nAmo me bhI atara hai| nage yuga me hI kAraNa pramANikatA meM praznacihna lagAte pahale hI zrutavalI kahI "nandI' hai to kahI 'viSNu' kahe hai| phira, yaha prazna to raha hI jAtA hai ki kona sI sUcI gaye hai| inheM viSNunandi mAnakara samAdhAna kiyA gayA hai| pramANa hai? (i) ghabalA me subhadra, yazobhadra, bhadrabAhu eva lohA- mUlAcAra ke anusAra, prAcArya ziSyAnugraha, dharma evaM cArya ko kevala eka prAcArAMgadhArI mAnA gayA hai jabaki maryAdAoM kA upadeza, saMva-pravartana eva gaNa-parirakSaNa kA prAkRta paTTAvalI me inheM kramazaH 10, 6, 8 aMgadhArI kArya karate hai , aMtima do kAryoM ke liye etihAsika eva mAnA hai| isa prakAra ina cAra pAcAyA~ kI yogyatA jIvana paraMparA kA gaMthana Avazyaka hai| para Arambha ke vivAdagrasta hai| prAyaH sabhI pramukha AcAryoM kA jIvanavRtta anumAnataH hI (iv) 683 varSa kI mahAvIra paraMparA me ekAMgadhArI niSkaSita hai / Atma-hitaSiyo ke liye isakA mahattva na puSpadaMta-bhUtabali sahita pAMca AcAryoM (118 varSa) ko bhI mAnA jAve, to bhI paraMparA yA jJAnavikAsa kI kramika samAhita kiyA gayA hai aura kahI unheM choDakara hI 683 dhArA aura usake tulanAtmaka adhyayana ke liye yaha atyaMta varSa kI paraparA dI gaI hai jaisA sAriNI 1 se spaSTa hai| mahattvapUrNa hai| prAcIna bhAratIya saMskRti meM isa itihAsa Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgama-tulya granthoM kI prAmANikatA kA mUlyAMkana nirapekSatA kI zakti ko guNa mAnA jAya yA doSa-yaha (v) umAsvAti ne jJAna ko pramANa banAkara jaina vicAraNIya hai / eka ora hameM 'ajJAta kulazIlasya, vAso vidyotrA meM sarvaprathama pramANavAda kA samAveza kiyA / deyona kasyacita' kI sUkti par3hAI jAtI hai, dUsarI ora (vi) umAsvAti ne zrAvakAcAra ke antargata gyAraha hame aise hI sabhI AcAryoM ko pramANa mAnane ko dhAraNA prati o para mauna rkhaa| saMbhavataH isame unheM punarAvRtti dI jAtI hai| yaha aura aisI hI anya paraspara-virodhI lagI ho| mAnyatAoM ne hamArI bahuta hAni kI hai| udAharaNArtha, ziSyatA se mArgAnusAritA apekSita hai| paraMtu lagatA zAstrI' dvArA samIkSita vibhinna AcAryoM ke kAla-vicAra hai ki umAsvAti pratibhA ke dhanI the| unhoMne tatkAlIna ke AdhAra para prAyaH sabhI prAcIna AcArya samasAmayika samagra sAhitya ma vyApta carcAo kI vividhatA dekhakara siddha hote hai : apanA svayaM kA mata banAyA thaa| yahI daSTikoNa vartamAna 1. guNadhara 114 I0pU0 - meM apekSita hai| 2. dharasena 50-100 I0 prathama sadI saurASTra, mahArASTra umAsvAti ke samAna anya AcAryoM ne bhI sAmayika 3. puSpadata 60-106 I0 , prAdhra, mahArASTra samasyAoM ke samAdhAna kI dRSTi se paraMparAgata mAnyatAoM 4. bhUtabani 76-136 I. 1-2 sadI Adhra meM maMyojana evaM parivardhana Adi kiye hai| isaliye dhArmika 5. kudakuda 81.165 I0 1-2 sadI tamilanADu gratho meM pratipAdita siddhAMta, cAya yA mAnyatAye apari6. umAsvAti 100-180 I0 2 sadI vartanIya hai, aimI mAnyatA tarka saMgata nahI lagatI / vibhinna 7. vaTTakera prathama sadI yUgo ke graMthoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki ahiMsAdi pAMca 8. zivArya " mathurA nItigata siddhAMtoM kI paraMparA bhI mahAvIra-yuga se hI calI 6. svAmikumAra 2-3 sadI gujarAta hai| isake pUrva bhagavAn riSabha kI triyAma (samatva, satya (kArtikeya) svAyattatA) ebaM pavanAtha kI caturyAma paraparA bhii| inameM guNadhara, dharasena, puSpadata aura bhUtabali kA pUrvA- mahAvIra ne hI acelakatva to pratiSThina kiyaa| mahAvIra parya aura samaya to paryApta yathArthatA se anumAnita hotA ne yuga ke anurUpa aneka parivardhana kara paraMparA ko vyApaka hai| para kaMdakaMda aura umAsvAti ke samaya para paryApta banAyA / vyApakIkaraNa kI prakriyA ko bhI paraMparApoSaNa carcAyeM milatI hai| yadi inheM mahAvIra ke 683 varSa bAda hI hI mAnA jAnA cAhiye / ra dyapi Aja ke aneka vidvAna isa mAneM, to iname se koI bhI AcArya dUsarI sadI kA pUrva niSkarSa se maHmata nahI pratIta hote para paraparAye to pari. vartI nahI ho sakatA (683-527- 156 ii.)| inhe vadhita aura vikasita hokara hI jIvanta rahatI hai / vastutaH guru ziSya mAnane meM bhI aneka bAdhaka tarka hai dekhA jAya, tA jo loga mUla AmnAya jaisI zabdAvalI (i) umAsvAti kI bAraha bhAvanAoM ke nAma va krama kA prayaM ga karate haiM, usakA vidvAna jagata ke liye koI artha kuMdakuMda se bhinna hai| hI nahIM hai| vIsavI sadI me isa zabda kI sahI paribhASA (ii) umAsvAti ne vaTTakera ke paMcAcAra aura zivArya denA hI kaThina hai ? bha. riSabha ko mUla mAnA jAya yA ke caturAcAra ko samyak ratnatraya meM parivadhita kiyaa| bha0 mahAvIra ko ? isa zabda kI vyutpatti svaya yaha pradarzita unhone tapa aura vIrya ko caritra me hI antarbhUta maanaa| karatI hai ki yaha vyApakIkaraNa kI prakriyA ke prati anudAra (iii) kuMdakuMda ke ekArthI pAMca astikAya. chaha dravya, hai / hA bIsavI sadI ke kucha lekhaka" samanvaya kI thor3I sAta tatva aura nI padArthoM kI vividhA ko dUra kara unhone bahuta sabhAvanA ko avazya svIkAra karane lage haiN| sAta tatvoM kI mAnyatA ko pratiSThita kiyA / saiddhAntika mAnyatAoM meM saMzodhana aura unakI (iv) umAsvAti ne advaitabAda yA nizcaya-byavahAra svIkRti pTiyoM kI varIyatA para mAdhyayamAva rakhaH / uparokta tathA anya aneka tathyoM se yaha patA calatA hai Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 41, ki01 anekAnta ki samaya-samaya para hamane apanI pUrvagata aneka saiddhAntika vivaraNoM meM paraspara virodha to hai hI, eka hI zAkhA ke mAnyatAo ke saMzodhanoM ko svIkRta kiyA hai jisame kucha vivaraNo me bhI visaMgatiyAM pAI jAtI haiN| paraMparApoSI nimna hai: TIkAkAroM ne aise virodhI upadezoM ko bhI grAhya batAyA (i) hamane vibhinna tIrthaMkaro ke yuga me pracalita hai| yaha to unhoMne svIkRta kiyA hai ki virodhI yA bhinna triyAma, caturyAma aura pacayAma dharma ke parivardhana ko mato meM se eka hI satya hogA para bIrasena, vasunadi jaise svIkRta kiyaa| TIkAkAra aura chamasthoM me satyAsatya nirNaya kI viveka (ii) hamane vibhinna AcAryoM ke pacAcAra, caturAcAra kSamatA kahA~ ?5 ina virodhI vivaraNoM kI ora aneTa evaM ratnatraya ke kramaza: nyUnIkaraNa ko svIkRta kiyaa| vidvAno kA dhyAna AkRSTa huA hai| (iii) hamane pravAhamAna (paraMparAgata) aura anuvAhya sabase pahale hama mUla granthoM ke viSaya meM ho soce / mAna (madhita) upadezo ko bhI hamane mAnyatA dii|" sAraNI 2 me jJAta hotA hai ki kaSAyaprAbhUta, mUlAcAra eva (1v) akalaka aura anu goga dvAra sUtra ne laukika kundanda sAhitya ke bhinna-bhinna TIkAkAroM ne tatata saMgati baiThAne ke liye pratyakSa ke do bheda kara diye jinake grantho me mUtra yA gAthA ko sakhapAyo me ekarUpatA hI nahI virodhI artha hai : laukika aura pAramArthika / inhe bhI paaii| isake aneka rUpa meM samAdhAna die jAte haiM / isa hamane svIkRta kiyA aura yaha aba siddhAnta hai|" bhinnatA kA sadbhAva hI inakI prAmANikatA ko jAMca ke (v) nyAya vidyA me pramANa zabda mahatvapUrNa hai| lie prerita karatA hai| ye atirikta gAthAe~ kaise AI? isakI carcA ke badale umAsvAti pUrva sAhitya me jJAna aura 1 kyoM hamane - usake samyaktva yA mithyAtva ko hI carcA hai| pramANa sAraNI 2 : kucha mulagranthoM kI gAthA/sUtra saMkhyA 5 zabda kI paribhASA bhii| jJAna pramANa' se lekara aneka grantha gAthA sakhyA gAthA sakhyA bAra parivadhita huI hai| isakA varNana dvivedI ne diyA hai|" prathama TIkAkAra dvitIya TIkAkAra (vi) hamane ardhakAraka aura yApanIya AcAryoM ko 1 kamAyapAhuDa 80 233 (jayadhavalA) apane garbha meM samAhita kiyA jina ke siddhAnta tathAkathita 2. kasAya pAhuDcUNi 8000 zloka 7000 , (ti.pa.) mUla paraparA se aneka bAto me bhinna pAye jAte hai / 3. satpurUSaNAsUtra 17700 ye to saiddhAntika parivardhano ko sUcanAye hai / ye hamAre 4. mUnAcAra 1252 (vasunaMdi) 1406 (maghacadra) dharma ke AdhArabhUta tatva rahe hai ina parivardhano ka pariprekSya 5. samayasAra 415 amRta caMdra 45 jayasena meM hamArI zAstrIya mAnyatAo kI aparivartanIyatA kA tarka 6. pacAstikAya 173 , 161 // kitanA sagata hai, yaha vicAraNIya hai| munizrI ne isa 7 pravacanasAra 275 , 317 , samasyA ke samAdhAna ke liye zAstra aura grantha kI spaSTa inako bhI prAmANika mAna liyA ? yahI nahIM, ina paribhASA batAI hai| unake anusAra kebala adhyAtma vidyA yazoM gozAyoM granthoM me aneka gAthAoM kA pUnarAvartana hai jo granthanirmANa hI zAstra hai jo aparivartanIya hai, unameM vidyamAna anya prakriyA se pUrva paramparAgata mAnI jAtI hai| ye sababheda se prakriyA varNana grantha kI sImA me Ate hai aura ve parivardhanIya ho pUrva kI hone ke kAraNa aneka zvetAbara prathoM me bhI pAI , sakate hai| jAtI haiN| gAthAo kA yaha antara anyonya virodha to| zAstroM meM pUrvApara virodha : mAnA ho jAvegA / kundakunda sAhitya ke viSaya me to yaha ___zAstroM kI pramANatA ke lie pUrvApara-viroSa kA aura bhI acaraja kArI hai ki donoM TIkAkAra lagabhaga 100 abhAva bhI eka pramukha bauddhika kAraNa mAnA jAtA hai| varSa ke antarAla meM hI utpanna hue| para yaha dekhA gayA hai ki aneka zAstroM ke aneka saiddhAntika (zeSa pR0 28 para) 27 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama ke mUla rUpoM meM phera-badala ghAtaka hai .0pacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' nivedana : eka ora jaba musalamAnoM ke kurAna kI sthiti vahI hai, jo pahile thI aura Age vaisI hI rahegI jaisI prAja hai| usake jera-jabara, sIna-svAda, alipha-aina aura toya-te meM kahIM koI pharka nahIM pAyA / hinduoM ke veda bhI ve aura vaise hI prAmANika haiM jaise the| taba dUsarI ora kucha jainoM ne AgamoM meM galata zabda rUpoM ke mizrita hone kI (bhrAmaka) bAta ko pracArita kara Agama bhASA ke sahI jJAna ke vinA hI, nA samajhI meM AgamoM ke saMzodhana kA upakrama calAkara yaha siddha kara diyA hai ki aba taka jo hama par3hate rahe haiM vaha Agama kA galata rUpa thaa| isase yaha bhI siddha hanA hai ki prAgamarUpa badalatA rahA hai aura pahile kI bhAMti Age bhI badalatA raha skegaa| kyoMki isakI koI gAraNTI nahIM ki aba jo sazodhana hogA vaha ThIka hI hogaa| phalataH hamArI samajha se koI bhI badalAva jaina siddhAnta kI prAmANikatA para jabaradasta coTa aura janetara granthoM ke mukAbale jaina pAgama rUpa ko aprAmANika siddha karane vAlA hai| yadi loga prAkRta bhASA ke rUpa ko samajheMge-jaina-mAgama kI bhASA ko samajhege to ve avazya isa natIje para pahuMceMge ki hamAre pAgamoM meM siddhAntoM kI bhAMti bhASA-vRSTi se bhI kahIM kisI bhI taraha se koI mizraNa yA koI virUpatA nahIM hai-ve jaise, jisa rUpa meM hai prAmANika haiM-unheM vaise hI rahane diyA jaay| isI bhAvanA ke sAtha zraddhApUrvaka kucha likhA hai-vicAra kreN| -lekhaka digambara guruoM me vikRti Ane aura Agama ke arthoM donoM meM antara hai| jahA~ zaurasenI meM bhASA sambandhI badha meM phera-badala ke carce to cala hI rahe the| aba kucha logo niyama haiM, vahAM jaina-zaurasenI-niyama badhana-mukta hai-jainane saMzodhanoM ke nAma para mUla-Agamo kI bhASA meM pari- zaurasenI kaI bhASAoM kA milA julA rUpa hai aura isa vartana karane-karAne kA lakSya bhI banAyA hai-ve parivartana viSaya meM prAkRta bhASA ke prakANDa vidvAna eka mata hai| kara rahe haiM / soceM-jaba purAne pASANa-khaNDoM (purAtattva) tathAhikI rakSA mahattvapUrNa mAnI jA rahI hai taba kyA hamAre 'In his observation on the Digamber test Agama-grantha unase bhI gae-bIte hai ? jo unheM vikRta Dr. Denecke discusses various points about ki jA rahA hai| vAstavikatA to yaha hai ki abhI taka some Digamber Prakrit works... He remarks kaI loga di0 jaina AgamoM kI bhASA kA sahI nirNaya hI that the language of there works is influenced nahIM kara pAe hai| kabhI kisI ne likha yA kaha diyA ki by Ardhmagdhi, Jain Maharastri which Appro'di0 jaina AgamoM kI bhASA zaurasenI hai to umI AdhAra aches it and Saurseni.' -Dr. A.N. Upadhye para Aja kaI vidvAn Agama-bhASA ko TheTha zaurasenI mAre (Introduction of Pravachansara) baiThe hai| hameM eka lekha aba bhI milA hai, jisame lekhaka vidvAn ne AcArya kundakunda kI bhASA ko zaurasenI likhA 'The Prakrit of the sutras, the Gathas as hai| jaba ki tathya yaha hai ki di0 AgamoM kI bhASA well as of the commentary, is Saurseni influzora senI na hokara jaina-zorasenI hai| dhyAna rahe ki zaura- enced by the order Ardhamagdhi on the one senI aura jaina-zaurasenI ye do pRthaka-pRthak bhASA haiM aura hand and the Maharashtri on the other, and Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 varSa 4101 this is exactly the nature of the language called Jain Saurseni. Dr. Hiralal ( Introduction of paT baDAgama P. IV) 'jaina mahArASTrI kA nAmacunAva samucita na hone para bhI kAma calAU hai / yahI bAta jaina zaurasenI ke bAre meM aura jora dekara kahI jA sakatI hai| isa viSaya meM abhI taka jo thor3I-sI zodha huI hai, usase yaha bAta vidita huI hai ki isa bhASA me aise rUpa aura zabda hai jo zaurasenI meM bilkula nahI milate balki isake viparIta ve rUpa aura zabda kucha mahArASTrI aura kucha ardhamAgadhI meM vyavahRta hote haiM / anekAnta - vizala, prAkRta bhASAo kA vyAkaraNa pR0 38 'prAcIna gAthAoM kI bhASA zaurasenI hote hue bhI mahArASTrIyana me yukta hai| bhASAoM kI dRSTi se gAthAoM me ekarUpatA nahI hai / ' - 'ardhamAgadhI aura mahArASTrI kA sammilita prabhAva ina para dekhA jA sakatA hai / ' - DA0 nemicandra, ArA prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa pR0 217 - --- ukta mAnyatA kI puSTi me hama di0 agamo ke vividha uddharaNa de isase pUrva kucha ina bhASAoM ke niyamo kA avalokana kara le tA viSaya aura spaSTa hogA / usase yaha bhI spaSTa hogA kizoronI ke aise kaI rUpa hai| jinheM di0 AcAryoM ne grahaNa nahIM kiyA aura unakI jagaha sAmAnya -- granya prAkRtI ke rUpoM ko bhI grahaNa kiyA / jaise zorasenI ke niyamoM meM eka sUtra hai- 'tasmAttA'prAkRta zabdAnuzAsana, 3/6/12. isakA artha hai- zaurasenI meM 'tasmAt ' zabda ko 'tA' Adeza hotA hai jaise ki 'tA alaM ediNA mASeNa isame tammAt ke sthAna para 'tA' huA hai| yadi di0 AvAyoM ko nevala zaurasenI mAnya rahI hotI to ve apanI kRtiyo ma sabhI jagaha tasmAt kI jagaha 'nA' kA prayoga karate para unhoMne ukta niyama kI upekSA kara anya bhASAoM ke zabda rUpo ko bhI Agama meM sthAna diyA / jaise- samayasAra - gAthA 10, 34, 112, 127, 128, 126 niyamasAra gAthA 143, 144, 156 meM 'tamhA' kA grahaNa hai, jaba ki zaurasenI ke niyamAnusAra vahA~ 'tA' honA cAhie thaa| dUra kyoM jAte haiM, hameM to kundakunda ke grantha 'samayapAhU' ke nAmakaraNa me bhI zaurasenI kI upekSA I dikhatI hai / tathAhi - 'pAhuDa' zabda saMskRta ke 'prAbhRta' zabda kA prAkRtarUpa hai jisakA artha bheMTa hotA hai| yadi isa zabdarUpa ko zaurasenI ke niyama se dekhanA cAheM to vaha 'pAhUda' hogaa| kyoki zaurasenI me niyamoM meM eka sUtra hai'dantasya zaurasenyAmaravAvaco'stoH / - prAkRtazabdAnuzAsana 3 / 2 / 1, isameM 'ta' ko 'da' hone kA vidhAna hai, * hone kA vidhAna nahIM para AcArya ne ukta niyama kI upekSA kara anya prAkRto ke niyamAnusAra 'ta' ko 'Da' kara diyA hai| anya prAkRtoM ke niyama haiM-toDa patAkA prAbhUti prAbhRta syAvRta pate / prAkRtadrikA 2 / 17 'Da* pratyAdo' - prAkRta-sarvasva 2/10; 'tasya hRtva harItakyAM prAbhRte mRtake tathA / - vasantarAja 2 / 0 Intro - duction of A.N. Upadhye in prAkRta sarvasva / isI prakAra di0 AgamoM meM una sabhI prAno ke rUpa milate hai jo rUpa jana zaurasenI kI paridhi meM Ate hai / di0 AcAryoM ne na to sarvathA mahArASTrI ko apanAyA aura na sarvathA zaurasenI yA ardhamAgadhI ko apanAyA / apitu unhone una sabhI prAkRtoM ke rUpa ko ( bhinna-bhinna sthAno meM apanAyA jo jaina zora meM sahayogI hai aura jaisA uparyukta vidvAnoM kA mata hai aura prAcIna di0 Agamo aura AcArya kundakunda kI racanAo meM isI AdhAra para vividha prAkRta ke prayoga hai-digambara AcArya niyama kisI eka prAkRta ke kora nahIM cle| yadi vArIkI se dekheM to prAkRta bhASA ke niyamoM kI paridhi bahuta vizAla hai zaurasenI me to kucha hI parivartana hai; prAkRta zabdAnuzAsana me to zaurasenI sambandhI mAtra 26 sUtra hai (dekheM adhyAya 3 pAda 2) aise meM kyA 26 sUtra mAtra se jaina AgamoM kI racanA ho sakatI hai ? jarA socie ! mAnanA par3egA ki Agamo me anya prAkRtaniyamoM kA bhI samAveza hai| udAharaNa ke lie 'pAhuDa' zabda ko hI liijie| isameM jo 'ma' ko 'ha' aura '' Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 pAgama ke mUla rUpoM meM phera-badala ghAtaka hai ko 'u' huA hai-vaha anya prAkRto ke niyamo se huA digambara jaina AgamoM meM upalabdha vividha prayogahai / tathAhi . SaT khaNDAgama [1-1-:1 badhayadha bhAm |-trivikrm 1/3/20 se bhakoha (mhaaraassttrii)| (ka) (mahArASTrI ke niyamAnusAra 'da' ko haTAyA) 'jaivAtrike parabhate saMbhRte prAbhate tathA |'-praakRt uppaja i (di) pR0 110, kuNai pR0 110, vaNNei candrikA, 3/108 (sAdhA0) se 'R' ko 'u' Adeza huaa| pR0 68, parUvei pR0 66, uccaI pR0 171, gcch| kyA zaurasenI ke sUtro me koI svatatra niyama hai jinase pR0 171, DhukkaI pR0 171, bhaNai pR0 266, sabha'pAhuDa' zabda bana sakA ho? phalataH-bhASA kI dRSTi se vai pR074, micchAiTThi pR0 20, vArisakAlo kao AgamoM ke saMzodhana kI bAta sarvathA nirAdhAra hai| pR0 81 ityaadi| ukta sthiti meM hama to yahI va hege ki yA to sazo (kha) (zaurasenI ke anusAra 'da' ko rahane diyA) dhakagaNa pUrva mahAn vidvAno se adhika vidvAna hai yA unameM 'ahaM' bhAva--- apanI yaza kAmanA kA bhAva hai ki loga sudapAragA pR. 65, vaNadi pR0 66, uccadi pR0 76, parUvedi pR0 105, upakkamo gado pR0 82, sada vartamAna meM hame vidvAn samajheM aura bAda me rikArDa rahe ki amUka bhI koI Agama-paNDita hue jinhone Agamo kA pR0 122, Niggado pR0 127 / saMzodhana kiyaa| varanA, jaina Agamo ke vividha prayoga (ga) ('da' lopa ke sthAna me 'ya'* sabhI prAkRtoM ke anusAra) hamAre sAmane hI hai| hame taba aura Azcarya hotA hai, jaba suyamAyarapArayA pR066, bhaNiyA pR0 65, suyadevayA Agama bhASA ko 'jaina-zaurasenI' svIkAra karane vAle bhI pR06, suyadevadA pR068, varisAkAloko' pR071, Agama grantho ko kisI eka bhApA ke niyamo me bAMdhane kA NavayasayA (tA)pR. 122, kAyavA pR0 125, Nigprayatna kare aura Agama kI chabi ko bigADeM / gayA pR0 127, suyaNANAicca (tilo050) pR0 35 / 2. kundakunda 'aSTapAhuDa' ke viviSa prayoga : (granthanAma, zabda aura gAthA nama) darzanapAhuDa hodi hoi 26 11,27,31 20 suttapAhuDa 6, 20 11,14, 17 16 20, 24 carittapAhuDa 16, 45 34, 36 bodhapAhuDa 15, 36 11, 26 bhAvapAhuDa 127, 140 51, 28, 76 143, 151 mokkhapAhuDa 70, 83, 52,60 havAI 50 14, 18, 51, 48 87, 100 101 38,47 liMgapAhuDa 2,13,14 - zIlapAhuDa niyamasAra 18, 26,45 2, 4, 31 10,127 113, 114 -5, 20, 55, 58, 64 56, 57 163, 176, 161, 162 150 82,83,64 166,168 166, 107, 142 166, 171 168 174, 175 * jaina mahArASTrI meM lupta varNa ke sthAna para 'ya' zruti kA upayoga huA hai jaimA jaina-zaurasenI me bhI hotA hai| 2. 'da' kA lopa hai 'ya' nahIM kiyaa| -SaTkhaDAgama bhUmikA pR0 86 noTa-ToDaramala smAraka jayapura se prakAzita 'kuMdakaMda zataka' meM bhI vibhinna pATha haiM darzanapADa gAthA 26 meM 'hodi' gAthA 27 meM 'hoI', 'samayasAra' gAthA 16 me 'havAdi' / haveI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 41, ki0 1 anekAnta isI prakAra anya pracura zabda haiM jo vibhinna rUpoM meM di0 jaina AgamoM meM prayukta kie gae haiM aura kaI aise bhI zabda jo zaurasenI ke niyama meM hote hue bhI ina grAgamoM me kahI kahI nahI lie gae hai| jaise zaurasenI meM eka sUtra hai--'i] [a] draNI] ktvaH - prAkRta zabdAnuzAsana, 3 / 2 / 10 isakA artha hai- zaurasenI me ktva pratyaya ko i a aura dUga ye Adeza hote haiN| isake anusAra 'samaya pAhU' ke magalAcaraNa ke 'vaMdittu' zabda ke sthAna para 'vandigra yA baMdiNa' honA cAhie jo nahIM huaa| isase to aisA ho siddha hotA hai ki yadi samayasAra zaurasenI kA Agama hotA to yaha 'prathame grAse - ( magalAcaraNa ke prathama zabda meM) makSikApAta:' na hotA / Aja sthiti aisI hai ki bAja loga jaina-zaurasenI ke niyamoM kI avahelavA kara Agama meM Ae zabdoM ko badala rahe hai / jaise-- puggala ko poMgala, loe ko loge, ei ko edi, vattuM ko vottu Adi / pravacanasAra meM puggala aura pomala dono rUpa milate hai-gAyA 2/76, 2/23, 2 / 78, pizala me likhA hai 'jaina-zaurasenI me puggala' rUpa bhI milatA hai' - perA 124; SaTkhaNDAgama ke maMgalAcaraNa- mUlamaMtra NamokAra me 'loe' akSuNNa rUpa meM pAyA jAtA hai jo AbAla-vRddha sabhI me zraddhAspada hai| pizala likhA hai prAkRta me nimna udAharaNa milate hai'eti' ke sthAna meM 'eDa' bolA jAtA hai, 'loke' ko 'loe' kahate haiN| 1066 yadi sabhI jagaha 'da' ko rakhanA iSTa hogA to 'paDhama hoi magalaM" isa AbAla-vRddha pracalita pada ko 'paDama hodi magana' rUpa meM par3hanA par3egA jaisA ki calana jaina ke kisI sampradAya me nahI / - yadyapi prAkRta vaiyAkaraNiyoM ne jaina zaurasenI ko prAkRta ko mUla bhedo me nahI ginAyA, tathApi jaina sAhitya meM usakA astitva pracuratA se pAyA jAtA hai / digambarasAhitya isa bhASA se vaise hI ota-prota hai jaise zvetAmbara mAnya Agama ardhamAgadhI se sambhavataH uttara se dakSiNa meM / jAne ke kAraNa digambarAcAryoM ne jaina-zaurasenI ko janma diyA - pracAra kI dRSTi se bhI aisA kiyA jA sakatA hai| jo bhI ho, yaha dRSTi bar3I vicArapUrNa aura painI hai / isase jaina siddhAnta ko samajhane me sabhI ko pAsAnI huI hogI aura siddhAnta sahaja pracAra meM AtA rahA hogAdeza-deza ke zabda AcAyoM ne isIlie apanAe hoMge - zUrasena janapada meM Ae to unhone zaurasenI zabda lie aura mahArASTra meM gae to kucha mahArASTrI rUpa / isa taraha jaina AgamoM kI bhASA jaina-zaurasenI' banI dikhatI hai| hama smaraNa dilA deM ki hameM deva zAstra guru ke prati aura nirdhanya vItarAga jinadharma ke prati jaisI zraddhA banI hai, vaha digambara samAja ke vyavahAra se hI banI hai| kahI nirAzA aura kahI AzA ina dono ne hI hameM vastu svarUpa-cintana kI dizA dI hai| phalataH dharma-samAja ke hita meM jo bhAva hameM uThate hai, likha dete haiM-loga samajhate haiM- yaha hamArI khilAphata karatA hai| hame yAda hai-kabhI hamane 'anuttara yogI' kI bhI aisI hI visaMgatiyo kI ora pAThakoM kA dhyAna khIcA thA aura prabuddhoM ne hamArA sAtha diyA / jina logo ko taba pachatAvA nahI huA thA, ve taba jAgRta hue jaba AcArya dulamI kI sasthA se 'digambara-mata' zIrSaka dvArA divambaro para coTa kI gii| ve bhI virodha ko bolA uThe saira, 'dera Ayadurusta Ayada / ' hama cAhate hai -deva-zAstra-guru ke mUlarUpoM meM kisI prakAra kI visaMgati na ho aura samAja sAvadhAna ho / yadi AgamoM ke mUla zabdarUpoM meM badalAva AtA hai to nizcaya samajhie - Agama virUpa aura lupta ho jAyagA, isameM sandeha nahIM hama nahIM cAhate ki jaise hamArI zithilatA se, hamAre di0 guruo me virUpatA Ane lagI hai vaise Agama bhI dUSita ho yataH Agama mArga-darzaka aura mUla hai, guru ke rUpa ko bhI nahIM sabhAratA hai aura mokSamArga kA saketa bhI vahI detA hai / AzA hai - prabuddha varga hamArI vinatI para dhyAna degA | eka bAta aura svArthasUtra meM devoM ke prati eka svAbhAvika niyama hai parigrahAbhimAnato honaH |'arthaat Upara-Upara ke svarga-devoM meM parigraha aura abhimAna hIna hai| jaba ki deva avatI haiN| aisI sthiti me hameM socanA hai ki kahI vrata dhAraNa karane ke zaktidhArI hama, devagati se hIna to nahIM ho rahe jo 'parigrahAbhimAnato hInaH' kI avahelanA kara, deva-zAstra-guru ke rUpa ko virUpa karane me lage hoM / ! O . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bra0 kaMvara digvijayasiMha jI ke zAstrArtha ne mere dvAra khole / zrI panacandra zAstrI, naI dillI lagabhaga san 1927 ke caitra mAsa kI bAta hai, jaba cAhate the ki ve merA bojha samAja para DAleM, phalataHzrI kuMvara digvijayasiMha jI ahikSetra ke mele ke bAda unhone khuzI se Azrama ko pAca rupae mAsika denA bilasI phuNce| unake sAtha mathurA brahmacaryAzrama ke pracAraka svIkAra kiyA aura rAzi barAbara pahucatI rhii| una pa0 siddhasena goyalIya aura eka pagaDI dhArI paDita jI dinoM pAMca rupayo kI bar3I kImata thii| zrI devIsahAya jaina-(sambhavataH salAvA vAle the) bhI the| par3hAI ke bAda san 36 me jaba ambAlA zAstrArtha una dino Arya samAja ke pracAra kA yuga thaa| Aye dina saMgha meM upadezaka vidyAlaya khulane kI bAta mere pitA ke samAjiyo se jainiyoM ke vivAda calate rahate the| mere pitA yAna me AI taba unhone purAne zAstrArtha kI bAta yAda jI ko aise vivAdo meM ruci thI-unheM jyAdA rasa AtA kara mujhe Adeza diyA ki zAstrArtha saMgha me cale jaao| thA-jaina kI bAta poSaNa meM / kuMvara sA0 ke Ane se basa, svIkRti Ane para maiM pahuca gyaa| 25-5-36 ke zAstrArtha kA vAtAvaraNa bana gyaa| niyama-samaya Adi udghATana para upadezaka vidyAlaya kA maiM tattvopadezaka nirdhArita ho ge| Arya samAja ne apanI ora se barelI vibhAga kA sabase choTI umra kA aura prathama chAtra thaa| ke paM0 baMzIdhara zAstrI ko niyukta kiyA aura jaina kI una dino 50 balabhadra jI sagha ke mainejara the-hamAre ora se kuMvara sAhaba bole / kuMvara sA0 ko vahA~ kaI dina AphIsara / phira bhI sAdA, sarala / unhone mujhe bhAI ThaharanA pdd'aa| sarIkhA sneha diyA / Azrama kA chAtra hone ke kAraNa sagha mujhe yAda hai kaTarA bAjAra me mere tAU zrI durgA- me mujhe brahmacArI kA sabodhana milaa| maiM khuza thA Azrama prasAda jI kI dukAna ke sAmane kAphI bhIDa thii| dono ke gaurava anurUpa aura prArambhika prAzIrvAdAtA bra0 kaMvara ora meje lagI thii| dono vidvAna bArI-bArI bolate the| digvijayasiMha jI ke anurUpa nAma ko pAkara / sabhApati kA Asana vilasI ke pramukha raIma zrI gaMdanalAla honI kI bAta hai jinakA nAma maiM bhulA baiThA, unheM ne (jo ajaina the) grahaNa kiyA thaa| natIjA kyA rahA mujhe merI ramati me lAne kA zreya DA0 nandalAla, DA0 kanchedI nahI mAluma ? hA~, donoM ora kI tAliyo kI gar3agar3AhaTa lAla aura zrI khuzAlacandra gorAvAlA ne liyA-mujhase aura jayakAro kA mujhe dhyAna hai| agale dina kuMvara sA0 kuMvara sAhaba kA paricaya cAhA / yadyapi mujhe vizeSa mAluma ke sujhAva para, vAtAvaraNa se prabhAvita mere pitA ne mujhe nahIM thA aura manA bhI likha cukA thaa| parantu saMgha ke vidvAn banAne kA saMkalpa le liyA aura mathurA brahmacaryA- saMparka aura kuMvara sA0 ke upakAroM ko smaraNa kara ka~vara zrama me bhejane kA nizcaya prakaTa kiyaa| kuMvara sA0 ne mere sA. kI jIvanI kI khoja me lagA rhaa| aura antataH sira para hAtha rakhakara mujhe vidvAn paMDita banane kA AzI- sukhada natIje para pahuMca hI gayA-bahuta khojane para merI rvAda diyA aura goyalIya jI se kahA-isa bAlaka kI ambAlA kI noTa buka me kuMvara sA0 kA paricaya mila hI acchI vyavasthA kraanaa| mujhe bhalI bhAMti yAda hai usa gayA jo maiMne una dino kabhI kisI pustaka se liyA thaa| samaya kuMvara sA0 sapheda cAdara or3he, sapheda cAMdI phema vAlA kuMvara sA0 bar3e prabhAvaka vyaktitva ke utsAhI kAryacazmA lagAe the aura unakI dAr3hI mana moha rahI thii| kartA the| ve janmataH kSatriya the aura prAcIna agnikula ke kucha mahInoM meM maiM Azrama meM pahuMca gyaa| mere pitA nahI bhadauriyA vaMza kI kulahiyA zAkhA ke the| unakA janma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 varSa 41 0 1 1 zrAvaNa kRSNa 8 saM0vi0 1642 dinAMka 5 agasta 1805 I0 magalavAra ko huA thA / unake pitA ThAkura bhAratasiMha jI bIdhUpurA (iTAvA) ke raIsa va jamIdAra the aura cAcA ThAkura sA0 raghuvara siMha jI una dinoM mahArAja bIkAnera ke pradhAna maMtrI the| kuMvara sA0 kA kuTumba una dino dhana, jana, vidyA aura rAja sanmAnAdi sukhoM se paripUrNa thaa| unhoMne 5 varSa kI Ayu meM grAmya pAThazAlA meM dAkhilA liyaa| usake bAda ve choTI juhI kAnapura me apane nAnA bAbU brahmA siMha paDihAra ke pAsa cale gaye vahA~ parevAle DisTrikTa skUla me agrejI pddh'e| ve inDrensa (dasavI ) taka pddh'e| nAgarI aura saMskRta me bhI dhIre-dhIre yogyatA prApta kara lii| Apa svadeza-premI, sadAcArI, dRr3ha pratiza ye aura dharma zraddhAlu bhI bhAgavata, rAmAyaNa, mahAbhArata zrAdi saMskRta grantho aura vedAnta kA unhone acchA jJAna prApta kiyA / zrArya samAjiyoM ke sasarga se unakA zraddhAna usa samAja kI ora Dhula gayA aura usI ke anurUpa sadhyA bandana Adi kiyA-kANDo ma saceSTa rahane lge| ThAkura sA0 ke jaina hone kA suyoga hI hai ki san 1906 ke phAlguna mAsa kA dina dhanya hai jaba Apa apanI jamIndArI hakkiyata kA bayanAmA karAne iTAvA Ae taba unakA milana iTAvA ke tatkAlIna jaina vidvAn pa0 uttUlAla jI se ho gyaa| unase aneko zakAsamAdhAna hue| bAda ko kaI bAra carcAeM hotI rahI / jaba bhAdo mAsa AyA taba paNDita jI ne dazalakSaNa parva meM unheM zAstra sabhA meM nimaMtrita kiyA / ku~vara sA0 ne dasa dina taka daza dharmo aura tasvArthasUtra kA vAcana sunA aura itane prabhAvita hue ki unhoMne apane ko tavajJAna kI jAnakArI kI ora mor3a diyA aura lagAtAra isake adhyayana-manana me pUrA-pUrA samaya dene lage aura niSNAta ho gae / jo pahile Arya samAja ke bhakta the aba ve unase bAda-vivAda karane lge| antataH unake aTUTa jaina zraddhana kA spaSTa patA taba lagA jaba unhone Arya samAja ke sAmane apanI zaMkAe~ khule rUpa meM rakha dii| ye dina thA kArtika anekAnta kRSNA caturdazI san 1910 kA - jaba Arya samAja iTAvA kA vArSikotsava yA utsava meM bAhara se Arya samAja ke suprasiddha vidvAn pdhaare| svAmI satyapriya saMnyAsI, AgarA ke pa0 rudradatta zarmA sampAdakAcArya jaise diggajoM se kuMvara sA0 kI 'paramAtmA ke sRSTikartRtva' viSaya para carcA calI ye carcA tIna dino taka clii| antima dina svAmI brahmAnanda jI mahArAja AgarA se Aye bhI ve ku~vara sA0 kA samAdhAna na kara ske| nidAna ku~vara sA0 ne Arya samAja kA parityAga kara 'jaina' me zraddhAna kI ghoSaNA kii| 10 phAguna sudI sammelana huA / smaraNa rahe ki dinAMka 14 mArca 3, candravAra ko iTAvA meM prathama jaina yahA~ jaina tatva prakAzanI sabhA thI una dinoM usa samme lana me kuMvara sA0 kA jaina sTeja se prathama bhASaNa huA / bhASaNa itanA prabhAvaka thA ki usase gadgad hokara nyAyadivAkara pa0 pAnAlAla jI ne maMgala AzIrvAdAtmaka zloka bolakara ku~vara sA0 ke gale meM mAlA pahinAI / pa0 gopAladAsa jI ne kuMvara sA0 kI bhUmi bhUri prazaMsA karate hue dhanyavAda dekara sabhA visarjita kii| bAda meM sabhA ne ku~vara sA0 kI jIvanI va bhASaNa donoM kA prakAzana karAyA / ku~vara sA0 ne zAstrArtha sagha ambAlA ke mAdhyama se jaisA pracAra kArya kiyA use saMgha ke tatkAlIna patra jainadarzana kI phAiloM se jAnA jA sakatA hai / ve loha puruSa the, loga kabhI-kabhI mujhe kahate haiM ki Apa itanA spaSTa nirbhIkatA pUrvaka kaise bIla aura likha dete haiM ? aura merA uttara hotA hai-mujhe satriya kuMbara digvijaya siMha jI kA AzIrvAda prApta hai, unhI ne mere jIvana dvAra ko sunaharA bnaayaa| phira hamAre sabhI tIrthaMkara bhI to kSatriya the| aise upakArI vIro ke lie mere sAdara - sAdara namana / 1 ku~vara sA0 kA nidhana dinAMka 7 apraila san 1935 kI sAya ambAlA chAvanI ke zAstrArthaM sagha bhavana meM huA / unakA jIvana dhanya hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grantha-prazastiyoM kA upayukta prakAzana itihAsa ke pramukha sAdhana srotoM ke rUpa meM, zilAlekho ke pazcAt grantha prazastiyoM kA bhI atIva mahatvapUrNa sthAna hai| aneka prayoM kI yA choTI-baDI racanAoM kI bhI pAMDulipiyoM meM kisI na kisI prakAra kI prazasti prApta ho jAtI hai, jisameM bahudhA bar3I mahatvapUrNa aitihAsika jAnakArI nihita rahatI hai| prazastiyA~ kaI prakAra kI hotI hai, yathA-- (1) mUla racanAkAra kI prazasti, jisame racanAkAra kA nAma, kula-vaza Adi, yA AmnAya eva guruparamparA, racanA sthala, racanAtithi, ukta grantha ke sahAyaka Adi athavA jisake hitArtha liyA gayA hai usakA nAma, paricaya Adi, tatkAlIna zAsaka yA rAjA kA nAma Adi, jJAtavya die jAte hai| kabhI-kabhI ukta grantha ke AdhArabhUta athavA tadviSayaka pUrvavartI sAhitya evaM sAhityakAroM kA nAmollekha bhI rahatA hai / kahIM-kahI kisI tatkAlIna rocaka yA mahatvapUrNa paTanA kA bhI ullekha ho jAtA hai| adhikAMzataH ye prazastiyoM pratyAta me hotI hai, kintu kabhI-kabhI grantha ke Adya me upodghAta rUpa se bhI upayogI jJAtavya rahatA hai, vizeSakara pUrvavartI sAhitya yA lekhakoM ke viSaya me aneka grantho ke pratyeka sarga parva yA adhikAra ke anta meM, tathA granthati me mUla lekhaka ravita puSpikAyeM bhI rahatI hai, jinameM bhI aneka bAra mahattvapUrNa jJAtavya prApta ho jAtA hai| kisI-kisI grantha ke madhya me bhI kahIM-kahIM kisI samavAyika aiti hAsika tathya kA ullekha ho jAtA hai / isa prakAra kA samasta jJAtavya jo mUlalekhaka dvArA svayaM pradatta hotA hai, racanA yA racanAkAra kI prazasti ke antargata AtA hai / (2) TIkAkAra kI prazasti jina grantho kI kAlAntara me eka yA adhika TIkAe~, vacanAe~ vyAyA vilaya vyAkhyAe~, vivRttiyA~ Adi huI, ukta TIkAkArAdi ne bhI bahudhA apanI TIkA meM prAyaH Adya, antya athavA donoM sthaloM meM svayaM aranA DA0 jyotiprasAda jaina paricaya, tithi, sthAna, preraka, tatkAlIna zIrSaka mUlagrantha aura kartA, apane se pUrvavartI usa grantha ke anya TIkAkAra Adi kA bhI ullekha kiyA hai| (3) dAna- prazasti - jaina paramparA se catuvidhadAna pravRtti ke antargata zAstradAna kA prabhUta mahatva rahA hai| aneka dhAvanAvikAyeM purAtana granthoM kI pratilipiyA~ karAkara unheM munirAjo AvikAoM gRhatyAgI, brahmavArI yA udAsIna dhAvako Adi ko bheMTa karate rahe hai / bahudhA kisI vrata ke udyApana yA anuSThAna Adi ke upalakSya me bhI isa prakAra kA zAstra dAna kiyA jAtA rahA hai / apane grAma yA nagara ke athavA anyatra ke jinamandiroM ke zAstra bhaNDAroM me bhI, bhaNDAra ke saMvarddhana, prAcIna sAhitya ke saMrakSaNa athavA svAdhyAya premiyoM ke hilArtha zAstroM kI pratilipiyoM karAkara dI jAtI rahI hai / (4) pratilekhaka prazasti eka eka grantha kI samayasamaya para kaI-kaI pratilipiyA~ banI, jo vibhinna zAstra bhaNDAroM yA vyaktigata sagraho meM saMrakSita rahISA pratyeka pratilekhaka apane dvArA likhita prati ke Unta me apanA nAma, lekhana sthAna, pratilekhana tithi, preraka kA nAma Adi de detA hai| isa prakAra kI prazastiyoM se tatsambandhita aitihAsika jJAtavya ke atirikta, bar3A lAbha yaha hotA hai ki eka hI grantha kI vibhinna pratiyo ke milAna se granthagata pATha kA saMzodhana-sampAdana] santoSajanaka ho sakatA hai| dUsare yadi grantha ke mUla lekhaka kI tithi, sthAnAdi / ajJAta ho yA alpajJAna ho to usakI vibhinna pratiyoM meM jo prAcInatama upalabdha prati hotI hai usase mUla lekhaka ke mamayAdi kA bhI bahuta kucha sahI anumAna ho jAtA hai / kabhI-kabhI eka nAma ke kaI-kaI AcArya yA granthakAra ho gaye haiN| unameM bheda karane unakA pUrvApara nizcita karane meM bhI va prazastiyA~ aneka bAra sahAyaka ho jAtI hai| tathA isame sandeha nahI ki uparokta vibhinna prakAra kI - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. parva 41, ki01 grantha-prazastiyoM ke adhyayana se na kevala vibhinna bhASAoM prazasti saMgraha"-bhAga 1, sampAdaka DA0 kastUracanda meM nibaddha evaM vividha viSayaka hamAre sAhitya ke itihAsa kAsalIvAla, prakAzaka-zoSa sasthAna zrI mahAvIra jI, ke saMzodhana evaM nirmANa meM to kabhI-kabhI abhUtapUrva sahA- 1950 I0 me bhI sUcIgata granthoM meM se aneko kI prazayatA milatI hI hai, vibhinna yugo eva pradezoM ke samRddha stiyAM bhI prakAzita haiN| inake atirikta, 1658 I0 me jaina sAMskRtika kendroM, prabhAvaka AcAryo eva sAhityakAroM, jaina saskRti saMgha zolApura se prakAzita pro. vi. joharAdharmaprANa dAnI evaM sAhityapremI, zrAvaka-zrAvikAoM Adi purakara kI pustaka "bhaTTAraka sampradAya" me, bhAratIya jJAnake viSaya me acchI jAnakArI prApta ho jAtI hai| jAti- pITha, dillI se prakAzita tathA paM0 ke. bhujabali zAstrI kUla-vaMza Adi tattada samAja vyavasthA, Arthika dazA, rAja- dvArA sampAdita kannaDa prAntIya tADapatra granthasUcI (1948 naitika paristhitiyoM, bhaugolika sthAno kI pahicAna, I.) aura pro0 kundana lAla jaina dvArA sampAdita "dillI AmnAya bheda, sAmpradAyika sthiti, munisaMghoM kA rUpa eva jina grantha ratnAvalI" (1981) meM, ahamadAbAda se (1963 daNA, dhArmika pravRttiyo kA rUpa eva prakAra Adi aneka se 72 I0 me) prakAzita mUni puNyavijaya jI kI saskRta upayogI jJAtavya bhI prApta ho sakatI hai| prAkRta hastalikhita grantho ko sUciyo ke 6-7 bhAgo me, aisA nahIM hai ki prazastiyo kI upayogitA eva unake anyatra prakAzita katipaya anya grantha-sUciyoM me, aura phuTaprakAzana kI AvazyakatA kI ora vidvAno kA dhyAna nahI kara rUpa se bhI jaina siddhAnta bhAskara Adi zodha patrigayA hai-vigata pacAsa-sATha varSoM meM kaI prazArata saMgraha kAo ke kacha aMko me prakAzita vividha prazastiyoM kI prakAzita ho cuke hai, yathA-- sakhyA bhI kama nhii| 1. 50 ke0 bhujabali zAstrI dvArA sampAdita tathA uparokta vibhinna pakAzano meM prakAzita adhikAMza 1942 I0 me zrI jaina siddhAnta bhavana, ArA dvArA prakA prazastiyoM ke mUla pATha mAtra hI prApta hai| bahudhA to pUrI zita "prazasti sagraha"-jisame ukta bhavana me sagrahIta prazasti bhI nahIM rahatI, kevala namUne ke lie kucha antya katipaya pAMDulipiyo kI mahattvapUrNa prazastiyAM saMgrahIta haiM, yA AdyAza dekara hI santoSa kara liyA gayA hai| prathama sAtha meM zAstrI jI dvArA likhita unakA vivecana, vyAkhyA Adi bhI hai| tIna prazasti saMgrahoM me sakalita prazastiyoM kA paricaya, 2. pa0 jugala kizora mukhtAra eva pa0 paramAnanda saMkSepasAra aura aitihAsika vivecana bhI hai, anyatra vaha bhI zAstrI dvArA sampAdita, tathA vIra sevA mandira, sarasAvA nahI hai| isa prakAra na kucha hone se, isa dizA meM bhI dvArA 1954 I0 me prakAzita "jaina grantha prazasti sagraha, kucha to huA, yaha santoSa kI bAta hai| unakA upayoga bhI bhAga-10"-jisame vibhinna zAstra bhaNDAro se caya- hyaa| kintu jisake pAThaka, viziSTa adhyetA, itihAsakAra nita, saMskRta bhASA nibaddha hastalikhita granthoM kI... evaM zodhakartA unakA samucita upayoga kara sakeM aura yathoprazastiyAM sakalita hai| cita rUpa me lAbhAnvita ho sake, yaha Avazyaka hai ki jo 3. "jaina grantha prazasti magraha, bhAga -2", sampAdaka bhI prazasti-sagraha Age se prakAzita ho, jinameM pUrva prakAevaM prakAzaka vahIM, varSa 1963 I0--jisame apabhra za zanoM ke navIna saskaraNa bhI ho sakate hai, una sabameM (1) tathA kacha eka prAkRta grantho kI-prazastiyA~ sakalita hai| poka hastalikhita grantha prati meM prApta sabhI prakAra kI donoM hI bhAgo ke preraka-nirdezaka vIra sevA mandira ke prazastiyA va pUSpikAe~ (racanAkAra, TIkAkAra, dAtA saMsthApaka, sacAlaka stra0 paM0 jugala kizora mukhtAra the, pratilekhaka Adi kI) eka sAtha apane mUlarUpa me saMkalita kintu unakA sampAdana, vistRta paricayAtmaka prasta vanAyeM, ho, (2) sAtha meM unakA anvayArtha eva avikala bhASAnuvividha anukramaNikAe~ Adi kArya mukhyatayA unake sahAyaka vAda raheM, (3) pATha sazodhana-saMpAdana kI TippaNiyAM, sva0 paM0 paramAnanda zAstrI kA hai| (4) vizeSArtha, aitihAsika yA tulanAtmaka vivecana yathA4. "rAjasthAna ke zAstra bhaNDAro kI sUcI eva (zeSa pR0 25 para) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vi-sahalAmbI upakrama meM) kyA kundakunda bhAratI badalegI? [! zrI papracandra zAstrI, naI dillI lagabhaga dasa varSa pUrva sana 78 jUna meM mere mana meM kaisA? ho, yadi mUla AgamarUpa kundakunda bhAratI badalatI eka vikalpa uThA thA aura taba maiMne 'A0 kundakunda kI hai to 'sarva va pUrNagvaM svAhA' meM saMdeha nhiiN| prAkRta' zIrSaka ke mAdhyama se kucha likha kara apane mana ko sarvavidita hai ki SaTakhaNDAgama zAstra AcArya kundazAnta kara liyA thaa| para, Aja AcArya kundakunda kI kunda se bahuta pUrva hue AcArya bhagavat bhUtavali-puSpadaMta kI dvi-sahasrAbdI samAroha ke upakrama-samAcAroM ko par3ha-sunakara kRti hai| prathama pustaka ke pR. 133 para cauthe sUtra meM vaha vikalpa puna: jAgRta ho baiThA hai / vikalpa hai- 'kyA 'iMdie, kAe, kasAe' zabda prayukta haiM aura ye zabda kramazaH kundakunda bhAratI badalegI?' 'indriye, kAye, kaSAye' ina saMskRta zabdoM ke sthAna para __ vartamAna meM hamAre samakSa do kundakunda bhAratI haiM --eka (parivartita rUpa prAkRta me) die gae haiM / arthAt ukta rUpoM AgamarUpa aura dUsarI saMsthArUpa / prasaga meM saMsthA ke meM prAkRta bhASA ke niyama rUpa sUtra 'prAyaH ka ga ca ja ta da viSaya meM hame kucha nahI khnaa| kyoMki hama mAna kara paba ya vAM lopa:'-prAkRtasarvasva 2/2 aura 'prAyo lukka gacajatadapayavAM'-prAkRta zabdAnuzAsana 1/3 ke niyamAcalate hai ki samaya, sAdhana aura sAdhako ke anurUpa sasthAe~ nimita aura vighaTita hotI rahatI hai, isameM harSa-viSAda nusAra saMskRta ke zabdoM se 'ya' ko haTA diyA gayA hai| ukta tInoM zabda saptamI tribhakti ke rUpa haiN| itanA hI (pR0 24 kA zeSAMza) kyoM ? ukta cauthe sUtra se pUrva bhI AcArya ne SaTkhaNDAgama vazyaka, (5) grantha prati kA saMkSepa meM pUrA paricaya, prApti / ke maMgalAcaraNa meM isI niyama ke anurUpa ka yA ga ko sthAna sahita, (6) grantha, aprakAzita hai yA prakAzita, haTAkara loke yA loge ke sthAna para 'loe' zabda kA prayoga prakAzita hai to kaba aura kahA~ se, (7) prazastiyoM kA niyamo lo mana maarnn|' isake atiri saMkalana bhASA vAra tathA kAlakrama se ho, aura (8) anta ke AcAryoM ne bhI 'loe' ko mAnyatA dI hai| straya kundame upayukta vargIkRta nAmAnukramaNikAe~ Adi rhe| kundAcArya ne bhI isa zabda kA khulakara prayoga kiyA hai| yo to deza bhara me anaginata choTe-bar3e jainazAstra dekheM-paMcAstikAya prAbhata gAthA 85, 60 Adi / ukta bhaNDAra me sagrahIta prAyaH pratyeka granthaprati me eka va adhika rUpa ke sivAya di0 AgamoM meM loyo, loo, loya jaise prakAra kI prazastiyA prApta ho jAtI haiN| una sabhI bhaDAroM sabhI rUpa milate hai aura sabhI ucita haiN| kyoMki kA samyakarItyA sarvekSaNa-paryavekSaNa karake anaginata praza prakANDa prAkRta vidvAno ke matAnusAra di. Agamo kI stiyAM ekatra kI jA sakatI hai| ataeva eka-eka bhaNDAra bhASA, anya kaI prAkRta bhASAoM kA milA julA rUpa hai me yadi choTe-choTe hoM to, grAmapAsa ke yA sambaddha kaI-kaI aura isa bhASA kA nAma hI jaina-zaurasenI hai / smaraNa rahe bhaNDAroM me, saMgrahIna granthoM kI prazastiyoM ke pRthaka-pRthaka ki zaurasenI aura jaina-zaurasenI meM mahad antara hai| Aja prazasti-saMgraha uparokta prakAra se susampAdita hokara prakA- hamAre kaI vidvAna bhI bhrama meM haiM ve zora-senI ko hI di0 zita kiye-karAye jA sakate haiN| yathAsambhava sarvAgapUrNa, AgamoM kI bhASA mAna baiThe haiM aura rUpa badala rahe haiN| upayukta jJAtavya pUrita evaM starIya prakAzana samaya aura yuga SaTakhaNDAgamakAra se pUrvavartI AcArya guNadhara haiM inakI ke lie apekSita hai| --cArabAga, lakhanaU racanA 'kasAya pAhaDa sutta' hai| isameM bhI isI jAti ke * dvAdazAnuprekSA gA08, sutapAhuDa gA0 11, darzanamA gA0 33|Wan dekheN-caastikaay / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, barSa 41, ki0 1 anekAnta anya zabdoM kA pracura mAtrA me prayoga hai| jaise tRtIye ke gama, maMgalAcaraNa 'Namo loe savvasAhaNaM / ' aba Apako sthAna para die. saMparAye ke sthAna para saMparAe, kaSAye ke socanA hai ki Apa prAcIna mUla bIjamatra ko jaina-zaurasenI sthAna para kasAe Adi / ye sabhI saptamI ke rUpa hai aura ke anusAra 'loe' ke rUpa meM svIkArate hai yA mAtra 'loge' sabhI me se (prAkRta sarvasva aura prAkRta-zabdAnuzAsana ke rUpa ko svIkArane ke kAraNa use mAtra ardhamAgadhI ke uparyukta niyamAnusAra) ya ko haTA diga gayA hai| hamArA lie chor3ate haiM ? nirNaya Apake hAtha hai| abhimata prAkRta bhASA ke prakANDa vidvAn DaoN0 e0 ena0 hamArI daSTi se AgamarUpa kundakunda bhAratI ke mUla upAdhye, DaoN hIrAlAla, DaoN nemInanda ArA va pizala ke jaina-zaurasenI (jima meM kaI prAkRta bhASAeM samilita hai) anurUpa hai-ki jaina-zorasenI ko digambara AcArya ne ke rUpa ko yathAvata surakSina gyanA hI kundakunda kI dviapanAyA jo ki kaI prAkRta bhASAo kA milA-julA rUpa sahasrAbdI manAne kI sArthakatA hai| anyathA, hama utsavo hai-(dekheM hamArA anya lekha)-phalata: digambara Agamo meM bAje bajavAne, bhASaNAdi sunane-sunAne ke to abhyAsI meM sabhI rUpa minate hai| kahI ta ko da bhI honA hai, kahI hai hI-koI naI bAta nahIM / yadi Apa apanI ajJAnatA va kA lopa bhI hotA hai, kahI ka ko ga hotA hai aura kahI yA kAyaratAvaza athavA bhAvAvezavaza bhASA-badalAva (sazokayA ga kA lopa bhI hotA hai aura kahI inake lopa ke dhana?) ko na roka sake to Apa apane Agama kA svayaM sthAna meM ya bhI hotA hai| jaise-gati = gadi, gati = gai; ghAta kraaeNge| vedaka=vedaga, ekeMdriya-eiMdiya; isake mivAya madhyavartI DaoN. ricarDa pizala prAkRta-bhASAo ke jAne-mAne ka ga ca ja ta da pa va ya kA lopa to bahuzaH pAyA jAtA prAmANika uccatama vidvAna mAne jAte hai unhoMne prAkRta meM hai| phalata:-jahA~ jo hai, ThIka hai| upalabdha prabhUta mAhitya aura Agamika grantho ko bar3I hamArA nivedana hai ki yadi isa rahasya ko na samajhA bArIkI se dekhA aura unake AdhAra para prAkRta bhASAo gayA aura hama bhAvukatA meM baha gae to (sazodhita ? samaya ke pArasparika bheda ke jo niSkarSa apanI kRti 'prAkRta sAra gAthA na0 3 'loge' ke anusAra) jise hama aba taka bhASAo kA vyAkaraNa' dvArA sanmuza rakha, uname unhone 'Namo loe savvasAhUNa' paDhate rahe hai kabhI use galata mAna zaurasenI aura jaina-zora senI donoM ko prathak-pRthaka bhApAeM kara 'Na mo loge savvamAhUNaM' bhI paDhane lagege / aura taba maanaa| unhoMne dono bhASAA kA pRthak-pRthak nAmollekha kahA~ jAyagA svAmI gamatabhA kA kathana --'na hi maMtrokSara. kiyA, dono ke zabda rUpa me bheda dazAmA prAra dono ke nyUnonihanti viSavedanA / ' jaba ki NamokAra hamArA mahA sAhitya ko bhinna btlaayaa| phanataH-dono bhASAe~ eka maMtra hai / soceM kyA bhASA ke badalAva kI bhAMti isa matra nahI hai aura di0 jaM. Agama bhI zoramenI ke nahI hai-ve meM loe kA loge na hogA? aura na hogA to kyo, kisa sabhI jaina-zaurasenI bhASA ke hai| bata. di0 Agamo ko niyama se ? yadi na hogA to usa niyama ko samayasAra zaurasenI kI pramukhatA dekara uname zaurasenI kI bharamAra gAthA na0 3 me lAgU kyoM nahIM kiyA jA rahA ? aba ye socanA ApakA kAma hai ki vartamAna saMzogoM ke nAma karanA aura unameM gahIna jaina-zorarAnI rUpoM kA tirapara AgamarUpI kundakanda bhAratI badalegI yA nahI? skAra karanA sarvathA hI anucita hai-jaisA ki kiyA jA yadi badalegI to samayasAra meM parivartita zabdarUpoM kI rahA hai| DaoN. pizala dvArA nirdiSTa kucha uddharaNa (pAThako kI jAnakArI ke lie) isa prakAra haibhA~ti Agamasammata prAcIna anAdi mUlamatra NamokAra bhI Apake hAthoM se khisaka kara anyoM ke hAtho me raha jAyagA (eka) pRthaka-pathaka nAmollekha : -vaha ApakA siddha na ho skegaa| kyoMki ApakA bhASA- (ka) 'saukhya zabda ke lie mahArASTrI, ardhamAgadhI, zuddhimora'loe' ko azuddha mAna use 'loge' kara cukA hai aura jaina mahArASTrI, jana-zaurasenI, zorasenI aura apabhraza meM prAcIna mUlabIja maMtra meM 'loge' hai nahI-dekheM-SaTkhaNDA- sokkha hotA hai| -pairA 61 a0 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 (jaise-- mRccha0 zaku0 Adi) se cune| isakA tAtparya aisA hai ki gaurasenI di0 Agamo kI bhASA nahIM hai yadi di0 Agama zaurasenI ke hote to zaurasenI zabdarUpoM kI puSTi meM udAharaNa di0 AgamoM se diye gaye hote / (gha) 'jai0zaura0, zaura0 bhAga0 aura pa0 rUpa bahiNI (cAra) jaina- zaurasenI ( bhASAoM kA saMgama ) : jo baciNI se nikalA hai| - paMrA 204 di0 AgamoM me ardhamAgadhI ke zabdoM kA bhI prayoga hai aura anya bhASA ke zabdo kA bhI prayoga hai arthAt isame kimI eka bhASA ke zabdarUpo kA bandhana nahI hai -ye bhASA mukta bhASA hai| vizala ne svayaM jaina zaurasenI kA ardhamAgadhI se adhika mela batAyA hai aura isIlie di0 AgamoM meM 'tA', 'ga' Adi jaise rUpa (jo ardhamAgadhI ke hai pAsa jAte hai| zila ke zabdoM me (ka) kA jo ardhamAgadhIrUpa hai| (sa) 'jaina zaurasenIkA ardhamAgadhI se kyA kundakunda bhAratI badalegI ? (la) jaina zaurasenI aura zorasenI me osaha zabda kAma meM lAyA jAtA hai / pairA 61 a0 - (ga) naM0 zara0 aura zaura0 meM bosaha rUpa bhI calatA hai / pairA 215 (ca) 'jaM0 zaura0, zaura0, mAga0, Dha0 me tathA apa0 me ta kA da aura tha kA dha hai| pairA 165 (cha) 'jaM0zaura0, zaura0, mAga0 aura Dha0 meM maulika da aura dha bane raha jAte hai / ' pairA 165 (noTa -- dono bhASAoM ke nAma pardha-virAma dekara pRthak-pRthak batalAe hai | ) (do) donoM ke zabda rUpoM meM bheda : (ka) 'jaina zaurasenI ma rayaNa rUpa pAyA jAtA hai / zaurasenI ma radaNa kA vyavahAra hAtA / - pairA 131 (kha) jaina zaurasenI meM bagaha rUpa hai kintu zaurasenI me vRSabha ke lie sadA saha AtA hai| (ga) jaM0 zaura0 jadha, zora jadhA zaura aura mAga0 tathA / ' 46 je0zora tatha - pairA 165 me bolI ke rUpa rUpa bana jAtA ( tIna ) donoM ke sAhitya meM bhinnatA. DaoN0 pizala ne jaina zaunI ke zabda rUpo meM anyabhASArUpoM se vRtratA sUcaka bhI udAharaNoM kA cayana di0 Agamagrantho (jaise pavayaNasAra, kattigeyA0 Adi) se kiyA tathA zaurasenI ke sabhI udAharaNa janetara granyo Adye parokSam, pratyakSamanyat, matipUrvaM zrutam / " 10 sU 1-6, 10, 12, 20 / 21. duSTamaviruddha prarUpaNa yuktayanuzAsanate yuvatyanuzAsana, kAri0 48 22. eo samaja savasya sudaro loe / / baMdhakA eyaste teSa visavAdaNI hoI // 3 // 121 adhika mela -pairA 21 (ga) ka kA ga meM parivartana ardhamAgadhI kI vizeSatA 16 smaraNa rahe bhASA sambandhI yaha AvAja hamArI hI nahI apitu pUrvAcAryo kI bhASA se phalita aura prAkRta bhASA ke prakANDa diva / ta-vidvAno se sammata hai / pahile bhI Agama ke rUpa ko badalanA ghAtaka huA hai aura Age bhI dhAnaka hogA, bhale hI artha me antara na par3atA ho / bhaviSya meM loga bhI apanI buddhi se, sazodhana kI paramparA banA leMge aura Adama kA lopa hogaa| ise vicArie - kundakundI ke samAroha me / dhanyavAda ! ( pR0 12 kA zepA) 23. NA vi hodi apamanto Na pamatto jANajo du jo bhAvo / evaM bhaNati zuddha NAo jo so u so ceva // 6 // yavahAreNurvAdisaha gANissa parita daMsaNaM NAna / Na viNANaM Na carita Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // 24. jahaNa visakkamaNajjo aNajjabhAsa viNA ugAheu / taha vavahAreNa viNA paramatyuva desaNa masakka // 8 // 25. badvAro'bhUtyo bhUyastho dekhido du suddhaNI / bhUyatyamassido, khalu sammAdiTThI hava jIvo // 11 // hai / 26. "pramANanayAtmako nyAyaH / " -dharmabhUSaNa, nyAyadIpima, pR0 5 1 27. bahAro bhAdi jIvo deho ya havadi khala ekko / Na du giyarasa jIvo dedo ma kadA dieko / -sA0 pA0 gA0 27 / cedihAraNayabhagida 28. jIve kammaM vapu sugayasya jIva avaddhapucha hama kammaM / / 141 26. kramma baddhamabaddha jIve eva tu jANa NayapakkhaM / pakhAtikkanto puNa maNNadi jo so samayasAro // vahI gA0 142 / 30. vahI gA0 101, 102, 102, 104, 106 / 39. vahI, gA0 288, 266, 260, 261, 262 / 32. vahI, gA0 340 " eva sakhuvadesa je uparUviti erisa samaNA / 33. vahI, gA.347, 34. vahI, gA0 348 // Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 varSa 41, ki.1 anekAnta (pR0 16 kA zeSAMza) zAstroM meM saiddhAntika carcAoM ke virodhI vivaraNa: khAtA / bhagavatI ArAdhanA me sAdhuo ke 28 va 36 mUlayaha vivaraNa do zIrSakoM meM diyA jA rahA hai : guNo ko carcA ke samaya kahA hai| "prAkRtaTIkAyA tu aSTa vizati guNA: / AcAravatvAdayazcASTo-iti SaTtriMzat / " (1) eka hI prantha meM prasaMgata carcA-mUlAcAra ke / isI grantha meM 17 maraNa batAye hai para anya grantho meM itanI paryApti adhikAra kI gAthA 76-80 paraspara asagata haiM : saMkhyA nahI batAI gaI hai| saudharma svarga kI deviyo kI utkRSTa Ayu 5 palya 540 zAstrI ne batAyA hai ki 'SaT khaNDAgama' aura 'kaSAyaIzAna svarga kI deviyoM kI utkRSTa Ayu 7 palya 540 prAbhUta' me aneka tathyoM meM matabheda pAyA jAtA hai| isakA sAnatkumAra svarga me deviyokI utkR. Apu 6 pa0 1740 ullekha 'tannAntara' zabda se kiyA gayA hai| unhone dhavalA, pavalA ke do prakaraNa"-(1) khuddaka baMdha ke alpa jayadhavalA evaM trilokaprajJapti ke aneka mAnyatAbhedoM kA bahutva anuyoga dvAra me vanaspatikAyika jIvoM kA pramANa bhI saketa diyA hai| ina mAnyatA bhedo ke rahate inakI sUtra 74 ke anusAra sUkSma vanaspatikAyika jIvo se vizeSa prAmANikatA kA AdhAra kevala inakA aitihAsika pariadhika hotA hai jabaki sUtra 75 ke anusAra sUkSma vanaspati prekSya hI mAnA jaavegaa| kAyika jIvoM kA pramANa vanaspatikAyika jIvoM se vizeSa AcAra vivaraNa saMbaMdhI visaMgatiyAM : adhika hotA hai| donoM kathana paraspara virodhI hai| yahI zAstroM me saiddhAntika carcAoM ke samAna AcAranahI, sUkSmavanaspatikAyika jIva aura sUkSma nigoda jIva vivaraNa meM bhI visagatiyA pAI jAtI haiN| inameM se kucha vastuta: eka hI haiM, para inakA nirdeza pRthak pRthaka hai| kA ullekha yahA~ kiyA jA rahA hai| (2) bhAgAbhAgAnugama anuyoga dvAra ke sUtra 34 ko zrAvaka ke pATha mUla guNa ---zrAvako ke mUlaguNoM kI vyAkhyA meM visagatiyoM ke lie vIrasena ne sujhAyA hai ki paramparA bAraha vratoM se arvAcIna hai| phira bhI, ise samantasatyAsatyakA nirNaya AgamanipuNa loga hI kara sakate hai| bhadra se to prArambha mAnA hI jA sakatA hai| inakI ATha (2) bhinna-bhinna granthoM meM asaMgata carcAyeM--(1) tIna kI sakhyA me kiA prakAra samaya-samaya para parivardhana eva vAtavalayoM kA vistAra yativRSabha aura siMhasUrya ne alaga- samAharaNa huA hai| yaha dekhie :-- alaga diyA hai : 1. samatabhadra tIna makAra tyAga pacANu vrata pAlana (a) trilokaprajJapti me kramazaH 11/2, 11/6 va 11-1/2 2. AzAdhara tIna makAra tyAga pacodumbara tyAga koza vistAra hai| 3. anya tIna makAra tyAga pacodumbara tyAga, rAtri (ba) lokavibhAga me kramazaH 2, 1 koza evaM 1575 dhanuSa bhojana tyAga, deva pUjA, vistAra hai| jIva dayA, chanA jala pAna isI prakAra sAsAvana guNasthAnavI jIva ke punarjanma samayAnukUla svaicchika parivartanoM / / terahavI sadI ke ke prakaraNa meM yativRSabha niyama se use devagati hI pradAna paM0 AzAdhara taka ne mAnya kiyA hai| yahAM zAstrI" karata ha jaba ki kucha AcAya use ekAndrayAdi jAvA kI samantabhadra kI mUlaguNa-gAthA ko prakSipta mAnate haiN| tiyaMca gati pradAna karate hai| uccAraNAcArya aura yati- bAIsa abhakSya-sAmAnya jaina zrAvaka tathA sAdhuo ke vRSabha ke viSaya ke nirUpaNa ke antaro ko vIrasena ne jaya- AhAra se sambandhita bhakSyAbhakSya vivaraNa me terahavI sadI ghavalA me nayavivakSA ke AdhAra para sulajhAne kA prayatna taka bAIsa abhakSyo kA ullekha nahIM miltaa| mUlAcAra kiyA hai| isI prakAra, uccAraNAcArya kA yaha mata ki evaM prAcArAga ke anusAra, apita kie gae kandamUla, bahubAIsa prAkRtika vibhakti ke svAmI caturgatika jIva hote bIjaka (ni:jita) Adi kI bhakSyatA sAdhuoM ke lie haiM-yativRSabha ke kevala manuSya-svAmitva se mela nahIM vajita hai| para unheM gahastho ke lie bhakSya nahI mAnA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtA / vastutaH gRhastha hI apanI viziSTa caryA se sAdhupada kI ora bar3hatA hai, isa dRSTi se yaha virodhAbhAsa hI kahanA cAhie | somadeva Adi ne bhI gRhastho ke lie prAsuka kI sImA nahI rkhii| sambhavata: dolatarAma ke samaya 53 kriyAo me abhakSyo kI sakhyA bAIsa taka pahuca gaI / phalataH bhakSyAbhakSya vicAra vikasita hote hota satrahavI sadI meM hI rUDha ho sakA hai / zrAhAra ke ghaTaka - bhakSya AhAra ke ghaTakoM me bhI antara pAyA jAtA hai / mUlAcAra kI gAthA 822 me prahAra ke chaha paTaka batAye gae hai jabaki gAthA 826 me cAra ghaTaka hI batAe haiN| aise hI aneka tathyo ke AdhAra para mUlAcAra ko saMgraha grantha mAnane kI bAta kahI jAtI hai" / Avaka ke vrata- kundakunda aura umAsvAti ke yuga se zrAvaka ke bAraha vrato kI paramparA calI A rahI hai / kundakunda ne sallekhanA ko inameM sthAna diyA hai para umAsvAti, samaMtabhadra aura AzAdhara ise pRthak kRtya ke rUpa me mAnate haiM | isase bAraha vrato ke nAmo me antara paDa gayA hai| isame pA~ca aNuvrata to sabhI meM samAna haiM, para anya sAta zIloM ke nAmo me antara hai * / yahA~ kundakunda aura umAsvAti kI paramparA spaSTa dRSTavya hai / adhikAza uttaravartI AcAryoM ne umAsvAti kA mata mAnA hai / sAtha hI bhogopabhoga parimANa vrata ke aneka nAma hone se upabhoga zabda kI paribhASA bhI bhrAmaka ho gaI hai :eka bAra sevya bArabAra se vya bhoga upabhoga upabhoga bhoga paribhoga paribhoga bhAvaka kI pratimAe~ - zrAvaka se sAdhutva kI ora samaMtabhadra pUjyapAda somadeva * (a) guNa vrata -- kundakunda umAsvAti prAgama-tulya granthoM kI prAmANikatA kA mUlyAMkana AzAghara, samaMtabhadra divrata dizA - vidizA pramANa, digyata (ba) zikSAvata kuMdakuMda samaMtabhadra, AzAdhara umAsvAti somadeva anadayata, sAmAyika, sAmAyika, sAmAyika, sAmAyika, 22 bar3hane ke lie gyAraha pratimAoM kI paramparA kundakunda yuga se hI hai / saMkhyA kI ekarUpatA ke bAvajUda bhI aneka ke nAmo aura arthoM me antara hai / sabase jyAdA matabheda chaThI pratimA ke nAma ko lekara hai| isake rAtrimukta sthAna (kuMdakuMda, samaMtabhadra) eva divA maithuna tyAga (jinasena, AzAghara) nAma milate hai / rAtribhuktityAga to punarAvRtti lagatI hai / yaha mUlaguNa hai| Alokita pAna-bhojana kA dUsarA rUpa hai| ata paravartI dUsarA nAma adhika sArthaka hai / somadeva ne aneka pratimAo ke naye nAma diye hai| unhoMne 1 mUlavrata (darzana), 3 arcA ( sAmAyika) 4 parvakarma (proSadha), 5 kRSi karma tyAga (sacitta tyAga), sacitta tyAga (parigraha tyAga) ke nAma diye hai| hemacandra ne bhI inameM parvakarma, prAyuka yAhAra, samArabha tyAga, sAdhu nissaMgatA kA samAhAra kiyA hai" / sambhavata ina donoM AcAryoM ne pratimA, vrata va mUlaguNoM ke nAmo kI punarAvRti dUra karane ke lie viziSTArthaka nAmakaraNa kiyA hai| yaha sarAhanIya hai| paramparApoSI yuga kI bAta bhI hai| bIsavI sadI meM muni kSIra sAgara ne bhI punarukti doSa kA anubhava kara apanI ratnakaraDa zrAvakAcAra kI hindI TIkA me 3 pUjana 4 svAdhyAya 7 pratikramaNa eva 11 bhikSAhAra nAmaka pratimAo kA samAharaNa kiyA hai| para ina naye nAmoM ko mAnyatA nahI milI hai| vratoM ke pratIcAra zrAvako ke vrata ke aneka atIcAroM meM bhI bhinnatA pAI gaI hai / : bhautika jagata ke varNana meM visaMgatiyAM vartamAnakAlabhautika jagata ke antargata jIvAdi chaha dravyo kA varNana samAhita hai / umAsvAti ne "upayogo lakSaNa" kaha kara jIva ko parimApita kiyA hai para zAstroM ke anusAra, anarthadaDavrata, bhogopabhogaparimANa dezavrata bhogopabhogaparimANa proSadhopavAsa, atithipUjyatA, proSadhopavAsa, proSadhopavAsa, proSadhopavAsa, vaiyAvRtya, atithisa vibhAga, vaiyAvRtya sahalekhanA dezAvakAzika upabhoga paribhoga parimANa bhoga-paribhoga parimANa Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA-socie ! 1. kyA jaina jindA raha sakegA? vahAM jhalakatA hai| Apa dekheM-ye jo kaI zrAvaka haiM, paNDita hai, tyAgI aura netA hai, inameM kitane, kisa aMza jaise canda loga ikaTThe hote hai aura AkAza guMjAne meM malInatA, banAvaTa aura dikhAve se kitanI dUra hai ? jo ko jora se nArA lagAte haiM-'jaina dharma kI jaya / ' nAre iname jaina ho / kyA kaheM ? Aja to tyAga kI paribhASA se AkAza to gaMjatA hai, para, kSaNa bhara me vaha gUja kahA bhI badalI jaisI dikhatI hai / tyAga to jaina banane kA sahI vilIna ho jAtI hai ? ise socie : kahI vaha astitva mArga hai aura vaha mArga antaraga va bahiraMga dono prakAra ke rakhate hue bhI arUpI bhAkAza meM to nahI samA jaatii| parigraho ko kRza karane aura parigraho ke abhAva me milatA isI prakAra Aja jaina ko DhUDhanA bhI muzkila hai, vaha bhI hai / arthAt parigraha kI jisa sthiti ko choDakara vyakti cUra-cUra hokara bikhara cukA hai ? zAyada kahI vaha bhI to ghara se calA ho usa sthiti kI apekSA pAragraha me hInatA arUpI AkAza meM nahIM samA gayA ? dekhie, jarA gaura hote jAnA tyAga kI saccI pahacAna hai / para, Aja to se-yadi jJAna-dIpaka lekara Dhar3heM to zAyada mila jAya ! paristhiti adhikAza aisI hai ki-jo puruSa dIkSA--- Apa kisI mandira meM jAie vahAM Apa samavamaraNa niyama se pUrva kimI jhopar3I, sAdhAraNa se suvidhArahita ke kImatI se kImatI vaibhava ko dekha sakege, pASANa-nirmita kacce-pakke ghara me rahatA thA vaha tyAgI nAmakaraNa hone ke pratibimboM ko dekha sakeMge-ve vimba cAdI, sone, hIre vAda sundara, svaccha suvidhAyukta makAnoM, koThiyo, bagalo aura pannoM ke bhI ho sakate hai, Apa AsAnI se dekha aura yahAM taka ki vaha bakiMghama pailesa jaise mahaloM meM rahane skeNge| para, jana Apako apanI AMkho yA bhAvoM meM kadAcit ke svapna dekhatA aura vaise prayatna karatA hai| jise dIkSA hI dikhe| se pUrva khyAti, pUjA-pratiSThA kI cAha na thI, vaha utsavo, aise hI kisI tyAgI samAja me jAkara dekhie, yahA kAryakramoM Adi ke bahAne baDe-bar3e posTage me bar3I-bar3I Apako lAla, geruA, pIta, zveta yA digambara colA to padaviyoM sahita apane nAma-phoTo aura vaisI kitAba chapAnA dikhegA, para, jise Apa khoja rahe hai baha 'jana' na cAhatA-chapAtA hai| jise dIkSA pUrva loga jAnate bhI na milegA / aise hI kisI paNDita ke pAsa jAie-~-ume the-kone me baiThA rahatA ho vaha dIkSA ke bAda siMhAsanAsunie : Apako siddhAnta aura Agama kI lambI-cauDI rUha hokara sabhAgro me apane jayakAre cAhatA hai| jo ghara vyAkhyAeM mileMgI, biyA-kANDa milegA para, jaina' ke se sImina parivAra kA moha tyAga, vairAgya kI ora bar3hA darzana vahA~ bhI muzkila se ho skeNge| dhana-vaibhava me to thA vaha upakAra ke bahAne sImita kI bajAya zrAvakajaina ke milane kA prazna hI nahI-jahA loga Aja zrAvikA aura maTha-sAhUkAro jaise bar3e parivAroM ke phera me khojate haiN| phaMsa jAtA hai, upake vaibhava se ghira jAtA hai / ye saba to Apa pUchege bhalA, vaha jaina kyA hai, jise dekhane kI pApa grahaNa karane ke cinha haiM aura grahaNa karane me jaina kahAM? bAta kara rahe haiM ? Akhira, usa jaina ko kahA~ dekhA jAya? jaina to uttarottara tyAga me hai, Akivanya me hai / ho, to sunie sacce tyAgI hoMge avazya-unako khojie, jahA~ ve hoM, ___ 'jana' AtmA kA nirmala, svAbhAvika rUpa hai, vaha jAie aura namana kIjie, isame ApakA bhI bhalA hai| sarala-AtmAoM ke bhAvoM aura AcAra-vicAroM meM mukharita zrAvakoM kI mata pUchie, ve bhI kahA~, kitane hai ? hotA hai| jahAM manInatA, banAvaTa aura dikhAvA na ho. hoMge bahuta thor3e kahI--kinhI AkAza pradezoM me, zraddhA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mora vivekapUrvaka zrAvaka kI dainika kriyAoM meM liin| kI aha-paNDA (buddhi) ke kAraNa, unake sahayoga se mUlavaranA, adhikAMza jana samudAya to isa pada se achUtA hI Agama-rUpa bhI badalAva para hoM to bhI sandeha nahI / hama hai-rAtri-bhojI aura makAra-sevI taka / jinheM hama Agama ke pakSapAtI haiN| hama nahIM cAhate ki koI apanI zrAvaka mAne baiThe hai, tathocita sarvocca jaise sammAna Adi buddhi se AgamoM meM parivartana lAe / hama to pUrvAcAryoM kI taka de rahe hai, zAyada kadAcit uname kucha zrAvaka ho to caraNa-raja-tulya bhI nahI, jo unakI bhASA me kinhI dainika kriyAoM kI kasauTI para kasa kara unhe dekhie| bahAnoM se parivartana lAe~-AcAryoM ne kisa zabda ko varanA, vartamAna vAtAvaraNa se to hama yaha hI samajha pAe kisa bhAva me kaho, kisa rUpa meM rakhA hai ise ve hI haiM ki- isa yuga meM paisA hI zrAvaka aura paisA hI pramukha jAneM-isa viSaya ko AcAyoM kI sva-hastalikhita pratiyo hai-saba ughara hI dauDa rahe hai| kI upalabdhi para--socA jA sakatA hai, pahile nahI / paNDita, 'paNDA' vAlA hotA hai aura 'paNDA' buddhi jaisA ho, vicaareN| ko kahate haiM-'paNDA-buddhiryasyamaH paNDitaH' arthAt jisameM aba raha gae netA / so netAoM ko kyA kaheM ? ve buddhi ho vaha paNDita hai| Aja kitane nAmadhAriyoM meM hamAre bhI netA haiM / gustAkhI mApha ho, isame hamArA vaza kaisI buddhi hai, ise jinamArga kI dRSTi se socie| jaba nhiiN| netA zabda hI aisA bahumukhI hai jo cAhe jidhara jinamArga virAgarUpa hai taba vartamAna pIr3hI me kitate nAma- mor3A jA sakatA hai-netA acchoM ke bhI ho sakate haiM aura dhArI, pa0 pravara ToDaramala jI, pa0 banArasIdAsa jI aura giroM ke bhI-dharmAtmAno ke bhI ho sakate hai / para, hama aura guruvarya paM0 gopAladAsa jI baraiyA, pa0 gaNezaprasAda yahAM 'mokSa mArgasya netAraM' kI nahIM, to kama se kama jainavarNI jaise sanmArga-rAhI aura alpa-santoSI hai ? jo ukta samAja aura jaina dharma ke netAo kI bAta to kara hI rahe paribhASA me khare utarate ho yA jo lokika lAbhoM aura haiM ki ve (yadi aimA karate hoM to) kevala nAma dharAne ke bhayo kI sImA lAMgha-binA kisI jhijhaka ke sahI rUpa uddezya se dikhAvA na kara janatA ko dharma ke mArga meM sahI me jina vANI ke anusA yA upadeSTA hoM ? kaDuvA to rUpa meM le cale aura svapa bhI tadanurUpa sahI AcaraNa nagegA, para, aAja ke tyAgI varga kI zithilatA me kucha kreN| jisase jaina dharma TikA raha sake / yadi aisA hotA paNDito, kucha seTho yA zrAvako kA kucha hAtha na ho-aisA hai to hama kaha sakege-'hA, jaina jindA raha skegaa| sarvathA nahIM hai| kaI loga hA, me hA~ karake (bhI) mArga asaliyata kyA hai ? jarA-socie - bigAr3ane me sahayogI ho taba bhI sandeha nhii| kucha paMDito -sampAdaka 'anekAnta' ke svAmitva sambandhI vivaraNa prakAzana sthAna-vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 prakAzaka-vIra sevA mandira ke nimita zrI bAbUlAla jaina, 2 ansArI roDa, dariyAgaja, naI dillI-2 rASTrIyatA-bhAratIya prakAzana avadhi-traimAsika sampAdaka-zrI papracandra zAstrI, vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 rASTrIyatA--bhAratIya mudraka-gItA priMTiMga ejeMsI nyU sIlamapura, dillI-110053 svAmitva-vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 maiM bAbUlAla jaina, etad dvArA ghoSita karatA hUM ki merI pUrNa jAnakArI evaM vizvAsa ke anusAra upayukta vivaraNa satya hai| bAbUlAla jaina prakAzaka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 maulika vicAra 'hamArI vinamra rAya me bhASA meM zuddha yA azuddha hone kA koI prazna hI nahI hai| jo loga bhASA zAstra kA kakaharA bhI jAnate hai ve jAnate hai ki kisI bhI bhASA yA bhASArUpa kA jaisA vaha upalabdha ho usakA vaisA adhyayana karanA cAhie apekSayA isake ki use kimo khAsa khUTe se bA~dhA jAya aura zuddha karane kA Dhoga kiyA jaae|' 'vastutaH jaina zorasenI pahalI do prAkRto se judA hai, isa tathya ko pUrI taraha samajha lenA caahie|' 'hamAre khayAla se aba use mAnaka banAne kA jo kaSTa uThAyA jA rahA hai, vaha vyartha aura anAvazyaka hai| bhASA ke zuddha karane kI sanaka me vahI aisA na ho ki hama jaina-zaurasenI ke mUla vyaktitva se hI hAtha dho baitthe|' -'tIrthakara'-sampAdakIya, mArca 1988 'Agama ke mUlarUyo me phera badala ghAtaka hai' nAmaka ApakA lekha sArthaka eva Agama kI surakSA ke lie kavaca hai|' 'koI bhI prAcIna prAkRta grantha/Agama kisI vyAkaraNa ke niyamo se badhI bhASA mAtra kA anugamana nahI krtaa| usame tatkAlIna vibhinna bhASAo boliyo ke prayoga surakSiA milate hai|' 'eka hI patha me kaI prayoga prAkRta bahulatA ko darzAta hai ata. unako badalakara ekarUpa kara denA sarvathA ThIka nahIM hai|' 'saskRta chAyA se prAkRta par3hane vAle vidvAno ke dvArA isa prAkRta bhASA ke gAtha cheDachADa karanA anadhikAra ceSTA kahI jaayegii| ume rokA jAnA caahie|' 'prAcIna grantho kA eka-eka pAbda apane samaya kA itihAsa stambha hotA hai|' 'keva na Ane vicAra vyakta kiA jA sakate hai yA TippaNI dI jA sakatI hai, mUlapATha me zabda nahI badalA jA sakatA hai|' -DaoN. premasumana jaina, adhyakSa-jana vidyA eva prAkRta vibhAga, sukhA0 vi0 vi0, udayapura 'tIrthakara me ApakA lekha jana-zaurasenI ke bAre meM pddh'aa| acchA lgaa| para yahA~ kauna sunane vAlA hai / saba to lagha-sarvajJa banane jA rahe hai aura jo jisaka mana me AtA hai so karane laga jAtA hai|' -nIraja jaina, satanA sampAdaka parAmazaM maNDala DA0 jyotiprasAda jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI pacandra zAtrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie mudrita, gotA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-5 . BOOK-POST Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA mAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 41: ki02 apraila-jUna 1988 isa aMka meMkrama viSaya 1. zrI supArzvanAtha jina-stavana 2. 50 ToDaramala smAraka TrasTa-DIDa saMzodhana-prasaga 3. digambara Agama rakSA-prasaMga 4. pArSa-bhASA ko khaDita na kiyA jAya -zrI papacandra zAstrI 5. zrI kundakunda kA videha gamana --zrI ratanalAla kaTAriyA 6. rAjasthAnI kavi brahmadeva ke tIna aitihAsika pada-DaoN0 kastUracanda kAsanIvAla 7. madhya-pradeza kA jaina kendra sihoniyA ---DaoN0 kastUracandra 'sumana' 8. jaina kavi vinodIlAla kI acacita racanAeM -DaoN0 gaMgArAma garga 6. dvAdazAnuprekSA--DaoN0 ku. savitA jaina 10. dazavI zatAbdI ke apabhra za kAvyoM meM dArzanika samIkSA-zrI jinendrakumAra jaina udayapura 25 | 10. jarA socie : -sampAdaka prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - itihAsa manISI, vidyAvAridhi sva0 DA0 jyoti prasAda jaina ko zraddhAMjali -- itihAsa-manISI, vidyAvAridhi sva0 DA0 jyoti prasAda jaina se sabhI paricita haiN| sAmAjika, dhArmika aura aitihAsika jaise sabhI kSetro meM unakI apratima pratibhA aura sahayoga rhe| ve sadA prAmANika likhate aura kahate rahe / vIra sevA mandira se unake purAne sambandha the / san 1974 me ve zodha-nimitta sarasAvA bhI rahe / ve sarala svabhAvI, ha~samukha aura paThana-pAThana ke zaukIna the / unhone samAja ko jo bhI diyA vaha cira-kAma AegA aura Adarza raheMgA | ve varSoM se anekAnta ke sampAdaka maMDala meM the / gata 7-8 varSo se to aisA anekAnta kA zAyada hI koI aMka ho jisameM unakA lekha na ho / "anekAnta' ke mAdhyama se prasArita unake antima lekha kI kar3iyAM pAThako ko aba bhI vicAraNIya haiM / " kundakunda dvisahasrAndI kI tithi ko lakSya kara ve likhate haiM " jaba kisI mahApuruSa yA unake jIvana kI ghaTanA vizeSa ko smRti meM koI Ayojana kiyA jAya to usame kucha tuka honA ucita hai / bhagavat kuMdakuMdAcArya kA janma I0 pU0 41 me huA thA, 11 varSa kI Ayu meM I0 pU0 30 meM unhoMne muni dIkSA lI thI, 22 varSa muni jIvana vyatIta kara 33 varSa kI Ayu meM I0 pU0 meM vaha AcArya pada para pratiSThita hue aura 52 varSa paryanta usa pada ko suzobhita karake 85 varSa kI Ayu meM san 44 I0 meM unhoMne svargagamana kiyA thA iname se kisI bhI vidhi kI saMgati isa yA AgAmI varSa ke sAtha nahI baiThatI / hame jJAta nahI hai ki kisa mahAnubhAva kI preraNA se isa samaya isa Ayojana kA vicAra prasphuTita zruti ke anusAra to AcArya pravara ke janma kI dvisahasrAbdi san 1956 I0 strAbdi sana 1670 meM hotI, unake AcArya pada grahaNa kI dvi-sahasrAbdi san ko dvisahasrAbdi san 2044 I0 meM honI cAhie / " huA hai / bahumAnya paramparAe~ anu me hotI, unakI dIkSA kI dvi-saha1962 I0 me aura unake svargagamana Agama-rakSA ke sambandha me DA0 sA0 kA sandeza hai - "kisI bhI prAcIna grantha ke mUla pATha ko badalanA yA usame hastakSepa karanA kisI ke lie ucita nahIM hai / jahA~ saMzaya ho yA pATha truTita ho usI sthiti meM grantha kI vibhinna pratilipiyoM me prApta pAThAntaroM kA pAda-TippaNa meM saketa kiyA jA sakatA hai aura apanA saMzodhana yA sujhAva bhI sUcita kiyA jA sakatA hai|" DA0 sA0 ke nidhana se huI kSati pUrti sarvathA asambhava hai / vIra sevA mandira kI kAryakAriNI ne apanI baiThaka meM sva0 AtmA me zraddhA vyakta karate hue unakI Atma-zAMti aura sadgati kI prArthanA kI aura parivAra ke prati samvedanA prakaTa kii| samAja DA0 sA0 ke upakAroM kA sadA RNI rahegA / - subhASa jaina mahAsaciva - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pom aham Unit - - . MARATHI TNIR -- paramAgamasya bIjaM niSikhajAtyandhasindharavidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // apraila-jUna varSa 41 kiraNa 2 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2513, vi0 saM0 2045 1988 zrIsupArzva-jina-stavana svAsthyaM yadAtyantikameSa puMsAM / svArtho na bhogaH paribhaMgurAtmA // tRSo'nuSaMgAnna ca tApazAnti-ritIva mAkhyadbhagavAn supArzvaH // 1 // -samantabhadrAcArya 'yaha jo Atyantika svAsthya hai-vaha vibhAva pariNati se rahita apane anantajJAnAdimaya svAtmasvarUpa meM avinazvarI sthiti hai-vahI puruSoM kA-jIvAtmA kA saccA svArtha hai-nijI prayojana hai, kSaNabhaMgura bhoga--indriya-viSaya-sukha kA anubhava-svArtha nahIM hai; kyoMki indriya-viSaya-sukha ke sevana se uttarottara tRSNA kI-bhogAkAMkSA kI-vRddhi hotI hai aura unase tApa kI-zArIrika tathA mAnasika duHkha kI zAnti nahIM hone paatii| yaha svArtha aura asvArtha kA svarUpa zobhanapAzrvo-sundara zarIrAGgoM ke dhAraka (aura isalie anvartha-saMjJaka) bhagavAna supArzva ne batalAyA hai| bhAvArtha-isa padya meM AcArya samantabhadra ne sAtaveM tIrthaGkara supArzvanAtha kA stavana karate hue svArtha aura asvArtha kA jo svarUpa nirdiSTa kiyA hai, vaha mahattvapUrNa hai| jJAnI jIvoM kA svArtha svAtmopalabdhi kI prApti hai| ve usI kI samprApti kA nirantara prayAsa karate haiN| kSaNabhaMgura indriya-viSayoM kI ora unakA jhukAva nahIM hotA, kyoMki ve santApa bar3hAne vAle haiM, zAnti ke ghAtaka haiM, ataeva vaha jJAnI janoM kA asvArtha hai| bhagavAna supArzva ne usI samyak svArtha ko prApta kiyA, aura jagata ko usI kI samprApti kA mArga batalAyA hai| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ToDaramala smAraka TrasTa-DIDa-saMzodhana-prasaMga pAThakoM ko smaraNa ho ki vIra sevA mandira sosAyaTI ne paM0 ToDaramala smAraka ke TrasTa DIDa meM saMzodhana karAne hetu eka apIla prakAzita kI thii| usa para pAThakoM ne apanI sahamati dekara usakA Adara kiyA / hama pAThakoM ke sahayoga ke lie AbhArI hai| pAThakoM kI jAnakArI ke lie saMkSipta-vivaraNa nimna prakAra hai :vIra sevA mandira dvArA apIla Aja jahA~ eka ora mUla AgamoM ke sArvajanika zabda rUpoM meM manamAnA badalAva kiyA jA rahA hai vahIM dUsarI ora digambara jaina dharma ko kAnajI svAmI dvArA pratipAdita ghoSita kiyA jA rahA hai| paDita ToDaramala smAraka, bApU nagara, jayapura ke TrasTa DIDa san 1964 ke anusAra tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita digambara jaina dharma ko kAnajI svAmI dvArA pratipAdita vItarAga digambara jaina dharma batAyA jA rahA hai / yaha kaisI viDambanA hai ? TrasTa DIDa ke Apattijanaka anuccheda nIce die jA rahe hai :Para-5 OBJECT OF THE TRUST SHALL BE : To propagate the tenets of Vitrag Digamber Jain Religion as propounded by Prampujya Sadgurudav Shri Kanji Swami" (here in after refered to as 'Digamber Jain Religion" for the sake of brevity but it shall always mean religion as propounded by parampujya Sadgurdev Shri Kanji Swami) in general and to carry out any activity in any manner for the purpose." Para No. 28 Any person who is following the tenets of the Digamber Jain Religion as propounded by Parampujya Shri Kanji Swamy will be at liberty to attend and to worship in the temple at such time or times of the day as may be prescribed by the Trustees" hindI anuvAda TrasTa ke uddezya hoMge "anuccheda-5 sAdhAraNa yA paramapUjya sadagurudeva zrI kAnajI svAmI dvArA pratipAdita vItarAga digambara jaina dharma ke tatvoM kA pracAra-prasAra karanA tathA isa uddezya kI pUrti ke lie kisI bhI gatividhi ko calAnA / vItarAga digambara jaina dharma ko hI saMkSepa kI dRSTi se Age digambara jaina dharma kahA gayA hai, kintu isame madeva paramapUjya sadgurudeva zrI kAna jI svAmI dvArA pratipAdita dharma hI abhipreta hogA:" "anuccheda 28 pratyeka vyakti jo paramapUjya kAnajI svAmI dvArA pratipAdita jaina dharma ke siddhAnto kA anuyAyI hai, isa bAta ke lie svatantra hogA ki vaha dina ke aise samaya yA samayo para jo nyAsiyoM dvArA nizcita kie jAe~, mandira meM AeM aura upAsanA kreN|" vIra sevA mandira ko paMDita ToDaramala smAraka ke TrasTa kI phoTo prati prApta hone para saMsthA kI kAryakAriNI ne apanI baiThaka 13 maI 1988 me nirNaya liyA hai ki pa0 ToDaramala smAraka TrasTa ke DIr3a kI ukta dhAraye jaina Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ToDaramala smAraka dRsTa-DIDa-saMzodhana-prasaMga Agama ke pratikUla hai| isa sambandha meM ukta TrasTa se anurodha kiyA jAya ki vaha ukta dhArAtroM ko apane TrasTa DIDa se nikAla deM kyoMki tIrthaMkaroM kA sthAna anya koI bhI vyakti nahIM le sktaa| AzA hai Apa kAryakAriNI ke ukta nirNaya se sahamata hoge isalie Apa bhI vyaktigata rUpa se athavA digambara jaina saMsthAoM kI ora se paDita ToDaramala smAraka TrasTa, vApU nagara, jayapura ko ukta dhArAoM ko haTAne ke lie pUre prayatna kreN| kahIM aimA na ho ki digambara jaina samAja kI udAsInatA ke kAraNa bhaviSya me tIrthaMkaroM dvArA pratipAdita dharma kAnajI svAmI dvArA pratipAdita dharma bana kara na raha jaay| isa sambandha me Apa jaranI pratitriyA se hameM avazya avagata karAne kA kaSTa kreN| dharma kI rakSArtha ApakA sahayoga apekSita hai| sadhanyavAda ! bhavadIya : subhASa jaina (mahAsaciva) samAja dvArA samarthana paNDita ToDaramala smAraka jayapura-TrasTa DIDa me kAna jI bhAI ke dvArA di. jaina dharma ko pratipAdita kiyA gayA hai, vaha atyanta ghora nindanIya hai| -mallinAya zAstrI, madrAsa Apane pa0 ToDaramala smAraka TrasTa-DIDa ke anusAra jo anuccheda 5 va 28 kI vyAkhyA kI hai vaha anukaraNIya hai| parantu samAja ke zrImanta loga jayapura ke TrasTa kI ora jhuka rahe hai aura zrI kAnajI svAmI kA sadeza phailA rahe hai| hame sabase pahile unheM hI isa ora AkarSita karanA caahie| -jIvana lAla baheriyA vAle maiMne bhI TrasTa DIDa san 1964 ke pairA na0 5 aura 8 kI nakaleM Apane bhejI, unakI bhASA para khUba UhApoha kiyA hai aura isa natIje para pahuMcA hU ki TrasTa DIDa ke anusAra sadguru deva kAnajI svAmI dvArA pratipAdita vItarAga digambara jaina dharma eka svatantra dharma hai / ata: Apako Apatti ucita hai| -viradhI lAla seThI zrI ToDaramala smAraka niyamAvalI meM bhagavAna mahAvIra ko, yA unakI paramparA ke kisI AcArya ko nahI mAnate hue 'paramapUjya sadgurudeva zrI kAna jI svAmI ko hI jaina dharma kA pratipAdaka kahA gayA hai| samAja ko ghokhe meM DAlane vAle aise prayAso kA pardAphAza kiyA jAnA cAhie aura unase apekSA kI jAnI cAhie-apanA haThAgraha chor3a kara apane DIDa meM parivartana karake digamba ratva kI mUladhArA meM bane rahane kA prayAsa kreN| -nIraja jaina, satanA : vIra sevA mandira kAryakAriNI ke nirNaya hetu hArdika vdhaaii| DIDa ne anuccheda 5 va 28 ko turanta haTAveM tabhI ToDaramala TrasTa athavA kAna jI svAmI ke anuyAyI digambara jaina dharma kI dhArA meM A skege| yaha eka yathocita bAta hai| -jinendraprakAza jainI, meraTha zahara Apane jo Printed Letter about kAnajI DIDa nikAlA hai vaha bahuta mudde kI bAta hai aura jayapura vAlo ko ise svIkAra kara satyapatha kA samarthana karanA cAhie / -kailAzacanda jaina, DipTIgaMja bhAratavarSIya digambara jaina pariSadakA nirNaya: "paM0 ToDaramala smAraka, bApUnagara, jayapura ke anuyAyiyoM ko hama di. jaina dharma aura di. jaina samAja kA aMga mAnate haiN| kintu ukta smAraka ke TrasTa DIDa kI dhArAe~ 5, 28 di. jaina ke sarvathA viparIta hai kyoki vItarAga di0 jaina dharma kA pratipAdana kAnajI svAmI ke dvArA nahI huA hai, apitu di0 jaina dharma anAdi se tIrthaMkaroM dvArA praNIta calA A rahA hai| ataH 10 ToDaramala smAraka ke TrasTIja vidvAno se yaha baiThaka purajora apIla karatI hai ki vaha apanI TrasTa DIDa kI ukta dhArAoM meM AgamAnukUla saMzodhana kreN|" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 varSa 41, ki0 2 anekA sAhU zrI zreyAMsa prasAda jI, adhyakSa di0 jaina mahAsamiti kI manovyathA : "paM0 ToDaramala smAraka TrasTa ke TrasTa DIDa meM kucha aise Apatijanaka mudde haiM, jinako saMzodhita karane kI AvazyakatA hai / merA sasthA ke padAdhikAriyo se nivedana hai ki ve usame sudhAra kareM tAki samAja meM zAnti kA vAtAvaraNa bana sake / " hama nivedana kara deM ki vIra sevA mandira kI isa prakriyA ke phalasvarUpa hameM ToDaramala smAraka TrasTa jayapura ke mahAmaMtrI dvArA eka patra prApta huA hai ki ve TrasTa DIDa kA pairA 5 eva 28 parivardhita kara rahe haiN| pAThakoM kI jAnakArI ke lie unake patra ke Avazyaka aMza nIce diye jA rahe haiN| tAki ve inake aucitya anaucitya para vicAra kara skeN| sAtha hI hamane jo unase punaH Agraha kiyA hai, vaha bhI hama isI aMka meM chApa rahe haiM / paM0 ToDaramala smAraka TrasTa, jayapura se prApta patra ke aMza : "vartamAna bhramita vAtAvaraNa ko dekhate hue digambara jaina mahAsamiti, digambara jaina pariSada, bhAratavarSIya di jaina tIrtha kSetra kameTI, vIra sevA mandira Adi pratiSThita eva TrasTa kI hitaiSI saMsthAoM ne hameM anurodha kiyA evaM hame parAmarza diyA ki samAja ke vAtAvaraNa ko ThIka karane ke lie TrasTaDI meM Avazyaka spaSTIkaraNa denA caahie| una sabakI bhAvanAoM kA Adara karate hue evaM AdaraNIya sAhU zrI zreyAMsa prasAda jI evaM AdaraNIya sADU zrI azokakumAra jI va zrI bAbUlAla jI pATodI Adi mahAnubhAvo ke anurodha kA sammAna karate hue TrasTa ne apane sTaDIDa me nimnAnusAra spaSTIkaraNa ke rUpa me parivardhana karane kA nirNaya liyA hai jisakI Avazyaka kAryavAhI kI jA rahI hai| TrasTa DIDa kA pairA na0 5 eva 28 ko isa prakAra parivardhita kiyA gayA hai :5/Objects of the trust: The objects of the trust shall be as follows: (1) To propogate "The tenets of Vitrag Digambar Jain Religion, as preached by our parampujya Tirthankar from Bhagwan Rishabhdev to Bhagwan Mahavir and as explained by our Pujya Acharyas like Acharya Shri Bhutbali, Pushpdant, Kund Kund, Umaswami and Samantbhadra etc and furthe explained in simple language by Pandit Shri Banarsidasji, Todarmalji, Daulatramji, Jaichandji and Shri KanjiSwami" (her inafter referred to as 'Digamber Jain Religion for the sake of brevity) in manner for the purpose. 28/Right of Worship: Any person who is following the tenets of the Vitrag Digamber Jain Religion shall be at liberty to attend and to worship the deities in the temples belonging to the Trust at Jaipur (Rajasthan) according to Shuddh (Tarapanth) Amnaya at such time or times of the day as may be prescribed by the Trustees but no person shall be entitled to reside in the temple or its premises without the previous permission in writing of the Chairman or any other person appointed by the Trustees in this behalf, provided always that it shall be lawful for the Chairman or any other persons authorised in this behalf by the Trustees to remove or cause to be removed from the temple and its precinets any devotees or other such person Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM0 ToDaramala smAraka TrasTa-bIDa-saMzodhana-prasaMga rosiding there or who may conduct himself or herself in a disorderly or objectionable manner or may contravene the religious discipline of the temple. hameM AzA hI nahIM pUrNa vizvAsa bhI hai ki zAntipriya evaM prabuddha samAja ko isase pUrNa santoSa evaM samAdhAna hogaa|" nivedaka : nemIcanda pATanI mahAmaMtrI, paM0 ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApUnagara, jayapura-15 vIra sevA mandira kA patra: zrI nemicanda pATanI, mahAmantrI, paM0 ToDaramala smAraka TrasTa, e-4, bApUnagara, jayapura-15 priya mahodaya ! paM0 ToDaramala smAraka TrasTa kI DIDa ke sambandha meM atyanta Avazyaka spaSTIkaraNa zIrSaka se ApakA paripatra milaa| vIra sevA mandira ApakA AbhArI hai ki Apane samAja kI bhAvanA ko samajhA aura DIDa meM parivartana karane ke lie nirNaya liyaa| Apane jisa prakAra se zabdoM kA artha kiyA hai usI prakAra vIra sevA mandira kI kAryakAriNI dvArA bhI yahI artha samajha kara nirNaya liyA gayA thaa| kAryakAriNI Apake isa vicAra se sahamata hai ki digambara jaina dharma anAdikAla se tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa dharma hai| ata: TrasTa DoDa kI dhArA 5(1) meM itanA likhanA hI paryApta hogA : 5(1) paramapUjya tIrthaMkaroM dvArA upadiSTa digambara jaina dharma ke siddhAntoM kA pracAra prasAra krnaa| svAbhAvika hai ki mUla uddezya kI pUrti ke lie isI anuccheda ke dUsare aura naveM paire meM tadanusAra badalAva prAvazyaka hai| 5(2) aura isa uddezya kI pUrti ke lie mandira athavA svAdhyAya bhavana nirmANa karAnA, banavAnA-cinavAnA athavA isa uddezya kI pUrti hetu madada karanA athavA marammata ke lie madada karanA athavA vartamAna mandiroM, svAdhyAya bhavanoM kI dekha-rekha karanA / 5(9) digambara jaina dharma ke siddhAntoM ko vibhinna sAdhanoM se prakAzita karAnA evaM unheM vitarita karAnA jisameM unheM Tepa para rikArDa karAnA aura bajAnA aura isa prakAra ke TeyoM ko vitarita karAnA aura bajavAnA bhI sammilita hai| hamArI pahacAna digambara jaina dharma ke nAma se hI pracalita hai| digambara se pahale vItarAga zabda jor3ane se yaha bhrAnti hotI hai ki vItarAga digambara jaina dharma eva digambara jaina dharma donoM alaga-alaga haiN| ata: kevala digambara jaina dharma likhanA hI upayukta hogaa| aisA karane se ukta dhArA 5(1) me dharma kA spaSTIkaraNa svayameva hI ho jAtA hai aura isameM kisI prakAra ke bhrama kI guMjAiza nahIM raha jaatii| digambara jaina dharma meM deva-zAstra guru ko hI AdhAra mAnA gayA hai / ataH TrasTa DIDa ke anuccheda 28 meM Apane jo prastAva diyA hai ki binA AjJA ke mandira meM koI nahIM raha sakatA, isameM kevala yaha bar3hAnA anivArya hogA ki digambara jaina tyAgiyoM evaM muniyoM para yaha pratibaMdha lAgU nahIM hogaa| yaha kAryakAriNI mahasUsa karatI hai ki ukta sudhAra hone ke bAda samAja meM kisI prakAra ke bhrama kI guMjAiza nahIM rahegI aura samAja kI ekatA ko eka dRr3ha AdhAra milegaa| kRpayA kAryakAriNI ke ukta sujhAoM ko sambandhita anucchedoM meM sudhAra kara sudhare hue DIDa kI prati zIghra bhejeM tAki samAja meM eka arase se TrasTa ke prati calI A rahI bhrAnti eka dama dUra ho jaae| (subhASa jaina) mahAsaciva Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara Agama rakSA-prasaMga vIra sevA mandira ko prApta kucha patra ( 1 ) akalaMka jaise mahAna AcAryoM ne tasvArthasUtra kI TIkA karate hue eka-eka akSara aura mAtrA para vicAra karake yaha sAbita kiyA hai ki isa sUtra me yaha mAtrA honI jarUrI hai| eka-eka mAtrA para vicAra kiyA aura pUrvAcAya kI racanA ko prAmANika sAbita kiyA / paNDitavara ToDaramala jI ne gommaTasAra kI TIkA karate hue jagaha-jagaha para yaha likhA hai ki- ' isakA artha hamArI samajha me khulAsA nahI huA hai|" parantu mUla grantho ko badalI karane kA kAma to Aja taka kisI ne nahIM kiyA, jo Aja ho rahA hai| kyA kundakunda bhAratI kI sthApanA inhIM kAmoM ke lie kI gaI hai- jo vidvAna aura samAja aise kAryoM meM sahayoga de rahe hai, unako socanA caahie| paisA hI saba kucha ataH vIra sevA mandira ko Age AnA cAhie aura Agama kI rakSA karanA caahie| nahIM hai| jinAgama kI pramANatA isI bAta para rahI hai ki kAmayoM ne apanI tarapha se kucha nahIM kahA, jo guru-paramparA se milA usI kA varNana kiyA hai| SaTkhaNDAgama kI racanA AcArya puSpadanta bhUtabalI ne kI usakI TIkA mahAn samartha AcArya zrI vIrasena svAmI ne kii| unhoMne bhI kahI kisI viSaya me matabheda milA to yahI likhA hai ki hameM to dono hI bAta pramANa haiM; parantu kisI viSaya me phera phAra nahI kiyA / 'saMjaya' zabda ko lekara isa kAla me mahAn AcArya zAntisAgara jI ke samaya me vivAda calA aura eka zabda ko badalI karane para samasta samAja ne virodha kiyA / isI prakAra kSIrasAgara nAma ke muni ke tatvArthasUtra aura dhavalAdi me galatI nikAlane kI koziza kii| samAja me unakA vahiSkAra kara diyA ki inako muni na mAnA jAya / jo prAcIna AcAryoM kI banAI huI gAthA hai, usame cAhe mAtrA jyAdA kama ho, athavA zaurasenI ho, cAhe anya prAkRta ho, kisI ko kalama calAne kA koI haka nahI hai / grantha ko bhASA zuddha hai / agara hamane kisI bahAne bhI kalama calAnI cAlU kara dI to kalama calatI hI calegI aura mUla granthoM kA lopa ho jaaygaa| kisI ko kucha bhI likhanA hai vaha alaga se likhe, mUla gAthAoM ko badalI karanA sarAsara Agama kI hatyA karanA hai / abhI kucha varSoM se bhagavAna kundakunda svAmI ke granthoM kI gAvAne meM kahI akSara badale jA rahe haiM, kahIM mAtrA badalI jA rahI hai aura samAja cupa baiThI hai| aisA lagatA hai samAja mUcchita ho gaI hai usako jagAnA jarUrI hai| yaha kAma vIra sevA mandira ko uThAnA cAhie, jisase koI aisA dussAhasa na kare / Agama kI rakSA karanA jarUrI hai / kisI vyakti vizeSa kI, Agama kI rakSA ke sAmane koI kImata nahI hai / ataH vIra sevA mandira kI tarapha se isakA samucita vizeSa honA jarUrI hai| zrI bAbUlAla jaina vaktA , ( 2 ) merA abhiprAya anekAnta (varSa 41, ki0 1) dekhane ko milA mAnya paM0 padmaca da jI zAstrI isa kAla meM sva0 mukhtAra sA0 kA sthAna le rahe hai| aisA unake kAryoM aura isa aMka ke lekhoM se mAlUma par3atA hai / granthoM ke sampAdana aura anuvAda kA mujhe vizAla anubhava hai / niyama yaha hai ki jisa grantha kA sampAdana kiyA jAtA hai usakI jitanI sambhava hoM utanI prAcIna pratiyAM prApta kI jAtI haiM / unameM se adhyayana karake eka prati ko Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara mAgama rakSA-prasaMga pAvaze prati banAyA jAtA hai| dUsarI pratiyoM meM yadi koI pAThabheda milate haiM to unheM pAda TippaNa meM diyA jAtA hai| yaha eka sarvamAnya niyama hai| jo vidvAna isa paddhati kA anusaraNa karatA hai vaha siddhAnta rakSA meM saphala mAnA jAtA hai| jo isa niyama kA ullaMghana karatA hai, usakI samAja meM bhale hI pUcha ho, siddhAnta rakSA meM usakI koI kImata nahIM kI jA sktii| sAmAnya se nava do prakAra ke haiM, bheda kI apekSA ve sAta prakAra ke haiM aura aneka prakAra ke hai| dekhA jAtA hai ki kisa maya se kahA~ kyA likhA gayA hai| usa naya se spaSTIkaraNa karane meM koI bAdhA nahIM / use asvIkAra karanA yahI jinamArga ko tilAMjali denA hai| jaba SaTkhaNDAgama dhavalA jI kI prathama pustaka kA sampAdana ho rahA thA usa samaya maiM aura sva. zrI paM. horA. lAla jI zAstrI amarAvatI se usa bhAga ke sampAdana, anuvAda me lage hue the| sampAdana karate hue satprarUpaNA meM 63 sUtra meM yaha anubhava huaA ki isame 'saMjada' pada chUTA huA hai| yaha bAta DA0 hIrAlAla jI ke dhyAna me lAI gaI parantu samasyA kA hala na dekha kara pAda TippaNa me yaha likhanA par3A ki 'atra sayatapada: truTitaH prtibhaati'| isakA jo phala huA vaha samAja ke sAmane hai| isalie maiM socatA hUM ki jo grantha hastalikhita pratiyoM meM jaisA prApta ho, urAko AdhAra mAnakara use vaisA mudrita kara denA caahie| hamako yaha adhikAra nahIM hai ki hama usameM hera-phera kreN| Apa apane vicAra likha sakate haiM yA pAda TippaNa me apanA sujhAva de sakate hai| mUla grantha badalavAne kA Apako adhikAra nahIM hai| isI tathya kI ora mAnya pa0 jI kA samAja ke sAmane dhyAna AkarSita karane kA prayatna hai / umase AmnAya kI maryAdA banAne meM sahAyatA milatI hai aura mUla AgamoM kI surakSA banI rahatI hai / vedo ke samAna mula Agama prAcIna hai| ve vyAkaraNa ke niyamoM se badhe nahIM haiN| vyAkaraNa ke niyama bAda me una granthoM ke AdhAra para banAye jAte hai| phira bhI kucha aza me kamI raha jAtI hai, isalie vyAkaraNa ke AdhAra para saMzodhana karanA yogya naho / jo jaisA pATha mile vaha rahanA caahie| mAnya paM0 jI kA isI tathya kI ora dhyAna AkarSita karane kA choTA-sA prayatna hai, usakA sabako aura svaya kimI bhI grantha sampAdaka ko svAgata karanA cAhie / vijJeSu kimadhikam / -paM0 phUlacanda siddhAnta zAstrI banArasa vAle hastinApura janavarI-mArca 88 kA 'anekAnta' traimAsika patra milaa| usame ApakA eka lekha "gama ke mUlarUpoM meM phera-badala ghAtaka hai" zIrSaka paDhane ko milaa| usameM Apane jo kucha likhA hai vaha bahuta ucita aura yuktiyata likhA hai| yaha samaya kaliyuga ke nAma se vikhyAta hai, isa kaliyuga ke prabhAva se hI manuSya kI buddhi sudhAra aura sazodhana ke nAma para bigADa aura vinAza kI ora jA rahI hai| yahI kAraNa hai ki Aja loga Agama grantho kI bhASA ke sudhAra meM lage hue hai| paramapUjya AcArya kundakunda jaina bhAratI ke racayitA AcAryoM meM apanI pradhAnatA rakhate haiN| bAraha varSa ke bhikSa ke bAda jainadharma aura jaina sAdhuoM meM jo vikRtiyAM AI thI usa samaya jaina dharma aneka saghoM meM bikhara gayA thA aura apanI-apanI buddhi tathA suvidhA ke anusAra unhoMne apane-apane pRthaka saMgha banA lie| usa samaya caturtha kAla se cale prAye mUla sagha kI surakSA prAcArya kundakunda ne hI kI thii| nItisAra samuccaya grantha meM AcArya indanandi ne likhA hai : bharate paJcame kAle nAnAsaGgha samA samAkulam / vIrasya zAsanaM jAtaM vicitrA kola zaktayaH // 2 // artha-bharata kSetra meM paJcama kAla meM bhagavAna mahAvIra kA zAsana aneka saMghoM meM baTa gyaa| kAla zaktiyAM bhI bar3I vicitra hotI haiN| alaga-alaga baMTa jAne vAle saMghoM ke nAma unhoMne isa prakAra die haiM: Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 41, ki0 2 gau pucchikA zvetavAsA drAvir3o vApanAyakaH / niH picchazca pate jainAbhAsA prakIrtitAH // 1 // 1 gocchaka saMgha, 2 zvetAmbara saMpa 3 drAvir3a saMpa 4 yApanIya saMgha 5 ni. piccha saMgha / ina pAMcoM saMghoM ko AcArya ne jainAbhAsa batAyA hai parantu AcArya kundakunda ne apane mUla jainadharma kI rakSA kI mIra usa rakSA kI vajaha se unake saMgha kA nAma mUlasaMgha rakkhA gyaa| AcArya kundakunda ne giranAra Adi tIrtha kSetroM para zAmata Adi vibhinna mato se zAstrArtha kiyA evaM mUla jaina dharma kI rakSA kii| jinakA nAma maMgala karane vAloM (mahAvIra, gautama, kundakunda ) me tIsare nambara para AtA hai / kyA unase yaha AzA kI jA sakatI hai ki unakI bhAratI meM aneka bhASA yA zabdoM kI azuddhi hai| AcArya kundakunda ke sabhI grabhya prAyaH prAkRta bhASA meM haiM / prAkRta bhASA kA artha hai kudaratI bhASA / bahuta prAcIna kAla meM jisa deza me jo bhASA bolI jAtI thI vaha usa deza kI prAkRta bhASA thI / eka prAkRta bhASI deza vAlA yadi dUsare prAkRta bhASI deza meM rahane lage to vaha usa deza kI prAkRta bhASA sIkha legA aura bolane likhane meM donoM bhASAoM kA sammilita prayoga kara sakatA hai / Aja bhI hama dekhate haiM ki hama hindI bhASA ke sAtha kabhI-kabhI urdU evaM aMgrejI bhASA kA bhI prayoga karate haiN| donoM bhASAoM ke mizrita prayoga meM hama urdu bhASA ke prayoga ko galata batA deveM to yaha kahA kI buddhimAnI hai| udAharaNa ke lie eka vyakti bhASaNa karate hue kaha rahA hai ki "Aja kA iMsAna kitanA badala gayA hai" sunane vAlA kahatA hai yaha galata kyoM bolatA jA rahA hai, sahI bolanA cAhie / "jAja kA yugIna puruSa kitanA badala gayA hai|" bhASAoM kA mizraNa ho sakatA hai para usakA abhiprAya galata nahI honA caahie| zaurasenI bhASA mathurA evaM usake AsapAsa ke kSetroM kI bhASA hai| the, unakA vihAra uttara dakSiNa sabhI ora thA / ataH unheM apane deza kI prAkRta bhASA kA jJAna thA / bhagavAna mahAvIra kI divya dhvani viNunAcala parvata para khirI thii| vipulAcala parvata magadha deza meM hai| ataH bhagavAna kI bhASA ko kahA jAtA hai vaha arddhamAgadhI bhASA thii| isa arddhamAgadhI bhASA kA artha granthakAroM ne kiyA hai ki AdhI bhASA magadha deza kI aura AdhI bhASA anya dezoM kI thI / kyoki samavazaraNa meM divyadhvani sunane vAloM meM AdhI saMkhyA to magadha deza ke logoM ko yI tathA AdhI sakhyA anya saba dezoM ke logoM kI thii| isakA abhiprAya yaha hai vAstava meM bhagavAna kI vANI sabhI dezoM kI vANI thI, parantu adhika saMkhyA kI apekSA use ardhamAgadhI kahA gayA hai| vyAkaraNa zAsze me prAkRta bhASA ke mukhya pA~ca bheda kiye hai, ye sabhI bhASAe~ apanI-apanI jagaha ThIka haiN| yadi iname kahI zabdo kA mizraNa AtA hai to ThIka hai koI hAni nahIM hai| lekina agara hama usake zabdoM ko badala dete haiM to aitihAsika dRSTi se yaha bahuta anucita hai aura jinhone una zabdoM kA prayoga kiyA una zabdoM ko badala kara hama unakA anAdara kara rahe haiN| kundakunda mathurA pradeza ke rahane vAle nahIM prAkRta bhASA ke sAtha anya deza ko bhI Aja hindI pUjA, pATha, stutiyoM kI bhASAoM kA bahuta kucha mizraNa hai, phira to hame usa mizraNa ko haTA kara apanA zuddha zabda rakha denA cAhie / hama hindI kA maMgala pATha bolate haiM usameM airAvata hAthI ke lie rUpacanda jI ne likhA hai : 'jojana lAkha gayaMda badana so niramaye / isakI jagaha agara hama isakA nimna prakAra sudhAra kara deM to burA hai, jaise "yojana lAkha gajendra vadana zata niramayaM" kyA isa sudhAra ko ThIka mAna liyA jAyagA / yadi ThIka mAna lie to hindA meM bhI aise saMkar3oM hajAroM chandoM kI bhASAe~ haiM jo dUsare zabdoM me usI abhiprAya kI haiM, badalI jA sakatI hai tathA NamokAra maMtra ko prAkRta bhASA bhI badalI jA sakatI hai phira vaha anAdi mUla maMtra nahIM rhegaa| maMtra kI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara prAgama rakSA-prasaMga prazaMsA meM eka zloka hai :- eso paMca NamoyAro savva paavppnnaasnnii| maMgalANaM ca savvesi paDhama hoi maGgala / / yahI prazaMsA zvetAmbara dharma ke zAstroM meM isa prakAra kI gaI hai eso paca NamokkAro savva pAvappaNAsaNaM / maMgalANaM ca savesiM paDhabhaM havaha maMgalaM // ina zlokoM ko dekhakara digambara loga bhI apane NamokAra maMtra meM 'moyAro' zabda ko jagaha NamokAro aura 'hoi' kI jagaha 'havaI' kara le to digambara samAja ko koI etarAja nahIM honA cAhie kyoMki artha to donoM ke samAna hai para zabdoM kA prayoga bhinna-bhinna hai| lekina kAI bhI digambara yaha mAnane ko taiyAra nahIM hai ki apane NamokAra maMtra ke zabda badala denA cAhie / kyoMki isase hamAre digambara dharma ke itihAsa para coTa lagatI hai| badalane ke lie AcArya kundakunda ke samayasAra meM bhI bahuta-sI gAthAoM ko badalA jA sakatA hai| udAharaNa ke lie samayasAra kA maMgalAcaraNa lIjie / maMgalAcaraNa kI gAthA isa prakAra hai :-.. "vadittu savva siddhe dhuvamacala maNovamaM gaIM patte vocchAmi samayapAhuDa miNamo suyakevalI bhnniyN|" isameM miNamo zabda ko badala kara yo gAthA ko sudhAranA cAhie-"vaMdittu savva siddhe dhuvamacalamaNovamaM gaI pattai vocchAmi samayapAhuNa kevali suyakevalI bhaNiya / " arthAt 'miNa mo' kI jagaha kevalI zabda honA cAhie kyoMki dharma kA mUla upadeza to ahaMta kevalI kA hai na ki zruta kevalI kA hai| kyA vidvAna loga isa parivartana ko svIkAra kareMge? kyoki mUla gAthA meM yaha likhA hai zratakevalI dvArA ko hae samayasAra ko kahUMgA / jabaki vAstavikatA yaha hai ki zruta kevalI ne bhI arahaMta kI vANI sunakara hI to saba kahA hai| lekina AcArya kundakunda kA apanA abhiprAya hI dUsarA hai| ataH unhone kevalI zabda kA prayoga nahI kiyA. isalie mAtra bolane kI bhASA ke AdhAra para zabdo ko azuddha nahI samajhanA caahie| hAM agara una zabdo meM koI bhASA kI azuddhi ho to hame usI bhASA ke vyAkaraNa ke anusAra zabda zuddha karadenA cAhie / jaise agara saurasenI bhASA meM koI mAgadhI prAkRta bhASA kA zabda prayukta kiyA gayA hai to hamemAgadhI bhASA ke hI vyAkaraNAnusAra use ThIka kara denA cAhie / hindI bhASA me to kavitA para ke akSara aura mAtrAoM kI maryAdA ko lekara aNuddha zabda bhI rakhane par3ate haiM / jaise ATha ko aTha, dRSTi ko diTha, gosvAmI ko gusaaiiN| ataH granthakartA aura racanA, racanAkAla, paristhiti Adi sabhI bAto ko dhyAna rakhanA cAhie / bhASAoM meM saMskRta bhASA hI eka aisI hai jo sabhI kSetro meM eka jaisI hai| kyoMki usa bhASA kA saskAra kiyA gayA hai| saMskAra karane se hI use saMskRta dahA gayA hai| prAkRta bhASA saMskRta se prAcIna hai vibhinna dezoM me usa prAcIna bhASA kI vibhinna sthiti dekhakara usa bhASA me saskAra kiyA gayA to vaha saMskRta ho gii| hamAre prAcIna Agama grantha prAkRta bhASA meM hI hai tathA arvAcIna saMskRta meM hai| Apane anekAnta me Agama ke mUla rUpa ko lekara jo kucha likhA hai vaha bahuta acchaa| hame kundakunda bhAratI ko badalane se bacAnA cAhie / anyathA loga Agama grantha to dUra rahe ve anAdi mUla matra NamokAra matra ko bhI badala kara rakha deNge| ApakA dUsarA lekha 'kyA kundakunda bhAratI badalegI?' vaha bhI maiM par3ha cukA huuN| Agama granthoM kI bhASA rakSA meM Apa saMlagna haiM isake lie Apako dhanyavAda hai| ApakA: (40) lAla bahAdura zAstrI Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSa-bhASA ko khaNDita na kiyA jAya sarva vidita hai ki vedoM kI bhASA ArSa-bhASA hai aura usameM saMskRta vyAkaraNa ke pracalita niyama lAgU nahI hote / pANinIya jaise vaiyAkaraNa ko bhI vedo ke mUla zabdoM kI siddhi ke lie veda - bhASA ke anusAra hI pRthak se svaravaidikI prakriyAoM kI racanA karanI par3I aura yAskAcArya ko vedavihita zabdoM kI siddhi aura artha samajhAne ke lie alaga se tadanurUpa nirukta ( nighaNTu) racanA paDA / vedoM kI bhAti digambara prAcIna agama bhI ArSa hai aura unakI racanA vyAkaraNa se zatAbdiyoM pUrva huI haiunameM paravartI vyAkaraNa kI apekSA nahIM kI jA sakatI / A me prAkRta bhASA sambandhI aneka rUpa pAe jAnA bhI isakI sAkSI haiN| aura digambaro kI ASaM bhASA kA nAma hI jaina zaurasenI hai / prAkRta vyAkaraNa ke racayitA AcArya hemacandra jI 12vIM zatAbdI ke mahAn prAmANika vidvAn the zrIra ArSa kA nirmANa unase zatAbdiyoM pUrva ho cukA thA aura hemacandrAdi ne upalabdha racanAoM ke AdhAra para bahuta bAda me vyAkaraNa kI racanA kI / haimacandra ne 'zabdAnuzAsana' me do sUtra die hai - 'Am' aura 'bahulam' / unakA Azaya hai ki ArSa prAkRta meM vyAkaraNa kI apekSA nahI hotI usame prAkRta bhASA ke sabhI rUpa 'bahulam' sUtra ke anusAra pAe jAte haiM aura bahulam kA artha - 'kvacitpravRtti, kvacidapravRtti kvacidvibhASA kvacidanyadeva / - kahI niyama lAgU hotA hai kahI lA nahI hotA, kahI anya kA anyarUpa hotA hai / sva0 DA0 nemicandra, ArA ne prAkRta ko do vibhAgo meM vibhakta kiyA gayA mAnA hai| ve likhate hai 'haima ne prAkRta aura ArSa-prAkRta ye do bheda prAkRta ke kie hai| jo prAkRta adhika prAcIna hai use 'ArSa' kahA gayA hai / ' -A0 haima0 prAkRta zabdAnu0 pR0 134 zrI padmacandra zAstrI, naI dillI isake sivAya trivikrama dvArA racita 'prAkRta zabdAnuzAsana' ke Introduction me pR0 32 para likhA hai"Trivikram also makes reference to ARSHA But he says that ARSHA and DESYA are rudha (rUr3ha ) forms of the language, they are quite independent; and hence, do not stand in need of grammer. " isI meM pR0 18 para likhA hai - 'The sutra 'bahunam' occurrings in both Trivikram and Hemchandra, which n eans. 'kvacitpravRtti kvacidapravRtti kvacidvibhASA kvacidanyadeva, and Hemchandra's statement 'ArSe tu sarve vidhayo vikalpante / ' - Agama me sabhI vidhiyAM vikalpya hai / ukta sthiti me jaba ki AcArya haimacandra ke 'bahulam' aura 'Am' sUtra hamAre samajha ho aura hameM bodha de rahe ho ki -- ArSa- Agama grantha sadA vyAkaraNa nirapekSa aura hai prAkRta vyAkaraNa ke niyama anyatra grandho meM bhI kvacit pravRtta va kvacit prapravRtta hote hai tathA kvacit zabdarUpa anya ke anya hI hote hai| isa bAta ko spaSTa samajha liyA jAya ki Agama ArSa hai aura ArSa-bhASA bandhanamukta hai / aura jaina zaurasenI kA yahI rUpa hai / di0 Agamo kI bhASA yahI hai isame kisI eka jAtIya prAkRta vyAkaraNa se siddha zabda nahIM hote / jaba ki zaurasenI isase sarvathA bhinna aura bandhanayukta hai| aisI dazA me ArSa ko vyAkaraNa kI duhAI dekara use kisI eka jAtIya vyAkaraNa meM bAMdhane kA prayatna karanA yA nimna sandeza denA kahA~ taka upayukta hai ? ise pAThaka vicAreM / "upalabdha sabhI mudrita pratiyoM kA hamane bhASA zAstra, prAkRta vyAkaraNa aura chanda zAstra kI dRSTi se sUkSma avalokana kiyA hai| hame aisA lagA ki una pratiyo me paraspara to antara hai hI, bhASA zAstra Adi kI dRSTi se bhI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArSa-bhASA ko khaNDita na kiyA jAya truTiyoM kI bahulatA hai| adhikAMza kamiyAM jana zaurasenI 'dha' ho jAne kA bhI niyama hai-dekheM sUtra 'yo dha:'bhASA ke rUpa ko na samajhane kA pariNAma hai| prAkRta prAkRta sarvasva 31214. yadyapi zabdAnuzAsana meM aisA vyAkaraNa aura chanda zAstra ke niyamo kA dhyAna na rakhane nahI hai / ke kAraNa bhI aneka bhaleM huI jAna par3atI hai|" yadi zaurasenI aura jaina-zaurasenI meM bheda na kiyA -munnuDi0 pR0 12 (samayasAra kudakuda bhAratI prakAzana) jAyagA aura Agamo ke kriyArUpo hodi, havadi kI bhAMti yadi ukta saskaraNa ke prakAzakoM, mayojakoM kA ArSa- anya sabhI rUpa bhI TheTha zaurasenI meM kie jAyeMge to bhASA aura kathita jaina-zaurasenI ke svarUpo para tanika bhI 'tamhA ke sthAna meM tA', tahA ke sthAna para tadhA' tujjha ke lakSya rahA hotA to ve na to ukta bAta likhate aura na sthAna para te-de tumha', majjha ke sthAna para me-mama', jahA hI mamayasAra ke vartamAna kAlika kriyA-rUpo aura anya ke sthAna para jadhA' ceva ke sthAna para jjeva' Adi bhI zabdarUpo meM parivatana kara unhe mAtra zorasenI ke rUpa karane par3ege---- jabaki AgamoM meM tamhA, tahA tujjha, majjha, banA dete / sayAjako kA yaha keA bhayAnaka sAhA hai ki jahA aura ceva Adi jaise sabhI rUpa milate haiN| unhone pUre grantha meM kahIM bhI hoi, havai, havei kA nAma isI bhAMti Agamo meM anya aneka zabdoM ke vibhinna nizAna nahIM choDA-jaba ki pUre jaina Agamo me ukta rUpoM ke aura bhI aneka udAharaNa dekhe jA sakate haiM, jinheM rUpa bahatAyata se pAe jAte hai| kyA sagojaka ko iSTa hai zaurasenI ke niyamo me badalA jA skegaa| jaise Agama me ki dhavalA Adi se bhI ukta sgo kA bahiSkAra karake 'bharata' ke lie kaI jagaha 'bharaha' zabda AyA hai, jo mahAunake sthAna para sayojako dvArA nirdhArita hodi, havadi, rASTro kA hai, dekhe-'bharahakkhetammi, bharahammi-(ti. habedi kara die jAya aura pUre Agamo ko azuddha mAna kara pa04/100 va 4/102) ise zaurasenI me bharadhakkhettammi badalA jAya ? NamokAra matra-mAhAtmya ko hI lIjie ? aura bhara dhammi karanA par3egA kyoki zaurasenI me ta ko kyA usame bhI 'hoi yA havai magalaM' kI jagaha 'hodi yA dha hone kA niyama hai-'bharate dhastasya'-prA0sa0 6/25. havadi magala' kara diyA jAya ? loe ko loge kara Namo- isI prakAra Agama meM rasna ke lie rayaNa zabda hai jo kAra matra ke badalane kA mArga to ve khola hI cake hai| mahArASTrI kA hai--rayaNappaha, (ti0pa0 2/168); rayaNakyA, zraddhAlu cAhate hai ki----jo aba 'Namo loe savva- mayA (3/135), rayaNasthabhA (3/138) yahA~ zaurasenI ke sAhUNaM hai vaha Namo loge sabasAhUNa' ho jAya-mUla maMtra anusAra 'ya' kI jagaha 'da' hokara-'radaNa' ho jaaygaa| badala jAe? yaha to mUla kA ghAta hI hogaa| hama pUchate (dekheM pizala pairA 131) Adi / phalata:haiM ki kyA ? samayasAra kI gAthA 3 aura 323 me 'loe' hamArA kathana hai ki AgamoM meM (samayasAra meM bhI) galata thA jo use loge karane kI jarUrata par3a gii| sabhI rUpa milate hai aura jaina-zaurasenI meM sabhI samAhita haiN| hamArI hI nahIM, prAkRta vyAkaraNa kI dRSTi se bhI loe, samayasAra me jinarUpoM ko zuddhi ke nAma para badalA gayA loge aura loka ke lie logo, loya, loo Adi sabhI hai-jaina-zaurasenI kI dRSTi se ve sabhI ThIka the| saMzorUpa Agamo meM prayukta haiM taba kisI jagaha ke paramparita dhakoM ne zaurasenI ko jaina-zaurasenI samajha liyA yahI zuddha rUpa kI jagaha dUsarA zabdarUpa biThAne kI kyA Ava- unakA bhrama thaa| hameM Azcarya hai ki unhoMne sabhI zabda zyakatA thI? yadi saMyojaka Agamo me isI bhAti zora- zaurasenI me kyoM na kie ? khaira, ganImata hai ki unakI senI kI bharamAra karane lage to 'paDhama' ke sthAna para mukhya dRSTi apane abhISTa zabdoM taka hI sImita rahI, 'padhama' hote dera na lgegii| kyoMki zorasenI me 'tha' ko (zeSa pR0 14 para) 1. tasmAttA, 2. thodhaH, 3. tede tumhA sA, 4. na majjha GasA, 5. thodhaH, 6. evArthe jjeva syAt-sabhI (prAkRta srvsv)| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kundakunda kA videha gamana - zrI ratanalAla kaTAriyA, kekar3I lA isa vakta kundakunda dvisahasrAbdi mahotsava kA prArambha yaha kathana bhI yuktiyukta nahIM, kyoMki le jAne vAle hai yaha hamAre lie atyanta saubhAgya kI bAta hai / zilA- kyA apane kandhoM para biThAkara le gae ? AkAza mArga meM lekhoM ( sau varSa) TIkAoM (8 sau varSa) kathA granthoM kaise le gae ? mahAvratI sAdhu na to kisI ko baiThA sakate (5-6 sau varSa) meM A0 kunda kunda ke cAraNa Rddhi hone haiM aura na koI mahAmuni kisI ke kandhe para baiTha kara kahIM aura videha gagana ke ullekha pAye jAte haiM / ye yukti aura jA sakatA hai taba kaise le gae ? aura phira ye donoM Agama se kahAM taka ThIka haiM Aja una para vicAra kiyA cAraSi pahuMcAne ko bhI Ae gae kyA ? 1-"tiloya jAtA hai tAki vAstavikatA kA jJAna ho sake :- paNa ttI" adhikAra 4 (bhAga 2 sampAdikA vizuddhamati jI) cAraNa RddhidhArI muni to ekala nahIM hote jyAdA meM batAyA hai kitara yugala hI hote haiM jaisA ki sAre kathA granthoM meM jahA~ atto cAraNa mugigaNo, devA vijjAharA ya NAyAnti / bhI cAraNa muniyoM ke ullekha hai prAyaH do munirAja hI (isa pacama kAla me yahA cAraNa RddhidhArI muni, yugala rUpa se vihAra karate batAe gaye hai (dekho-muni deva aura vidyAdhara nahIM aate| suvrata kAvya meM dezabhUSaNa kulabhUSaNa (inake janma, dIkSA, 2-'paramAtma prakAza' pR0 256 (a0 2 dohA 136 kaivalya, nirdhAraNa sAtha-sAtha hue hai) mahAvIra kAla me sajaya ko brahmadeva kRta ThIkA) meM likhA hai : vijaya) kyoki ekala bihArI honA muti ke lie mUlA- devAgama parIhINe, kAle'tizaya vajite / cAra aura bhagavatI ArAdhanA meM mahAna doSAspada batAyA kevalotpatti honetu, hala cakradharojjhite / / hai| agara kunda kunda ke cAraNa thI to dUsare sAthI muni (isa pacama kAla meM yahA devatAoM kA Agamana nahI kauna the ? cAraNa RddhidhArI to sadA cAraNa RddhidhArI hotA, koI atizaya nahIM hotA kisI ko kevalajJAna nahI muniyoM ke sAtha hI rahate hai anya ke sAtha nahIM jabaki hotA, baladeva cakrI Adi zalAkA puruSa nahIM hote)| AcArya kunda kunda ke saMgha me anya kisI bhI muni ke 'kisA bhA muni ke 3.-"puNyAzrava kathAkoza" pRSTha 224 meM likhA hai : . cAraNa Rddhi hone kI bAta nahIM batAI gaI hai| ataH Agacchato vimAnasya vyAghuTana adaya prabhatyatra sura cArakandakandAcArya ko cAraNa Rddhi batAnA yuktiyukta nahI, NAdInAM AgamanAbhAvaM va te // 3 // (Ate hue vimAna kA asaMgata hai| loTanA yaha batAtA hai ki-Aja se yahAM deva aura cAraNa abhI DA0 hukamacanda jI bhArilla kRta "A0 kunda RSiyoM kA Agamana nahI hogaa| (candragupta ke solaha kanda aura unake paMca paramAgama' graMtha jayapUra se prakAzita svapnoM kA phl)| huA hai usase eka varSa pUrva unakI suputrI kA "A0 kunda 4-bhadra bAhu carita (bha0 ratnanaMdi kRta 17 vIM kandaH eka adhyayana" prakAzita huA hai donoM meM "jJAna zatI) pariccheda 2 meM likhA hai: prabodha" kI kathAnusAra likhA hai : vyAghuTyamAnaM gIrvANa vimAna vIkSitaM tataH / "mImaMdhara svAmI kI samavazaraNa sabhA meM kunda kunda kAle'sminnAgamiSyanti, sura khecara cAraNAH // 36 // ke pUrva bhava ke do mitra cAraNa RddhidhArI munirAjA upa- (isa viSama kAla meM deva, vidyAdhara aura cAraNa muni sthita the ve A0 kunda kunda ko videha le ge|" nahI AyeMge, yaha svapna meM jo samrAT candra gupta ne lauTatA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kundakunda kA viveha gamana hI likhI 6-pramAki -" huA deva vimAna dekhA hai usakA phala hai / ) kI bAta nahIM likhI hai| kyoki yaha saba yuktayuktyAgama 5-bhadra bAhu carita (kizana siMha jI pATaNI kRta viruddha hai jaisAki Upara die 6-pramANAdi se siddha hai| 1783 saM0) mere khyAla se kucha aisA ho sakatA hai ki-"svapna meM jAta apUThA deva vimAna, isa svapnA ko yeha bakhAna / kundakunda ko sImaMdhara prabhu ke darzana hue hoM aura unase ve sura khecara cAraNa muni joya, paMcamakAla na Ave koya // vibodha ko prApta hue ho|" dhIre-dhIre paramparAgati se 6. prati bodha cintAmaNi (kASThAsaMghI zrI bhaSaNa yahI kalpanA aura janazruti videha gamana cAraNa Rddhi ke vijaya sUri 1636 saM0) meM likhA hai :-paMcama kAla me rUpa me prasphuTita huI ho| utpanna puruSa videha me nahI jA sktaa| tatvArtha sUtra ke kartA umA svAmI aura sarvArthasiddhi ___taba kunda kunda kA sadeha videha gamana kaise sagata ho TIkAkAra pUjyapAda donoM ke bhI, zilAlekhAdi meM cAraNa sakatA hai| taTastha hokara vidvAnoM ko vicAra karanA Rddhi aura bideha gamana banAe haiN| jaise loka meM England caahie| kundakunda ko do hajAra varSa ho gae 12 sau Returned-videza jAkara Ae hue ko vizeSa mahatva varSa taka to kisI ne unake videha gamana aura cAraNa Rddhi diyA jAtA hai zAyada usI zailI me ina AcAryoM ke sAtha ko bAta kahI kI nahIM unake TIkAkAra A0 amRtacadra ne videha-gamana kI bAta jor3I gaI hai| kintu galata bAtoM se bhI isa viSaya kA kahI koI saMketa taka nahIM nahIM diyaa| kisI kA gaurava aura mahattA nahI baDhatI / garimA to na svaya kundakanda ne kahI koI ullekha kiyA hai| ekA- sadA guNoM aura prAmANikatA kI hI hotI hai| mAnya to eka ATha sau varSoM ke zilA lekhoM se aisI bAteM binA ve hI hai andha zraddhAdi nahIM / apano kI jhaThI prazaMsA AdhAra ke utkorNa honA Azcaryajanaka hai| utkIrNa karane karanA aura dUsaro kI galata nindA karanA dono mithyA vAloM kI prAmANikatA kA bhI koI nAma patA nhii| hai| bhale hI vinaya aura kaSAyAdi sahI socane kI hamArI Aja taka kisI vidvAna ne isa para gambhIratA se vizeSa zakti ko kuNThita kara deM parantuvicAra hI nahIM kiyA / bhArilla sAhiba to mahAna sacAI chipa nahI sakatI banAvaTa ke usUloM se / tAkika pratibhAzAlI manISI vidvAna hai ve kaise gatAnu- khuzabU A nahI sakatI kabhI kAgaja ke phUloM se // gatika bana gaye ? Azcarya hai| "mUlAcAra" prastAvanA pRSTha 10 me zrI jinadAsa __ kundakunda prAbhUta saMgraha (san 1960 paNDita kailAza pArzvanAtha jI phar3akule likhate hai-bhadrabAhu carita meM canda jI zAstrIkRta) kI vizAla prastAvanA me (jisakA svapnaphala ke rUpa me jo pacamakAla me cAraNa Rddhi Adi anusaraNa jayapura ke ukta prakAzano meM thor3A bahuta hai) niSedha kiyA hai, zrI kundakunda ke viSaya meM usakA samA. kundakunda ke videha gamana aura cAraNa Rddhi para vistRta dhAna yo samajhanA cAhie ki-"vaha sAmAnya kathana hai| vicAra karate hue anta meM likhA hai-"tathApi inheM abhI pacama kAla meM Rddhi prApti atyanta durlabha hai| paMcamakAla aitihAsika tathya ke rUpa me svIkAra nahIM kiyA jA ke prArambha me Rddhi kA abhAva nahIM hai parantu Age usakA sakatA, unake lie abhI aura bhI anusandhAna kI Ava abhAva hai aisA samajhanA caahie| yaha kathana prAyika va zyakatA hai|" isI se prerita hokara varSoM se maiM, zraddhAtireka ___ apavAda rUpa hai| isa sambandha me hamArA koI Agraha se kundakunda ke sAtha jur3I aisI aneka ghaTanAoM kA nahI hai|" yuktyAgama pUrvaka adhyayana kara rahA hUM usI kA pariNAma yaha aura Age ke lekha hai / darzanasAra gAthA 43 me sirpha samIkSA yaha likhA hai ki-"sImaMdhara svAmI ke divya jJAna dvArA mahApurANa parva 41 zloka 61 se 80 meM bharata cakrI kandakanda vivodha nahIM dete to zramaNa sumArga ko kaise ko Aye solaha svapno kA phala RSabha prabha ne yaha batAyA jAnate ?" vahAM kahIM bhI cAraNa Rddhi aura videha gamana ki Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 41, ki02 anekAnta prAMsu dhUsara ratnISa nidhyAnAd Rddhi sttmaaH| me paidA hone vAle kabhI pratyakSa jJAna ke dhArI nahIM ho naiva prAdurbhaviSyaMti munayaH pacame yuge // 73 // sakate / isI taraha pacama kAla meM utpanna koI muni kabhI RdhidhArI nahIM ho skte| jaina niyama trikAlAbAdhita dhUla se manina ratnarAzi dekhane kA phala yaha hai ki - hai kisI kI lihAja nahIM karate / lihAja mAnane lagege paMcama kAla meM RddhidhArI uttama muni nahI hoge / ) tosiddha jIva bhI kabhI na kabhI sasAra me Ane lagege isame aura Upara jo cha: pramANa de Ae hai unameM kintu aisA ananta kalpakAla bItane para bhI nahIM hone kahI bhI paMcamakAla meM Rddhi niSedha ke kathana ko na to vAlA / niyama niyama haiM ghara kA rAja nahI / phar3akule jI sAmAnya batAyA hai na prAyika (adhikAza rUpa) na Apa- sA0 likhate hai---"pacama kAla me Rddhi prApti atyanta vAdika / phaDakule jI ne apane mana se hI yaha saba likha durlabha hai / " samIkSA-pUrvakAla me bhI RddhiyA to sarva diyA hai isI se Age unhe likhanA par3A hai ki--isa sulabha nahIM thI durlabha hI thii| isa kAla meM to durlabha kyA sambandha meM hamArA koI Agraha nahIM hai / agara isa taraha atyanna asambhava hai| isI se mahApurANa meM "eva" lagA niyamo aura siddhAMtoM ko sAmAnya karane lagege to phira kara niSedha kiyA haiN| to svapna phaloM me jo ima kAla me avadhi-manaH paryAya videha bhArata se atyanta dUra hai vahAM kI bhASA, rahanaaura kevala jJAna kA bhI niSedha kiyA hai vaha bhI kinhI yA ha vaha bhA kinhA sahana, jala-vAyu, bhojana-pAna, Ayu, zarIrAkAra Adi ko hone lagegA kintu aisA nahIM ye tIno pratyakSa jJAna Adi saba yahA se bhinna hai taba kathAnusAra kundakunda vahAM isa kAla meM kisI ko nahIM hote| yahA yaha zakA nahI 7 dina taka kaise rahe ? aura bhI kathAdi me diyA kundakuMda karanA cAhie ki phira pacama kAla meM gautama, sudharmA, kA jIvana-caritra kitanA kalpita, asagata tathA ayukta hai jambU ye 3 kevalI aura zrIdharAdi ananubaddha kevalI kaise Age kramaza: usakI samIkSA ko jaaegii| isake sivA, hae ? samAdhAna-ye saba caturtha kAla ke anta meM paidA hue strI mukti kI taraha zUdra mukti kA bhI kundakunda spAmI ye aura pavama kAla ke Adi meM mukta ho gae / pacamakAla ne niSedha kiyA hai yaha unake gratho se spaSTa kiyA jaaegaa| (pRSTha 11 kA zeSAMza) anyathA pUrA Agama hI azata: ke sthAna para pUrNataH vilupta eka jAtIya prAkRta bhASA ke haiM, hama taba bhI nahI maaneNge| ho jaataa| hama nahIM cAhate ki bAda meM kabhI nArA lagane hamArI daSTi se to ve usI jaina-zaurasenI ke haiM jisameM ko sambhAvanA bane ki kabhI koI amuka mahAn hue jinhone sabhI rUpa samAhita hote hai aura yahI ArSa-bhASA kA Agama yA kundakunda ko ThIka kiyA--bhale hI vartamAna svarUpa hai ise badala kara zuddha karane ke gIta gAnA mithyA meM kundakunda kI jaya bola-bulavAkara yaha saba badalAva hai| kiyA jA rahA ho| samaya aisA A gayA hai ki aba artha-dAtA dAnI ko jaba koI kisI kI prazaMsA karatA ho, use bar3hAtA bhI socakara sAvadhAna honA hogA ki usakA dravya Agamaho, taba hame harSa hotA hai : para, jaba koI vyakti ati- vaMsa meM laga, kahI prazna to nahI pUcha rahA-ki kyA terI zayoktiyoM meM pUrvAcAryo-vidvAno ko pIche dhakela jhUThI kamAI nyAya nIti kI thI? kyoMki anyAyopAjita dravya ThakurasuhAtI karatA ho taba hame kaSTa hotA hai| aisA eka kabhI satkArya meM nahI lagatA-aisA sunA gayA hai| logoM hI kyoM; yadi milakara sabhI vidvAna bhI kaheM ki mUla ko ina bAtoM para pUrA dhyAna denA cAhie / Agama galata hai aura ve badale jA sakate hai--yA ve kisI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjasthAnI kavi brahmadeva ke tIna aitihAsika pada brahmadeva 18vI zatAbdI ke prasiddha kavi the / rAjasthAnI evaM vizeSataH DhUDhArI bhASA meM apane padoM kI racanA karake unhoMne eka kIrtimAna sthApita kiyA thaa| ve sambhavataH jayapura athavA isake samIpastha kisI grAma ke nivAsI the| unake aba taka saikar3oM pada prApta ho cuke hai / 70 se bhI adhika pada to hamAre sagraha meM haiN| lekina pada sAhitya ke atirikta inakI koI bar3I racanA abhI taka prApta nahI ho sakI hai| isalie kavi kA vizeSa paricaya bhI kahI upalabdha nahI hotaa| phira bhI inake padoM ke lipi kAla ke AdhAra para kavi kA samaya savat 2500 se 1860 taka kA mAnA jA sakatA hai / rAjasthAna ke vibhinna zAstra bhaNDAro me brahmadeva kI jo racanAe~ upalabdha huI hai ve sabhI guTakoM me saMgrahIta hai / kavi nibaddha bhaktimaya padoM ke atirikta sAsa bahU kA jhagar3A, zikhara vilAsa Adi laghu racanAeM bhI pado ke rUpa meM milatI hai / lekina sabase mahattvapUrNa kavi dvArA nibaddha tIna aitihAsika pada hai jo kezorAyapATana ke muni suvrata nAtha, rAjoragar3ha ke no gajA bhagavAna eva cadana gAva ke mahAvIra svAmI kI bhakti me likhe gae hai / jaina kaviyoM ne hindI me hajAro pada to avazya likhe hai lekina tIyoM, atizaya kSetroM evaM anya mandiroM ke bAre meM bahuta kama likhA hai / maiMne kucha samaya pUrva "jaina hindI kaviyo kI mahAvIra yAtrA" lekha me kucha kaviyoM dvArA nibaddha cadana gAMva ke bhagavAna mahAvIra kI bhaktipUrNa padoM para prakAza DAlA thA usame devAbrahma dvArA nibaddha eka pada thA / ukta pada sahita brahmadeva ke tIna aitihAsika pada ho gae haiM, jinako lekara prastuta lekha meM prakAza DAlA jA rahA hai munisuvratanAtha kA pada kavi kA prathama pada rAjasthAna kA prAcIna jaina tIrthaM kezorAyapATana sthita bhagavAna muni suvratanAtha ke stavana D DA0 kastUracanda kAsalIvAla me likhA gayA hai / yadyapi kezorAya pAThana para merI eka pustaka san 1985 meM prakAzita ho cukI hai lekina usa samaya taka prastuta pada prApta nahI huA thA isalie pustaka me usakA ullekha nahI kiyA jA sakA / abhI maiM dinAMka 27 mArca ko jhAlAvAr3a kA jaba zAstra bhaNDAra dekha rahA thA to una samaya eka guTake meM lipibaddha yaha pada athavA vinatI milI hai / kavi ne likhA hai ki hADautI pradeza ke cambala nadI ke taTa para sthita pATanapura nagara hai| isa nagara ke mandira meM bhagavAna muni suvratanAtha kI zyAmavaraNa sundara pratimA hai jo padmAsana hai / jinake darzanArtha dezavideza ke vibhinna yAtrIgaNa prAte hai| aSTa dravya se bhagavAna kI pUjA karate hai / kArtika sudI 14 ke zubha dina yahAM melA lagatA hai jisame bar3I saMkhyA me darzanArthI ekatrita hote hai| pUrA pada nimna prakAra hai-muni suvrata jo kI vinatI DhAla muni suvrata jI pUjA mana vAMchita dAtAra / muni0 / jambU DIpa kI bIca jI gera sudaramaNa thAye / bharata kSetra dakSiNa dizA hADotI deza kahAye // muni 1|| cAmalA nadI taTa upare pATaNa pUra sAra / nagara vIca mandira baNyo somA adhikAra ||muni0 2 || sthAmavaraNa sundara sadA, padmAsaNa dhAra / rAje caherA meM sadA, ati se adhikAra // muni0 3 // desa desa kA jAtarI, Ave bArambAra / ATha davya pUjA race; dhyAve navakAra ||muni 4 || kArtika sudI melo juDe, caudasa dIna sAra / nara nArI Ave ghaNA, gAve guNa sAra0 // muni0 5|| suraMga mukata kopaMtha jI, upadesa karAye / jyoM sevaka AsA kare, pUra hItakAra ||muni0 6 ATha karama berI ghaNe; trijaga jJAsa supAra / devA brahma vInatI kare, AvAgamana nIvAra / / muni0 7 // muni suvrata pUjasyAM mana vAMchita dAtAra / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSa 41, ki02 anekAnta ukta pada meM kavi ne kezorAya pATana ke sthAna para stuti meM likhA gayA hai / yadyapi brahmadeva ke pUrva bhI jaina pATaNa nAma kA hI ullekha kiyA hai jo usake prAcIna ___kaviyoM ne cAMdana gAMva ke mahAvIra ke sambandha meM pada likhe nAma kI ora saMketa hai| kezorAya pATana sthita bhagavAna haiM lekina prastuta pada vistRta hai jo 20 laghu antaroM meM muni suvrata nAtha kA mandira rAjasthAna ke prAcInatama pUrA hotA hai / isameM gAya carane, gAya ke stanoM se dUdha mandiroM meM se hai jisakI atizaya kSetra ke rUpa meM sarvatra varSA hone, gAya ke mAlika dvArA ukta ghaTanA dekha kara prasiddhi hai| nagara me jAkara vRttAMta kahanA, caubIsavAM tIrthakara kI pratimA hone kA zabda honA; pA~coM dvArA ekatrita hokara mo gajA para jamIna khoda kara mUrti kA prakaTa karAnA. deza ke yAtriyoM kavi kA dUsarA aitihAsika pada rAjasthAna ke alavara kA darzanArtha Ane laganA, mahAvIra bhagavAna ko zahara meM jile meM rAjoragar3ha sthita no gajA nAma se prasiddha bhagavAna virAjamAna karane kA vicAra karake bailagAr3hI me virAjamAna pArzvanAtha kI mUrti ke stavana meM likhA gayA hai / pada me karanA, baila pAr3I kA nahIM cala sakanA, svapna AnA, caitra no gajA bimba ke sambandha meM likhA gayA hai ki vaha gehUM zuklA pUrNimA kA melA bharanA; vahI para bhagavAna kA varaNI hai jo rAjapura athavA rAjoragaDha jo vana me parvata mandira banavAnA, darzanArthiyo kA lagAtAra Ate rahanA para gar3ha banA huA hai usI meM vaha mUrti virAjamAna hai| Adi kA varNana kiyA gayA hai / pada me mandira nirmAtA ghane jaMgala ke kAraNa mandira taka pahuMcanA kaThina lagatA kA nAma nahIM diyA gayA hai / kisa grAma ke paMca Ae the hai| vahA~ kitane hI jaina mandira haiM / ajabagar3ha hokara isakA bhI ullekha nahI kiyA gayA hai| phira bhI pada rAjoragar3ha jAnA par3atA hai| svaya ajabagar3ha bhI prAcIna mahattvapUrNa hai tathA apane samaya meM kAphI lokapriya rahA hai nagara hai| no gajA kI yAtrA kI jAtI thI aisA pada meM isalie rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM meM saMgrahIta kitane vaNita haiM / DaoN kailAzacada jaina ke matAnusAra rAjoragaDha 8vIM zatAbdI se lekara 12vI zatAbdI kA nagara hai jahA hI guTako meM milatA hai| pUrA pada nimna prakAra haipahile bar3A gUjara rAjapUto kA rAjya thaa| DhAla-prasaDau badhAvo mhArai pAiyo dUsare pada me pA~ca antare haiM / pAThako ke paThanArtha pUrA pUjo zrI mahAvIra jI pada hI yahAM diyA jA rahA hai jIvA cAMdaNa gAMva nadI, rAga rekhatA jIvA atizaya adhika apAra jI pU0 1 sarasA utrI bamhI pratimA rAjoragar3ha maiM virAje hai| jIvA gAya ghaNI vana me cara, no gajA bimba chAje hai, gehUM baraNa kahA je hai / 1 / / jIvA nadI daraDA mAhi jii|puujo0 2 / desa hai jodha e nAmAM, nagara hai rAjapura dhaamaa| jIvA eka gaU siradAra ho, nikari parabala banA gar3ha hai, mAriga ati kaThina cAle hai / / jIvA daraDo pUje Aya jI pUjo0 3 / jana mandara ghaNA darasai bhavya jIva AriNa para hai| jIvA dUdha dhAra barakhA kara, pUje AI dravdha lai cita sai, karama sava bhAga ai Dara se / 3 jIvA Dhokai mastaka nAya jIpUjo0 4 // ajaba gar3ha the sabai dhyAve, prabha kI jatarA paavai| jIvA gAya ghaNI ima dekhike, gurA juta saMga yAve, maMgala pUjA racA hai|4| jIvA kaho nagara maiM Aya jI pUjo0 5 / prabhU jI jI araja ai suNiye, karama kA phada ttaalyoge| jIvA sabada deva kA taba huA; devA brahma vInatI kari hai, tumharI bhagati mo dhoye // aTha caubIsamA cha jina rAya jI puujo06| tIsarA pada pUjo zrI mahAvIra jI jIvA paMca sabai bhelA huA, tIsarA pada cAndana gAMva ke bhagavAna mahAvIra kI jIvA khodana lAgA jANo jIpUjo0 7 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhya-pradeza kA jainakendra sihoniyA DaoN0 kastUracandra 'sumana' jaina vidyA saMsthAna, mahAvIra jI mUlapATha rAjA thaa| isane 656 IsavI meM gvAliyara ke nikaTa saMvat 1013 mAdhavasutena mahindracandrakenakabhA (kho) sihoniyoM meM vipula dravya vyaya karake eka jaina mandira dinaa| banavAyA thaa| bhUgarbha se prApta pratimAoM se yaha spaSTa hai prathama pratimA lekha: ki yahA~ kA mandira dhvasta ho gayA aura pratimAeM kAlApATha-TippaNI ntara meM bhUgarbha meM AvRta ho gii| paM0 vijayamUrti ne khoditA' pada ko 'pratiSThitA' kA abhilekha kA mahatva apabhraMza batAyA hai|' durjanapura se prApta guptakAlIna eka prastuta lekha eka hI pakti kA hone para bhI bahuta pratimA-lekha meM 'kAritA' pada isa artha meM vyavahRta huA mahattvapUrNa hai| rAjA mAdhava aura unake putra mahendra kA hai| ataH prastuta lekha meM 'kAritA' pada rahA pratIta hotA hai| nAma isI lekha se jJAta huA hai| abhilekhoM meM kAritA yA khoditA pada pratimA-nirmANa prAptisthala-paricaya ke artha meM Aye haiN| ina padoM ke pUrva pratimAoM ke nAma sihoniyA-gvAliyara se 24 mIla uttara kI ora batAye gaye haiM / durjanapura pratimA-lekha me 'kAritA' pada ke tathA kotavAla se 14 mIla uttara-pUrva meM Asana nadI ke pUrva pratimA kA nAma candraprabha batAyA gayA hai| ataH uttarI taTa para sthita hai| yaha nagara prAcIna kAla meM prastata lekha meM bhI 'khoditA' pada ke pahale 'candraprabha' nAma samRddha thaa| kahA jAtA hai ki yaha bAraha kosa vistRta utkIrNa rahA pratIta hotA hai| maidAna meM basA thaa| isake cAra phATaka the| yahAM se eka isa lekha me do nAma Aye haiM mAdhava ora mahindra candra, kosa dUra bilonI grAma meM do khambhe, pazcima meM eka kosa inameM pitA kA nAma mAdhava aura putra kA nAma mahindra- dUra porIpurA grAma meM eka dvAra aMza, pUrva meM do kosa dUra candra batAye jAne se mahindra ke sAtha sayojita 'candra' pada purAvasa grAma meM tathA dakSiNa meM bADhA grAma meM darabAjoM ke candraprabha tIthaMkara kA pratIka jJAta hotA hai| avazeSa isake pratIka haiN| bhAvArtha DaoN. nemicandra zAstrI ne apane eka lekha meM batAyA savat 1013 meM mAdhava ke putra mahendra ne candraprama ki yahAM prAcInakAla meM vibhinna sampradAyoM ke mandiroM meM tIrthakara kI pratimA pratiSThita kraaii| gyAraha jaina mandira the, jinakA nirmANa jaisavAla jainoM ne pratimA-paricaya karAyA thaa| murainA ke jaisavAla jaina zrAvakoM kI samati prastuta lekha jisa pratimA kI Asana para utkIrNa ko dekhakara lagatA hai ki ve mUlataH sihoniyA yA usake nikaTa base grAmo ke nivAsI rahe hoNge| rahA hai, vaha pratimA samprati yahA~ ke mandira meM nahIM hai| kanidhama ko vikrama saMvat 1013, 1034 aura jo mukhya tIna pratimAeM haiM, unakI AsaneM bhUgarbha meM hone 1467 ke ye tIna pratimA lekha prApta hue the| unheM vahA~ se yadi yaha lekha unameM kisI pratimA kI Asana para pAMcavIM-chaThI zatAbdI kA eka lekha aisA bhI milA thA jo utkIrNa hai, to yaha nahIM kahA jA sakatA ki vaha lekha kisa tIrthakara-pratimA kI Asana para hai| caudaha paMkti meM utkIrNa thaa| yaha zilAkhaNDa unhoMne laMdana vyAkhyA bheja diyA batAyA hai| isa ullekha se nagara kI dhArmika mAdhava-yaha vahA~ kA Arambhika zAsaka jJAta hotA samRddhi kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai| hai| isake putra kA nAma mahendra thaa| nagara ke nAmakaraNa kA itihAsa mahendra-yaha sihoniyA ke mahArAja mAdhava kA putra janazruti hai ki gvAliyara ke saMsthApaka sUrajasena ke yaa|ddoN0 jyatiprasAda ne batAyA hai ki yaha ardha svatantra pUrvajoM ne Aja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva isa nagara ko Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18, varSa 41, ki0 2. anekAnta raha ske| basAyA thaa| kahA jAtA hai ki rAjA sUrajasena ko kuSTa sundara hasta-kozala kA paricAyaka hai| roga ho gayA thA jo yahA~ ambikA devI ke pArzva meM sthita pratimA ke hAthoM ke nIce cavaradhArI saudharma aura tAlAba meM snAna karane se naSTa huA thaa| isa ghaTanA se ve IzAna indroM ko khaDgAsana mudrA meM aMkita batAyA gayA bahuta prabhAvita hue the| unhoMne apanA nAma zuddhanapAla hai| pIche bhAmaNDala bhI aMkita hai| tathA nagara kA nAma suddhanapura yA sudhiyAnapura rakhA thA', yaha pratimA kAyotsarga mudrA meM inake katthaI varNa ke jo kAlAntara meM suhAniyA yA 'sihoniyA' ho gayA pratIta patthara se nirmita hai / caraNa se nIce kA aMza bhUgarbha me hai| hotA hai| isakI avagAhanA lagabhaga teraha phuTa hai|| isa nagara para IsavI 1165 se 1175 ke madhya isa pratimA kI dAI pora satrahaveM tIrthaMkara kunthunAtha kanauja ke rAjA ajayacandra dvArA AkramaNa kiyA gayA thaa| kI pratimA hai| isakI Amana para madhya meM ardha candrAkRti isa samaya nagara kA zAsana eka rAva ThAkura ke AdhIna thA, ke bIca cihna svarUpa bakare kI AkRti aMkita hai| cihna jo gvAliyara ke antargata thaa| yuddha meM rAva ThAkura parA- ke nIce dharmacakra tathA dharmacakra ke donoM ora Amane sAmane jita huaa| kannauja ke zAsaka bhI adhika dina taka na mukha kie eka-eka baiThA huA siMha darzAyA gayA hai / Asana para koI lekha utkIrNa nahIM hai| dvitIya pratimA-lekha mUla nAyaka zAntinAtha-pratimA kI bAI ora aThAmUlapATha rahaveM tIrthakara arahanAtha kI pratimA hai| isa pratimA ke saMvat 1034 zrI vajadAma mahArAjAdhirAja vaisAkha hAthoM ke nIce caMvaravAhI indra, Amana ke madhya meM eka ardha vadi......" candrAkRti ke bIca maccha aura isake nIce Amane sAmane pATha-TippaNI eka-eka siMha akita hai| isa pratimA kI bAI ora panA. 4. vijayamUrti ne jaranala esiyATika sosAyaTI oNpha sana madrA me choTI-choTI kucha pratimAo kA aMkana bhI hai| baMgAla jilda 31 kA sandarbha dete hue 'saMvat' ko 'samvataH' zAntinAya-pratimA ke samAna kuthunAtha aura arahatathA 'pAcamI' ko 'pAcami' batAyA hai| lekha kA aMtima nAtha kI pratimAeM bhI kAyotsarga mudrA meM katthaI raMga ke aMza apUrNa hai| isa aMza meM pratimA kA nAma tathA 'kAritA' balae pASANa se nirmita hai| gucchoM ke rUpa meM darzAI pada utkIrNa rahA pratIta hotA hai| gaI keza gazi, unnata nAsikA, nAsAgra-dRSTi, mandasmita bhAvArtha mukha, bhare hue kapola, aoTha, cibuka aura kaNaM donoM prati. saMvat 1034 ke baizAgva vadi paMcamI (tithi) me mahA mAo meM vinyAsa kI dRSTi se samAna hai| abhilekha tInoM rAjAdhirAja zrI vajradAma ne (pratiSThA kraaii)| pratimAoM para nahI hai| abhilekha-paricaya ina pratimAoM se sambandhita zAnti, kunthu aura araha yaha abhilekha kaniMghama ko eka jaina pratimA para tIno kAmadeva, cakravartI aura hastinApura ke nivAsI tathA aMkita milA thaa| paM0 paramAnanda zAstrI ne ise sihoM- tIrthakara the| ina tInoM pratimAo me zAntinAtha-pratimA niyA ke zAntinAtha tIrthakara kI pratimA ke pRSTha bhAga meM anya pratimAo kI apekSA adhika U~cI hai| sambhavataH utkIrNa batAyA hai|" vartamAna meM pratimA ke pIche eka yahI kAraNa hai jo ki yaha mandira 'zAntinAtha-mandira' ke .. dIvAla khar3I kara dI gaI hai jisase lekha lupta ho gayA hai| nAma se vizruta huaa| prastuta mandira meM virAjamAna ye pratimA-paricaya tIno pratimAe~ eka TIle ko khodakara bhUgarbha se nikAlI mandira meM tIna manojJa pratimAe~ hai| iname zAnti- gaI haiN| nAtha tIrthaMkara kI mUlanAyaka pratimA hai| isa pratimA kI vyAkhyA keza-rAzi, nAsAgra-dRSTi, mandasmita-mukha, kapola, cibuka, vanavAma-prastuta lekha meM inheM 'mahArAjAdhirAja' karNa aura nAbhi kA aMkana mUrtikAra ke zilla jJAna aura kahA gayA hai| 'mahArAjAdhirAja' isa pada se yaha spaSTa hai Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 madhya-pradeza kA janakendra sihoniyA ki ye anya narezoM ko parAjita kara svatantra ho gaye the| Asana para madhya meM dharmacakra tathA donoM ora eka-eka yahAM se prApta saMvat 1013 ke pratimA-lekha se jJAta hotA siMhAkRti aMkita hai| nIce dAIM ora upAsaka tathA bAI hai ki inhoMne sihoniyA ke zAsaka mAdhava ke putra mahendra ora upAsikA kI pratimAe~ bhI nirmita hai| cihna svarUpa se sihoniyA kA zAsana prApta kiyA thA tathA yahA~ savat siMha darzAyA gayA hai| yaha siddha bAbA' ke nAma para ghI, 1034 meM eka jaina pratimA kI pratiSThA karAI thii| gur3a, dUdha car3hAkara pUjI jAtI thii| kacchapaghAta rAjavaza kI gvAliyara zAkhA ke saMvata anya tIrthakara pratimAo meM yahA~ eka tIrthakara candra1150 ke prazasti lekha meM bhI isa nAma ke eka napa kA : prabha aura eka tIrthakara pArzvanAtha kI pratimA bhI hai| prabha aura eka tAthakara pAzva nAma AyA hai|" itihAsakAra gAgulI ne sihoniyA ke sabhI pratimAeM bhU-garbha se prApta batAI jAtI haiN| isa pratimA lekha aura gvAliyara ke saMvat 1150 ke bhImalATa isa grAma ke nikaTa eka TIle para prAcIna pASANaprazasti-lekha me ullikhita vajradAma nAmaka donoM zAsako stambha hai, jise Ajakala 'bhImalATa' kahA jAtA hai| yaha ko eka hI mAnA hai tathA isakA zAsanakAla 977 IsavI stambha jainoM kA mAnastambha jJAta hotA hai| isa para yadyapi se 886 IsavI taka kI avadhi kA batAyA hai / 15 DaoN0 re0 prAja koI mUrti utkIrNa nahIM hai, kintu yahA~ upalabdha ne isakA zAsanakAla 975 I0 mAnA hai|" pratimAoM se yaha spaSTa hai ki yahAM koI vizAla jaina gvAliyara ke savat 1150 ke isa prazAsta-lekha se mandira yA / sambhava hai yaha kisI jaina mandira meM sthApita jJAta hotA hai ki isane kannauja ke rAjA ko parAjita para kiyA gayA ho| yaha bhI sambhAvanA hai ki isa stambha ke gvAliyara para adhikAra kiyA thaa| sambhavataH gvAliyara zIrSa bhAga para pratimAe~ virAjamAna kI gaI hoMgI jo para adhikAra ho jAne ke pazcAt isane sihoniyA para adhikAra kiyA hogaa| kAlAntara meM stambha ke zIrSabhAga se alaga ho gaI aura anya prAcIna kalAvazeSa yaha jina-pratimA vihIna ho gayA / damoha jile ke kuMarasihoniyA ke jaina mandira me khaNDita aura akhaNDita pura grAma ma esa Aja bhA stambha ha jinama eka para cArA kula bAIsa pratimAeM hai| iname eka pratimA tIrthakara katha dizAoM meM pratimAoM kA aMkana bhI upalabdha hai|" nAtha ke pArzva me khaDgAsana mudrA me sthita hai| isake zIrSa sihoniyA grAma se do mIla dUra uttara-pazcima meM bhAga para jaTA jUTa, mukha para dADhI, gale meM hAra, sira ke "kakanamaTha" nAma se prasiddha eka mandira hai| isakA nirmANa gIche prabhAvartula, kaTi me mekhalA, kalAI me dastabanda, bAho / vizAla zilAkhaNDoM se huA hai| paM0 balabhadra jaina ne bhujabandha aura dAyA~ hAtha jAMgha para rakhA huA aMkita hai| batAyA hai ki yaha mandira rAjA kItirAja ne apanI patnI caraNoM ke pAsa khar3agAsana mudrA meM isake sevako kI prati- kAkanavatI ke nAma para banavAyA thaa| yaha aba dhvasta hone mAeM bhI aMkita kI gaI hai| lagA hai / isameM mUrti nahIM hai / maNDapa ke Upara zikhara hai| tIrthakara pratimAo me yahAM tIrthakara supArzvanAtha aura gvAliyara ke saMvat 1150 ke sAsa-bahU mandira tIrthakara mahAvIra kI pratimAeM ullekhanIya hai| supAzva- prazasti lekha meM rAjA kIrtirAja ke dvArA 'siMhapAnIyanagara' mAtha kI pratimA ke sira para pAca sarpaphaNa akita hai| me zaMkara kA mandira banavAye jAne kA ullekha hai| isa tIrthakara mahAvIra kI pratimA ke zIrSa bhAga para dandabhi- lekha ke pariprekSya meM lagatA hai 'siMhapAnIyanagara' yaha siMhovAdaka hai| pratimA ke donoM pArzva meM sUMDa uThAye eka-eka niyA hai tathA siMhoniyA kA 'kakanamaTha' kItirAja dvArA hAthI aMkita hai| bAIM ora kA hAthI khaNDita ho gayA hai| banavAyA gayA 'ziva mandira' hai| mUlataH yaha mandira kAkanaina hAthiyoM ke nIce kAyotsarga mudrA me donoM ora eka- maTha ke nAma se prasiddha rahA pratIta hotA hai| yahA~ ambikA eka tIrthaMkara pratimA utkIrNa hai| inake nIce cavaradhArI devI kA mandira tathA hanumAna kI mUrti bhI dRSTavyahai / indra caMvara Dhorate hue aMkita hai| pratimA ke pIche sundara sihoniyA apara nAma siMhapAnIyanagara prabhAmaNDala hai| gvAliyara ke saMvat 1150 ke prazasti-lekha meM ulli Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 41, ki0 2 khita 'siMhapAnIyanagara' aura 'sihoMniyA' eka hI nagara ke do nAma jJAta hote haiN| isa prazasti lekha meM ullikhita rAjA kotirAja aura usake pUrvaja vajrAma, donoM rAjAoM ne isa nagara meM punIta kArya kie the| bacadAma ne yahAM jaina pratimA sthApita karAI thI aura kItirAja ne 'kakana maTha' nAma se prasiddha ziva mandira banavAyA thA / ataH ina abhilekhoM ke pariprekSya meM kahA jA sakatA hai ki ye eka hI nagara ke donoM nAma hai| inameM 'sipAnIpanagara' nAma prAcIna hai| janavRti ke anusAra yaha nagara rAjA sUrajasena ne basAyA thA / kahA jAtA hai ki usakA yahA~ kuSTa roga dUra ho gayA thaa| ataH usane isa paTanA se prabhAvita hokara apanA nAma zodhanapAla aura nagara kA nAma suddhanapura yA sudhiyAnapura rakhA thA / kAlAntara me kisI ghaTanA vizeSa ke kAraNa punaH nAma meM parivartana huA aura ise 'siMhapA nIyanagara' kahA jAne lgaa| hamArA anumAna hai ki nagara ke isa nAma meM ambikA devI kI koI adbhuta ghaTanA samAhita hai| isameM pUrva pada 'siMha' hai jo ambikA kA vAhana hone se ambirA devI kA pratIka hai / tathA nAma kA uttara pada 'pAnIya' hai / isase pratIta hotA hai ki kabhI yahA~ pAnI kA saMkaTa rahA hai, jo ambikA devI kI ArAdhanA se dUra huA hogA / ataH devI 1. pUrNacandra nAhara, jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, lekha saMkhyA 1430 / sandarbha-sUcI 2. jainazilAlekha saMgraha bhAga 2, le. saM. 148, pR. 161 / 3. prastuta kRti kA prathama lekha / 4. vahI, prathama paMkti / 5. DaoN. jyotiprasAda, bhAratIya itihAsa, eka dRSTi bhAratIya jJAnapITha, 126160 10 175-76 " anekAnta kI smRti meM yahAM 'prambikA devI' kA mandira banavAyA gayA tathA nagara kA nAma 'siMhapAnIyanagara' rakhA gayA / hai dUsarI sambhAvanA yaha hai ki lekha paDhane meM bhrAnti huI vivAnI' pada meM 'pa' varga ke sthAna meM 'va' varNa rahA hogA jise 'pa' samajhA gayA hai / yadi 'pa' varNa ko 'ya' varNa mAna liyA jAye to 'siyAnIya' par3hA jAyegA, jisakA artha hogA-siMha hai yAna arthAt vAhana jisakA vaha devI ambikA isa prakAra isa vyutpatti se bhI nagara kA nAma ambikA devI kI smRti meM rakhA gayA pratIta hotA hai| sampUrNa lekha saMskRta bhASA meM utkIrNa hone se sahapAnIya' nAma meM 'pAnI' zabda kA vyavahAra vicAraNIya hai| nizcita hI yahAM 'pAnI' zabda azuddha hai bhASA kI dRSTi se bhI isa nAma me 'pa' varNa ke sthAna meM 'ya' varNa adhika zuddha ora arthasaMgata hai / ata: nagara kA prAcIna nAma 'siMhapAnIya nagara' rahA hai| 'siho. naya' isI nAma se niSpanna nAma jJAta hotA hai / 6. DaoN. nemicandra zAstrI, jaina siddhAnta bhArakara, bhAga 15. kiraNa 1 / 7. vahI, kiraNa prathama / 8. AkilaoNjikala sarve riporTa, jilda 2 I0 1864-65, pR0 369-401 / 2. bahI 10. jaina siddhAMta bhAskara, bhAga 15, ki0 1 / 11. pUrNacandra nAhara, jainazilAlekha sagraha bhAga 2 lekha saMkhyA 1431 / 12. janazilAlekha sa0 bhAga 2, ne.saM. 153, pU. 128 / vartamAna meM isa nagara ke zAntinAtha mandira ko tIrtha kSetra batAyA jA rahA hai| murainA jile ke prasiddha samAjasevI vidvAn pa0 sumaticandra zAstrI kI adhyakSatA meM eka samiti ke satat prayatna se mandira taka panakA mArga ho gayA hai / mandira me yAtriyoM ke lie kucha kamare bana cuke hai, kucha nirmANAdhIna hai / 13. aneka varSa 16. aka1-2, pR0 64 / 14. tasmAdavarIpamaH kSitipati zrIbadAmAbhavad durgArojjita vAhudaNDa nijite gopA durge mA nivya pariri nagada yadvIra vratasUcakaH samabhavadgopaNa kikramaH // 6 // - pUrNacaMdra nAhara, jaina zilAlekha saMgraha bhAga 2, le.sa 1426 15. zrI DI.sI. gAMgulI hisTrI Apha di paramAra dAyanasTI DhAkA vizvavidyAlaya 1933 60 pR0 106 / 16. DaoN eca.sI. re; DAyanasTika hisTrI oNpha da danaM iDiyA, bhAga 2, pR0 835 / 17. jaina siddhAMta bhAskara, bhAga 30, kiraNa 1 / 18. adbhutaH siMhapAnIya nagare yena kAritaH kIrtistambha ivAbhAti prAsAdaH pArSatIpateH // 11 // pUrNa vadra nAhara, janazila bhAga 2 le sa. 1426 16. bhArata ke digambara jaina tIrtha, bhAga 3, pR0 32 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kavi vinodIlAla ko arcAcata racanAe~ 0 DA0 gaMgArAma gaga vinAdIlAla zahijAdapura ke garga gotriya agravAla jaina the| dAna bhI hAthI, ghor3e aura sone taka kA karma kANDI the| DaoN. premasAgara jaina ne apane zodha prabandha hindI jaina sAdhuoM aura brAhmaNoM ko dina-pratidina acche bhojanoM se bhaktikAvya aura kavi evaM paM0 paramAnanda zAstrI ne apane isalie prasanna rakhA jAtA thA ki sAmAnya nirdhana janatA eka lekha 'agravAloM kA jaina saMskRti meM yogadAna' meM kavi ko ve dharma ke bhulAve me phaMsAye rkheN| isa taraha dharma, dhana kI sAta racanAeM batalAI haiM-bhaktAmara kathA, samyaktva evaM nirakuza sattA kA triguTa adhisakhyA jana samUha ko kaumudI, zrIpAla vinoda, rAjula paccIsI, nemi vyAha, apane zikaje meM jakar3e huaA thA / aise vAtAvaraNa meM bar3ephUlamAlA paccIsI, neminAtha kA bArahamAsA / cAkasU var3e bhojoM aura dAnarAzi kA viraMdha karake sAmAnya jana (jayapura) ke koTa naMdira me vinodIlAla kI zreSTha kAvya kRti ke prati dayA rakhane kA nirdeza eka ullekhanIya prasaMga hai'neminAtha nava maMgala' do pratiyoM meM prApta hai| agravAla kahA bhUmivAna, asvavAna kahA kaMcana ke dAna mahA, jaina mandira kAmAM (bharatapura) meM vinodIlAla kI kucha kahuM mokSa paaihai| mahattvapUrNa kRtiyAM prApta huI hai-sumati kumati ko jhagarI, grAhmaNa jimAye koTi jApa ke karAye, lakha tIratha ke nahAye, cetana gArI (1743) navakAra maMtra kI mahimA, rekhatA, kA sipAI hai| cunar3I, neminAtha kI vinatI Adi / kAmA meM prApta ina gharama na jAnata, bakhAnata mana meM prAnata, racanAoM kA samvAdAtmakatA bAhyAcAra-khaDana aura bhASA jo suguru batAI hai| kI dRSTi se vizeSa mahatva hai| kahata 'vinodIlAla' karanI saba vikAra, japo eka ThIka bayA, 'navakAra maMtra mahimA' meM yadyapi abhI 33 kavitta hI bayA nahIM pAI hai| prApta hue haiM, kintu unake bhASA-pravAha evaM kAvya-sauSThava bAhyAcAra kA virodha karate hue bhI jaina kavi se aisA lagatA hai ki kucha adhika kabitta hone caahie| vinodI lAla yaha anubhava karate haiM ki yadi bhAva ko zuddha navakAra maMtra mahimA me jinendra ke nAma-smaraNa ke mahimA- aura mana ko nirvikAra rakhate hue yadi aSTa dravya se pUjA gAna kI apekSA kavi kA anaitikatA ke prati tIkhA svara kI jAya to upayogI hai / bhakta ko prabhu para candana, puSpa, adhika mahatvapUrNa hai| apane samaya meM vyApta tIrtha-snAna, akSata caDhAte samaya zAnti, yaza tathA akSayatA kA bodha zakha vAdana, bAharI vezabhUSA, gorakhapaMthiyoM ke kAyA-kaSTo honA caahie| dIpa jalAte samaya moha-nAza tathA dhUpa se vinodI lAla ko kabIra kI sI cir3ha hai| isIlie car3hAte samaya vasu karmoM ke vinAza kI ora dRSTi rahanI unakI vANI me ugratA A gaI hai caahie| bhagavAna kI AratI utAranA, mandira meM natya dvArikA ke mhAye kAhA, aMga ke bagAye khaa| karanA athavA dundubhI bajAnA tabhI sArthaka hai jaba uddezya saMkha ke bajAye kAhA, rAma pAiyatu hai| prerita ho:jahA ke bar3hAye kAhA, bhasama ke car3hAye khaa| nIra ke car3hAye nora bhavavaSa pAra haje, ghunI ke lagAye kAhA, siva dhyAyatu hai|| candana car3hAye dAha durati mittaaiye| kauna ke pharAye kAhA, gorakha ke dhyAye khaa| purapa ke car3hAye pUjanIka hota jaga mAhi, sIMgI ke sunAye kAhA, siddha lyAhatu hai| prakSata car3hAye te supraSaM para paaiye| . . bayA dharma jAne vinu, agyA pahicAne binu / cara ke car3hAye kSudhA roga ko vinAza hota, kahaiyatu "vinodIlAla' moSa pAiyatu hai // 33 // dIpa ke car3hAye moha tamako nsaaiye| uttara madhyakAla me khuzAmadapriya sAmanta aura sampanna dhUpa ke car3hAye basukarma ko vinAsa phala, loga apane cATukAroM evaM dharmAndho ko hI dAna diyA karate artha pUjeta parama pada paaiye| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22, varSa 41, ki0 1 anekAnta hindI jaina kAvya meM bUcarAja kRta cetana pudgala lAla jI ne hI naye rUpa meM prastuta kiyA hai| mugala kAla kamAla, brahmarAyamalla kRta paramahaMsa caupaI, banArasIdAsa me phArasI zabdo ke sahaja bodhagamya ho jAne ke kAraNa kRta moha vineka tathA bhaiyA bhagavatIdAsa kA cetana karma isa reravatA meM bhI naphAsata A gaI hai :carita Adi zreSTha rUpaka kAvyoM ke mAdhyama se jaiA tattva nyAhau~ kU pAyA zrI sira seharA bNdhaayaa| ke madhura vivecana kI paramparA prArambha huI thii| isI sIsa paMca ko jAvauM saba saMga bhI rahA hai| paramparA meM vinodIlAla kRta 'sumati kamati ko magarauM' kahAM gayA nAtha merA, kiyA na digara pherA, mahatvapUrNa racanA hai| bhASA ke sarala pravAha aura savAda paravara digAra merA, dila saMga hI rahA hai / tatva kI pradhAnatA se anya kAphI rocaka bana gayA hai| pazu dekha mahara pAI, saba dhana dhagI chur3AI, 'kumati' aura 'sumati' donoM nAriyoM eka-dUsarI kI nindA itanI khabara maiM pAI, girinAra gar3ha gayA hai| karate hue 'cetana' pati ko apanI ora AkRSTa karane kA maiM jAUMgI jahA~ hI, jahA~ gayA merA sAI, kaisA prayatna kara rahI hai : maiM ve aja bharogI, mujha kU mukati rahA hai| kumati kahai suni nAha bAvare, yaha tokU phuslaavN| mare casyau dAtArA, mahatAba sA ujArA, yaha dUtI caMcala sivapura kI, keteka chaMda yaha prAva // jina mana harA hamArA, ve mana ha~sa rahA hai| hai sUdhI apane ghara baiThI, jAko aMka lagAvai / usakI khabara jo lyAva, vohota sabAba pAvaM, to sau kaMta pAya ke bhauMda, kyoM nahi nAMca nacAve // mujhakU~ koI batAvai, usakA vatana rahA hai / sumati kahai inako sUdhApana, jAna paraMgo tokoN| mujhe choDi kidhara bhAgA, dilajAna vasa lAgA, baihai nAri jarA manamatha kI, yaha apanI gokauM / prAtasa viyoga lagA, dila khAka-2 ho rahA hai| apanoM kiyo pApa hI paihaiM, hU~ kAhe ko rokau| khAne meM kyA karUMgI, dina raina ko maroMgI, taba hI samajhi paraMgI cetana, jaba chor3ego mokauN| maiM ve ajala bharaugI, mujhako mukati kahA hai| phAguna sudi 13 savat 1743 me likhita 'cetana parahaiju mujhe dInA, unhIM ke izka bhI nA, gArI' me AtmA dvArA janma-janmAntaroM meM kAyA kaSTa maiM khUba tujhe cInA, maztAka ho rahA hai| melane kI nindA karate hue use siddha vadhU se vivAha karane dila jAMna yAra merA, kiyA bana meM baserA, ko kahA gayA hai: karo nAtha pherA mukatana ke bAha hai| yaha to hai bAre ko bigarI, aba kaise jAta sudhaarii| aba khopa lAja nAhIM, mai jAU~ kaMta tAhIM, chAr3oM saga kumati gaNikA ko, ghara se dehu nikaari| nayo dasta mujha gAhIM to kareM sukha mahA hai| vyAho siddha vadhU sI vanitA, aura nibAhana haarii| lAcAra ho rahogI, usake kadama gahoMgI, tRSNA chAMdi gaho nija saMvara, tanahu parigraha bhaarii|| maiM ve ajala bharauMgI, mujhako mukAte mahA hai| vinodI lAla dvArA sATha varSa kI umra meM likhita rAjala khar3I pukAre, jugavasta sIsa mAra, neminAtha kI vInatI tathA eka anya racanA reravatA khar3I mukha nAtha kA nihAra, kyA guma ho rahA hai| bolI ke vikAsa-krama kI dRSTi se mahatvapUrNa racanAeM hai| muztAsa meM darasa ko, tere kadama parasa ko, jayapura nareza savAI pratApa siMha jI nidhi tathA unake tujhe na mere tarasa kI, ve para hI mahA hai| darabArI kavi amRtarAma Adi dvArA likhita reravate viraha tU mAna maraja merI, bhava pATha kI maiM cerI, aura geyatA kI pradhAnatA ke kAraNa to rocaka hai hI kintu maiM pAMva khAka terI, kaba kA gussA gahA hai| zabda aura kriyA ke rUpo maiM khar3I bolI hindI ke prArambhika lAla vinodI gAva, tujhe mahara bhI na AvaM, mAnadaNDa bhI hai / aThArahavIM zatAbdI ke pUrvArDa meM likhita maiM ve ajala marauMgI, mujhako mukati kahA hai| nimnAMkita reravatA me rAjula ke viraha ko kevala vinodI 110-e, raNajItanagara, bharatapura (rAja.) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvAdazAnuprekSA' - DaoN0 (kumArI) savitA jaina anitya : sUrya razmi hai sokha letI tatkSaNa osa kI bUMda jyoN| krUra mRtyu kI tAMDava lIlA cala rahI cahuM ora tyoM / / rUpa yauvana thira nahIM ika pala jahA~ isa deha kaa| dhruva AtmA ko chor3akara phira usI se prIti kyoM ? azaraNa : kAla khar3A jaba de rahA dastaka hamAre dvAra pr| caturaMginI senAe~ bhI usa pala terI rakSaka nahIM / / dhruva AtmA ko koI bhI jaba astra chU sakatA nhiiN| phira maraNa kI bhIti kyoM, phira zaraNa kI prIti kyoM? saMsAra: kastUrI mRga sama caMcala mana daur3a rahA isa bhava-vana meN| sUkha kI khoja yahA~ aise hI jaise jala kI maruthala meM / / tuSNAoM kI dAhaka jvAlA zItala hogI zuddha ghanoM se| anitya aura azaraNa jaga meM para padArtha se prIti kyoM ? ekatva: ekAkI AyA thA jaga meM, ekAkI hI jAnA hai| phira kyoM lagAtA dvAra para hai argalA anurAga se ? yadi varaNa karanA hI hai to zuddhAtma hI ika mIta ho / sAthI koI cunanA hI hai to ekatva se hI prIti ho / anayatva: jaba deha hI apanI nahIM, taba geha se phira moha kyoM ? jaba dveSa bho apanA nahIM, taba zatru se phira roSa kyoM ? jaba karma hI apane nahIM, phira kartatva kI ho buddhi kyoM ? jaba rAga bhI apanA nahIM, phira priyA se ho prIti kyoM? azuci : nava dvAroM se risatA rahatA nisi vAsara mala jisa deha se| itra, tela, phulela bhI durgandhita hoM par3a jisa geha meM / sAtoM jaladhi kI jaladhArA bhI dho sakatIna jisa kIca ko| parama azaci usa tana se phira nirmala AtmA kI prIti kyoN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. varSa 41, ki0 2 anekAnta Adhava: iSTa viyoga aniSTa saMyoga kI jvAlA meM pratipala jltaa| rAga dveSa se pIr3ita ho nita Asrava kA dvAra khalA rkhtaa| zabha aura azubha para dRSTi rakha ber3I meM jakar3A phirtaa| caurAsI kI yoni meM tU bhrama vaza mramaNa kiyA karatA / / saMbara : kucha bhI zeSa nahIM jaga meM mere karane ke hetu| maiM saMkalpa vikalpa kiyA karatA kevala karmoM ke hetu // kartRtva buddhi ko tyAga yadi bana jAU~ jJAtA-draSTA / taba Asrava kA dvAra ruke bana jAU~ saMvara kA kartA / nirjarAH para se vimukha hokara ho jAU~ nija svabhAva meM lIna / DUbUM aura ramUM usI meM, ho jaise jala bica mIna / brahmacarya ke sAhacarya se karUM nirjarA karmoM kii| zuddhopayoga meM hI ho jAe thiratA mana va indriyoM kii| loka bhAvanA : SaT dravyamaya isa loka meM, durlabha AtmA hI hai zaraNabhUta / usameM jo vicaraNa kare, vaha paraloka se bhayabhIta kyoN| cAheM naraka hoM yA nigoda, phira kisI se bhIti kyoM? svarga aura greveyaka se bhI ho phira kisI ko prIti kyoM? bodhi durlabha : pUrva saMcita puNya se saba kucha sulabha saMsAra meN| nara deha uttama kula ho kaMcana kAminI bhI sAtha meN|| basa tattva kA zraddhAna hI hai kaThina isa saMsAra meM / mara kara bhI tU ramaNa kara isa bodhi durlabha bhAva meM / dharma: vItarAga vijJAnamaya, zuddha buddha, ari naashkaarii| parama caitanya, akhaNDa rUpa, 'savitA' sama Aloka kaarii|| nivikalpa samAdhi meM ho lIna dharma kA jo dhaarii| cAra gatiyoM ke duHkhoM se phira use ho bhIti kyoM ? 7/35, dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "dasavIM zatAbdI ke apabhraza kAvyoM meM dArzanika samIkSA" 0 zrI jinendra kumAra jaina, zodha-chAtra jana-jIvana kI AcAra saMhitA kA prativimba tatkA- prAcya vidyAoM ke zodha-paraka vizleSaNa evaM gahana kAlIna sAhitya me dekhane ko milatA hai| sAhitya mAnavIya adhyayana se yaha siddha ho gayA hai ki apaghraza anya bhASAoM vicAroM bhAvanAoM evaM AkAMkSAoM kA mUrtarU / hai| kI taraha eka svataMtra bhASA thii| isakA udbhava IsA ko bhAratIya itihAsa va saMskRti ke nirmANa, vikAsa va tIsarI zatAbdI' eva vikAsa IsA kI chaThI zatAbdI se saMrakSaNa ke krama meM jainadharma-darzana kI mahatvapUrNa bhUmikA mAnA jAtA hai|' apabhra za sAhitya kA pUrvamadhyakAla (I. rahI hai| bhAgIya AdhyAtmika pRSThabhUmi me jainadharma darzana 600 se I0 1200 taka) sAhitya-sRjana kA svarNa yuga utpanna huA, vikasita huA aura samRddha huaa| janasAhitya mAnA jAtA hai| devasena kRta sAvayadhammadohA, padyakItikRta sapkRta, prAkRta va apabhraMza ke sAtha-sAtha anya kSetrIya pAsaNAhacariu, puSpadantakRta mahApurANa, NAyakumAracariu, bhASAo meM bhI libAhunA prApta hotA hai| madhyayugIna jaina jamaharacariu, hariSeNakRta dhammaparikkhA munikana kAmarakRta sAhitya dhAmika eva dArzanika mAnyatAoM ke parIkSaNa kA karakaNDacariu tathA munirAmasiMhakRta pAhur3adohA Adi yuga thA : ata: isa dRSTi me 10 vI zatAbdI ke jainAcAryoM 10 vI zatAbdI kI pramukha kRtiyAM hai| isameM jaina dharma evaM ne apabhra za sAhitya me natkAlIna dhArmika va dArzanika darzana tatvamImAMsA, jJAnamImAMsA, bAcAramImAMsA, pramANatatvo ko pratipAdana kiyA hai| unhone : zanika tatvo ke mImAMsA,ahiMsA, karma, punarjanma evaM mokSa viSayaka sAmagrI maNDana ga khaNDana kI paramparA ka. anusaraNa kiyA hai| ko prastuta kiyA gayA hai| unhone dArzanika nibandha meM 10vI zatAbdI ke apabhra za vaidika darzana ke AtmA sambandhI vicAra evaM yajJa sAhitya me nipAdita dhamika va vAnika tatvoM kA pradhAna kriyAoM, darzana ke bhautikavAda evaM tattvamImAMsA, samAlocanAtmaka adhyayana prstu| karane kA prayatna kiyA bauddha darzana ke AtmA, nirvANa, kSaNikavAda va pratItyasamagayA hai| tpAdavAda, sAMkhyadarzana ke puruSa va prakRti ke svarUpa evaM madhya ga vaicAri kAnni kA yuga thA / isa yuga ke sambandha tathA kAraNa-kAryavAda (satkAryavAda) Adi pramukha mAviMga , sama nata dhArmika evaM dArzanika siddhAntoM kA vivecana ina kAvyoM meM prApta hai| vaizeSika, virodha tayA vaisanara ke sadarbha prApta hote hai| dharma eva nyAya, mImAsA, zaMva Adi darzana tathA anya pracalita darzana ke kSetra panI dhanikAvarNani avadhAraNAmro mAnyatAoM kA bhI samIkSAtmaka isa zatAbdI ke apabhra za kI puSTi eva vigaMdhI adhAraNAoM ke khaNDana kI prAcIna kaviyo ne kiyA hai| paramparA isa yuga ke janAcAryo me bho parilakSita hotI hai| jaina dharma evaM darzana : unhone anya kAratIya darzanoM ke sAtha-sAtha sAmAjika jainadharma viraktimUlaka siddhAntoM para AdhArita hai| andhA zvAno, bAhya ADambaroM va dUSiA dhAraNAo para isIlie apabhra za kaviyo ne zvetabAla, TUTatA huA tArA TippaNiyA~ prastuta kii| kintu anekAnta aura syAdvAda eva AmavAsanA hetu parapuruSa kA sasarga Adi prasaMgoM ko jaisa siddhAnto ke pariprekSya meM unhe nApa-taulakara samanva- vairAgya kA kAraNa batAyA hai| jainadharma evaM darzana ke yA maka dRSTikoNa prastuta karanA ina jainAcAryoM kI apano ahiMsA, AcAramImAMsA, tatvamImAsA, jJAnamImAMsA, karma, vizeSatA kahI jA sakatI hai| punarjanma, AtmA, mokSa va anekAntavAda Adi siddhAntoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 varSa 41, ki02 bhanekAnta ko vyApaka rUpa se ina kAvyoM meM prastuta kiyA gayA hai| dvArA kiyA gayA hai| apabhraMza mahAkavi puSpadanta ne kahA vaidikI hiMsA ke nirasana ke saMdarbha me ahiMsA siddhAMta hai ki :kI mahattA prastuta kI gaI hai|' jasaha racariu meM varNita jahiM gidda Na bhukkha Na bhoyarai, svapnadoSa ko miTAne ke lie jaba mAtA ne nAnA jIvoM dehu Na paMcidiyaha suhu / kI bali karane ko kahA taba yazodhara uttara meM hiMsA kI jahiM kahi mi Na dIsai NArimuhu, nindA karate hue kahatA hai tadvo desaho lahu lehi mahu // " pANivahu bhaDArie appavahu, jahA~ na nIMda ho, na bhUkha ho, na bhogarati ho, na ki kijja i so dukkiyaNivahu / zArIrika zuddhi ho aura na hI nArI darzana ho|" arthAt kahiM cukkai mANau pasu hariNavi, aisI avasthA mokSa prApti para hotI hai| ata' vaha (kavi) pAveNa pAukhajjai khaNivi // ' mokSa kI kAmanA karatA hai / mokSa prApti ke lie triratna"prANiyoM kA badha AtmaghAta hI hai| ataeva isa rUpI prathama sopAna kA Azraya ati Avazyaka hai| isa prANI kA hiMsA rUpI duSkarma kA pUJja kyoM ekatrita kiyA yuga ke apabhra za kaviyoM ne jainadharma va darzana ke AtmA, jAye ? pApI ko usakA hI pApa khA jAtA hai|' ahiMsA mokSa karma" va punarjanma" Adi siddhAnto kA bhI varNana ko jagata meM paramadharma va paramArtha kahA gayA hai| ataH kiyA hai| jIvoM kI hiMsA nahIM karanI caahie| hiMsaka prANI nIca, vaidika darzana kI samIkSA: daridrI va narakagAmI hote haiN| vaidika darzana Astika darzana hai / kyoMki vaha jagata me dharma zramaNa va zrAvaka ke bheda se 2 prakAra kA kahA vedoM ko hI sat zAzvata va mUla mAnatA hai|" usake matAgayA hai| isI prakAra vrata ke bhI zramaNavrata (mahAvrata) nusAra vedoM ko kisI ne nahIM bnaayaa| ataH veda apauruSeya tathA zrAvaka yA grahasthavrata (aNuvrata) ye do bheda hote haiN| (svayama) haiM / vedoM kI RcAo ko bhI jagata meM kisI ne ina vratoM ko zramaNo dvArA sUkSmarUpa (baDI kaThoratA pUrvaka nahI bnaayaa| kintu jainAcAryoM ko "veda apauruSeya hai" pAlana karane ke kAraNa mahAvrata va zrAvako dvArA sthUlarUpa unakI yaha bAta ucita pratIta nahI huii| isIlie unhoMne se pAlana karane ke kAraNa aNuvrata kahate haiN| zrAvaka dharma kahA hai ki :hetu jainadharma 12 vratoM (5 aNuvrata, 3 guNavata va 4 zikSA- Na hi sayameva thaMti paMtIe Nahe miliUNa saddayA / " vrata) ke pAlane kA vidhAna hai| isI prakAra AcAra "zabdoM kI paktiyA svaya AkAza meM milakara sthita mImAMsA ke antargata 12 tapa, 5 AcAra, triratna, 5 nahI raha sktii|" binA jIva ke kahI (pramANabhUta ) zabda samitiyA~, 3 zalya aura salekhanA Adi siddhAnto kA bhI kI prApti ho sakatI hai ? binA sarovara ke napA kamala pAlana karane va cAra kaSAya tathA saptavyasano Adi ke kahA~ se utpanna ho sakatA hai ? ata: jagata me veda pramANa sarvathA tyAgane kA nirdeza diyA gayA hai|" (apauruSeya) nahI ho sakate / 20 / guNa va paryAya se yukta vastu dravya kahalAtI hai|" vastu vaidika darzana meM pazubali va mAMsa bhakSaNa ko bhI 'mokSa yA padArtha me aneka dharma yA guNa hote haiN| AcAryoM ne prApti kA sAdhana' kahA gayA hai| yadi isa karma se bhI padArtha kI anekAntikatA siddha karane ke lie sabhaMgI mokSa kI prApti hotI hai to phira dharma se kyA ? zikArI yA syAdvAda jaise siddhAnta kA pratipAdana kiyA hai| vastu ke kI hI pUjA (sevA) karanI caahie| yAjJikI kI hiMsA guNa vizeSa ko pramukha mAnakara anya guNoM ko gauNa mAnanA mAMsa bhakSaNa tathA rAtribhojana ko puNya kA pratIka mAnane hI syAdvAda hai| AcArya puSpadanta ne apana kAvyo me isa vAle veda purANa sambandhI mata kI samIkSA karate hue jainAsiddhAnta kA ullekha kiyA hai|" isa jagata ko nazvara cAryoM ne kahA hai ki-magoM kA AkheTa karane vAle jo mAnate hue sasAra ke prapaMca ko tyAgane kA nirdeza AcAryoM mAMsa-bhakSaNa se apanA poSaNa karate haiM, ve ahiMsA ka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasauM zatAbdI ke apabhraMza kAvyoM meM vArzanika samIkSA 27 ghoSaNA kyA kara sakate haiN|" pazubali-hiMsA ke virodha meM svIkAra karatA hai| isa mata kI puSTi karate hue kavi AcArya somadeva sUri" ne bhI apane yazastilaka campU meM kahatA hai ki-"jisa prakAra puSpa se gaMdha bhinna nahIM hai, vizada varNana kiyA hai| puSpadanta ne bhI isa prakAra kI kintu puSpa ke naSTa hone para gadha svataH naSTa ho jAtI hai| vaidika mAnyatA ko ucita nahI mAnA hai, kyoMki hiMsA usI prakAra zarIra ke naSTa hone para jIva bhI svata: naSTa karane vAle mahApApI va mAyAcArI hote haiN| isalie ho jAtA hai|" isa mata kA khaNDana karate hue jasaharakavi ne vedoM kA anusaraNa karane vAle ko narakagAmI cariu meM kahA gayA hai kikahA hai| "jI AhAradeha so aNNu jimai gahio acynno|" brAhmaNadharma kI samIkSA karate hue kahA gayA hai ki 'yaha zarIra jIva se bhinna va acetana hai|" jisa "hA hA bambhaNaya mArAviya, rAyaha rAyavitti darisAviyA prakAra campaka puSpa kI vAsa tela meM bhI laga jAtI hai aura piyarapakkhu paccakkha Nirikkhai maMsakhaDu diyapaDiya bhkkhi|| gadha kI puSpa se pRthaka sattA siddha hotI hai, usI prakAra dhoyaMtau duddhe pakkhAlau hoi kahiM mi iga lu Na dhvlu| deha aura jIva kI bhinnatA dekhI jAtI hai|" jIva kI sattA eha dehu kiM salila dhuppai hiMsArambhe Dambhe lippi||" ke saMdarbha meM kahA gayA hai ki yadi jIva zarIra se pRthaka hai, "pazuoM kA vadha karake pitRpakSa para jo dvija paMDita to kyA use kisI ne dekhA hai|" isake pratyuttara ye kahA gayA hai kimAsa khAte hai, hisA dambha to unase pUrNata: lipaTe hai| taba dUrA entu sadda Nau dosai para kambhi lggo| unake dvArA deha ko jala se kyA hogA ? kahIM agAra dUdha gajja i jema tema jagi jIu vi vaha joNIkulaM go|" se dhone para zveta ho sakatA hai ?" AcArya kahate hai ki ___"dUra se AtA huA zabda yadyapi dikhAI nahI detaa| vaidika mAnyatAnusAra yadi yajJa me bali die jAne vAle parantu jisa zabda kA kAna me lagane para anumAna-jJAna ho prANI (jIva) svarga ke adhikArI hote hai to logo ko / jAtA hai, usI prakAra naraka-yoniyoM meM jIva kI gati apane putroM va striyoM sahita svaya ko bhI bali car3ha jAnA hotI / ataH jIva anumAna se siddha hai|" / caahie| cArvAka darzana ke anusAra pRthvI, jala, agni aura vaidika mAnyatAnusAra tatva eka hI hai-'brahmA' jo vAyu hI jagata ke mUla tatva haiN| inhI bhUta catuSTayoM se artha nitya hai| isa mAnyaA kI samIkSA karate hue kavi aura kAma puruSArtha utpanna hote hai| koI paraloka nahIM kahatA hai ki-"yadi brahma eka va nitya hotA, to jo eka hai, mRtyu hI nirvANa hai|" cArvAka darzana ke anusAra pRthvI, detA hai use dUsarA kaise letA hai ? eka sthira hai to dUsarA / jala, agni aura vAyu ke paraspara sasarga se hI jIva kI kaise letA hai ? eka sthira hotA hai to dUsarA daur3atA hai| utpatti hotI hai / arthAt usakI sattA hai|" isa mata kI eka maratA hai to aneka jIvita rahate haiN| ataH jo nitya samIkSA karate hue apabhraMza kavi kahatA hai ki-una hai, vaha bAlakapana, navayauvana va vRddhatva kaise prApta karegA cAro meM paraspara virodhI guNa hone ke kAraNa inakA ityaadi| sayoga kaise ho sakatA hai? cArvAka darzana : jala jaNahaM viroha sasahAve tAI ti kiha ukke bhAve / kevala pratyakSa ko hI pramANa mAnane vAle bhautikavAdI pavaNu cavalu mahi thakka thiratte, hA ki jhakhiu surguruputteN|" yA jar3avAdI (cArvAka darzana sukha ko hI jIvana kA parama "jala aura agni svabhAba se virodhI guNa yukta haiM, lakSya mAnate hai / cArvAka darzana ke anusAra 'jIvo nAsti' phira ve eka svarUpa kaise raha sakate haiM ? pavana caMcala hai arthAta jIva nahIM hai|" vaha zarIra se pRthaka jIva kI sattA aura pRthvI apanI sthiratA lie hue sthira hai|" yadi svIkAra nahIM karatA balki zarIra ko hI AtmA mAnatA jIva cAra bhUtoM ke saMyoga se utpanna hai to sabhI jIvoM kA hai| kyoki zarIra se pRthaka AtmA mUrtarUpa meM dikhAI nahIM svabhAva va zarIra ekasA kyoM nahIM hai / ataH yaha eka detii| ataH yaha darzana zarIra paryanta hI jIva kI sattA vitaNDAmAtra hai| yadi bhUtacatuSTaya ke sammilana mAtra Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 41, ki02 anekAnta se jIva kI utpatti siddha hai, to auSadhiyoM ke kvAtha mAha kI vyAdhi (roga) kI vedanA (du kha) kauna sahana (kAr3hA)se kisI pAtrame jIva-zarIra uttAna honA caahie|" karatA hai| mahApurANa" rAjA mahAba 1 ke eka mantrI ___ apabhraza kaviyo ne bhI cArvAka .rzana ke "pratyakSa hI dvArA kSaNikavAda kA samarthana kiyA gayA hai| jisakA pramANa hai" nAmaka mata kI samIkSA vibhinna pramANoM dvArA khaNDana anya matrI svaya buddha nAmaka ne karate hue kahA hai kikI hai / isake anusAra mAtra dRSTigata padArthoM kI sattA jai dabbaI tuha khaNabhagurAito khaNadhasiNi vaasnnnnkaai|" nahIM hai, athavA jo netroM se dikhAI nahIM dete ve padArtha nahI "dravya ko kSagasthAyI mAnane se vAsanA (jisake dvArA hai| to hamAre pUrvajoM (pitAmaha Adi) ko jinheM harane pUrva me rakhI gaI vastu kA smaraNa hotA hai) kA bhI astitva nahI dekhA, unakI bhI sattA nahI svIka rI jA sktii|" nahIM raha jAtA hai|" vauddha darzana kI mAnyatA hai ki jabaki hamArI sattA hone para pUrvako kI sattA-siddhi ke vAsanA ke naSTa hone para jJAna prakaTa hotA hai| kintu lie Agama-pramANa mAnA jAe, to bhI cAvArka darzana kA vAsanA bhI pacaskandhoM se bhinna na hone ke kAraNa kSaNayaha mata svata: khaNDita ho jAtA hai|43 mAtra meM naSTa ho jAtI hai| ata: unhI kI yaha ukti bauddha darzana kI samIkSA : kSaNikavAda ko bhaga kara detI hai| isI prakAra jo jIva jagata ko nazvara, kSaNavidhvaMsI va anitya mAnane ghara se bAhara jAnA hai kSaNikavAda ke sandarbha meM dekhe to vAlA bauddha-darzana AtmA kI nitya sattA bhI svIkAra vahA jApa ghara kase loTatA hai ? jo vastu eka ne raso, use dUsarA nahI jAna sktaa|" nahIM karatA hai / jIva anitya isa mAyane me hai ki vaha samAra meM pratyeka vastu kI utpatti kA koI / koI kSaNika hai, pratyeka kSaNa vaha parivartita hotA rahatA hai| kAraNa avazya hai / "asmin mAta ida bhavati" arthAta yadi 'pacaskandha" ko AtmA mAna bhI liyA jAye to use isake hone se yaha honA - isa prakAra kA bhAva hI pratIkSaNika hI mAnA jAyegA, nitya nahI / isalie A:ma tyasamutpAdavAda (kAraNa-kAryabAda) kahA jAtA hai| buddha vAdI mato dvArA jIva ko nitya mAnanA ucita nahIM hai| ke nAra Arya satyoM ke dukha rUpI kArya kI uttAtta va bauddha-darzana meM jIva ko zarIraparyanta mAnA gayA hai kintu vinAza dvAdaza nidAna (avidyA-ajJAna Adi) rUpI kAraNa cArvAka se isa mata me bhinna hai ki isa darzana ko yaha para hI nirbhara hai / bauddha darzana ke prastuta pAda' siddhAnta yaha mAnyatA hai-zarIra ke naSTa hote hI jIva pacaskandha kI samIkSA karate hue mahAvi puSpadanta ne kahA hai. --- samuccaya (rUpa, vedanA, sajJA, saskAra evaM vijJAna) kA satai satANai sagAhaya i, govaNAmi kahi duddhai dahiyai / samUha hone ke kAraNa anya rUpa dhAraNa kara letA hai| dIvakkhae kahiM labbhai bhajaSu; saccau bhAsa iminnirjnnu|52 bauddha darzana me yadyapi AtmA ko samasta kriyAoM kA "yadi kSaNIvanAzI padArthoM meM kAraNa-kAryarUpa dhArA mUla mAnA gayA hai phira bhI kSaNikavAda ke kAraNa AtmA pravAha mAnA jAe, ve jaina -- gAya (kAraNa) se dUdha (kArya) kI pRthaka eva nitya sattA svIkAra nahIM kI gaI / " isa eva dIpaka (kAraNa) se ajana (kArya) kI prApti mAnA jAye, mata kA khaNDana karate hue kahA gayA hai ki kSaNikavAda to pratikSaNa go aura dIpaka (kAraNa) ke vinaSTa ho jAne siddhAta ke kAraNa AtmA kI nitya sattA svIkAra na kara para dUdha eva ajana (kArya) kI prApti kama ho sakatI hai| jIva ko kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla mAnA jAye to cha: ( zeSa agale aMka me) sandarbha-sUcI 1. pAtajali-mahAbhASya / 4. vho-2|14|6-7 2.(ka) bhAmaha-kAvyAlakAra, 1 / 16 / 28. 5 paramatthu hiMsA dhammujae, mArijjai jIu Na jiivke| (kha) iDiyana enTiknerI, bhAga 10 akTU088 pR.284 jasaharacariu, 2.15 // 6 3. jasaharacariu (puSpadatakRta) saMpAdaka va anu0 DA0 6. te dAliddiya iha uppajjahi, Naraya-paDatA keNa dharihIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha 1972. jjahiM / 3 / 8 / 8 / 3. pAsaNAhacariu(padmakItikRta) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ basavIM zatAbdI ke apabhraMza kAvyoM meM dArzanika samIkSA 26 saMpA0 evaM anu0 praphullakumAra modI, prakAzaka prAkRta 28. pasusaggugacchanti / dIkhanti sakayastha to appayaM tattha / graMtha pariSad, vArANasI 1944. homevi mate hiM mahuM puttakatehiM / mahApu. 66 // 32 // 21-23 7. o dhammataru rAya, sohoi duhubhey-6||20||3. 26. NAyakumAra rau 6 / 10 / 3. 30. vahI 6 / 103.5. karakaNDacariu (munikana kAmarakRta)-sapA0 va anu0 31. candraprabhacarita (vIranandikRta) 2254153. DA. hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, 1944. 32. jasaharacariu 3 / 21 / 12-13 33. vahI 312111. 8. krknnddcriu-6|22|2-3 34. capayavAsu vilagga u telnaho, emagadhu jiha piNNa phullaho 6. (ka) pAsaNAharita 3 / 6-11 ti dehaho jIvaho bhiNNattaNuM diTThau kiM phira cavahi(kha) krknnddcriu-6|22-23 jir3attaNa // -jasaharacarita 2 / 21317 10. (ka) mahApurANa (puSpadaMtakRta) sadhi 7, kar3avaka 14, 35 ......iMtRDa dIsai jIu pahatari / jasaharaca0 2 / 21 / 17 sapAdaka DA0 pI. ela. vaidya tathA anuvAdaka DA. devendra- 36. jasaha ra cariu 3 / 22 / 1-2. kumAra jaiga, bhAratIya jJAnapITha / 676. 37. prabodhacandrodaya (kRSNamizrakRta) rUpaka ke dvitIya aka (kha) jasaharacariu 3 / 17. (ga) ka rakaNDa cariu 6 / 21 / 6 meM daSTavya / 11. 'guNaparyAyavad' dravyam' tatvArthasUtra(umAsnAtikRta) 5 // 37 38. mahApurANa 2017 12. (1) mahApurANa 3 / 2 / 7. (kha) NAyakumAra bariu (puSpa- 36. (ka) NAyakumAracariu 11 // -2. danta cariu) 1.116, sapA. va anu0 DA. hIra: lAla (kha) cavalayaru pavaNu thirajau ritti, asaruvaha kahi jaina bhAratIya jJAnapITha 1962. nelAvajutti // -mahApurANa 201818 13. NAyakumAracariu 6 / 15 40. NayakumAracariu 6 / 11 / 4-6. 14. 'mokkhamaggu sundara muNasu tiNi vi daNANacarittAi 41. mahApurANa 2018 / 10-11. 42. vahI 23 / 16. NAyakumAracariu 6 / 13 / 14. 43. yazastilakacampU (dIpika) uttarArdha pR0 274. 15. (ka) pAsaNAhacariu 6 / 15 (kha)maha purANa dhA7, 7713 44. malinda prazna. 45. Izvara prtybhijnyaavimshinii-12|8 16. (ka) mahApurANa 6 / 6, (kha) kara phaNDa variu zara? 46. ..... jaguNichiu khaNabiddhavasaNu / 17. jagive u mUla dhammadhivaho / jasaharacari u 2 / 15 / 8 -NAya kumAra cariu, 52 ki keNavi jayambhiNa kayAu riyAu bhaNanti nniyaa| saNi kha iAum Toda jada mem - jasaharacArau 3 / 261 chamAsaM vynn| -jasahacariu, 3 // 26 // 3 16. jamaharacariu 3 / 26 / 2 48. mhaapuraann-20||168-10 46. vahI-2012015 20. veu pamANu Na hou jaeviNu jIveNasaha khilnbhh| viNusareNakahiM Navakamalu viNa dheNuyae gayaNu ki yubhai / / 50. reNakahiM Navakamala viNa dhaNaya gayA 50. vAsaNAi jaiNANa payAsaha to vAsaNa khaNi kiNa u NAsai / -gAyakumAracariu hA818-6 ki sA pacaha khadhahaM bhiNNI jIva 21. pasuhammai 5lu jimmai sagahomokkhaho gammai / ---jasaharacariu 2 15210 siddhi emai pddivnnnnii|| 22. jai eNa ji kamme tA ki dhamme pAradhiu sevijjh| -jasaharacariu, 3 / 26 / 4-5 -mahApurANa 7 / 212 51. khaNi-khaNi aNNu jIu jai jAya u. 23. migamArau ahiMsA ki ghosai, to vAhire gau kiha gharu aayu| jo mAse appANau posi| NAyakumAracaritAra aNNe yaviyau aNNu Na yANa i, 24. yazastilakacampU-AzvAsacaturtha / suNNu bi vAi kAI vakkhANa iN|| 25. jasaharacariu 2 / 6 / 14. 26. vahI 3 / 11 / 10. 52. NAyakumAracariu 6528-6 27. mahApurANa 7 / 8 / 10-13. 53. sarvadarNana sagraha (mAdhavAcAryakRta) pR0 63-64, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32, varSa 1; ki02 anekAnta yaha zocanIya avazya hai ki jaba vartamAna vidyamAna prAkRtajJa saMpAdanoM ke pakSa meM bhI nhiiN| kyoMki jitane saMpAdana utanI jisa vyAkaraNa ko (ke AdhAra para) paDhakara prAkRtajJa bane haiM vividhtaaeN| kaI bAra to pAThaka ko aisA bhrama taka ho vaha vyAkaraNa ArSa-nirmANa ke bahana (zatAbdiyo) bAda jAtA hai ki kauna-sA ThIka hai, aura kauna-sA nhii| sAtha ASoM ke AdhAra para banA hai-taba ve pUrvavartI AgamoM meM hI pAThaka saMpAdakoM ke zabdajAla meM bhI ulajha jAtA hai| vyAkaraNa dvArA vibhakta kisI eka bhASA kA nirdhAraNa kaise udAharaNa ke lie samayasAra ke saMpAdanoM ko hI liijie| kara sakeMge, jaba ki AgamoM meM paravartI vibhinna jAtIya kitane-kitane uddhaTa vidvAna samayasAra ke pRthaka-pRthak vyAkaraNoM se siddha vibhinna zabdarUpa milate haiN| kitane hI saMpAdana kara cake haiM phira bhI kAryasiddhi nahIphira isakA nirNaya eka-do dina kA viSaya bhI nahI visaMvAda hI haiM-kisI ko koI ThIka hai aura kisI ko koI ? lambe vicAra kA viSaya hai| phalataH eka-do dina ke kamIzana biThAne kI apekSA hama ucita samajhate hai ki vidvAn isa kAza, hamArA prayatna samayasAra Adi ke mUla aura viSaya meM khoja kareM aura sapramANa maiTara (lekha) tayAra AcAryoM kRta usakI saMskRta TIkAo ke zabdArtha mAtra ke kre| vIra sevA mandira upayukta lekhoM para upayukta puraskAra anusaraNa mAtra me hotA--hama logoM ko zabdaza: artha dete meMTa kregaa| isase lekhakoM ko vicAra karane kA avasara -unheM apane bhAva na dekara AcAryoM ke zabdazaH mantavya bhI milegA aura lekhoM kA saMgraha bhI hogaa| lekha sAdara samajhAte to vivAdoM se to bace hI rahate-saMpAdoM me AmaMtrita haiN| hamArI bhAvanA virodha kI nahI, apitu hama puna -punaH prabhUna dravya bhI vyaya na huA hotA aura jinavANI cAhate haiM ki-prAcIna koI prati prAdarza mAnI jAkara vaisehI kA larUpa bhI surakSita rahA hotaa| pUre pATha chapAe jAya aura pATha-bheda yA apanA abhimata ho to TippaNa meM die jaay| isakA artha yaha nahI ki hama saMpAdanoM ke khilApha hai sampAdana to hama cAhate hai-ve hoM aura jAnakAra yogya pranyoM kA sampAdana aura sujhAva : saMpAdako se ho aura aise grantho ke hoM jo prakAza meM na A sake hoN| jaise kisI samaya bhASA ke diggaja vidvAno jaba hamane mUla-Agama ke badalAva ko rokane kI bAta dvArA SaTakhaNDAgama kA sapAdana huA thaa| Adi / uThAI to eka mahAzaya ne zata-pratizata hamArA samarthana karake bhI hameM bAda meM salAha dI ki isa virodha ke bajAya eka sujhAva yaha bhI thA ki samAja meM vaise hI bahata se yadi Apa kisI grantha kA sampAdana karake koI Adarza upa- vivAda haiM Apa bhASA kA nayA vivAda kyoM cheDate haiM ? yaha sthita karate to aura acchA hotA / zAyada unhone hamArI sujhAva bhI unTA hone se hame rAma nahIM aayaa| hama socate kamajorI aura hamAre daSTikoNa ko nahIM samajhA, jo ve hai ki kaise kaise loga haiM jinhe hamArA Agama-rakSA kA hamArI nAca me utara pdd'e| hama batA deM ki hama inane yogya prasaMga to vivAda dikhA aura Agama ke mUla-lora jaise zrI nahI ki Agama grantho para kalama calA skeN| phira hamArA gaNeza ke mamaya aura Aja bhI ve mauna sAdhe rahe ? hama nahIM yaha dhandhA bhI to nahI / hamArI daSTi se jaba kaI bar3e bar3e samajhe unakI kyA sAdha thI yA unheM kisakA kyA bhaya yA vidvAn jinaprathoM ke kaI-kaI sapAdana karake Adarza upa- lAlaca thA? jo ve jinavANI ke lopa ko gupa-cupa dekhate sthira kara cuke hoM aura unhI sampAdanoM se kiso ko rahe ? ise ve hI jAne / jarA, Apa bhI socae, ki ThIka Adarza na mila sakA ho, taba hama kisa kheta kI mUlI jo kyA hai ? hamArA koI Agraha nahI-vicAra hai / Adarza de sakeM? phira, hama to eka-eka grantha ke aneka-2 -saMpAdaka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSad kA patra dinAMka 23-6-88 zrImAn lA0 subhASacanda jI jaina (mahAsaciva) evaM zrImAn paM0 padmacanda jI zAstrI ema0e0 saMpAdaka "anekAnta" zrI vIra sevA mandira dariyAgaMja, naI dehalI sAdara jayajineza / digambara jaina Agama granthoM meM mUla zabdoM ke badalane kI prakriyA ke viSaya meM adhyakSa mahodaya ke pAsa jayapura bhejA huA ApakA patra prApta huaa| maiM SaTkhaNDAgama svAdhyAya hetu lalitapura meM Ayojita svAdhyAya zivira ke samApana ke avasara para 3 dina lalitapara rhaa| vahA~ mAnanIya DA. pannAlAla jI. DA0 koThiyA jI tathA anya kaI vidvAnoM se isa viSaya para carcA huii| AgamoM kI bhASA kauna-sI prAkRta hai, yaha to eka gambhora vicAraNIya bAta hai| isa para samAja ke suprasiddha prAcIna zodha saMsthAna "vIra sevA mandira" ko prAkRta ke adhikArI vidvAnoM ko eka sAtha biThAkara unase nirNaya karAnA caahie| tAki hamezA ke lie yaha viSaya sulajha jAya / prAcIna ArSa granthoM ke saMpAdana meM zabdoM ke badalane ke viSaya meM "prAcIna granthoM ke saMpAdana kI sarvamAnya paripATI yaha hai ki unake zabdoM meM ulaTaphera na karake anya pratiyoM meM jo dUsare rUpa milate hoM, pariziSTa meM yA TippaNI meM unakA ullekha kara diyA jaay| yadi sampAdaka mahodaya ko usa viSaya meM apanI ora se kisI naye rUpa kA sujhAva denA hai to vaha bhI nIce TippaNI meM de diyA jaay| grantha lekhaka ke samaya bhASA aura vyAkaraNa kI kyA sthiti thI aura lekhaka ne kisa rUpa meM zabdoM kA prayoga kiyA hai usakI surakSA hetu cher3achAr3a na karanA hI samyak mArga hai| isI mArga kA saMpAdana meM anusaraNa honA caahie|" "bhASAoM ke vikAsa kA apanA itihAsa hai| kSetra aura kAla ke bheda se unake rUpoM meM bheda honA bhI svAbhAvika hai| 2000 varSa ke lambe samaya ke bAda unakI sahI sthiti para pahuMca pAnA atyanta kaThina hai| aisI dazA meM jo likhA hai usameM parivartana na karake apanI rAya TippaNI meM diyA jAnA hI una granthoM kI prAcInatA aura vAstavikatA kI rakSA kA paricAyaka hai|" zeSa zubha, ApakA apanA: hIrAlAla jaina 'kauzala' maMtrI AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 20 vArSika mUlya : 6) 30, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAn lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiM / yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana navamba-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa pahita apUrva saMgraha, upayogI 11 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... janapragya-prazasti saMgraha, bhAga 2: apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahatvapUrNa saMgraha | TH granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15... samAdhitantra aura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita apaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya pora itihAsa para vizava prakAza. : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapArasutta : mUla grantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 25.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM. bAlacandra siddhAnta-zAstrI 12-0. bhAvaka dharma saMhitA : zrI darayAvasiMha soSiyA maina lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa0pa0 bAlavAda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI pacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI padhacandra zAstrI Jaina Bibliography : Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of Jain___References.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdaka parAmarza maNDala DA0 jyotiprasAva jaina, zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka zrI papacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIra sevA mandira ke lie madvita, gItA priTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-53 2.0. BOOK-POST Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA mAsika anekAnta (patra-pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 41: ki03 julAI-sitambara 1988 isa aMka meM viSaya! 1. guru-stuti 2. ninyAnave ke cakkara se bacie -sva0 DA. jyotiprasAda jaina 3. AcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya-vyavahAra __kA samanvaya-DaoN. sudarzanalAla jaina 4. eka nayA mithyAtva-'akiMcitkara'-saMpAdaka 5. mithyAtva hI dravya kamabaMdha kA mUla kAraNa hai -zrI paM0 phUlacandra jI si0 zAstrI 6. mithyAtva kA badalA rUpa-akicitkara -dhI paM0 munnAlAla prabhAkara 7. 'akiMcitkara' pustaka Agama viruddha hai -zrI padhacandra zAstrI, dillI 8. kyA mithyAtva bandha ke prati akicitkara hai -zrI bAbUlAla jaina kalakatte vAle 6. mithyAtva ho anaMta saMsAra kA baMdhaka hai -sva. paM0 zrI kailAzacandra si0 zAstrI 10. mithyAtva akicitkara nahIM-DA. sudarzanalAla jaina 11. dazavI zatAbdI ke apabhraza kAvyoM me dArzanika samIkSA-zrI jinendrakumAra jaina udayapura 12, dhavalA pu06 va pu0 1 tathA jayadhavalA pu07 kA zuddhipatra-zrI pa0 javAharalAla zAstrI 13, jarA socie : -sampAdaka 14. mithyAtva akicitkara nahI hai-ratanalAla kaTAriyA, ka. 3 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ninnAnave ke cakkara se bacie 'itihAsa manISI vidyAvAridhi' sva. DA. jyotiprasAda jaina aripagraha kA artha hai parigraha kA abhAva aura 'parigraha' sarvathA nagaNya hai, heya hai| prasiddha dArzanika henarI DeviDa use kahate haiM jo AtmA ko sarva ora se ghere va bAMdhe rakhanA thoro ko ukti hai ki "sabase bar3A amIra vaha hai jisake hai--"parito gala ti aatmaanmiti-prigrhH|" cetana- sukha sabase saste haiM-AtmA kI AvazyakatAeM juTAne ke acetana, ghara-jAyadAda, dhana-daulata Adi anaginata bAhya lie paisoM kI AvazyakatA nahIM hotii|" golDasmitha kahatA bhautika padArtha manuSya ko bAMdhe rakhate hai| vaha aniza hai ki- 'hamArI pramukha suvidhAeM va ArAmatalabiyA~ hI unake arjana, sagraha, surakSA kI cintA meM tathA unake naSTa bahudhA hamArI sarvAdhika cintA kA kAraNa hotI hai aura ho jAne vA china jAne ke bhaya se vyAkula rahatA hai| vaha jaipa-jaise hamAre parigraha me-hamArI dhana sampatti meM baDhounhe hI apanA jIvana prANa samajhatA hai| ataeva ve saba tarI hotI jAtI hai hamArI cintAeM bhI bar3hatI jAtI hai, padArtha sAmAnyatayA parigraha kahalAte hai, kintu vAstava me nitya navIna cintAe utpanna hotI jAtI hai| zAyada isIsvaya ve padArtha parigraha nahI hai, varan uname jo vyakti kI lie kisI ne kahA hai ki-"jimane dhana kI sarvaprathama murchA hai, manatvabhAva hai, Asakti hai, vahI parigraha hai aura khoja kI, usI ne manuSya ke sAre du.kha bhI sAtha hI sAya isa parigraha kA mUla kAraNa usakI kAmanAe, icchAeM, khoja lie|" AkAkSAeM, lobha, tRSNA yA AzA hai| jisakA citta ina apane dharma ko, svarUpa va svabhAva ko AtmA aura citta AzA-tRSNAdi vikAro se grasta rahatA hai, usake pAsa aTUTa kI zAMti ko prApta karane kA AdhAra dhana-sampati yA paridhana vaibhava ho to bhI use sukha va zAnti prApta nahIM hotii| graha nahIM hai, varan usake tyAga meM, usakI AzA va tRSNA isIlie eka zAyara ne kahA hai ki ke ghaTAne meM hI nihita hai| jamIyate dila kahAM harImoM ko nasIba / ahamaka pUchanA hai vahA jAne kI rAha kyA hai ? ninnAnave hI rahe kabhI sau na hue / / jeba gara halkI kareM hara jAniba se rAstA hai| tRSNA grasta jIvo ko kabhI bhI citta kI zAnti jina mahAnubhAvo ne "parigraha poTa utArakara tIno prApta nahIM hotii| ve sadA ninnAnave ke cakkara meM par3e cArita patha" unhIne Atma dharma prApta kiyA hai / jarA yaha rahate hai kyoki purAnI icchA pro kI pUrti ke sAtha hI sAtha socanA to zurU kIjie ki dhanavAna hone kI vaha kauna-mI tRSNA kI sImA Age-Age bar3hatI jAtI hai| ata. vaha dhanI sImA hai ki jimapara pahacakara Apake aura adhika dhanavAna hote hA nirdhana hai, vaibhava sampanna hote hA bhI raka hai - banane kI icchA samApta ho jAya? svaya pamajha me A jAyegA sa hi daridrI yasya tRSNA vishaalaa| vaha yaha bha na jAtA ki isa mRgatRSNA ye pAra nahIM pAyA jA sktaa| Azaiva madirAkSANAma Apatra viSamajarI / dila kI taskI bhI hai jindagI kI khuzI kI dalIla / AzAmUlAni dukhAni prabhavantI dehinAm / / jindagI sirpha jarosIma kA paimAnA nahI / / yeSAmAzA kutasteSAM manaH zuddhi zarIriNAm / jIvana ke sukha kA pramANa citta kA santoSa va zAnti ato nairAzya valambya zivIbhatA manISiNaH // hai, mAtra dhana-daulata usakA mApadaDa nahI hai -- vaha bAhya tasya satya-zruta-vRtta-vivekastattvanizcaya / vaMbhava me nahI mApA jA sktaa| nirmamatvaM ca yasyAzA pizAcI nidhanagatA / / purAtana jainAcArya kaha gaye hai ki jo nimrantha hotA hai, baDI bhayaMkara hai yaha dhanalippA / yaha tRSNA hI samasta bhItara-bAhara donoM se sarvathA niSparigraha hotA hai, vahI duHkhoM kI jar3a hai| isa AzA pizAcinI ke naSTa hone saccA cakravartI hotA hai-laukika cakravartI samrATa kA para hI satya, zrutajJAna, cAritra, viveka, tatvanizcaya aura apAra vaibhava bhI usa mahAtmA kI divya vibhUti ke samakSa (zeSa pR0 3 para) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya-vyavahAra kA samanvaya 0 DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI digambara paramparA meM AcArya kundakunda kA sthAna sarvo- Apako mAnya racanAyeM haiM-1. pacAstikAya saMgraha, pari hai| Apane bhagavAna mahAvIra kI vANI kA manyana 2. samayamAra, 3. pravacanasAra, 4. niyamasAra, 5. aSTakarake hame navanIta pradAna kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ne pAhuDa, 6. dvAdazAnuprekSA aura 7. bhaktisaMgraha / 'rayaNasAra' jisa vItarAgatA kA upadeza diyA thA use mAtra bAhyaliGga ke sandarbha me vidvAno kA matabheda adhika hone se use yahA ke rUpa me samajhA jAne lagA to Apane bhagavAna mahAvIra nahIM liyA gayA hai / kramazaH unake ukta grathoM kA paricaya darzana ke bAhya aura Abhyantara vItarAga bhAva ko spaSTa diyA jA rahA hai| kiyA / abhyantara vItarAgabhAva ko prakaTa karanA unakA 1. pacAstikAya saMgraha-yaha grantha do zrutaskandho meM pramukha lakSya thA / ata: Apane unhI bAtoM kA adhika vyA- bibhakta hai / donoM zrutaskandhoM kA prArambha granthakAra 'jina' khyAna kiyA hai| isakA yaha tAtparya nahIM hai ki unhe bAhya stutipUrvaka karate hai|' yaha namaskAra nizcaya hI bhaktirUpa vItarAga mudrA abhISTa nahI thii| vastutaH Apane bAhya aura vyavahAra naya kA Azraya lekara kiyA gayA hai| igake prathama Abhyantara bIta gagabhAva ke upadezo kA vyavahAra aura zrutaskandha me SaDdravyo kA aura dvitIya zrutaskandha me nava nizcaya ubhaya nayo ke dvArA samyak AloDana karake apane padArthoM eva mokSamArga kA varNana hai| jIvana me tathA mva-racita grantho me samAveza kiyA hai| prathama zrutaskandha kA upasahAra karate hue nikhA haiApake grantho ke antaH sAkSya se tathA ApakI svaya kI "pravacana ke sArabhUta paMcAstikAya sagraha ko jAnakAra jo jIvanazailI se ApakI nizcaya-vyavahAra kI yathAyogya rAga dveSa ko choDatA hai vaha dukho se mukta ho jAtA hai| mamanvaya dRSTi spaSTa parilakSita hotI hai| isake artha ko jAnakara tadanugamanodyata, vigatamoha aura __sAmAnya rUpa se koI bhI lekhaka apanI racanAo ke prazamita rAga-dveSa vAlA jIva pUrvAparabandharahita ho jAtA prArambhika azo meM apane anubhavo ko bhUmikA rUpa meM hai| dvitIya zrutaskandha meM tatvazraddhAnAdirUpa vyavahAra mokSasthApita karatA hai aura anta me upamahAra ke rUpa me unhe mArga kA kathana karake' nizcaya mokSamArga kA kathana karata paripuSTa karatA hai / ata. unhI azo ko yahA isa lekha meM hue likhA hai---"ratnatraya se samAhita (tanmaya) humA AtmA pramukha rUpa se mAdhyama banAkara Apako samanvayadaSTi kA hI nizcaya se mokSamArga he jisame vaha anya kucha bhI nahI pratipAdana kiyA gayA hai karatA hai aura na kucha choDatA hI hai|' yaha kathana nizcaya (pRSTha 2 kA zeSAMza) hI nirvikalpa zuddha dhyAnAvasthA ko lakSya karake kahA gayA nirmamatva yA aparigraha jaise guNa AtmA me pragaTa hote haiM- hai| isake Age batalAyA hai ki arhadAdi kI bhakti se usake rahate ve vyartha haiN| bahuta puNyalAbha eva svargAdi kI prApti hotI hai| yahI astu, parigraha me nirAsakta rahane kA abhyAsa karane, ahaMdAdi kI bhakti se karmakSaya kA niSedha aura nirvANaprApti usakA parimANa karane kA tathA ukta parimANa kI sImA kI dUrI ko bhI batalAyA hai, bhale hI vaha sarvAgamadhArI ko nirantara ghaTAte jAne kA abhyAsa karane se hI vyakti aura sayama-tapAdi se yukta kyoM na ho|" yaha kathana bhI zanaiH zanaiH aparigrahI ho jAtA hai, aura sacce sukha eva chaThe Adi guNa sthAna vAloM ko lakSya karake kahA gayA zAnti kA upabhoga karatA hai| hai| yahIM para yaha bhI kahA gayA hai ki mokSAbhilASI puruSa cArabAga, lakhanaU nipparigrahI aura nirmamatva hokara siddhoM me bhakti karatA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 41, ki03 anekAnta hai aura usase vaha nirvANa prApta karatA hai| yahAM TIkA- isa taraha vyavahAra aura nizcaya kA samyak samanvaya hI kAgeM ne 'siddheSu' kA artha zuddhAtma dravya meM vidhAntirUpa nirvANa kA hetu hai, na kevala vyavahAra aura na kevala nizcaya pAramArthika siddha bhakti artha kiyA hai| gAthA 172 kI ny| yahI granthakAra kA abhimata hai / naya mAtra vastuvyAkhyA meM amRtacandrAcArya aura siddhasenAcArya ne kevala parijJAna ke lie svIkRta hai zuddhAtmA nayAtIta hai| nizcayAvalambI una jIvo ko lakSya karake kahA hai jo (2) samayasAravastuta: nizcaya naya ko nahIM jAnate haiM :-koI zubhabhAva hAM "jIva" padArtha ko "samaya" zabda se kahA gayA vAlI kriyAoM ko puNyavandha kA kAraNa mAnakara azubha hai| jaba vaha apane zuddha svabhAva meM sthita hotA hai taba use bhAdoM meM vartate hue vanaspatiyoM kI bhAti kevala pApabadha __ "svasamaya" kahate hai aura jaba parasvabhAva (rAga-dveSAdi ke ko karate hue bhI apane meM ucca zuddhadazA kI kalpanA karake kAraNa pudgala karmapradezo) me sthita hotA hai taba use svacchando aura AlasI hai 'parasamaya" kahate haiN|' isa grantha meM jIva ke isa svasamaya NicchayamAlambantA Nicchayado Nicchaya ayaanntaa| aura parasamaya kA hI vivecana kiyA gayA hai| NAsati caraNakaraNa bAhari caraNAlasA keI / / granthArambha me grantha kAra dhra va, acala aura anupama gati anta meM isa grantha kA upasahAra karate hue grantha kAra ko prApta sabhI siddho ko namaskAra karake zruta kevaliyo likhate haiM -pravacana (jina vANI) kI bhakti se prerita ke dvArA kathita isa samaya prAbhata ko kahane kA sakalpa hokara maiMne (mokSa) mArga kI prabhAvanA ke lie pravacana karate hai| isake bAda ekatva vibhakta (sabhI para padArthoM se kA sAra bhUta yaha paMcAstikAya saMgraha sUtra (zAstra) kahA hai| bhinna-pudgalakarmabandha se rahita) AtmA kI kathA kI isase spaSTa hai ki jo vyavahArarUpa ahaMdAdi ko bhakti durlabhatA kA kathana karate hue usake kathana karane kI ko mAtra svarga kA sAdhana batalAkara aura mokSaprApti me pratijJA karate hai-maiM apanI zakti ke anusAra usa ekatvaprativandhaka batalA kara turanta upasahAra karate hue jina mArga vibhakta AtmA kA yadi pramAgarUpa se darzana karA sakU to prabhAvanArtha "pravadanabhakti prerita" jaise vAkyo vA kathana pramANa mAnanA anyathA (ThIka se na samajhA sakane para yA kyoM kregaa| namaskAra vAkyoM me mahAvIra ko "apunarbhava ThIka na mamajhane para) chala rUpa grahaNa na krnaa| kA kAraNa" kahanA vyavahAra nayAzrita kathana hai kyoki isase siddha hai ki granthakAra kA mukhya uddezya isa pratha nizcaya se koI kisI kA kAraNa nahIM hai / ityAdi kathano me AtmA ke durbodha zuddhasvarUpa kA jJAna karAnA hai| ataH se siddha hotA hai ki vyavahAra rUpa bAhya kriyAye bhI nirvA- ve vyavahAra pakSa ko gauNa karake nizcaya kA kathana mukhyatA NaprApti ke lie Avazyaka haiM parantu vahI taka sImita na se karate hai| isakA yaha tAtparya nahI ki vyavahAra mithyA raha jaaeN| ataH una tapasviyoM ke pratibodhanArtha nizcaya hai| isa sandarbha me unakA yaha nivedana dhyAna dene yogya hai kA kathana karake AcArya ne dono nayo samyak samanvaya ki "ThIka na jAna sakane para chala rUpa grahaNa na krnaa|" karanA cAhA hai| kisI eka naya ko heya aura dUsare ko isa taraha se nizcaya hI vyavahAra aura nizcayanaya se samaupAdeya kahanA syAdvAda siddhAnta kA aura AcArya kundakuda / vita kara AtmA ko darzAnA cAhate hai| anyathA vedAnta kA upahAsa hai| apekSA bheda se apane-apane sthAna para dono darzana ke sAtha jaina darzana kA bheda karanA kaThina ho jaayegaa| naya samyaka hai| paramadazA kI prApti to nayopari avasthA isIlie grantha kAra vyabahAra naya se kahate hai ki jJAnI jIva ke cAritra, darzana aura jJAna haiM parantu (nizcaya naya se) na ___'darzanavizuddhi' Adi bhAvanAe jo tIrthaGkara prakRti cAritra hai, na darzana hai aura na jJAna hai, apitu vaha zuddha bandha kI kAraNa mAnI jAtI haiM ve vyavahAra se bandha ko jJApakarUpa hai| yahI granthakAra vyavahAra naya ko anupayokAraNa bhale hI haiM parantu tIrthaGkara prakRti bandha karane vAlA gitA kI azakA kA samAdhAna karate hue kahate hai ki jaise jIva niyama se nirvANa prApti karane vAlA mAnA gayA hai| anArya (sAdhAraNa) jana ko anArya bhASA ke binA samajhAnA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya kuMdakuMva ke granthoM meM nizcaya vyavahAra kA samanvaya ( vastu svarUpa kA jJAna karAnA) kaThina hai usI prakAra vyavahAra naya ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai|' isa taraha yahAM spaSTarUpa se sAdhAraNa jana ko paramArtha taka pahuMcAne meM vyavahAranaya ko anivArya sAdhana ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai| isake Age vyavahAra ko "abhUsArtha" tathA zuddhana (nizvayanaya) ko "bhUtArtha" kahate hue bhUtArthanayAzrayI ko samyagdRSTi kahA hai|" yahA granthakAra bhrama nivAraNArthaM punaH kahate hai jo parama bhAva (utkRSTa dazA) meM sthita hai usake dvArA zuddha taka upa deza dene vAlA zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo aparama bhAva (anuskRSTa dazA) meM sthita hai ve pahAya se una deza karane ke yogya hai / " isa taraha vyavahAranaya ko tyAjya na batalAte hue apekSA bheda se granthakAra dono nayoM kI prayojanavattA ko siddha karate hai| adhikAMza jIva aparama bhAva meM hI sthita hai| yahA TIkAkAra "amRta candrAcArya" "ukta ca" kahakara eka gAthA uddhRta karate haiM"jai jiNamaya pavajjaha tA mA vavahAraNicchae muyh| ekkeNa viNA chin titya araNa uNatacca artha - yadi tuma jinamata kI pravartanA karanA cAhate ho to vyavahAra ora nizcaya dono nayoM ko mana choDo, kyoki vyavahAra naya ke binA to tIrtha (vyavahAra mArga ) kA nAza ho jAyegA aura nizcaya naya ke binA tattva (vastu) kA nAza ho jAyegA kyoki jinavacana ko syAdvAda rUpa mAnA gayA hai, ekAntavAdarUpa nahI / ataH jinavacana sunanA, jinavimbadarzana Adi bhI prayojanavAn hai / grantha kA upasaMhAra karate hue prAcArya ne kahA hai "jA bahuta prakAra ke Adi bAhya liGgo meM mamatva karate gRhastha hai ve samayasAra ko nahI jAnate / " vyavahAra naya dono ( muni aura gRhastha ) liGgo ko iSTa mAnatA hai / " para yahA jo liGgI ko mokSamArga nizcaya naya se kahA hai vaha vizuddhAtmA kI dRSTi se kahA hai jo vizuddha AtmA hai vaha jIva- ajIva dravyoM meM se kucha bhI na to grahaNa karatA hai aura na chor3atA hai|" 19 isa prakAra jo isa samayaprAbhRta ko par3hakara artha eva tattva ko jAnakara isake artha me sthita hogA vaha uttama sukha prApta kregaa|" yahAM paDihUDa (par3hakara), atyatazcado 5. gAuM ( artha tatva ko jAnakara ) aura atthe ThAhI ceyA ( artha me sthita AtmA) pada cintanIya hai jo nizcaya vyayahAra ke samanvaya ko hI siddha karate hai| zuddha nizcaya naya to svasvarUpa sthiti hai vahAM kucha karaNIra nahIM hotA, jaba ki sasArI ko karaNIya karma bhI jAnanA jarUrI hai| (3) pravacanasAra -. yaha jJAna zepa aura cAritra ina tIna adhikAroM meM vibhakta hai| isakI prArambhika pAMca gAthAo me tIrthaMkaroM, siddho, gaNadharo upAdhyAya aura sAdhuoM ko namaskAra kiyA gayA hai tathA unake vizuddha darzana jJAna pradhAna Azraya ko prApta karake nirvANa samprApti ke sAdhanabhUta samatAbhAva ko prApta karane kI kAmanA kI gaI hai| isake bAda sarAga cAritra vItarAga cAritra Adi kathana kiyA gayA hai / . tRtIya cAritrAdhikAra kA prArambha karate hue granthakAra siddhoM aura zramaNo ko bArambAra namaskAra karake duHkhanivAraka bhramaNadIkSA lene kA upadeza dete hai / isake bAda zramaNadharma svIkAra karane kI prakriyA prAdi kA varNana karate hue nizcaya vyavahArarUpa zramaNadharma kA vistAra se kathana karate hai / prasaGgavaza prazastarAga ke sandarbha me kahA hai"rAgo para barabisemeNa phalada vivarI / bhUmigadANiha bIjANiva sassakAlamhi // 225 // ||" jaise eka hI bhUmi kI viparItanA se vipa rIta phala vAlA dekhA jAnA hai vaise hI prazastarAgarUpa zubhayoga bhI patra kI vinatA se viparIta phala vAlA hotA hai| isase siddha hai ki prazasta rAga pAtrabheda se tIrthakara prakRti ke bandhAdi ke dvArA mukti kA aura nidA nAdi ke bandha se saMsArabandha kA donoM kA kAraNa ho sakatA hai| zrI jayasenAcArya ne 254vI gAthA kI vyAkhyA karate hue isa artha ko spaSTa karate hue likhA hai ' vai butya gRhasthoM kA mukhya dharma hai| isase ve choTe dhyAnoM se bacate haiM tathA sAdhu-samati me nizcaya vyavahAra mokSa mArga kA jJAna hotA hai, pazcAt paramparayA nirvANaprApti hotI hai / 2 upasaMhArarUpa 274vI gAthA me zuddhopayogI muni ko siddha kahakara namaskAra kiyA gayA hai tathA 265vI gAthA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, barSa 41, ki03 anekAnta meM grantha kA phala batalAte hue likhA hai kattA bhottA AdA poggalakammarasa hodi vvhaaraa| bujjhadi sAsaNameya sAgAraNagAra caritayA jutto| kamma jaMbhAvaNAdA kattA bhottA dUNicchayado // jo so pavayaNasAraM lahuNA kAleNa pappodi / / 275 / / davasthieNa jIvA vadirittA puvnnidpjjyaa| artha--jo gRhastha aura muni kI caryA se yukta hotA pajjavaNa yeNa jIvA sajutA hoti duvihehiM 16 huA (arahanta bhagavAn ke) isa zAsana (zAstra) ko jAnatA dazama parama bhaktyAdhikAra ke prArambha meM granthakAra hai vaha zIghra hI pravacana ke sAra (mokSa) ko prApta kara vyavahAra naya kI apekSA se usakI prazasA meM likhate hai - letA hai| yahA "sAgAraNagAracariyayA" zabda dhyAna dene "jo zrAvaka athabA muni ratnatraya me bhakti karatA hai athavA yogya hai jisakI vyAkhyA karate hae : yasenAcArya ne likhA guNabheda jAnakara mokSagata puruSo meM bhakti karatA hai use hai-' abhyantara ratnatrayAnuSThAnamupAdeya kRtvA bahiraGgaratna- nivRtti-bhakti (nirvANa bhakti) hotI hai|"5 zrayAnuSThAnaM sAgAracaryA zrAvakAcaryA / bahiraGgaratnatrayA- anta me grantha kAra apanI saralatA ko batalAte hue dhAreNa bhyantara ratnatrayAnuSThAnamanagAra caryA pramatasayatAdi- hRdaya ke bhAva ko prakaTa karate hai-'pravanane kI bhakta se tapodhanacaryetyarthaH / " kahe gaye niyama aura niyamaphala me yadi kucha pUrvApara virodha ___ isa taraha isa pravacana mAra meM vizeSa rUpa se vyavahAra ho to samayajJa (AgamajJa) usa virodha ko dUra karake samyak nizcayarUpa munidharma kA pratipAdana karate hue granthakAra pUrti kre| kintu IyAbhAva se isa sundara mArga kI yadi donoM nayoM kA samyaka samAyojana cAhate hai| jJAna aura koI nindA kare u-ke vacana sunakara jinamArga ke prati jJeya adhikAra meM bhI nizca 4-6 pavahAra athavA dravyAthika- abhakti na kare kyoki yaha jinopadeza pUpiradoSa se rahita paryAyAthika dono nayoM kA samanvaya karate hue vastu tattva hai|" yahA~ pUrvAparavirodha parihAra kI bAta kara ke granthakA vivecana karate hai| kAra donoM nayo kA samyak samanvaya karanA cAhate hai / ise (4) niyamasAra-- sunakara IrSyA bhAva utanna hone kI sambhAvanA ko dhyAna meM jo avazyakaraNIya (niyama se karane yogya ho unheM rakhata hA grantha kAra vyavahAra nayAzrita bhakti ko na choDane niyama" kahate hai| niyama se karane yogya hai samyagjJAna, kI bAta karate hai| darzana aura caritra / viparIta jJAna, darzana aura cAritra isa taraha grantha kAra sarala hRdaya se kisI eka naya kA kA parihAra karane ke lie niyama zabda ke sAtha "sAra" aikAntika grahaNa abhISTa na mAnate hue pUrvApara virodha rahina pada kA prayoga kiyA gayA hai| isa taraha yaha niyamasAra syAdvAda kA siddhAnta hI pratipAdana karanA cAhate hai| jJAna, darzana aura caritra svarUpa niyama nirvANa kA kAraNa (mokSopAya) hai tathA usakA phala parama nirvANa prApti hai| (5) aSTapAhuDaisame 16 adhikAra hai| isa grantha ke ligvana kA prayojana darzanAdi sabhI pAhuDo ke prArambhika padyo meM varddhamAna granthakAra ne yadyapi nija bhAvanA batalAyA hai parantu pravacana Adi tIrthaGkaroM ko namaskAra kiyA gayA hai| zIla pAhaDa bhakti bhI isakA prayojana rahA hai| me zIla aura jJAna ke avirodha ko batalAte hue likhA hai granthArambha karate hue granthakAra "jina" no namaskAra ki zIla ke binA pancendriya ke viSaya jJAna ko naSTa kara karake kevalI aura zrutake valiyo ke dvArA kathita niyama- dete hai| ata. sahI jJAna ke lie cAritra apekSita hai| sAra ko kahane kA sakalpa karate hai|' pazcAt vyavahAra liGgapAhuDa me kevala bAhyaliGga se dharmaprApti mAnane vAlo aura nizcaya donoM nayo ko dRSTi se ratnatraya kA kathana ko pratibodhita kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki granthakarate haiN| prathama jIvAdhikAra ke anta me granthakAra nizcaya- kA pathabhraSTa bAhyaliGgI sAdhuo ko hI pratibodhita karanA vyavahAra tathA dravyAthika-paryAyAthika dono prakAra ke naya murUpa lakSya rahA hai| isa taraha isa grantha meM bhI dono nayoM vibhAjanA kA samanvaya karate hai : kA samanvaya dekhA jA sakatA hai / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya vyavahAra kA samanvaya (6) dvAvazAnuprekSA isakA prArambha siddhoM aura cobIsa tIrtha ke namaskAra se hotA hai / ' antima se pUrvavartI do gAthAoM (89 10) meM anuprekSAo kA mAhAtmya batalAkara unake cintana se mokSa gaye puruSoM ko bArambAra namaskAra kiyA gayA hai| antima gAthA kundakundAcArya ke granthoM ke marmajJa kisI anya vidvAn ke dvArA joDI gaI jAna par3atI hai kyoMki vahAja bhaNiya kundakundamuniNA" vAkya kA prayoga kiyA gayA hai jabaki paMcAstikAya ko antima gAthA meM "mayA bhagiya" kA prayoga kiyA gayA hai|" dvAdazAnu kI pUrI antima gAthA isa prakAra hai - idi NicchayavavahAra ja bhaNiyaM kundakundamRNiNA he / jo bhAvai suddhamaga so pAvaI paramaNivvANa // 6 // isa gAthA me granthakAra ke nizcaya vyavahAra ke samanvaya ko spaSTa zabdoM meM kahA gayA hai| "maNo" zabda se yahA ekAnta Agraha rahita vItarAga hRdaya kA saMketa kiyA gayA hai / (7) bhakti saMgraha yaha pUrNata: bhaktigrantha hone se zrAdi se anta taka vyava hAranayAzrita hai / jaise- "tindhayarA meM pIvantu,' ArodAhi na me bAMdhi siddhAsiddhi mama disatu', dukkhakhayaM ditu' maganamatthu me picca, nivvANarasa khcii laddho tumha pasAeNa', eyANa NamukkArA bhava bhave mama suhaditu ityAdi / " ye kathana apekSAbheda se siddhAntaviparIta nahIM hai| vAhA rUpa se dekhane para lagatA hai ki pUrNa zuddha nizcayanaya kA pratipAdana karane vAle AcArya kundakunda Izvara kartRtvavAcaka vyavahAraparaka vAkyoMkA prayoga kaise kara sakate hai paraMtu nizvaya aura vyavahAra ke samanvaya ke AcArya ke ye prayoga anupAta nahIM hai kyoki taTastha nimittakAraNo ko bhakti yahAM sakriyanimitta kAraNoM ke hara meM kahA gayA hai jo 'syAt' pada ke prayoga se asaMgata nahI hai / isa prakAra granthakAra ke sabhI grantho ke Alokana se siddha hotA hai ki unheM ubhayanayo kA samanvaya hai / abhISTa hai jo janamata ke anukUla hai| isIlie ve zuddha nizvayana se viddhAdi ke prati vyAvahArika bhaktibhAva kA niSedha karate hue bhI pratyeka grantha ke prArambha meM, kahI-kahI madhya aura anta me bhI siddhAdi ke prati namaskAra rUpa bhakti ko pradarzita karate haiM / bhakti saMgraha purNataH bhakti kA piTArA hai| isI prakAra mAtra bAhyaliMga kA niSedha karake bhI usakA na kevala pratipAdana hI karate hai apitu svayaM bhI bhAvaliga ke sAtha bAhyaliya ko bhI dhAraNa karate haiN| / zuddha nizcaya nama se sArI aura mukta AtmAoM ko niyamamAra meM janma jarAdirahita, samyaktvAdi ATha guNoM se alaMkRta badriya nirmana vizuddha aura siddhabhAvI kahA hai / parantu kyA apekSAbheda se itanA jAnane mAtra se saMgArI aura mukta sarvathA samAna ho jaayeNge| aisA hone para mukti ke lie prayatnAdi saba vyartha ho jAyege / kiJca vahI paradravya ko deya aura sva ko upAdeya kahA hai / " kyA nizcayaya se hayopAdeya bhAva bana sakatA hai ? kabhI nahI sambhava hai| yaha heyopAdeya bhAva vyavahAranaya se ho sambhava hai / ata granthakAra ke kisI eka kathana ko upAvya mAnanA ekAntavAda kA svIkAra karanA hai jo svAdasiddhAnta se mithyA hai| jaba taka samagra dRSTi se cintana nahIM kareMge taba taka granthakAra ke kAla kA sahI mUlyAkana nahI ho sakegA / granthakAra ne kina paristhitiyo meM kinake lie nizcaya na kA upadeza diyA hai, yaha dhyAna dene yogya hai| upahAra he unhone kabhI nahI kahA apitu use hI pakar3akara baiTha jAne athavA usakI noTa meM jIvikA calAne kA niSedha kiyA hai / " AcArya ne svayaM samayasAra ke kartRkarmAdhikAra ke anta me dono nayo kA samayasAra hai, kisa nayAzrita nahI kahakara sArabhUta apane samanvayavAdI dRSTikoNa ko spaSTa zabdo meM kahA hai| jaise } jIve kamma baddha puTTha cedi vavahAraNayabhaNida | suddhaNayassadu jIve abaddhapuTThe havaI kamma || 141 // kamma baddhamabaddhaM jIve eva tu jANa Nayapakkha / pAtitopurNa bhayadi jo so samayasAro // 142 sammaddasaNaNANa eda lahaditti Navari vavadesa / sarahadA bhaNidAM jo so samayasAro // 144 arthAt vyavahAra naya se jIva me karma baddha spRSTa hai parantu nizcayanaya se avaddha spRSTa hai| "jIva me karma badhe Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 41, ki03 anekAnta haiM athavA nahI baMdhe haiM" aisA kathana naya pakSa hai parantu jo hai| yaha samayasAra hI samyagdarzana, samyagjJAna aura (samyakisase pUra (pakSAtikAnta) hai vahI samayasAra hai| jo zuddha cAritra) isa nAma ko prApta hotA hai| AtmA se pratibaddha hai, donoM nayo ke kathana ko kevala jAnatA isa taraha AcArya kundakunda ke darzana me nizcaya vyavahai, kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahIM karatA hai, vahI pakSA. hAra kA samanvaya dekhA jAtA hai jo jaima darzana ke anukUla tikrAnta hai / jo sabhI nayapakSo me hita hai vahI pamayamAra aura yuktisaMgata hai| -kAzI hindU vizvavidyAlaya sandarbha-sUcI 1.paMcAstikAya - 7 vavahAro'bhUyattho bhayattho desido u suddhnno| 1. (ka) prathama zrutaskandha meM - bhUyatyamassido khalu sampAiTThI havaI jIvo // samaya. 11 iMdasadavadiyayANa tihuaNahidamadhura vizadavakANa / 8. suddho suddhAdemo NAyavo prmbhaavdrisiihiN| atAtIdaguNANa Namo jiNANa jibha vANa / pacA.1 vahAra damidApuNa je du aparameTTidA bhAve / / samaya, 12 samaNa muhaggadamaTTha ca duggadinivAraNa maNivvANa / 6. samayamAra gAthA 12 (TIkA) esahaNamiya sirasA samayamima suha vocchAmi / pacA. 2 10. pAkhaDIliMgeSu vA gihaligesu vA bahuppayAresu / (kha) dvitIya zrutaskandha me -- kuvati je mamatta tehiM Na NAya samayamAra | samaya. 413 abhivadiUNa siramA apugabbhava kAraNa mhaaviir| 1. vavahArio puNaNao doNNivi liMgAriNa bhaNaI mokkha pahe tesi payatthabhaMga magga mokkhassa vocchAmi // pacA. .05 NicchayaNao Na icchai mokkhapaho savaliMgANi / / 414 2. evapavayaNasAra paca tthaya sagaha viyANi / / / 12 tamhA u jo visuddho ceyA monne| gihae kici / jo muyadi rAgadose mo gAhadi dukkhapa ramokkha // pa.103 vimucaI kicivi jIvA jIvAga davANa samaya. 407 muNiUNa etadaTTha tadaNugamaNujjhado nnihdmoho| 13. jo samayapAhuDa miNa paThidUNa atthataccado nnaau| pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAvaro jIvo // pacA. 104 attheThAhI ceyA mo hohI uttama sokkha // samaya. 415 3. pacA 107, 160 4. paMcA. 161-163 (3) pravacanasAra5. paMcA. 166, 168, 170-171 1. pravacanasAra gAthA 201 6. paMcA. 166 7. pacA. 166 (vahI) 2. pravacanamAra gAthA 254 jayasenAcArya TIkA 8. maggappabhAvaNaTheM pavayaNabhattippacodideNa myaa| (4) niyamasAra 1. Niya merA ya ja ka ja taNiyama NANadasaNa critt| bhaNiya pavayaNasAraM paMcatthiya saMgaha sutta / / paMcA. 173 vivArIyapariha rattha bhaNida khalu sAramidi vayaNa // niya. 4 2. samayasAra 2. niyama0 gAyA 2,4 1. samayasAra gAthA 2 3 niyama0 gAyA 184,186 (dekheM niyama. Ti. 6,7 2. baMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gai patte / 4. niyama0 gAthA 1 vocchAmi samayapAhuimiNamo suyake valI bhaNiya // sama. 1 5. sammattaNANaca raNe jo bhatti kuNai sAvago smnno| .. samaya0 3.4 tassa duNivudibhattI hoditti jiNahi paNNatta // ni0 134 4. taM eyattavihatta dAeha appaNo svihvenn| mokkha gayapurisANa guNa bheda jANiUga tesi pi / jadi dAejja pamANa cukkijja chala Na ghetavva / / samaya. 5 jo kuNadi paramabhatti vavahAraNayeNa parikahiya // ni0 135 5. vavahAreNuvadissaI NANissa caritadasaNa NANaM / 6. Niyama Niyamassa phalaM Ni ddiTTha pavayaNassa bhttiie| Na vi NANa Na caritta Na daMsaNaM jANago suddho||smy. 7 pUvAvaravirodhI jadi avaNIya purayatu samayaNhA // 184 6. jahaNa vi sakkamaNajjo aNajjabhAsa viNA u gAheuM / 7. IsAbhAveNa puNo keI Nidati suMdara maggaM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakkaM / / samaya, tesi vayaNa soccA'bhatti mA kUNaha jilamagge // ni.85 sthA dekhie, vahI gAthA 6.10 (zeSa pR0 10 para) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mom maham ebApamANaAHIHIRAIIMa -- FIFRH IT MIR paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtpandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // varSa 41 kiraNa 3 vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra-nirvANa saMvat 2514, vi0 saM0 2045 julAI-sitambara 1988 guru-stuti kabadhoM mile mohiM zrIguru munivara, karihaiM bhava-dadhi pArA ho| bhoga udAsa joga jina lInoM, chAMDi parigraha bhArA ho| indriya-damana vamana mada konoM, viSaya-kaSAya nivArA ho| kaMcana-kAMca barAbara jinake, niMdaka vaMdaka sArA ho| durdhara tapa tapi samyaka nija ghara, mana vaca tana kara dhArA ho| grISama giri hima saritA tIreM, pAvasa tarutara ThArA ho| karuNA bhIna, cIna sa thAvara. IryApaMtha samArA ho // mAra mAra, vratadhAra zola dRr3ha, moha mahAmala TArA ho / mAsa chamAsa upAsa, vAsa vana, prAsuka karata ahArA ho| Arata raudra leza nahiM jina, dharama zukala cita dhArA ho| dhyAnArUr3ha gUr3ha nija Atama, zudha upayoga vicArA ho| Apa tarahiM aurana ko tArahiM, bhavajalasiMdhu apArA ho / "daulata" aise jaina jatina ko, nita prati dhoka hamArA ho / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ninnAnave ke cakkara se bacie 'itihAsa manISI vidyAvAridhi' sva. DA0 jyotiprasAda jaina aripagraha kA artha hai parigraha kA abhAva aura 'parigraha' sarvathA nagaNya hai, heya hai| prasiddha dArzanika henarI DeviDa use kahate hai jo AtmA ko sarva ora se ghere va bAMdhe rakhatA thoro kI ukti hai ki "sabase bar3A pramIra vaha hai jisake hai-- "parito gRhNa ti aatmaanmiti-prigrhH|" cetana- sukha sabase saste hai-AtmA kI AvazyakatAe juTAne ke acetana, ghara-jAyadAda, dhana-daulata Adi anaginata bAhya lie paisoM kI AvazyakatA nahIM hotii|" golDasmitha kahatA bhautika padArtha manuSya ko bAMdhe rakhate hai| vaha aharniza hai ki- "hamArI pramukha suvidhAeM va ArAmatalabiyA hI unake arjana, sagraha, surakSA kI cintA meM tathA unake naSTa bahudhA hamArI sarvAdhika cintA kA kAraNa hotI hai aura ho jAne yA china jAne ke bhaya se vyAkula rahatA hai / vaha jaise-jaise hamAre parigraha meM-hamArI dhana sampatti meM baDhounhe hI apanA jIvana prANa samajhatA hai| prataeva ve saba tarI hotI jAtI hai hamArI cintAe~ bhI bar3hatI jAtI hai, padArtha sAmAnyatayA parigraha kahalAte haiM, kintu vAstava meM nitya navIna cintAe utpanna hotI jAtI hai| zAyada isI. svaya ve padArtha parigraha nahI hai, varan uname jo vyakti kI lie kisI ne kahA hai ki - "jimane dhana kI sarvaprathama murchA hai, mamatvabhAva hai, Asakti hai, vahI parigraha hai aura khoja kI, usI ne manuSya ke sAre duHkha bhI sAtha hI sAya isa parigraha kA mUla kAraNa usakI kAmanAe, icchAeM, khoja lie|" AkAkSAe~, lobha, tRSNA yA AzA hai| jisakA citta ina apane dharma ko, svarUpa va svabhAva ko AtmA aura citta AzA-tRSNAdi vikAro se grasta rahatA hai, usake pAsa aTUTa kI zAti ko prApta karane kA AdhAra dhana-sampaniyA paridhana vaibhava ho to bhI use sukha va zAnti prApta nahI hotii| graha nahIM hai, varan usake tyAga me, umakI AzA va tRSNA isIlie eka zAyara ne kahA hai ki ke ghaTAne meM hI nihita hai| jamIyate dila kahAM harIsoM ko nasIba / ahamaka pUchanA hai vahA jAne kI rAha kyA hai ? ninnAnave hI rahe kabhI sau na hue // jeba gara halkI kareM hara jAniba se rAstA hai| tRSNA grasta jIvoM ko kabhI bhI citta kI zAnti jina mahAnubhAvo ne "parigraha poTa utArakara lInA prApta nahI hotii| ve sadA ninnAnave ke cakkara me paDe cArita paMtha" unhIne Atma dharma prApta kiyA hai| jarA yaha rahane hai, kyoki purAnI icchAmo kI pUrti ke sAtha hI sAtha socanA to zurU kIjie ki dhanavAna hone kI vaha kauna-sI tRSNA ko sImA Age-Age baDhatI jAtI hai| ata: vaha dhanI sImA hai ki jisapara pahuMcakara Apake aura adhika dhanavAna hote hue bhI nirdhana hai, vaibhava sampanna hote hue bhI raka hai - banane kI icchA samApta ho jAya ? svaya pamajha me A jAyegA ma: hi daridrI yasya tRSNA vishaalaa| vaha yaha bhI jAtA ki isa mRgatRSNA se pAra nahI pAyA jA sktaa| hai ki Azaiva madirAkSANAma ANava vissmjrii| di kI taskI bhI hai jindagI kI khuzI kI dliil| AzAmUlAni dukhAni prabhavantI dehinAm / / jindI sirpha jarosIma kA paimAnA nahI / / yeSAmAzA kutasteSA mana' zuddha zarIriNAm / jIvana ke sukha kA pramANa citta kA santoSa va zAnti ato nairAzya navalambdha zivIbhatA manISiNa. // hai, mAtra dhana-daulata usakA mApadaDa nahIM hai - vaha bAhya tasya satya-zruta-vRtta-vivekastattvanizcaya / vaibhava me nahI mApA jA sktaa| nirmamatvaM ca yasyAzA pizAcI nidhnNgtaa|| purAtana jainAcArya kaha gaye hai ki jo nigraMtha hotA hai, baDI bhayaMkara hai yaha dhana lippA / yaha tRSNA hI samamta bhItara-bAhara donoM se sarvathA niSparigraha hotA hai, vahI duHkhoM kI jar3a hai| isa AzA pizAcinI ke naSTa hone saccA cakravartI hotA hai-laukika cakravartI samrATa kA para hI satya, zrutajJAna, cAritra, viveka, tatvanizvaya aura apAra vaibhava bhI usa mahAtmA kI divya vibhUti ke samakSa (zeSa pR0 3 para) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya-vyavahAra kA samanvaya 0 DaoN0 sudarzanalAla jaina, vArANasI digambara paramparA meM AcArya kundakunda kA sthAna sarvo- ApakI mAnya racanAyeM haiM-1. pacAstikAya saMgraha, pari hai| Apana bhagavAna mahAvIra kI vANI kA manyana 2. samayamAra, 3. pravacanasAra, 4. niyamasAra, 5. aSTakarake hame navanIta pradAna kiyA hai| bhagavAna mahAvIra ne pAhuDa, 6. dvAdazAnuprekSA aura 7. bhaktisagraha / 'rayaNasAra' jisa vItarAgatA kA upadeza diyA thA use mAtra bAhyaliGga ke sandarbha me vidvAno kA matabheda adhika hone se use yahA ke rUpa me samajhA jAne lagA to Apane bhagavAna mahAvIra nahI liyA gayA hai| kramazaH unake ukta prathoM kA paricaya darzana ke bAhya aura Abhyantara vItarAga bhAva ko spaSTa diyA jA rahA hai| kiyA / abhyantara vItarAgabhAva ko prakaTa karanA unakA 1. paMcAstikAya sagraha-yaha grantha do zrutaskandho me pramukha lakSA thA / ata: Apane unhI bAto kA adhika vyA- bibhakta hai / donoM zrutaskandhoM kA prArambha granthakAra 'jina' khyAna kiyA hai| isakA yaha tAtparya nahI hai ki unhe bAhya stutipUrvaka karate hai|' yaha namaskAra nizcaya hI bhaktirUpa vItarAga mudrA abhISTa nahI thii| vastutaH Apane bAhya aura vyavahAra naya kA Azraya lekara kiyA gayA hai| isake prathama Abhyantara vItarAgabhAva ke upadezo kA vyavahAra aura zrutaskandha meM SaDdravyo kA aura dvitIya zrutaskandha meM nava nizcaya ubhaya nayo ke dvArA samyaka AloDana karake apane padArthoM eva mokSamArga kA varNana hai| jIvana me tathA sva-racita grantho meM samAveza kiyA hai| prathama zrutaskandha kA upasaMhAra karate hue likhAApake granyo ke antaH sAkSya se tathA ApakI svaya kI "pravacana ke sArabhUta pacAstikAya sagraha ko jAnakAra jo jIvana zailI se ApakI nizcaya-vyavahAra kI grathAyogya rAgadveSa ko chor3atA hai vaha dukhoM se mukta ho jAtA hai| samanvaya dRSTi spaSTa parilakSita hotI hai| isake artha ko jAnakara tadanugamanodyata, vigatamoha aura sAmAnya rUpa se koI bhI lekhaka apanI racanAo ke prazamita rAga-dveSa vAlA jIva pUrvAparabandharahita ho jAtA prArambhika azo meM apane anubhavo ko bhUmikA rUpa meM hai| dvitIya zrutaskandha meM tatvazraddhAnAdirUpa vyavahAra mokSasthApita karatA hai aura anta meM usahAra ke rUpa me unhe mArga kA kathana karake nizcaya mokSamArga kA kathana karate paripuSTa karatA hai| ata: unhI azo ko yahA isa lekha meM hue likhA hai -"ratnatraya se samAhita (tanmaya) haA AtmA pramukha rUpa se mAdhyama banAkara ApakI samanvayadRSTi kA hI nizcaya se mokSamArga hai jisame vaha anya kucha bhI nahIM pratipAdana kiyA gayA hai-- karatA hai aura na kucha chor3atA hI hai|' yaha kayana nizcaya hI nivikala zuddha dhyAnAvasthA ko lakSya karake kahA gayA (pRSTha 2 kA zeSAza) nirmamatva yA arigraha jaise guNa AtmA me pragaTa hote haiM- hai| isaka Aga batalAyA hai ki ahRdAdi kI bhakti se usake rahate ve vyartha hai| bahuta puNyalAbha eva svargAdi kI prApti hotI hai / yahI parisara meM nirAsata rahane kA abhyAsa karane ahaMdAdi kI bhakti se karmakSaya kA niSedha aura nirvANaprApti usakA parimANa karane kA tathA ukta parimAga kI sImA kI dUrI ko bhI batalAyA hai, bhale hI vaha sarvAgamadhArI ko nirantara ghaTAte jAne kA abhyAsa karane se hI vyakti aura sayama-tapAdi se yukta kyoM na ho| yaha kayana bhI zanaiH zanaiH aparigrahI ho jAtA hai, aura sacce sukha evaM chaThe Adi guNa sthAna vAloM ko lakSya karake kahA gayA zAnti kA upabhoga karatA hai| hai| yahI para yaha bhI kahA gayA hai ki mokSAbhilASI puruSa cArabAga, lakhanaU niSparigrahI aura nirmamatva hokara siddhoM me bhakti karatA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 41, ki03 anekAnta hai aura usase vaha nirvANa prApta karatA hai| yahAM TIkA- isa taraha vyavahAra aura nizcaya kA samyak samanvaya hI kAroM ne 'siddheSu' kA artha zuddhAtma dravya meM vizrAntirUpa nirvANa kA hetu hai, na kevala vyavahAra aura na kevala nizcaya pAramAdhika siddhamakti artha kiyA hai|' gAthA 172 kI ny| yahI granthakAra kA abhimata hai| naya mAtra vastuvyAkhyA meM amRtacandrAcArya aura siddhasenAcArya ne kevala parijJAna ke lie svIkRta hai zuddhAtmA nayAtIta hai| nizvayAvalambI una jIvoM ko lakSya karake kahA hai jo (2) samayasAravastuta: nizcaya naya ko nahIM jAnate haiM :-koI zumabhAva yahAM "jIva" padArtha ko "samaya" zabda se kahA gayA vAlI kriyAoM ko puNyavandha kA kAraNa mAnakara azubha hai| jaba vaha apane zuddha svabhAva meM sthita hotA hai taba use bhAvoM meM vartate hue vanaspatiyoM kI bhAti kevala pApabadha "svasamaya" kahate haiM aura jaba parasvabhAva (rAga-dveSAdi ke ko karate hue bhI apane meM ucca zuddhadazA kI kalpanA karake kAraNa pudgala karmapradezo) me sthita hotA hai taba use svacchando aura AlasI haiM 'parasamaya" kahate haiN|' isa grantha meM jIva ke isa svasamaya NicchayamAlambantA Nicchayado NicchayaM ayaanntaa| aura parasamaya kA hI vivecana kiyA gayA hai| NAsati caraNakaraNa bAharicaraNAlasA keI // granthArambha meM grantha kAra dhra va, acala aura anupama gati anta me isa grantha kA upasahAra karate hue granthakAra ko prApta sabhI siddho ko namaskAra karake zruta kevaliyo likhate haiM -pravacana (jina vANI) kI bhakti se prerita ke dvArA kathita isa samaya prAbhUta ko kahane kA sakalpa hokara maiMne (mokSa) mArga kI prabhAvanA ke lie pravacana karate haiN| isake bAda ekatva vibhakta (sabhI para padArthoM se kA sAra bhUta yaha paMcAstikAya sagraha sUtra (zAstra) kahA hai| bhinna-pudgala karmabandha se rahita) AtmA kI kathA kI isase spaSTa hai ki jo vyavahArarUpa ahaMdAdi kI bhakti durlabhatA kA kathana karate hue usake kathana karane kI ko mAtra svarga kA sAdhana batalAkara aura mokSaprApti me pratijJA karate hai --maiM apanI zakti ke anusAra usa ekatvaprativandhaka batalAkara turanta upasahAra karate hue jina mArga vibhakta AtmA kA yadi pramAgagarUpa se darzana karA saka to prabhAvanArtha "pravacanabhakti prerita" jaise vAkyo vA kathana pramANa mAnanA anyathA (ThIka se na samajhA sakane para yA kyoM kregaa| namaskAra vAkyoM me mahAvIra ko 'apunarbhava ThIka na samajhane para) chalarUpa grahaNa na krnaa|' kA kAraNa" kahanA vyavahAra nayAzrita kathana hai kyoki isase siddha hai ki grantha kAra kA mukhya uddezya isa pratha nizcaya se koI kisI kA kAraNa nahIM hai / i.yAdi kathano me AtmA ke durbodha zuddhasvarUpa kA jJAna karAnA hai| ataH se siddha hotA hai ki vyavahAra rUpa bAhya kriyAye bhI nirvA- ve vyavahAra pakSa ko gauNa karake nizcaya kA kathana mukhyatA NaprApti ke lie Avazyaka haiM parantu vahI taka sImita na se karate hai| isakA yaha tAtparya nahIM ki vyavahAra mithyA raha jaaeN| ataH una tapasviyo ke pratibodhanArtha nizcaya hai| isa sandarbha me unakA yaha nivedana dhyAna dene yogya hai kA kathana karake AcArya ne dono nayoM samyaka samanvaya ki "ThIka na jAna sakane para chala rUpa grahaNa na krnaa|" karanA cAhA hai| kisI eka naya ko heya aura dUsare ko isa taraha se nizcaya hI vyavahAra aura nizcayanaya se samaupAdeya kahanA syAdvAda siddhAnta kA aura AcArya kundakuMda vita kara AtmA ko darzAnA cAhate hai| anyathA vedAnta kA upahAsa hai / apekSA bheda se apane-apane sthAna para donoM darzana ke sAtha jaina darzana kA bheda karanA kaThina ho jaayegaa| naya samyaka haiN| paramadazA kI prApti to nayopari avasthA isIlie granthakAra vyabahAra naya se kahate hai ki jJAnI jIva ke cAritra, darzana aura jJAna hai parantu (nizcaya naya se) na 'darzanavizuddhi' Adi bhAvanAeM jo tIrthaGkara prakRti cAritra hai, na darzana hai aura na jJAna hai, apitu vaha zuddha bandhako kAraNa mAnI jAtI haiM ve vyavahAra se bandha ko jJAyakarUpa hai| yahI granthakAra vyavahAra naya kI anupayo. kAraNa bhale hI haiM parantu tIrthaGkara prakRti bandha karane vAlA gitA kI azaMkA kA samAdhAna karate hue kahate hai ki jaise jIva niyama se nirvANa prApti karane vAlA mAnA gayA hai| anArya (sAdhAraNa) jana ko anArya bhASA ke binA samajhAnA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya kuMdakaMda ke granthoM meM nizcaya-vyavahAra kA samanvaya (vastu svarUpa kA jJAna karAnA) kaThina hai usI prakAra gAuM (artha tattva ko jAnakara) aura atye ThAhI ceyA vyavahAra naya ke binA paramArtha kA upadeza denA azakya hai| (artha me sthita AtmA) pada cintanIya haiM jo nizcaya vyava isa taraha yahAM spaSTarUpa se sAdhAraNa jana ko paramArtha hAra ke samanvaya ko hI siddha karate hai| zuddha nizcaya naya taka pahuMcAne meM vyavahAranaya ko anivArya sAdhana ke rUpa to svasvarUpa sthiti hai vahAM kucha karaNI nahI hotA, jaba meM svIkAra kiyA gayA hai| isake Age vyavahAra ko "abhU. ki sasAga ko karaNIya karma bhI jAnanA jarUrI hai| tArtha" tathA zuddhanaya (nizcayanaya) ko "bhRtArtha" kahate hae (3) pravacanasArabhUtArthanayAzrayI ko samyagdRSTi kahA hai| yahA granthakAra yaha jJAna, jJeya aura cAritra ina tIna adhikAroM meM bhrama nivAraNArtha punaH kahate haiM-jo parama bhAva (utkRSTa vibhakta hai| isakI prA:mbhika pAMca gAthAo meM tIrthaMkaroM. dazA) meM sthita hai usake dvArA zuddha tattva kA upa- siddho, gaNadharoM, upAdhyAyoM aura sAdhuo ko namaskAra deza dene vAlA zuddhanaya jAnane yogya hai aura jo aparama kiyA gayA hai tathA unake vizuddha darzana-jJAna pradhAna Azraya bhAva (anutkRSTa dazA) me sthita hai ve vyavahAranaya se upa ko prApta karake nirvANa samprApti ke sAdhanabhUta samatAdeza karane ke yogya hai| isa taraha vyavahAranaya ko tyAjya bhAva ko prApta karane kI kAmanA kI gaI hai| isake bAda na batalAte hue apekSA bheda se granthakAra yogo nayoM kI sarAga cAritra vItarAga cAritra Adi kA kathana kiyA prayojanavattA ko siddha karate hai| adhikAza jIva aparama gayA hai| bhAva meM hI sthita hai| yahA TIkAkAra "amanacandrAcArya" tRtIya cAritrAdhikAra kA prArambha karate hue granthakAra "ukta ca" kahakara eka gAthA uddhRta karate hai-- siddho aura zramaNo ko bArambAra namaskAra karake du:kha"jai jiNamaya pavajaha tA mA vavahAra NicchA muyh| nivAraka zramaNadIkSA lene kA upadeza dete hai| isake bAda ekkeNa viNA chijjai tittha aNoraNa uNatacca // " zramaNadharma svIkAra karane kI prakriyA prAdi kA varNana karate ___ artha-yadi tuma jinamata kI pravartanA karanA cAhate hue nizcaya vyavahArarUpa zramaNadharma kA vistAra se kathana ho to vyavahAra ora nizcaya dono nayoM ko mana choDo, karate hai / pramaGgavaza prazasta rAga ke sandarbha meM kahA haikyoMki vyavahAra naya ke binA to tIrtha vyavahAra mArga) "rAgo pamatthabhUdo vatthu vise seNa phaladi vivarIdaM / kA nAza ho jAyegA aura nizcaya naya ke binA tattva ___NANA bhUmigadANita bIjANiva sassakAlamhi // 22 // " (vastu) kA nAza ho jAyegA kyoki jinavacana ko syAdvAda artha jaise eka hI bIja bhUmi kI viparItatA se viparUpa mAnA gayA hai, ekAntavAdarUpa nhiiN| ata: ninavacana rIta phala vAlA dekhA jAnA hai vaise hI prazasta rAgarUpa sunanA, jinavimbadarzana Adi bhI prayojanavAna hai| zubho yoga bhI pAtra kI viArItatA se viparIta phala vAlA grantha kA upasaMhAra karate hue prAcArya ne kahA hai "jI hotA hai| ise siddha hai ki prazasta rAga pAtrabheda se bahuta prakAra ke gRhastha Adi bAhya liGgo me mamatva karate tIrthakara prakR ta ke bandhAdi ke dvArA mukti kA aura nidAhaiM ve samayasAra ko nahIM jAnate / vyavahAra naya dono nAdi ke bandha se saMsArabandha kA, donoM kA kAraNa ho (mani aura gRhastha) liGgo ko iSTa mAnatA hai|" para yahA sakatA hai| zrI jayamenAcArya ne 254vI gAthA kI vyAkhyA jo aliGgI ko mokSamArga nizcaya naya se kahA hai vaha karate haiN| isI artha ko spATa karate hue likhA haivizuddhAtmA kI dRSTi se kahA hai| jo vizuddha AtmA hai 'vai vitya gRhasthoM kA mukhya dharma hai| isase ve khoTe dhyAnoM vaha jIva-ajIva dravyoM me se kucha bhI na to grahaNa karatA se bacate haiM tathA sAdhu-sagati me nizcaya-vyavahAra mokSa mArga hai aura na chor3atA hai| ____ kA jJAna hotA hai, pazcAt paramparayA nirvANaprApti hotI isa prakAra jo isa samayaprAbhRta ko paDhakara artha eva hai|' 2 tattva ko jAnakara isake artha meM sthita hogA vaha uttama upasahArarUpa 274vI gAthA me zuddhopayogI muni ko sukha prApta kregaa| yahAM paDihUDa (par3hakara), atthataccado siddha kahakara namaskAra kiyA gayA hai tathA 235vI gAthA Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6, varSa 41, ki0 3 manakAmta meM grantha kA phala batalAte hue likhA hai kattA bhottA AdA poggalakammassa hodi vavahArA / bujjhadi sAsaNameya sAgAraNagAra caritayA jutto| kamma jaMbhAveNAdA kattA bhottA du Nicchayado // jo so pavayaNasAraM lahugA kAleNa pappodi // 275 / / danvatthieNa jIvA vadirittA puubvbhnnidpjjyaa| artha-jo gRhastha aura muni kI caryA se yukta hotA pajjavaNayeraNa jIvA saMjutA hoti duvihehiM // huA (arahantabhagavAn ke) isa zAsana (zAstra) ko jAnatA dazama parama bhaktyAdhikAra ke prArambha me granyakAra hai vaha zIghra hI pravacana ke sAra (mokSa) ko prApta kara vyavahAra naya kI apekSA se usakI prazasA meM likhate hai - letA hai| yahA "sAgAraNagAracariyayA" zabda dhyAna dene "jo zrAvaka athabA muni ratnatraya me bhakti karatA hai athavA yogya hai jisakI vyAkhyA karate hue jayasenAcArya ne likhA guNabheda jAnakara mokSagata puruSo me bhakti karatA hai use hai-'abhyantara ratnatrayAnuSThAnamupAdeya kRtvA bahiraGgarala- nivRtti-bhakti (nirvANa bhakti) hotI hai|"5 trayAnuSThAna sAgAracaryA thAvakAcaryA / bahiraGgaratnatrayA anta me grantha kAra anI saralatA ko batalAte hue dhAreNa bhyantara ratnatrayAnuSThAnamanagAracaryA pramattasayatAdi hRdaya ke bhAva ko prakaTa karate hai-'pravacana ko bhakta se tapodhanaca yetyarthaH / " kahe gaye niyama aura niyamaphala meM yadi kucha pUrvApara virodha isa taraha isa pravacanamAra me vizeSa rUpa se vyavahAra / ho to samayajJa (AgamajJa) usa virodha ko dUra karake samyak nizcayarUpa munidharma kA pratipAdana karate hue granthakAra pUrti kreN|" kintu IrSyAbhAva se isa su-dara mArga kI yadi dono nayoM kA samyak samAyojana cAhate hai| jJAna aura koI nindA kare unake vacana sunakara jina mArga ke prati kSeya adhikAra meM bhI nicapa-vyavahAra athavA dravyAthika- abhakti na kare kyoki yaha jinopadeza pUrvAparadoSa se rahita paryAyAthika dono nayoM kA samanvaya karate hue vastu tttv| hai|' yahA~ pUrvAparavirodha parihAra kI bAta karake granthakA vivecana karate hai| kAra donoM nayo kA samyaka samanvaya karanA cAhate hai / ise (4) niyamasAra sunakara IA bhAva unna hone kI sambhAvanA ko dhyAna meM jo avazyaka raNIya (niyama se karane yogya / ho unheM rakhata hue granthakAra vyavahAra nayAzrita bhAkta ko na chor3ane "niyama" kahate hai| niyama se karane yogya hai samyagjJAna, se karane yogya hai samyagjJAna, kI bAta karate hai| darzana aura caaritr| viparIta jJAna, darzana aura cAritra __isa taraha granthakAra sarala hRdaya se kisI eka naya kA kA parihAra karane ke lie niya- zabda ke sAtha "sAra" aikAntika grahaNa abhISTa na mAnate hue pUrvAparavirodha rahita pada kA prayoga kiyA gayA hai|' isa taraha yaha niyamasAra sthAdvAda kA siddhAnta hI pratipAdana karanA cAhate hai| jJAna, darzana aura ca risa svarUpa niyama nirvANa kA kAraNa (mokSopAya) hai tathA usakA phala parama nirvANa prApti hai| (5) aSTapADaisame 16 adhikAra hai| isa grantha ke libana kA prayojana darzanAdi sabhI pAhuDo ke prArambhika padyo me varddhamAna granthakAra na yadyapi nija bhAvanA batalAyA hai parantu pravacana Adi tIrthaGkaro ko namaskAra kiyA gayA hai|' zIla pAhaDa bhakti bhI isakA prayojana rahA hai|' me zIla aura jJAna ke avirodha ko batalAte hue likhA hai granthArambha karate hue granthakAra "jina" ko namaskAra ki zIla ke binA pancendriya ke viSaya jJAna ko naSTa kara karake kevalI aura zrutakevaliyo ke dvArA kathita niyama- dete hai| ata: sahI jJAna ke lie cAritra apekSita hai| sAra ko kahane kA sakalpa karate hai / ' pazcAt vyavahAra liGgapAhuDa me kevala bAhyaliGga se dharmaprApti mAnane vAlo aura nizcaya dono nayoM kI dRSTi se ratnatraya kA kathana ko pratibodhita kiyA gayA hai|' isase spaSTa hai ki grantha - karate hai| prathama jIvAdhikAra ke anta me granthakAra nizcaya- kA pathabhraSTa bAhyaliGgI sAdhuo ko hI pratiyodhita karanA vyavahAra tathA dravyAthika-paryAyAthika dono prakAra ke naya mukhya lakSya rahA hai| isa taraha isa grantha meM bhI donoM nayoM vibhAjanA kA samanvaya karate hai : kA samanvaya dekhA jA sakatA hai| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya kundakunda ke granthoM meM nizcaya-vyavahAra kA samanvaya (6) dvAvazAnuprekSA karate hue bhI pratyeka grantha ke prArambha meM, kahIM-kahIM madhya isakA prArambha siddhoM aura caubIsa tIrthaGkaroM ke aura anta meM bhI siddhAdi ke prati namaskAra rUpa bhakti namaskAra se hotA hai|' antima se pUrvavartI do gAthAoM ko pradarzita karate haiN| bhakti saMgraha pUrNataH bhakti kA (8660) me anuprekSAoM kA mAhAtmya batalAkara unake piTArA hai / isI prakAra mAtra bAliga kA niSedha karake cinana se mokSa gaye puruSoM ko bArambAra namaskAra kiyA bhI usakA na kevala pratipAdana hI karate hai apitu svayaM bhI gayA hai| antima gAthA kundakundAcArya ke grantho ke marmajJa bhAvaliGga ke sAtha bAhya liGga ko bhI dhA Na karate hai| kisI anya vidvAn ke dvArA jor3I gaI jAna par3atI hai zuddha nizcaya naya se sasArI aura mukta AtmAoM ko kyoMki vahA ja bhaNiyaM kundakundamuNiNAhe" vAkya kA prayoga niyamasAra me janma jarAdirahita, samyaktvAdi ATha guNo kiyA gayA hai jabaki paMcAstikAya kI antima gAthA meM se alakRta, atIndriya, nirmana vizuddha aura siddhamvabhAvI "mayA bhaNiya" kA prayoga kiyA gayA hai| dvAdazAnuprekSA kahA hai| parantu kyA apekSAbheda se itanA jAnane mAtra se kI pUrI antima gAthA isa prakAra hai saMsArI aura mukta sarvathA samAna ho jaayege| aisA hone idi NicchayavavahAraM ja bhaNiyaM kundkundmunninnaahe| para mukti ke lie prayatna hitopadezAdi saba vyartha ho jo bhAvaha saddhamaNoM so pAvaI paramaNivvANa ||6 // jAyege / kiJca vahI paradravya ko heya aura sva ko upAdeya isa gAyA me granthakAra ke nizcaya-vyavahAra ke samanvaya kahA hai|" kyA nizcaya naya se yopAdeya bhAva bana sakatA ko spaSTa zabdo meM kahA gayA hai| "suddhamaNo" zabda se hai? kabhI nahI sambhava hai| yaha heyopAdeya bhAva vyavahArayahA ekAnta Agraha rahita vItarAga hRdaya kA saketa kiyA naya se ho sambhava hai| prata granthakAra ke kisI eka kathana gayA hai| ko upAdaya mAnanA ekAntavAda kA svIkAra karanA hai jo (7) bhakti saMgraha syAdvAdasiddhAnta se mithyA hai| jaba taka samagra dRSTi se yaha pUrNataH bhaktigrantha hone se prAdi se anta taka vyava cintana nahIM kareMge taba taka granthakAra ke kAla kA sahI hAranayAzrita hai / jaise-"tinthayarA me pamIyanta,' Aro- mUlyAkana nahIM ho skegaa| grantha kAra ne kina paristhitiyo meM kinake lie nizcaya naya kA upadeza diyA hai, yaha dhyAna ggagANalAha ditu samAhiM ca me bodhi', siddhAmidi mama disatu', dukkhakhaya ditu magala matthu me Nicca, NivyANassa dene yogya hai / vyavahAra (abhatArtha) ko sarvathA heya unhone hu laddho tumha pasAeNa", eyANa NamukkArA bhave bhave mama / kabhI nahI kahA apitu use hI pakaDakara baiTha jAne athavA suha ditu ityaadi|" usakI proTa me jIvikA calAne kA niSedha kiyA hai| ye kathana apekSAbheda se siddhAntaviparIta nahI hai / bAhya AcArya ne svayaM samayasAra ka kartR karmAdhikAra ke anta me rUpa se dekhane para lagatA hai ki pUrNa zuddha nizcayanaya kA dono nayo se AtakrAnta samayasAra hai, kisI nayAzrita nahI pratipAdana karane vAle AcArya kundakunda IzvarakartRtva- kahakara sArabhUta apane samanvayavAdI dRSTikoNa ko spaSTa vAcaka vyavahAraparaka vAkyoM kA prayoga kaise kara sakate hai parata zabdo me kahA hai| jaisenizcaya aura vyavahAra ke samanvaya ke icchuka AcArya ke ye jIve kamma baddha puTTha cedi vavahAraNayaNida / prayoga anupapanna nahIM hai| kyoki taTastha nimittakAraNo suddhaNayassa du jIve abaddhapuTTa habaI kamma // 141 // ko bhaktivaza yahA sakriyanimitta kAraNoM ke ruu| meM kahA kamma baddhamabaddhaM jIve eva tu jANa Nayapakkha / gayA hai jo 'syAt' pada ke prayoga se asagata nahI hai| pakkhAtikkato puNa bhaNNadi jo so smysaaro||142 isa prakAra granthakAra ke sabhI granthoM ke Alokana se sammadasaNaNANa eda lahaditti Navari vavadesa / siddha hotA hai ki unheM ubhayanayo kA samantraya hai| abhISTa savaNayapakkha rahidA bhaNido jo so smysaaro||144 hai jo jinamata ke anukUla hai| isIlie ve zuddha nizvaya- arthAt vyavahAra naya se jIva meM karma baddha spRSTa hai naba se siddhAdi ke prati vyAvahArika bhaktibhAva kA niSedha parantu nizcayanaya se abaddha spRSTa hai| "jIva me karma badhe Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 varSa 41, ki0 3 anekAnta haiM athavA nahI baMdhe haiM" aisA kathana naya pakSa hai parantu jo hai| yaha saMmayasAra hI samyagdarzana, samyagjJAna aura (samyakaisase bUra (pakSAtikrAnta) hai vahI samayasAra hai / jo zuddha cAritra) isa nAma ko prApna hotA hai| mAtmA se pratibaddha hai. donoM nayo ke kathana ko kevala jAnatA isa taraha AcArya kundakunda ke darzana meM nizcaya vyavahai, kisI bhI nayapakSa ko grahaNa nahI karatA hai, vahI pakSA. hAra kA samanvaya dekhA jAtA hai jo jaina darzana ke anukUla tikrAnta hai / jo sabhI na pakSoM hita hai vahI samayamAra aura yuktisagata hai| -kAzI hindU vizvavidyAlaya sandarbha-sUcI 1. paMcAstikAya - 7 vavahA'bhUyattho bhUyattho demido u suddhnno| 1 (ka) prathama zrutaskandha me - bhUyatyassido khalu sammA iTThI havaI jiivo| samaya. 11 iMdasadavaMdiyayANa ti huaAhadamadhura vishdvaakaann| 8. suddho suddhAdeno NAyavvo paramabhAvadarimIhiM / atAtIdaguNANa Namo jiNANa jidmANa / pacA. 1 vahAra dasidA pUNa je du aparameTTidA bhAve / / samaya. 12 samaNamuhuggadamaTTha caduggAdAnevAraNa saNivvANa / 6. samagamAra gAthA 12 (TIkA) esahaNamiya sirasA samayamima su| ha vocchaami| pacA. 2 10. pAkhaDIligeSu vA gihaligesu vA bhuppyaaresuN| (kha) dvitIya zrutaskandha me - kubvati je mamatta tehiM Na NAya samayagAra / / samaya. 413 abhivadiUNa siramA apugabhavakAraNa mahAvIra / 1. vavahArio puNaNao doNivi liMgANi bhaNaI mokkhapahe tesi payatthabhaMga magga mokkhassa vAcchAmi // pacA. .05 NicchapaNao Na icchai mokkhapaho savaliMgANi / / 414 2. evapavayaNasAra paca tthayamagaha viyANi / / / 12 tamhA u jo visuddho ceyA moNe / gihae kici / jo muyadi rAgadose mogAdi dukkhapa ramokkha // pa.103 vimucaI kicivi jIvA jIvANa davANa samaya. 407 muNiUNa etadaTTha tadaNugamaNujjhado nnihdmoho| 13 jo samayabAhuDamiNa paThiNa asthataccado nnaau| pasamiyarAgaboso havadi hadaparAvaro jiivo|| pacA.104 atyeThAhI ceyA mo hohI uttama sokkha // samaya. 415 3. paMcA. 107, 160 4. paMcA. 161-163 (3) pravacanasAra5. paMcA. 166, 168, 170-171 1. pravacanasAra gAthA 201 6. pacA. 166 7. pacA. 166 (vahI) 2.pravacanagAra gAthA 254 jayasenAcArya TIkA 5. maggappabhAvaNa- pavayaNa bhattippacodideNa myaa| (4) niyamasAra-- 1. Niya merA ya ja ka jaMtaNiyama nnaanndsnncrit| bhaNiya pavayaNasAraM paMcatyiyasaMgaha sutta // paMcA. 173 vivArIyaparihattha bhaNida khalu sAramidi vayaNa // niya.4 2. samayasAra 2. niyama0 gAthA 2,4 1. samayasAra gAthA 2 3 niyama0 gAthA 184, 186 (dekhe niyama Ti. 6,7 baMdittu savasiddhe dhuvamacalamaNovama gai patte / vocchAmi samayapAduDamiNamo suyake valI bhaNiya / / sama.1 4. niyama0 gAthA ? 5. samma taNANaca raNe jo bhatti kuNai sAvago smnno| 1. samaya0 3-4 tassa duNinvudibhattI hoditti jiNehi paNNatta // ni0 134 4. taM eyattavihatta dAeha appaNo svihvenn| mokkha gayapurisANa guNa bhedaM jANiUNa temi pi| jadi dAejja pamANaM cukkijja chala Na ghetavva / / samaya. 5 jo kuNadi paramabhatti vavahAraNayeNa parikahiya // ni0 135 5. yavahAreNuvadissaI Na Nissa caritadasaNa NANaM / 6. Niyama Niyamassa phala Ni ddiTTha pavayaNarasa bhtiie| Na vi NANa Na caritta Na daMsaNaM jANago suddho||smy.7 pudhvAvara virodhI jadi avaNIya purayatu mamayaNhA // 184 6, jahaNa vi sakkamaNajjo aNajjabhAsa viNA ugAheu / 7. IsAbhAveNa puNo keI jiMdati suMdaraM mggN| taha vavahAreNa viNA paramatvaesaNamasakkaM / / samaya.8 tesi vayaNa soccA'bhatti mA kUNaha jimagge // ni.185 tathA dekhie, vahI gAthA 6.10 (zeSa pR0 10 para) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka nayA mithyAtva-'akiMcitkara' jina-zAsana meM mithyAvarzana ko saMsAra (baMdha) kA mUla aura samyagdarzana ko mukti (nivRtti) kA mUla kahA hai| samyagdarzana kA nizcayalakSaNa svAtmAnubhUti aura mithyAdarzana kA lakSaNa para-rUpapane ko sva-rUpapane rUpa anabhUti hai| kahA bhI hai-"zuddhanizcayanayenaika eva zuddhAtmA prayotate prakAzate pratIyate anubhUyata iti / yA cAnubhUti pratIti zuddhAtmopalabdhiH sA caiva nizcayasamyaktvamiti |"-smysaar 13 (jayasena ttiikaa)| ukta prAtmAnubhUtirUpa samyagdarzana niyamataH karmanirjarA kA kartA aura parAnubhUtirUpa mithyAvarzana niyamataH karmabandha kA kartA hotA hai| isake atirikta bAhyarUpa meM tattvAdi kA saccA zraddhAna karanA yA mithyA zraddhAna karanA jaise samyagdarzana aura mithyAdarzana ke bAhya-vyavahAra lakSaNoM ke mAdhyama to nirjarA yA bandha meM nimitta mAtra haiMkartA nhiiN| yadi koI vyakti nizcayalakSaNoM ko tiraskRta kara, nimittarUpa vyavahAra lakSaNoM mAtra ke AdhAra para yaha kahe ki samyagdarzana yA mithyAvarzana kA viSaya zraddhA mAtra hai aura unase nirjarA yA baMdha nahIM hotA, to vaha logoM ko bharamAne vAlA hai aura nimitta ko kartA mAnane kA doSI hai| jaisA ki "akiMcitkara" pustaka meM kiyA gayA hai| isameM kartArUpa anubhUti jaise lakSaNoM ko tiraskRta kara-vyavahAra lakSaNoM (jo nimitta mAtra hote hai) ke AdhAra para mithyAtva ko bandha meM akiMcitkara siddha karane kI koziza kI gaI hai jo sarvathA hI mithyA hai| kyoMki baMdha ke sabhI sAdhanoM ke mUla meM anubhUti hI hai aura avirati kaSAyAdi ke hone meM bhI anubhUti hI mUla kAraNa hai| "mithyAtva baMdha kA kAraNa nahIM hai" yaha carcA akhabAroM meM barasoM se cala rahI hai isa viSaya kI "akicikara" pustaka hamArI vRSTi meM abhI AI hai jo janatA ko bharamAne vAlI aura prakArAntara se nivRtti ke virodhI kaveva-kadeviyoM ke zraddhAlu banane kA mArga-prazasta karAne vAlI hai| yata:-jaba mithyAtva se bandha nahIM hotA to isa mithyAtva ko kyoM chor3A jAya; prAdi / pustaka ke virodha meM hameM manISiyoM ke lekha mile haiN| kucha lekha prakAzita kara rahe hai / pAThaka bicAra aura isa nae mithyAtva se bceN| -sampAdaka mithyAtva hI dravyakarmabandha kA mUla kAraNa hai zrI paM0 phUlacandra siddhAntazAstrI, hastinApura mithyAtva ko dravyakarmabandha kA kAraNa nahIM kahanA kaSAya se nahI ho sktaa| isIlie AcAryoM ne mUla sUtroM dravyakarmabandha kI prakriyA ko nahIM samajhane kA phala hai| kI racanA me mithyAtva pramukha rakkhA hai| mithyAtva guNaisa kAraNa jahA~ bhI dravyakarmabagha kAraNa kaho yA Asrava sthAna meM utkRSTa sthiti (tIna AyaoM ke binA) bandha kaho inakA vivecana kiyA hai vahA~ AcArya kundakunda Adi aura azubhaprakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgabandha mithyAtva AcAryoM ne dravya karmabandhake hone meM mithyAtva ko prathama guNasthAna meM hI kahA hai, anya guNasthAnoM meM nhiiN| sthAna diyA hai| yaha socanA ki mithyAtva adhikaraNa to hai, kartA nahI yaha jIva anya bhogopabhoga Adi sAmagrI meM 'maiM' aura bilkula vAhiyAta hai| hamane kahIM likhA hai to vivakSA se 'merApana' kara yukta hotA hai to vaha mithyAtva ke sadbhAba meM hI likhA hai| khuddA bandha meM ekendriya jIva bandhaka haiM Adi hI yukta hotA hai| mithyAtva kA abhAva hone para saMsAra sUtroM meM 'jo bandhA' 'baMdhA' AyA hai usakA artha 'bandhaka' ko maryAdA bana jAtI hai / isalie paravastu meM ekatva buddhi hInatA kiyA hai, kyoMki ye donoM zabda 'kartA' kAraka ke karane kA mUla kAraNa mithyAtva hI hai| vaha saMsAra kI jaDa artha meM hI niSpanna hue hai / isalie bandha ke kartA hai aisA hai| usake sadbhAva meM avirati aura kaSAya Adi apanA vahA~ samajhanA cAhie / jaise upAdAna meM sadbhUta vyavahArakAma vizeSarUpa se karatI hai, usake binA nhiiN| dekho naya se chaho kAraka ghaTita ho jAte haiM, vaise hI avinAbhAvI dravya karmoM kA utkRSTa sthiti bandha aura azubhaprakRtiyo kA nimitta kAraNo meM asadbhuta vyavahAranaya se chahoM kAraka utkRSTa anubhAga bandha tIvra mithyAtva ke binA kevala tIvra ghaTita ho jAte haiM, isameM Agama se koI bAdhA nahI aatii| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 41, ki03 anekAnta nimita do prakAra ke hote haiM eka karma nimitta aura dUsare udaya ko paramparA calatI rahe ve anantAnubandhI krodha, mAna, nokarma nimitta / jaise kamanimitta mithyAtva Adi niyata mAyA laura lobha prakRtiyA~ haiM / inase yaha jIva ananta bhavoM haiM vaise nokarma nimitta niyata nahIM hote| ye kahIM koI taka paribhramaNa kI sAmarthya prApta karatA hai| anubandha zabda nimitta ho jAtA hai aura kahIM koI / mithyAtva Adi kA ananta bhavoM taka kI saMsAra meM paribhramaNa kI sUcanA detA kanimitto me antarbhAva hotA hai| hai yaha usakA tAtparya hai| yadyapi ta. sU0 ke chaThe adhyAya meM jJAnAvaraNAdi ke akicitkara pustaka meM anantAnubandhI kI visayojanA Asrava ke bhedoM kA vivecana kyiA hai para vArIkI se dekhane karane vAle kA mithyAtva me Ane para eka Avali kAla para ve saba mithyAtva Adi antarbhUta ho jAte haiM / taka anantAnubandhI kA udaya nahIM rahatA ise golamAla prathama guNasthAna meM jo mithyAtva, napuMsaka veda Adi kara diyA gayA hai| jabaki saMkramAvali ho yA bandhAvali, 14 pratiyoM kA bandha hotA hai usakA mUla kAraNa mithyA- narali kAla eka Avali kAla taka unake udaya na hone kA niyama hai ke nA hone jA tva hI hai| mithyAtva ke sAtha avirati, pramAda, kaSAya yaha SaTakhaNDAgama me to svIkAra kiyA hI hai, kaSAyaprArbhata meM aura yoga to hote hI haiM, mithyAtva binA ve hoM to bhI ina bhI isa niyama ko svIkAra na kara anya prakRtiyoM me svI16 prakRtiyoM kA bandha anya se nahIM hogA, yaha Agama kAra kiyA gayA hai| kevala anantAnubaMdhI ke lie isa niyama svIkAra karatA hai| para mithyAtva meM baMdhane vAlI jo ko nahIM svIkAra kiyA gayA hai| kaSAya prAbhata meM batalAyA pratiyA~ hai usakA kAraNa bhI mithyAtva bhI hai, kyoki hai ki anantAnubandhI kI visaMyojanA karane vAlA jIva jaba unakA jo ki utkRSTa sthiti baMdha hotA hai / vaha tIvra sAsAdana guNasthAna me prAtA hai to anya kaSAyoM kA usase mithyAtva ke sadbhAva meM hI hotA hai tIna AyuoM saMkrama hokara usI samaya sAsAdana guNa ke kAraNa anantAnuko apavAda isalie rakha diyA hai ki unakA utkRSTa bandhI kA apakarSaNa hokara udaya ho jAtA hai| yahA~ jo sthitibandha vizuddhivaza hI hotA hai| phira bhI tiyaMcAyu parasparAzraya doSa AtA hai usakI avagaNanA kI gaI hai| kA utkRSTa sthitibandha mithyAtva meM hI hogaa| manuSyAyu isa prakAra hama dekhate hai ki akicitkara pustaka se bhI usI prakAra prakRti hai| devAyu kA utkRSTa sthitibandha mithyAtva bandha ke kAraNoM meM mukhya hokara, use gauNa kara sayamI ke avazya hogA, yahAM itanA vizeSa jaannaa| diyA gayA hai aura kaSAyo ko Age kara diyA gayA hai| akiMcitkara pustaka meM jo anantAnubandhI me 'anubaMdha' jabaki kaSAyoM kI satA mithyAtva ko svIkAra karane para kA atha kiyA hai vaha purAne AcArya aura vidvAno ne vaisA hI banatI hai, anyathA nhiiN| vistRta pustaka sapramANa hama artha nahIM kiyaa| kevala hameM akiMcitkara pustaka me hI likha rahe haiM usase bAteM spaSTa ho jAyego, jinAgama kyA par3hane ko milaa| ananta bhavoM taka jinake yathAsambhava hai vaha samajha meM A jAyagA / (pR0 8 kA zeSAMza) Niya bhAvaNANimittaM mae kada NiyamasAraNAmasudaM / (7) bhaktisaMgrahapaccA jinovadesaM puvAvaradosaNimmukkAniyama. 186 3. tIthakara bhakti 6 4. tIrthakara bhakti 7 5. 8 6. yogibhakti 23 (5) aSTapAhuDa 7. AcArya bhakti 1 8. prAcA0 76. paMca gurubhakti 7 1. darzana pAhuDa gAthA 1,2 2. zIlapAiDa gAthA 2 10.jArisayA siceppA bhavamalliya jIva tArisA hoti / 3. dhammeNa hoi liMgaM Na liMgametteNa dhmmspttii| jaramaraNajammamukA aTTha guNAlAkayA jeNa // niyama. 47 jANehi bhAvadhammaM kiM te liMgeNa kAyavo / liMgapA. 2 asarIrarA aviraNAsA aNi diyA NimmalA visuddhappa / jo pAvamohidamadI liMga ghettUNa jiNavariMdANa / jaha loyagge siddhA taha jIvA sasidI nneyaa|| niya0 40 uvahasai ligi bhAvaM liMgaMNasedi liMgINa / / liMgapA0 3 ede savve bhAvA vavahAraNaya paDucca bhAgAdA hai| samve siddhasahAvA suddhaNayA sAsadI jIvA // niyama. 41 (6) dvAvazAnuprekSA (bArasaNupekkhA) 11. niyamasAra gAthA 50 1. dvAdazAnuprekSA gAthA 1 2. paMcAsti0 gAthA 173 12. dekheM liMgapAhuDa, aSTapAhuDa TippaNa na03 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva kA badalA rUpa-'akiMcitkara' paM0 munnAlAla prabhAkara, nanaurA vAle aise mithyAdaga jJAna caraNa, vaza bhramata bharata dukha janama maraNa, mithyAtva Adi 16 prakRtiyoM kA badha nahIM hotA isItAta inako tajie sujAna, suna tina saMkSepa kahUM bakhAna // lie anantAnubaMdhI ko mithyAtva ke baMdha kA kAraNa mAnanA pa0 daulatarAmajI kahate haiM ki mithyAdarzana (mithyAtva) ThIka nahI hai kyoki jisake sAtha anvaya aura vyatireka mithyAjJAna tathA mithyAcAritra ke AdhIna hokara yaha jIva donoM hote haiM vahI kAraNa nyAyya tathA Agama anukUla hai| cAroM ganiyo me bhramaNa karatA hai aura janama -maraNa Adi Agama meM karmoM kI 120 prakRtiyoM ke baMdha ke kAraNa isa ke duHkha sahatA hai| isake atirikta samantabhadrAcArya kahate prakAra batAye haiM-16 prakRtiyoM ke baMdha kA kAraNa mithyAhai ki tIno kAlo tathA tInoM lokoM meM samyaktva ke samAna tva, 25 prakRtiyoM ke baMdha kAraNa anantAnubaMdhI kaSAyodaya kalyANakArI tathA mithyAtva ke samAna akalyANakArI janita avirati hai jisakA anubaMdha mithyAtva kA sAtha dene anya nahIM hai| jisakA samarthana cAro anuyogo ke samasta kA hai tathA mithyAtva ananta hai| isI se isako anantAzAstra karate hai| usa mithyAtva ko baMdha kA kAraNa na nubaMdhI kahate hai / 10 prakRtiyoM ke baMdha kA kAraNa apratyAmAnanA jinAgama ke pratikUla hogA, jabaki mokSa zAstra jyAna-varNI kaSAyodaya janita avirati, 4 prakRtiyo ke ko badha adhikAra meM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya baMdha kA kAraNa pratyAkhyAnavaraNa kaSAyodayajanita avirati tathA yoga ye pA~ca pratyaya spaSTa rUpa se batAye hai jiname 6 prakRtiyoM ke baMdha kA kAraNa pramAda, 58 prakRtiyo ke mUla badha kA kAraNa mithyAtva hai| jaba taka mithyAtva kA baMdha kA kAraNa saMjvalana kaSAya tathA eka sAtAvedanIya abhAva nahI hogA sasAra kA anta nahI ho sktaa| ke baMdha kA kAraNa yog| isa prakAra 120 prakRtiyoM ke isIlie mithyAtva ko Agama me ananta kahA hai aura kAraNa alaga-alaga batAe haiN| bAkI 28 prakR tayA iname isake jAne ke pazcAta samAra kA anta avazya hogaa| hI gabhita haiN| phira bhI mithyAtva jo ki isa saba kAraNo arthAt ardhapudgala parAvartana mAtra kAla raha jAtA hai aisA kA mUla hai usako akicitkara kahanA tathA anantAnubadhI niyama hai| isa mithyAtva ke abhAva ke vinA bAkI cAroM ko usake badha kA kAraNa kahanA aisA hai jaise koI kahe vadha ke pratyayoM kA abhAva honA asambhava hai jaise jar3a ke ki do aura do cAra nahIM hote| kyoki mokSa zAstra ke sUkhe binA pattoM ko kATane se (sUkhane se) vRkSa nahI sUkha AThaveM adhyAya ke dUsare sUtra meM baMdha ke kAraNa na batA kara sakatA tathA mithyAtva Adi 16 prakRtiyAM prathama mithyAtva badha kA lakSaNa batAyA hai, usake AdhAra para mithyAtva ke baMdha guNasthAna meM hI baMdhatI hai| prathama guNasthAna ke anta samaya kA kAraNa anatAnubadhI kaSAya ko mAnanA ucita nahI baiThatA meM inakI baMdha vyucchitti ho jAtI hai arthAt Age ke guNa- kyoki anantAnubadhI vaha kaSAya hai jisakA anubadha ananta sthAno me inakA badha nahIM hotA (gomaTTasAra karmakANa mithyAtva ke sAtha dene kA hai| usa kaSAya ko anantAnubadhAdiyatra) tathA mithyAtva ko badha karane vAlI mithyAtva badhI kaSAya kahate hai| badha tathA anubaMdha kI paribhASA prakRti ko na mAna kara anantAnubadhI kaSAyo ko mithyA- sa0si08-7-11 meM isa prakAra kI hai-badha zabda kAraNa tva ke baMdha kA kAraNa mAnanA Agama sammata nahI hai| sAdhya hai aisI vivakSA me mithyAtva Adi pAMcoM pratyaya badha kyoki sAsAdana guNasthAna meM anantAnubaMdhI kA udaya 6 ke kAraNa haiM aura anubaMdha: syAta pravRtasya anuvartaneAvalI aura kama se kama eka samaya rahatA hai| usa samaya pravRtta ke pazcAt anusaraNa karane vaalaa| isase yaha spaSTa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 41, ki03 bhanekAta hotA hai ki prathama guNasthAna meM mithyAtva ke udaya ke ..sthiti aura 4. anubhAga haiM / ina cAroM avasthAoM ko pazcAt hI anantAnubaMdhI kA udaya AtA hai aura antarAla dRSTi meM rakhate hue umA svAmI mahArAja ne kahA haime mithyAtva kA badha hotA hI hai kyoki mithyAtva kA udaya "sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte A gayA aura udaya mAnA badha kA kAraNa hai aura usa saHbandhaH / " artha-kaSAya sahita jIva ke dvArA karma hone badha kA kAraNa mithyAtva ke atirikta anya ho nahI yogya pudgala paramANuo kA grahaNa baMdha hai| vAstava me badha sktaa| yadi anantAnubaMdhI mithyAtva ke baMdha kA kAraNa hai yoga se hI hotA hai| aura yoga AtmA ke pradezoM kI to sAsAdana me bhI baMdha honA cAhie tathA girate samaya sakaMpatA ko kahate hai| bAkI cAra pratyaya mithyAtva, avimithyAtva ke udaya Ane para pahale guNasthAna meM anantAna- rati, pramAda aura kaSAya ye yoga ke kAraNa hai| isalie baMdhI ke abhAva me mithyAtva kA baMdha nahIM honA cAhie, pA~coM ko hI baMdha kA kAraNa kahA hai| ina pAMcoM kA abhAva kintu badha hotA hai| isase spaSTa hai ki mithyAtva ke badha bhI isI krama se hotA hai, aura usa abhAva ke sAtha-sAtha kA kAraNa mithyAtva hI hai| hAM, anantAnubadhI midhyAtva badhane vAlI prakRtiyo kA abhAva bhI hotA jAtA hai| kA sAtha detI hai| sAtha dene mAtra se isako badha kA kAraNa saMsAra me bhramaNa karane kA kAraNa mithyAtva hone para bhI nahIM kahA jA sakatA tathA anantAnubadhI ko mithyAtva ke mithyAtva ko akicitkara kahanA Agama visagata hai| bhale badha kA kAraNa Agama me kahI bhI nahI kahA hai ora hI AcArya mahArAja ne apane bhASaNa meM kahA ho lekina do sau bayAlIsa (242) uddharaNa jo akicitkara pustaka pustaka ke chapavAne kA Adeza nahIM diyA hogaa| kyoki me die hai uname bhI koI aisI pakti spaSTa dekhane meM nahIM pustaka ke chapane se ye sthAyI vidhAna ho gayA ki mithyAtva AI hai ki anantAnubadhI mithyAtva ke badha kA kAraNa hai| kucha nahIM hai-'akicitkara' hai| loga pahale hI mithyAtva badha kA lakSaNa "kammANa sambandho badho" aisA gommaTasAra ke vazIbhUta hokara padmAvatI Adi deva-deviyo se varadAna karmakANDa kI 438vI gAthA meM kiyA hai| jisakA artha mAgate hai aura unase apane kAryoM kI siddhi honA mAnate koM ke AtmA ke sAtha sambandha honA bagha hai aura jaina hai| tathA tIrtha kSetro me jAkara bhI chatra car3hAkara varadAna siddhAnta pravezikA me aneka vastuo ke sambandha vizeSa ko mAMgate hai ki yadi mere putra ho jAye, dhana kI prApti ho badha kahA hai tathA tattvArtha sUtra ke AThaveM adhyAya ke pahale jAye aura mukadamA jIta jAU~ aisI bhAvanAeM karate hai sUtra me badha ke jo pA~ca kAraNa batalAe hai vo isa prakAra tathA anya devI-devatAo kI upAsanA me laga hue hai / isa hai-1. mithyAtva, 2. avirati, 3. pramAda, 4. kaSAya pustaka ke par3hane se lAbha to kucha najara nahIM AtA, kintu tathA 5. yog| ye pAMco kAraNa eka dUsare kI apekSA logo kI pravRtti mithyAtva me bar3ha jAyegI aimI sambhAvanA rakhate hai| arthAt mithyAtva ke kAraNa se avirati hotI najara AtI hai / isIlie aisA duSpracAra nahIM honA cAhie / hai| usa avirati kA kAraNa anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnA- 'akicitkara pustaka me pRSTha 16 para likhA hai ki vargI, pratyAkhyAnAvarNI ke udaya se hotI hai / isa avirati yadi mithyAtva ke sthAna para anantAnubaMdhI ko rakha dete hai ke udaya se 36 unatAlIsa prakRtiyoM kA badha hotA hai| to prathama aura dvitIya guNasthAna kA antara samApta ho pramAda ke yoga se chaH prakRtiyo kA baMdha hotA hai| saMjvalana jaataa| para, aisA nahI hai kyoki pAgama meM kahA hai kaSAya se 58 aTThAvana prakRtiyo kA vadha hotA hai tathA mithyAtva ke udaya se adeva meM deva buddhi, atattva me tattva yoga se eka sAtAvedanIya mAtra kA baMdha hotA hai| aisI buddhi, adharma meM dharma buddhi ityAdi viparItAbhiniveza rUpa badha vyavasthA to Agama me dekhane me AtI hai| ho, mokSa- jIva ke pariNAma hote haiN| aura anantAnubadhI AtmA ke zAstra ke AThave adhyAya ke dUsare sUtra me jo kahA hai baha samyaktva aura svarUpAcaraNa cAritra kA ghAta karatI hai / cAro prakAra ke badha ke lakSaNa kI apekSA kahA hai / kyoki jisako sAsAdana guNasthAna kahate hai| usake pazcAt una karmabadhoM kI cAra avasthAe~-1. prakRti, 2. pradeza, (zeSa pR0 16 para) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'akiMcitkara' pustaka Agama-viruddha hai yaha saca hai ki hama karaNAnuyoga meM mUr3ha ho, aura hameM kucha yAtA bhI nahI ho / zAyada isIlie eka sajjana bole -- pAMData jI ! "mithyAtva kicitkara haiM yA akici tkara" ise zrApa kyA jAne ? hamane kahA- ApakA kahanA ThIka hai | bhalA jaba karuNAnuyoga ke jJAtA bhI isa viSaya ke pratipAdana meM akiMcitkara aura viparIta zraddhA me hai, to hamArI kyA visAta ? para, isase dravyAnuyoga ko jhUThA to nahI mAnA jA sakatA jaba dravya hI na hogA taba karaNa hogA kisame ? mUla to dravya ko viSaya karane vAlA dravyAnuyoga ho hai jo dravyoM ke guNa-sthAna Adi kI pUrIpUrI jAnakArI detA hai / "mithyAtva akicitkara hai" isa naI carcA ko prakAza me Ae kaI varSa ho ge| taba isake samarthana aura virodha me udbhaTa vidvAno taka ke kaI lekha par3hane ko milate rahe, para nirNaya paraka (dono pakSo ko svIkArya ) koI lekha dekhane meM nahIM aayaa| bAvajUda isa matabheda ke, phira bhI 74 pejo kI ikatarpha pustaka chapa gaI / pustaka kA nAma hai - " kiMcitkara / " prastuta pustaka 'jJAnodaya - prakAzana', jabalapura kI dena hai aura isameM Aja ke khyAtanAmA pUjya AcArya vidyA sAgara jI mahArAja kI vartamAna mAnyatA me unake hue svayaM ke pravacanoM ke prakAzana kI bAta hai / niHsandeha pustaka eka mAnya digabarAcArya sammata hone se zrAvaka muniyoM ke niyamita svAdhyAya me zAstra kI AsandI para par3hI jAyagIkucha logo kI mAnyatA bhI badalegI / kucha loga soceMge ki zAyada yaha eka pratikriyA hai usa mAnyatA kI-- jisameM mAtra samyagdarzana prApti ke lie logoM ko prerita kiyA gayA thA aura cAritra kI upekSA kara dI gaI thii| AcArya mahArAja ne kaSAyAdi ko dukha kI jananI batAkara "midhyAtva akicitkara" ke bahAne samyagdarzana kI mahima ko padmacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' lupta kara diyaa| yadyapi logoM ke cAritra meM girAvaTa ko dekhate hue mahArAja kA yaha kadama ThIka hai / ve kahate haiM-"midhyAtva haTAo mithyAtva haTAo" kahane mAtra se vaha haTane vAlA nahI / hame haTa ne ke lie kaSAyoM ko va usako bhI samajhanA hogA aura unase bacane kA bhI prayAsa karanA hogA / " - akicitkara pR0 78 / para, Agama kI dRSTi se "midhyAtva akicitkara hai|" yaha viSaya hame rAsa nahI AyA | AcArya zrI svaya jAna aura mAna rahe haiM ki mithyAtva ko baMdha meM prakicitkara mAnane jaisI unakI ghoSaNA se viparItatA phailI hai| unhone svayaM kahA hai "loga kahate hai mahArAja, Apa ATha-dasa varSoM se nirantara yaha carcA kara rahe hai, isase Apako kyA lAbha huA ? Apako jo bhI lAbha huA ho so ThIka haiM, lekina itanA zravazya hai ki logo me mithyAtva ke viSaya kA duSpracAra avazya huA hai, aisI merI dhAraNA hai ?" - akicitkara, pRSTha 72. aisI sthiti me ora jaba virodha me likhe gae lekho kA nirAkaraNa janatA taka na pahucA ho, pustaka prakAzako dvArA isa viSaya ko zAstra kI AsandI para virAjamAna ho sakane vAlI pustaka rUpa me na gUMthakara kevala akhabAro taka hI sImita rakhanA nyAyya thA / yataH - akhabAra zAstra kI gaddI para nahI par3he jAte / pustaka se loga bhramita hoMge ki prAcIna AcAryoM ke vAkya ThIka hai yA vartamAna AcArya zrI vidyAsAgara mahArAja ? dUsarI bAta, mithyAtva ko baMdha me akicitkara mAnane se padmAvatI Adi rAgI devI-devatAoM kI mahimA pUjA ko bar3hAvA milegA / loga kahege -jaba mithyAtva baMdha kA kAraNa nahI hai to hama kyoM isa mithyAtva se rukeM ? hama to inheM mAtra sAMsArika iSTasiddhi ke lie pUjate hai, bhAdi / "kammANa saMbadho baMdho" -karmakA0 438; jIvakarma Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 45, ki03 anekAnta pradezA'nyonyasaMzleSo baMdhaH"-rA. vA0 113 // 14, se ko bhAvabandha:...." na caivamekaika hetuka eba bandhaH, pUrvasminspaSTa hai ki sabaMdha-saMzleSa hone kA nAma baMdha hai; vaha pUrvasminnuttarasyottarasyabandhahetoH sadbhAbhAvAt..." mithyAsaMzleSa Atmapradezo se kArmANa vargaNAo athavA karmoM ke darzana hetukazca |.....'n cAyaM bhAvabaMdho dravyabaMdhamantareNa 'aNNoSNapavesaNa' rUpa hai| aura aisA sazleSa jIva ke prati bhavati, muktasyApitatprasaMgAt iti dravya baMdha: siddhaH / so'pi pradezabaMdha kA hI hai| zeSa prakRti sthiti aura anubhAga ye mithyAdarzanAviratipramAdakaSAya yogahetuka eva bndhtvaat|' sabhI to kArmANa vargaNAo se sazliSTa hote haiM-yAnI -Aptapa. kArikA 216, yAnI dravya aura bhAva ina sthiti aura anubhAga vArmANa karmoM me par3ate haiM, AtmA yA donoM baMdho me yathAyogya rIti me mithyAtva bhI kAraNa hai| Asapradezo me nhii| prata. kaSAyo kI tIvratA-mandatA se AcArya akalaMka deva ne prazna uThAyA ki jaba umAkarmarUpa vargaNAo me par3e sthiti aura anubhAga ko-mAtra svAmI ne 'mithyAdarzanAdi' prathama satra me pAMcoM ko baMdha meM karma-pradezA se baMdhane ke kAraNa (jIva ke prati Direct badha heta kaha diyA to dUsare sUtra me kaSAya ko pRthak se punaH nahI hone para bhI) bandha kaha diyA gayA hai| para, inhe kyo baMdha kA kAraNa kahA ? isake samAdhAna meM AcArya karma pradezo ke abhAva me 'aNNoNNa pavesaNa' ko paribhASA ki ma sthiti aura anabhAga badhoM ke me sIdhA nahIM ghaTAyA jA sktaa| phalata:-pradazavandha, kAraNo ko spaSTa karane me hai / tathAhijo ki mukhya hai use goNa kara, kArmANa vargaNAo me ghaTita "punaH kaSAgrahaNamanuvAda iti cet na; karmavizeSAzayahone vAlI sthiti aura anubhAga me hetubhUta kaSAya mAtra vAcitvAt jaTharAgnivat / / 5 / / ..... "kaSAyeSu satsutIvrako jIva aura karma sambandhI jaise (pradeza) badha meM mukhya mandamadhyama kaSAyA zayAnurUpe tthityanubhavane bhavata ityetasya kAraNa nahI mAnA jA sktaa| jaba bhI badha hogA yogo vizeSasya pratipattyathaM bandhahetuvidhAne kaSAya grahaNa nirdiSTaM kI hI mukhyatA hAgI-'jogApayaDipadesAH' aura yoga punara nadyate / ' ta0 rA0 vA0 8 / 2 / ?. meM yathAsthiti mithyAtva bhI kAraNa hai| ataH hame pUre baMdha jayadhavalAkAra ne yoga kI jo paribhASA kI hai usase prasaMga me AcAryoM ke vAkya 'mithyAdarzanAvirati pramAda sabhI badho me pradezavandha ko hI mukhyatA milatI hai aura kaSAyayogA: bandhahetavaH', rUpa meM sabhI ko yathAyogya rIti vaha badha yogo dvArA hotA hai-'jogAparyADapadesAH' / tathA se baMdha meM kAraNa mAna lenA caahie| 'tatra mithyAdRSTaH yoga kI utpatti me anya kAraNo kI bhAMti-yathAvasarapaMcApi samUditA: bandha hetava'....."tatra ca mithyAdarzanA- mithyAtvarUpI kAraNa ko bhI grahaNa karanA anivArya haidivikalpA / pratyeka vandhahetutvabhavagantaTham / ta0rA0 vA. yoga ke kAraNo me mithyAtva ko sarvatra hI chor3A nahI jA 8131, imI rAjavAnika ke 8 / 2 / 8 meM badha ke viSaya me sktaa|-'jogo NAma jIvapadesAraNaM kammAdANaNibandhaNo kahA gayA hai--'atomithyAvarzanAdyAvezAta AIkRtasyA- pripphdpjjaao|' jayadha0 12 pR0 202. yahA~ AdAna tmanaH sarvato yogavizeSAta teSA sUkSmakSetrAvagahinAm anatA- aura bandha me zabda mAtra kA bheda hai; kyoki Asrava aura naMta pudagalAnAM karbhabhAgayogyAnAmavibhAgopazleSo bandha bandha dono ke kAraNoM meM bheda nahI hai| yoga kI sattA bhI ityAkhyAyate / ' phalata:-pA~co hetuoM me (yathA prasaga) prathama se lekara terahave guNasthAna taka rahatI hai / kaSAya kI mithyAtva ko akicitkara nahIM mAnA jA sktaa| sattA to mAtra dazave guNasthAna taka hI hai| yadi kaSAya pUrvAcArya zrI vidyAnanda ke matAnusAra to (jisa ko hI baMdha kA mUla kAraNa mAnA jAya to kaSAya ke kaSAya ko mithyAtva ke baMdha me kAraNa mAna vartamAna AcArya abhAva me vadha kyoM hotA hai ? aura kaSAya kI sattA me vidyAsAgara jI mithyAtva ko badha ke prati akicitkara dUsare guNasthAna meM bhI mithyAtva Adi 16 kA bandha kyoM kaha rahe haiM / ) usa kaSAya meM mUla kAraNa bhI mithyAtva ho nahI hotA ? vicAraNIya hai| hai| vidyAnandi svAmI kahate haiM-'tatrabhAvavandhaH krodhA badha ke kAraNa prasaMga ko uThAte hue mahAbandha ke dhAramakaH, tasya hetumicyAparzanam |....."migyaavrshn hetu prArambhika karmabandha mImAMsA prasaga me jo bAta uThAI gaI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'akicirakara' pustakamAgama-viruddha hai hai usase yaha spaSTa hotA hai ki baMdha ke kAraNoM se mithyAtva isa viSaya kA samAdhAna karate hue vidyAnandi svAmI ko sarvathA sarvathA alaga nahI kiyA jA sakatA / aura yaha kahate haiM (aSTamaha0 pR0 267) ki mohaviziSTa ajJAna meM to hama pahile hI kaha cuke hai ki kaSAya (ananta nabadhI) sakSepa se miNyAvarzana mAdi kA saMgraha kiyA gayA hai| iSTa kI utpatti kA janaka mithyAtva hI haina ki mithyAtvaM aniSTa phala pradAna karane meM samartha karma bandha kA hetu kA janaka kaSAya-'tatra bhAvabandhaH krodhAdyAtmakaH tasya kaSa'yakArthasamavAyI ajJAna ke pravimAmAvI mithyAvarzama, hetumithyAdarzanam ......' so'pi (dravyabandho'pi) mithyA darza- avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga ko kahA gayA hai| nAviratipramAda kaSAya yoga hetuka eva bandhatvAt / moha aura ajJAna me mithyAtva Adi kA samAveza ho jAtA -Aptara0 216. hai| dono AcAryoM ke kathana meM tAttvika bheda nahI hai, karmabaMdha mImAsA prasaga meM jo bAta kahI gaI hai vaha kevala pratipAdana zailI kI bhinnatA hai|" isa bhAMti hai ukta prasaga ko aSTa sahasrI vivaraNam dazama pariccheda "rAga-dveSAdi vikAroM sahita ajJAna baMdha kA kAraNa pR0 335 para isa prakAra kahA gayA haihai| thoDA bhI jJAna yadi vItarAgatA sampanna ho to karma "nacevaM ajJAnahetutve bandhasya mithyAdarzanAdi hetutvaM rAzi ko vinaSTa karane meM samartha ho jAtA hai| paramAtma kathaM sUtrakAroditaM na viruddhayana iti cet, mithyAvarzanAprakAza TIkA me likhA hai-'vIrA veraggaparAthovapi hu viratipramAda kaSAyayogAnAm kaSAya kAryasamvAyyajJAnAvinAsikkhaUNa sijhaMti / ...... ... ||pR0 227 // bhAvinAmeveSTAniSTaphaladAnamamarthakarmabandhahetutvasamarthanAt vairAgya saMpannavIra puruSa alpajJAna ke dvArA bhI siddha mithyAvarzanAdInAmapi saMgrahAt sakSepata iti buddhayAmahe / ho jAte haiN| sampUrNa zAstro ke par3hane para bhI vairAgya ke tato mohina evAjJAdviziSTa: karmabandho na vItamoDAditi vinA siddha pada kI prApti nahIM hotii| samantabhadra apane sUktam / " yuktivAda dvArA isa samasyA ko sulajhAte hue kahate haiM pAThaka dekheM-jahA~ ajJAna ko bandha kA kAraNa kahA, 'ajJAnAnmohino bandho na jnyaanaadviitmohtH| vahA~ usa ajJAna me moha ko hI kAraNa mAnA; aura moha jJAnastokAccamokSaH syAdamohAnmohino'nyathA // ' vaha hai jo mohita kare, bhulAe, ajJAnI banAe / aisA moha -A0 mI0 68. mukhyata. darzanamoha-(mithyAtva) hI hai| cAritramoha to moha viziSTa vyakti ke ajJAna se badha hotA hai| zraddhAna me vAdhaka na hokara mAtra cAritra ghAtaka hai aura moharahita vyakti ke jJAna se baMdha nahI hotA hai| moha- zraddhAna va cAritra meM mahad antara hai| yaha pAThaka soceM ki rahita AtmajJAna se mokSa hotA hai| mohI ke jJAna se vadha darzana aura cAritra me kauna kisakA sAdhaka hai? kauna hotA hai|' pahile aura kauna pIche hai ? kyA yaha ThI.. hai ki darzana ke yahA~ bandha kA anvaya vyatireka jJAna kI nyUnAdhikatA bAda ke krama meM Ane vAlA cAritra, darzana kA kAraNa ho ke sAtha nahI hai| isase jJAna ko bandha yA mukti kA kAraNa yAnI jo cAritra mohanIya kI prakRti anantAnubandhI hai, nahIM mAnA jA sktaa| moha sahita jJAna bandha kA kAraNa vaha prathama prakRti-darzanamohanIya (mithyAtva) ke bandha meM hai aura moharahita jJAna mukti kA kAraNa hai| ata: yaha kAraNa ho ? Azcarya ! bAta pramANita hotI hai ki bandha kA kAraNa mohayukta kyA kabhI yaha bhI socA ki yadi mithyAdarzana bandha ajJAna hai................."| yahAM yaha AzakA sahaja utpanna meM kAraNa na hogA to usakA virodhIbhAva-samyagdarzana bhI hotI hai ki isa kathana kI sUtrakAra umAsvAmI ke isa mokSa meM kAraNa na hogaa| aura aise meM 'jhAnacAritremokSasUtra ke sAtha viruddhatA hai-'mithyAdarzanAviratipramAdakaSAya- mArga.' sUtra racanA pdd'egaa| samyaka zabda to darzana kA vizeyogaH bandha hetvH|' SaNa hai, vaha bhI na ho sakeyA aura taba sArA kA sArA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16, varSe 41, ki03 anakanta di. siddhAnta hI lupta ho jaaygaa| bhalA yaha bhI kaise jagammohana lAla zAstrI aMka dinAMka 26-7-82 meM prakAza sambhava hai ki hama samyakacAritra me to samyagdarzana ko DAla cuke hai--una para vicAra kiyA jAnA caahie| hama anivArya kAraNa mAne aura mithyAcAritra me mithyAdarzana nahI cAhate ki -pUrvAcArya kI 'tatra bhAvabandhaH krodhAdyAko kAraNa na maane| anantAnabandhI (jo svayaM cAritra- tmakaH, nasyahetumithyAdarzanam' ghoSaNA ko apane tarkoM kI mohanIya kI prakRti hI hai) ko prakArAntara se (mithyAtvo- kasoTI para jhuThalAyA jAya aura usa sabake prati janatA tpAdaka mAna lene ke kAraNa) mithyAcAritra ke utpAdana kA me bhrama paidA hone jaisA koI kadama uThAyA jAya / mUla kaheM ? ___ koI kitane bhI tarka kyo na de, hama Agamako mUla ghoSaNA ukta viSaya me sva0pa0 kailAzacandra siddhAnta zAstrI ko galata mAnane ko taiyAra nhii-'tsyhetumithyaadrshnm|' jaina sandeza ke aMka dinAMka 23-12-82 meM aura mAnya paM0 vIra sevA mandira, dariyAgaja, naI dillI-2 (pRSTha 12 kA zeSAMza) mithyAtva ke udaya Ane para mithyAtva guNa sthAna hotA hai| kI pustaka ke dvArA puna: isakA yaha pracAra kiyA jA rahA isase spaSTa hotA hai, donoM kA pRthak-pRthak kArya hai / aisI hai ki mithyAtva akiMcitkara hai| aba pa0 kailAzacandra jI avasthA me anantAnabadhI ko mithyAtva kA utpAdaka kahanA to hai nahI, mujhe bar3A Azcarya hai ki anya vidvAna kyo ThIka nahIM baiThatA aura gommaTasAra jIvakANDa kI 282 mauna sAdhe baiThe haiM ? unako isakA khulakara AgamAnukUla gAthA meM bhI kahA hai-samyaktva, deza cAritra; sakalacAritra, virodha karanA caahie| yathAkhyAta cAritra ko ghAtatI haiN| kaisI viDambanA hai ki eka ora to 'akicitkara' pustaka samyakva ke ghAta hone ke pazcAt mithyAtva ke udaya pR011 para yaha svIkAra kiyA gayA hai ki 'prathamaguNasthAna Ane para hI mithyAtva guNasthAna hotA hai| kahA~ taka kaheM meM mithyAtva ke udaya me ba~dhane vAlI mAtra 16 prakRtiyAM hI samayasAra me bhI kahA hai ki jaisA vastu kA svabhAva kahA ha' hai' aura dUsarI ora yaha kahA jA rahA hai ki mithyAtva se haA hai vaise svabhAva ko nahIM jAnatA huA ajJAnI (miyA- bandha nahI hotA--'kaSAya se hI mithyAtva kA bandha'-pR08. daSTi) apane zuddha svabhAva se anAdi sasAra se lekara cyuta a ntierra kI jAtI'. haA hI hai| isa kAraNa kama ke isa udaya meM jo rAga, akicitkaratA'-10 62. pAThaka soceM ki kyA yaha sva. veSa, moha (mithyAtva Adika) bhAva haiM unase pariNamatA vacana vAdhita nahI? ajJAnI rAga, dveSa, mAha aAdika bhAvo ko karatA haA jaba Agama meM 25 prakRtiyoM (anatAnubandhI 4, styAnakarmoM se badhatA hI hai aisA niyama hai| gaddhi, nidrAnidrA, pracalA-pracalA, durbhaga, dusvara, anAdeya, mujhe vartamAna ugrastho ke tarka vitarka se padArtha nirNaya aprazastavihAyogati, strIveda, nIcagotra, tiryaggati, tiryagameM utanA vizvAsa nahI japatA, jitanA prAcIna AcAryoM gatyAnupUrvI, tiryagAyu, udyota, sasthAna 4, sahanana 4) ke ke vAkyoM meM vizvAsa hai| ata: yadi kisI grantha ma ye vadha kA vidhAna anatAnuvadhI kaSAya kI mukhyatA meM hai aura paMkti spaSTa likhI ho ki mithyAtva ke badha meM anantAna iname mithyAtva ko gaNanA nahI hai| taba kyA akici kara kA baMdhI kaSAya kAraNa hai, to vicAra kiyA jA sakatA hai| pracAra mithyAtva ko baDhAvA dene ke lie kiyA jA rahA hai? abhI to hamAre samakSa pUrva AcArya jI zrI vidyAnandi kI kyA isase kudeva-deviyo ke pujApe ko bar3hAvA na milegA? yaha paMkti vidyamAna hai"tatra bhAva badha. krodhAdyAtmakasnasya hetumithyaadrshnm|" jaba mithyAtva guNasthAna me cAroM pratyayoM se vadha kA -Apna parIkSA 21 vidhAna hai-'cadupaccaiyo vaMdho paDhame'-go. karma. 767. taba isa prakaraNa ke spaSTIkaraNa meM sva. 50 kailAzacandra mithyAtva ko una pratyayo se kaise choDA jA sakatA hai ? jI ne san 1982 meM eka lekha likhA thA, usake pazcAt pAThaka vicAreM aura dhokhe me na aayeN| yaha carcA banda-sI ho gayI thii| aba akicitkara nAma 2/38, aMsArI roDa, dillI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA mithyAtva baMdha ke prati 'akiMcitkara' hai ? 0 zrI bAbUlAla jaina kalakatte vAle bahuta samaya se yaha viSaya cala rahA hai aura sabhI baDe- isI bAta ko karaNAnuyoga bhI sAvita karatA hai ki baDe vidvAnoM ne isa bAre meM apanI jAnakArI se logo dUsare guNasthAna me anantAnubadhI kaSAya hai parantu vaha ko avagata karAyA hai aura grantho ke pramANa bhI rakhe hai| mithyAtva kA badha karane meM akicitkAra hai, jabaki cauthe adhyAtma kA daSTikoNa to bahuta sApha hai / samUce pApoM kA se jo girA jisake anantAnabandhI kI visaMyojanA haI hai janaka-samasta kaSAyo kA janaka -sasAra kA kAraNa aura mithyAtva kA udaya Ane para nayI anantAnubandhI eka mithyAtva ko hI batAyA hai |jb zraddhA viparIta hoto kaSAya kA bandha karatA hai jabaki saMyojanA hokara anantAhai taba jo kaSAya banatI hai vaha anantAnubaMdhI hotI hai| nabandhI abhI udaya ko prApta nahI huI haiN| isakA artha jaba apane svabhAva ko nahIM jAnatA aura zarIrAdika me huA ki anantAnubandhI to mithyAtva ko bA~dhane me akiapanApanA mAnatA hai taba eka prApta zarIra meM hI apanA. citkara rahI aura mithyAtva anantAnubandhI ko bAMdhane me panA nahI hai parantu ananta zarIra bhI prApta kara sakatA anivArya rhaa| aisA hI sarvArthamiddhi TIkA meM AThave to saba me apanA panA A jaataa| jaba yaha mAnatA hai adhyAya meM likhA haiki para vastu se du.kha hotA hai aura para vastu se mukha hotA "ananta saMsAra kAraNatvAnmithyAdarzanamanantaM tadanuhai taba sAmane koI eka vastu hai usase hI dveSa buddhi nahI hai bandhino'nantAnubandhinaH krodhmaanmaayaalobhaaH|" parantu ananta vastu bhI hotI to una sabase dveSa buddhi ho artha-ananta sasAra kA hetU hone se mithyAtva hai, jAtI athavA rAga buddhi ho jaatii| isalie zukla lezyA sohI ananta hai| arthAt ananta nAma mithyAtva kA hai, kA dhArI dravyaliMgI muni ke koI kaSAya dekhane me nahI A kyoMki vaha mithyAtva ananta saMsAra kA kAraNa hai| jisakA rahI hai parantu anantAnubaMdhI barAbara cala rahI hai anantAnu- (mithyAtva) kA sahacara-anacara-anusAraNo-anukaraNa karane baMdhI kA artha tIvra aura manda se nahIM hai pagnu mithyA zraddhA vAlA anantAnabandhI krodha, mAna, mAyA loma hai| ke kAraNa vaha apane abhiprAya meM anantoM padArthoM kA svA. yahAM para aisA bhI nahIM hai ki jaise "samyakatvaM ca mitva, ananta padArthoM ke prati rAga-dveSa buddhi lie hue cala satra ke dvArA unhoMne kahA ki samyaka darzana devagati ke rahA hai| vaha kaSAya athavA vaha abhiprAya tabhI miTa sakatA bandha kA kAraNa hai, vahAM para batAyA hai ki samyakadarzana hai jaba zraddhA ThIka ho| isake alAvA kaSAya karane kA bandha kA kAraNa nhii| parantu samyakatva ke sAtha rahane vAlI aura ananta padArthoM ke prati rAga-dveSa karane kA abhiprAya kaSAya bandha kA kAraNa hai usI prakAra aisA abhiprAya kisI bhI taraha nahI miTa sakatA, cAhe zraddhA kA ThIka AcAryoM kA nahI hai ki mithyAtva ko upacAra karake vadha honA aura anantAnubaMdhI kA miTanA eka hI sAtha ho parantu kA kAraNa kahA hai, aura bandha to sAtha me rahane vAlI zraddhA sahI hue binA anantAnubaMdhI nahI jA sktii| isI- anantAnubanthi se hI hotA hai| agara yaha upacAra bhI lie AcAryoM ne mithyAtva ko sasAra kA kAraNa aura mAnA jAye to mAtra mithyAtva ke udaya rahate anantAnubandhi samyagdarzana ko saMsAra ke abhAva kA kAraNa kahA hai, isI- ke udaya ke vinA koI prakAra kA bandha nahIM honA cAhie lie mithyAtva ko sabase bar3A pApa kahA hai jisake gaye thA jo honA hai| kevana mithyAtva ke udaya meM mithyAtva binA koI kaSAya jA hI nahI sktii| (zeSa pR0 20 para) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva hI ananta saMsAra kA baMdhaka hai : sva0 zrI paM0 kailAzacandra siddhAnta-zAstrI jaina sandeza ke 15 navambara san 1982 ke aka ke ho skegii| hame isa lekha ne hI isa sampAdakIya ko mukha pRSTha para paM. jaganmohana lAla jI zAstrI kA "kyA likhane ke lie prerita kiyA hai| hamane unheM likha diyA mithyAtva abandhaka hai ?" zIrSaka se eka spaSTI karaNa hai ki hama ApakA lekha prakAzita nahI kreNge| hame mithyAprakAzita haA hai| isI viSaya ke sambandha meM hameM bhopAla tva kI akiMcitkaratA iSTa nahIM hai kyoki samasta jinAke DA0 ratanacandra jI kA phulaskepa AkAra ke 26 peja gama isase sahamata nahI hai| sasAra me mithyAtva kA aura kA eka lekha 'mithyAtva sthiti anubhAga vandha kA hetu nahIM mokSamArga meM samyaktva kA mahatva sarvAgama sammata hai yadi hai' zIrSaka se prApta haA hai| unhone bhI apane lekha meM pa0 mithyAtva bandha me akiMcikara hai to mokSamArga me samyaktva jagamohana lAla jI kI nainAgira meM upasthiti kI carcA bhI akiMcitkara ThaharatA hai taba AcArya samantabhadra kA yaha karate hae unake dvArA AcArya vidyAsAgara jI ke pravacano kathana ki tInoM nAlo aura tInoM loko me samyaktva ke ke uddhata aMzoM ko apane lekha meM uddhRta kiyA hai aura likhaa| samAna kalyANakArI aura mithyAtva ke samAna akalyANahai ki maiMne unase pUchA ki jaba Apa usI kadhana se isa kArI nahI hai| jisakA samarthana cAroM anuyogoM ke zAstra samaya sahamata haiM taba pahale usakA khaNDana kyoM kiyA? eka mata se karate hai, mithyA ThaharatA hai| eka aora bandha unhoMne uttara diyA-"maiMne pravacana pArijAta dekhA nahI ke cAra bhedoM nA dha kaSAya aura yoga se batalAnA aura kevala jaina sandeza (10 jUna 82) me prakAzita lekha me dUsarI pora bandha ke pAMca yA cAra kAraNa batalA kara milI jAnakArI ke AdhAra para usakA samarthana kara diyaa| mithyAtva ko pramukha sthAna denA tathA yaha likhanA ki yaha unhoMne batalAyA ki apane lekha meM unhone kaSAya se hI samasta bhI bandha ke kAraNa hai aura pRthak-pRthaka bhI bandha ke sthiti anubhAga bandha kA honA svIkAra kiyA hai| paMDita kAraNa hai kyo aimA likhane vAle samasta praacii| jainAcAryoM jI ke ina zabdoM ko unakI sahamati se hI maiM isa lekha meM ke vicAra meM vaha tarka nahI AyA jo Aja prathama bAra uddhRta kara rahA huuN| isa prakAra mAnanIya pa. jagamohana- mAtra AcArya vidyAsAgara jI ke vicAra me AyA hai ? lAla jI ke vacanoM ko samarthana rUpa me uddhata kara jinhoMne kyA ve saba Agama racayitA prAcArya Agama kI gaharAI AcArya zrI ke kathana ko Agama viruddha siddha kiyA hai me nahI utare ? isakA eka mAtra samyak samAdhAna yahI unake isa prayatna kA khokhalApana spaSTa ho jAtA hai|" sambhava hai ki prakRti pradeza bandha terahave guNasthAna taka tathA DA0 ratanacanda jI ne apane isa vistRta lekha me sthiti vandha anubhAgavandha dazave guNasthAna taka hote haiM AcArya vidyAsAgara jI ke pravacana pArijAta me prakAzita tathA vandha ke kAraNoM meM se kaSAya udaya dasaveM guNasthAna pravacanoM kA pUrNa samarthana karate hue usakA virodha karane taka aura yoga terahaveM guNasthAna taka rahate hai| ata: ina vAle vidvAnoM ko AkaNTha viSaya kaSAyo me DUbe hae aura dono ko hI cAra vandho kA kAraNa kahA / inhIM me apanejinakA murupa kAma Agama kI gaharAI meM jAnA nahIM hai apane sthAna taka zeSa kAraNa antarbhUna hai ve akicitkara apitu satahI jJAna dvArA paMDita ke nAma se prasiddha hokara ' nahIM hai| pravacanAdi dvArA paisA kamAnA hai' Adi likhA hai| isa Aja anantAna bandhI kaSAya ko mahatva diyA jA rahA taraha ke lekha jaba taka likhe jAte rahege yaha carcA banda nahIM hai, mithyAtva ko nahI / Agama ke abhyAsiyoM se yaha bAta Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva ho ananta saMsAra kA bandhaka hai 16 ajJAta nahIM hai ki ATha karmoM meM mohanIya kI pradhAnatA hai sAsAdana me mithyAtva nimittaka vandha nahIM hotaa| isake aura mohanIya ke do bhedoM meM darzana mohanIya kI pradhAnatA pazcAt bhajanIya hai arthAt mithyAtva guNasthAna ko prApta hai| darzana mohanIya kA eka hI bheda hai mithyAtva / ataH hue jIvoM ke mithyAtva niminaka bandha hotA hai, anya guNaprakArAntara se mohanIya kA samasta mahatva mithyAtva ko hI sthAnoM ko prApta hue jIvo ke nahIM hotaa| prApta huA hai jaba taka usakA satata udaya vidyamAna hai taba yaha saba jAnate haiM ki darzana mohanIya aura cAritrataka sasAra ananta hai| isI se mithyA darzana yA mithyAtva mohanIya ke Asrava ke kAraNa bhinna-bhinna kahe hai| kaSAya ko ananta kahA hai, usa ananta mithyAtva ke sAtha baMdhane ke udaya se huA tIvra pariNAma cAritramoha ke Asrava kA vAlI kaSAya isI se anantAnubandhI kahalAtI hai| usake kAraNa hai jaba ki kevalI, zruta, sagha Adi kA avarNavAda kAraNa mithyAtva ananta nahI hai kintu ananta mithyAtva ke darzana moha ke Asrava kA kAraNa hai| arthAta kaSAya ke udaya kAraNa vaha kaSAya anantAnubandhI hai| anantAnuva.dhI kI se hue tIvra pariNAma se bhI mithyAtva ke udaya se A vyAkhyA me zAstrakAro ne ananta kA artha mithyAtva kahA pariNAma bhayAnaka hai| tabhI to prathama se sthiti vandha hai pora tadanuvandhI kaSAya ko anantAnavandhI kahA hai| isa cAlIsa aura dUsare se sattara kor3A koDI sAgara hotA hai| kaSAya kA visayojana karake jo mithyAtva guNasthAna meM tattvArtha sUtra ke chaThe adhyAya me karmoM ke Asrava ke kAraNo AtA hai usake anannAnuvandhI kA puna: vandha hotA hai aura kA varNana karate hue antima sUtra kI vyAkhyA ma kahA hai ki mithyAtva svodayavandhI hai| yaha kathana anubhAga vizeSa kI dRSTi se hai arthAt ina kAraNo ___ Agama me tIna Ayuo ko chor3akara zeSa saba karmoM kI se usa vizeSa karmoM kA vizeSa anubhAga vandha hotA hai aura utkRSTa sthiti kA bandha utkRSTa saMkleSa se kahA hai| tathA sthiti bandha kI taraha anubhAga vandha bhI kaSAya se kahA hai AhAraka dvika, tIrthaMkara aura devAyu ko chor3akara saba phira bhI ina ina kAryoM ke karane se jaise una una karmoM meM utkRSTa sthitiyoM kA vandhaka mithyA dRSTi ko kahA hai| vizaSa anubhAga vanya hAtA hai vasa hA vizeSa sthiti bandha image sasaSTa hai ki mithyAtva bhAva hI tIvra saMkleza kA bhI hotA hai| ata: mithyAtva ko sthitivandha aura anubhAga kAraNa hotA hai| isI se mithyAdRSTi ko hobandhaka kahA vandha kA hetu na mAnanA ucita nahIM hai| yadi aisA hotA hai| mithyAtva ke udaya ke abhAva meM anannavandhI ke udaya to mithyA dRSTi ko hI utkRSTa sthiti kA vandhaka na kahA se utkRSTa sthiti bandha nahI honA isase mithyAtva sthiti gayA hotA / ataH mithyAtva ko vandha ke prati kicitkAra bandha me akicitkara nahI hai yaha siddha hotA hai| yadi kahanA ucita nahIM hai isase mithyAtva bhAva ko protsAhana utkRSTa sthiti vandha me eka mAtra kaSAya hI kAraNa hotI milatA hai aura samyaktva kI virAdhanA hotI hai| to apane meM cAlIsa kor3A nor3I sAgara kI sthiti bAMdhane hama dekhata hai ki Aja cAritra dhAraNa para to jora vAlI kaSAya mithyAtva me sattara kor3A koDI sAgara kA diyA jAtA hai kintu samyagdRSTi banane kI carcA bhI nahIM sthiti vandha nahIM karA sktii| yaha to mithyAtva kI hI kI jAtI hai mAnoM jaina kula me janma lene se hI samyaktva dena hai usI ke bala se anantAnuvandhI kaSAya balavatI hotI prApta ho jAtA hai jaba ki Agama caritra dhAraNa karane se hai| mithyAtva kA upazama hone ke sAtha hI usakA upazama pahale samyaktva prApta karane para hI jora detA hai| kyoki ho jAtA hai| isI mithyAtva kI upazamanA ke prakaraNa me samyaktva vihIna 'cAritra, cAritra nahIM hai aura na cAritra eka gAthA dhavalA aura jayadhavalA me AtI hai- dhAraNa kara lene se hI samyaktva ho jAtA hai, dono kI micchattapaccayo khala banyo uvasAmayassa bodhvvo| prakriyA hI bhinna hai| Agama to cAritra bhraSTa ko bhraSTa uvasaMte AsANe teNa paraM hovi bhayaNijjo // nahI kahatA, zraddhAna bhraSTa ko hI bhraSTa kahatA hai| Aja arthAt-upazAmaka ke mithyAtva ke nimitta se vandha jo cAritra dhAriyo kI visaMgatiyAM sunane meM AtI haiM jAnanA cAhie / darzana moha kI upazAnta avasthA meM aura unakA mUla kAraNa samyaktva kA abhAva hI hai| samyagdRSTI Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 varSa 41, ki0 3 cAritra dhAraNa kara kisI prakAra kI lokaMparA ke cakkara meM nahIM par3a sakatA; kyoMki usakI dRSTi me saMsAra zarIra aura bhogoM kA yathArtha svarUpa khacita hotA hai| ataH kaSAyabhAva se midhyAtvabhAva bhayAnaka hai| pa0 ToDaramala jI ne apane mokSa mArga prakAzaka me likhA hai "moha ke udaya se mithyAtva krodhAdika bhAva hote haiM una sabakA nAma sAmAnyataH kaSAya hai| usase una karma prakRtiyo kI sthiti baMdhatI hai / " paMDita jI ke isa kathana zranekAnta se bhI isa kaSAya bhAva me mithyAtva sammilita hai / ataH mithyAtva se bhI sthitivandha anubhAga vandha hote haiM, aisA mAnane meM kisI ko Apatti nahI honA caahie| isase koI hAni nahIM honA caahie| isase koI hAni nahI hai| na Agama meM hI vAdhA AtI hai aura na mithyAtva aura samyaktva kA mahatva samApta hotA hai| ye dono hI saMsAra aura mokSa ke dvAra haiM / AcArya samantabhadra ne apane svayambhU stotra meM moha rAjA ko hI zatru aura kaSAyo ko usakI senA kahA hai / - ( jaina sadeza se sAbhAra ) eka cintana eka mahAzaya zrI mandira jI meM mile, unhoMne kahAki Apane eka pustaka AcArya zrI vidyAsAgara jI kI 'akira' pddh'ii| maiMne kahA- nahIM una mahAzaya ne eka prati mere pAsa bhijA dii| vaise samaya kama thA parantu usa vyakti kI isa pustaka ke prati vizeSa utkaNThA evam AcArya zrI ke prati merI niSThA ne vizeSa jAgRti utpanna dI, maiMne pustaka par3hanA zurU kiyA aura AdyopAnta ddh'aa| usameM eka bAta sAmane AI ki pustaka AcArya zrI kaiziTo se sampAdita kI gaI hai| so AcArya zrI apane jJAna-dhyAna rata tyAgIvRnda ke vAste kahe taba to yathArtha ho sakatA hai kyoki vratI samyaktva yukta hotA hai --mithyAtva / rahita hotA hai| unake lie midhyAtva akicitkara ho sakatA hai / parantu hama jaise sAdhAraNa alpajJa avratiyoM ke lie yaha arkacitra kA upadeza tathya nahIM ho sakatA / aba pustakAkAra kA uddezya isa kathanI ko jana jana taka pahucAne kA hai jaya ki upadeza pAtra ke anusAra denA cAhie | para, yaha pustaka hamAre jaise apAtra ke hAtha me A gaI haiM aura hama mithyAtva ko akiMcitkara mAnakara kahI kudeva, kuguru, kuzAstra kI sevA meM par3akara apanA bacA huA pAkSika dharma bhI naSTa na kara de - isalie isakA spaSTIkaraNa diyA hai| vicAra kreN| ( pR0 17 kA kA hI bandha nahIM hotA, parantu anantAnubandhI kA bhI bandha hotA hai / isalie yaha upacAra bhI sambhava nahI hai / samyadarzana ko dharma kA mUla kahA hai isI prakAra mithyAdarzana saMsAra kA mUla hai| midhyAdarzana gaye binA anantAnubandhI nahI jA sakatI aura anantAnubandhI gaye binA bAkI kI kathAya nahI jA sakatI isalie miyA / darzana saMsAra kA mUla hai| usake gaye vinA jJAna samyakjJAna nahIM ho sakatA, cAritra samyakcAritra nahIM ho sktaa| isalie mokSamArgI ko mithyAtva ke nAza kA puruSArtha sabase pahale karanA caahie| mithyAtva ke nAza kA puruSArtha kiyA jAtA hai usake nAza hone para anantAna - 'cintaka' - zeSAMza) bandhI apane Apa calI jAtI hai| isIlie samantabhadrasvAmI ne likhA hai ki mohI ( mithyAtva sahita ) muni se nirmohI ( mithyAtva rahita ) grahastha zreya hai / mohI muni ne midhyAtva kA abhAva nahIM kiyA, isalie kathAma ke nAza kA usakA samasta puruSArtha nirarthaka calA gyaa| anantAko nahIM meTa sakA jabaki nirmohI grahastha ne nubandhi samyaka prApti kA puruSArtha kiyaa| jisase anantAnuvandhi apane Apa calI gyii| samyakdarzana hone ke bAda sthAya meTane kA puruSArtha cAlU hotA hai isIlie sampadarzana ko dharma kA mUla kahA hai aura midhyAtva sasAra kA mUla kahA hai kyoki isake rahate kaSAya kA abhAva nahIM ho sakatA / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva akiMcitkara nahIM 0 DA0 sudarzanalAla jaina, vArANasI akiMcitkara pustaka kA sAmAnya rUpa se avalokana hai| yaha ThIka hai ki mithyAtva ke rahane para kaSAye rahatI haiM kiyA / cintana bhale hI gambhIra aura pramANayukta ho parantu aura mithyAtva ke na rahane para kaSAye bhajanIya hai| jina takoM ke AdhAra para mithyAtva ko akicitkara siddha vicAra kare ki ekendriyAdi jIvo ke kyA hamAre kiyA gayA hai, vastusthiti vaisI nahI hai| akiMcitkara jaisI prakaTa kaSAye pAI jAtI hai, parantu usake mithyAtva ke zabda kA artha hotA hai "anyathAsiddha", prayojana hona, kAraNa vandha hotA hai| mere kahane kA tAtparya yaha nahI hai vekaar| jaba hama vicAra karate hai to mithyAtva akiM- ki mithyAtva hI saba kucha hai, kaSAye kucha nhii| kaSAyoM citkara siddha nahI hotA hai| se sthiti aura anubhAga badha me vizeSatA AtI hai parantu mithyAtva ko yadi hama akiMcitkara kahege to phira jaba taka mithyAtva chuTegA nahI taba taka "hiMsAdi sa badhana hame mukti ke sAdhanabhUta (mithyAtvAbhAvarUpa) samyaktva aura ahiMsAdi se mukti hotI hai" yaha jJAna kaise hogA? (samyagdarzana) ko bhI akiMcitkara kahanA hogaa| kyoki jaba taka yaha saSTi nahI AyegA koI kaSAyo ko kaisa jaise mithyAtva kevala tatvazraddhAna ko rokane mAtra se aki- jItegA? isIlie sAmparAyika Asrava ke bhedo meM citkara hai vaise hI samyaktva mAtra tattvazraddhAta karAne mithyAtva ko bhI binAyA gayA hai| mithyAtva ke gRhIta vAlA hogaa| ata: jaise mithyAtva haTAo, mithya:tva aura agRhIta bheda karake gRhota ke 4 bheda kie hai --- ekAMta haTAo' se kucha nahI banane vAlA hai vaise hI samyaktva lAo viparIta saMzaya, banayika aura ajJAna / samyaktva lAo' se bhI kucha banane vAlA nahIM hai / yadi ata. marA vinamra nivedana hai ki kevala zabdajAla ke samyagdarzana mukti kA kAraNa mAnA jAegA to mithyAtva ko dvArA jana siddhAta kI anyathA vyAkhyAna kI jaae| Agamo saMsAra kA kAraNa mAnA jAyegA / me jo do taraha ko bAte milatI hai unheM aikAntika na yaha ThIka hai ki kaSAye badha me pramukha bhUmikA nibhAtI banAyA jAye apitu dRSTibheda ko dhyAna meM rakhate hue kathana haiM, parantu isa bAta kA yaha tAtparya nahIM hai ki mithyAtva zailI kA bheda mAnA jaae| kisI tattva ko kevala yukti kevala adhikaraNa hai aura akiMcitkara hai| vastunaH adhi ke AdhAra para siddha nahIM kiyA jA sakatA hai, usame viveka karaNa to jIva hai aura mithyAtva pratibandhaka / jarUrI hai| isake sAtha hI yaha bhI jarUrI hai ki hamArA yoga jaba Asrava aura vandha kA kAraNa ho sakatA vacana hitakArI ho| vaha vargabheda Adi ko utpanna karane hai, to mithyAtva ko bhI kAraNa ma.nanA hogaa| vAlA na ho| hamArI hamegA anakAnta dRSTi honI cAhie, mithyAtva vastutaH ajJAnarUpa hai jise anya darzano me Agamo ke viparAta kathano kA apekSAbheda se yuktisagata mAyA, avidyA Adi zabdo se kahA gayA hai / java taka yaha samAdhAna karanA caahie| tathya ko prakaTa karane ke lie vidyamAna rahatA hai taba taka sadRSTi prApta nahI hotI hai hame pUrvAgrahI bhI nahI bananA caahie| aura sadaSTi prApti ke binA sadjJAna sacaritra nahIM mithyAtva ko sarvathA - kicitkara karane kA sampUrNa vanate / ataH mithyAtva ko yadi thor3I dera ke lie abadhaka darzana para kitanA vyApaka prabhAva par3egA yaha cintanIya hai| mAna bhI liyA jAye to vaha akicitkara siddha nahIM hotA, yadi mithyAtva ko akicitkara na kahakara mAtra kaSAyo ko kyoMki vaha aisA pratibandhaka tattva hai jo sASTa nahIM hone bandha ke prati pramukhatA dI jAtI to acchA yA / mithyAtva detaa| saddaSTi me rukAvaTa paidA karane vAle ko mAtra kaSAya nahIM hai isalie use cAritra mohanIya me nahIM adhikaraNa kaise kahA jA sakatA hai ? yaha to vaha jabaradasta / ginAyA gayA parantu vaha cAritra meM pravRtti ko rokane vAlI tatva hai jo ananta saMsAra kA kAraNa hai| isake na rahane darzanamohanIya kA pariNAma hai| para hI kaSAyeM pramukha rUpa se sasAra ke prati kAraNa hotI (zeSa pR0 32 para) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatAMka se Age dasavIM zatAbdI ke apabhraza kAvyoM meM dArzanika samIkSA // zrI jinendra kumAra jaina, zodha-chAtra apabhraza kaviyo ne bodha-darzana ke zanyavAda kI bhI prakRti sakriya aura puruSa niSkriya hai to vaha (puruSa) bhoktA samIkSA kI hai / jo na sat ho, na asat ho, aura na sadA- kaise ho sakatA hai / AtmA vaddha va nirguNa hone ke kAraNa sat se bhinna ho, vaha zUnyavAda kahalAtA hai| ataH zunya zarIra ke sAtha mabhoga (sambandha) rakhane vAlA kaise ho eka anirvacanIya tatva hai, jisakA kevala jJAna hI hai|' sakatA hai| sarzazUnyatA kI kalpanA ke anusAra jagata meM kucha bhI sAMkhya darzana jIva ko nitya mAnatA hai| puruSa (AtmA) vAstavika nahIM hai, ataH yadi mabhI jagaha bauddha zUnya kA hI dravya hai| guNA va payAyo ke samUha ko dravya kahA jAyA vidhAna karate hai to unake dvArA indriyo kA vamana, vastro h| cUki payAya Anatya hai, badalatA rahatA hai, 3 yI hai| cUMki paryAye anitya hai, badalatI rahatI hai, ataH dravya kA dhAraNa karanA, vrata-pAlana, rAtri-pUrva bhojana karanA eva anitya bhI hai| aisI dazA meM puruSa ko mAtra nitya nahI sira;muNDana Adi se kyA prayojana / ataH bauddho kA zUnya. kahA jA sktaa| sAkhya darzana me saSTi-vikAsa meM 25 tatva vAda bhI sArthaka pratIta hotaa| mAnatA hai / jise spaSTa karate hue puSpadanta kahate hai : bhUyaI paca paciguNaiM pacidiyai paMca tmttu| sAMkhya darzana kI samIkSA: maNuhaMkAra buddhi pasarU kahiM pAIe purisu sa juntu| sAkhya darzana ke praNetA kapila muni mAne jAte hai| "pA~ca bhUta, pAca guNa, pA~ca indriyA, pAca tamannAe, IsA pUrva dvitIya zatAbdI meM Izvara kRSNa ke dvArA :sAkhya mana, ahakAra aura buddhi ke prasAra meM puruSa prakRti se kArikA' nAmaka grantha likhA gA thaa| jo Adhunika kAla paraspara virodhI guNo ke hone para bhI kaise sayoga kara me sAkhya darzana kA prAmANika grantha mAnA jAtA hai| bAda baitthaa|" 11vI zatAbdI ke pUrvAdhaM me vIrakavi kRta 'jambUke AcAyo ne bhI bhAratIna darzanoM para TIkA-TippaNiyA sAmicariu' nAmaka grantha me sAkhya darzana ke satkAryavAda kI hai| (kAraNa-kAryavAda)kI samIkSA karate hue kahA gayA hai kisAkhya darzana kI mAnyatAnusAra isa saSTi kA nirmANa kajjahI kAraNa navara salakkhaNu mipiMDI tva ghaDaho puruSa (AtmA--jIva) aura prakRti (jar3a padArtha) ke paraspara avilkkhnnu| sahayoga se huA hai| sAkhya darzana prakRti ko jar3a, sakriya. kisI bhI kArya kA kAraNa kevala svajAtIya lakSaNa eka tathA triguNAtmaka (satva, raja va tama guNoM se yukta) vAlA hAtA hai| jisa prakAra ghaTa rUpa kArya kA kAraNa eva puruSa ko cetana, niSkriya, aneka eva triguNAtIta usase (dravyata.) avilakSaNa mRtpiDa hI hotA hai|" ata: mAnatA hai| niSkriya puruSa tathA jar3a prakRti akele sRSTi Apake siddhAntAnusAra acetana pRthvI Adi bhato se acetana kA nirmANa nahIM kara "kate / ina dono ke paraspara saha- zarIrAdi ke samAna jJAna bhI acetana hI honA caahie| yoga va sayoga se hI sRSTi kA nirmANa sabhava hai| sAMkhya- parantu esI vAstavikatA nahIM hai, kyoki jJAna eka cetana varzana ke ukta mata para Apatti karate hue mahAkavi pUSpadanta tatva hai ora jJapti-jAnanA yaha cetana kI hI kriyA hai / kahate hai ki-"kriyA rahita nirmala 5 zuddha puruSa, prakRti anya matoM va darzanoM kI samIkSA:ke vandhana me kaMsa par3a jAtA hai ? kriyA ke binA mana, upayukta dArzanika mato ke atirikta apabhraza kaviyo vacana va kAya kyA svarUpa hogA / binA kriyA ke jIva ne nyAya, vaizeSika, zaiva darzana kI bhI samIkSA kI hai| (puruSa) pApa se kaise badhegA? aura kaise mukta hogA?' tathA samAja meM vyApta kucha mithyA dhAraNAoM evaM andhasomadeva sUri ne bhI ukta bAta kA samarthana karate hue kahA vizvAso para bhI carcA kI hai| nyAya eva vaizeSika darzana hai ki-jo (prakRti) jar3arUpa hai vaha sakriya eva jo kI carcA kavi ne avatAravAda kI AlocanA karate hue isa (AtmA) cetana hai vaha niSkriya kaise ho sakatA hai| yadi prakAra kI hai--"jisa prakAra ubale hue jau ke dAne punaH Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasavIM zatAbdI ke apabhraMza kAvyoM meM dArzanika samIkSA kiyaa| kacce jo meM parivartita nahI ho sakate, dhI se punaH dUdha nahIM viparIta hI hai|"12 bana sakatA, usI prakAra siddhatva ko prApta jIva puna: deha gAya aura bailoM ko mArA jAtA hai, tAr3A jAtA hai: kaise dhAraNa kara sakatA hai ? akSapAda (nyAya darzana ke praNetA phira bhI gauvaza mAtra ko deva kahA jAtA hai| purohitoM kaNAda) muniyo ne zivarUpI gaganAraviMda (AkAza kusuma- dvArA yAjJiko hiMsA (yajJa me pazu-balikaraNa) kI jAtI asambhava vastu) ko kaise mAna liyA? aura usakA varNana hai| eva mRgo ko mArakara mRgacarma dhAraNa karanA pavitra samajhA jAtA hai|" isI prakAra puSpadanta ne jasaharacariu" ___ anya devatAoM ko mithyA mAnane vAle zaiva matavAdI me "caNDamArI devI ke sAmane samasta prANI-yugaloM kI AkAza ko ziva mAnate haiN| ye zaibya anuyAyI kausAcAra bali dene se AkAzagAminI vidyA siddha hotI hai|" isakA kA anuzaraNa karate hue apanI sAdhanA ke lie madya, mAMsa, jo varNana kiyA hai vaha bhI andhavizvAsa evaM rUDhivAdI matsya, mudrA tathA maithuna Adi kA prayoga karate hai|" ina paramparA para AdhArita hai| cUki isa prakAra kI rUr3hivAdI kriyAoM ko dharma ke pratikUla kahA jAtA hai| eka pAramparika mAnyatAo se jIva hiMsA to hotI hI hai zivapUjana me belapatrI kA prayoga kiyA jAtA hai| ata: kintu loga isake pakSa ko hI dhyAna meM rakhate hai| belapatrI toDakara ziva ko samarpita (caDhAnA) karanA, isa taraha uparyukta vivecana me 10vI zatAbdI ke dhArmika kArya mAnA jAtA hai| kintu apabhraMza kavi kahatA apabhraMza kaviyoM eva AcAryoM ne apane samaya kI samasta dhArmika, dArzanika mAnyatAoM kA pUrva pakSa ropakara phira pattiya toDahi taDataDaha NAi paiTThA uThTha / usakI samIkSA prastuta kI hai| isa yuga ke na kevala apaevaNa jAgahi mohiyA ko toiiko tuThu / " bhra za jaina kaviyoM ne balki saskRta evaM prAkRta bhASA ke "manuSya pattoM ko tor3atA hai kintu yaha nahIM socanA kaviyoM evaM AcAryoM ne bhI isa prakAra kI sAmagrI ko ki jise maiM tor3a rahA hUM usameM bhI vahI AtmA hai jo apane kAvya-granthoM meM sthAna diyA hai| ata: usa sAmagrI manuSyoM meM hotI hai| isalie aise kArya anunita va dharma- kI samIkSA alaga zodha-prabandha meM kI jA skegii| sandarbha-sUcI 1. NAyakumAracari u-689 7. tatvArtha suutr-5|37 5. candraprabhacaritaM-217550 2. sarva darzana saMgraha-(mAdhbAcArya kRta) pR0 63-64 8. NAyaka mAra criu-6|10|12-13 3. suNNu asesu vi jai kahiu toki taho pacidiya 6. jambUsAmicari u.-10|4|4 vaMDaNu / 10. sitthu jAi ki janaNAlattaho ghaDa kiM puNu vi jAi cIvaraNivasaNu vayadharaNu satahaDI bhoyaNu sira munnddnnu| dutta ho| --nnaaykumaarcriu-6|5|12|13 siddha bhamai kiM bhavasaMsAe gahiyavibhukka kalevara 4. kiriyAvajjiu Nimmaluddhau saMkhapurisu kiM payaie bhArae / baddhau / akkhavAyakaNayara bhuNibhaNNiDa sivagayaNAravid ki biNu kiriyae kahiM taNumaNava yaNai viNu kiriyae vnnnniu| -NAyaka mAra riu-671-3 kahiM bahubhavagahaNa iN| 11. (ka) NAyaka mAra criu-6|6|3 biNu kiriyae kahiM bajjhai pAveM, muccaki ho eNa (kha) mahApurANa-767 plaaveN|| 12. pADa dohA (munirAma siMha kRta)-sampAdaka DA. -NAyaka maarcriu-6|5|6|11 hIrAlAla jaina, gopAla ambArAsa cavera 1933, 5. yasastilakacampU (diipikaa)-6|12|407 gAthA 158 6. vahI-NA86-874158 3. NAyaka mAra cariu-61-3,5 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhavalA pu0 6 kA zuddhipatraka zuddhipatrakAra si0 zi0 sva. ratanacanda mukhtAra (sahAranapura) evaM javAhara lAla jaina-(bhINDara) udayapura pRSTha pakti azuddha ma"" par3atA jinendra kA xxx [punaruktitvAt zodhitam] va karma se rahita paDhatA jinakA savislasovacae karma me rahita va apane visayopacaya se shit| paNNuvIsa vggnnsuttaado| Xxx tadiyadavaviyappatadiyabhAvamhi tRtIya dravya vikalpa ko tRtIya bhAva vikalpa ko 000 mahAnatA ko do sau pacAsa bi NiyameNaM utpanna hotA hai| manalabdhi paNNavIsaM vggnnsuttaado|' dhavalA pu0 13pRSTha 286 puvadavvaviyappapuvabhAvamhi pUrva ke dravya vikalpa ko pUrva ke bhAva vikalpa ko [tRtIyadravyabhAvavikalpAstu 26 ityasmin pRSThAke vaNitAH] mahattA ko do sau pacAvana vi NiyameNaM utpanna hotI hai| manolabdhi [isI taraha sarvatra manalabdhi kI jagaha manola bdhi karanA] zarIra pAMca varSa dha0 a0 pa0 1168; dhavala pu0 13 pR. 235 gha. a. pa. 1168; dhavala pu. 13 pR. 235-36 dha. a. pa. 1166 dhavana pu. 13 pR. 236 paraspara bhinna-bhinna rUpa hone se chaThI atIta mUla va pratyeka zarIra; ye paryApta akasAya..-maNapajjavaNANikevalaNANi-saMjadasuddhisajada-kevaladasaNIsu 132 or our orm on our 150 152 213 253 sarIra pAMca dina dha0 a0 10 1168 dha0 a0 10 1168 dha0 a0 10 1166 paraspara eka dUsare rUpa hone se chaha atIta vargamUla va pratyeka zarIra paryApta akasAya-sajada. suddhisaMjadesu 275 284 284 11-12 284 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SavalA pu. kA zuddhi patraka pRSTha 284 204 286 azuddha akaSAyI, saMyata zuddhisayatoM me kevalaNANi-jahAkkhAdakevalajJAnI, yathAkhyAta vAukAiya-bAdarapuDhavikAiya 286 286 286 kAyika, bAdara pRthivikAyika, 287 287 268 saMkhejjadibhAge, saMkhyAtaveM bhAga meM kadi-gokadi-avattavvasaMcidA kRti, nokRti va avaktabya saMcita akaSAyo, manaH paryayajJAnI, kevalajJAnI, saMyata zuddhisaMyata tathA kevalajJAniyoM me kevalaNANi-sajada-jahAkkhAdakevalajJAnI, saMyata, yathAkhyAta vAukAiyA, tesi caiva suhamA pajjattApajjattA, bAdarapuDhavikAiyakAyika aura unhI ke sUkSma tathA paryApta va aparyApta, bAdara pRthivikAyika, asaMkhejjadibhAge, asaMkhyAtaveM bhAga meM kadisaMcidA kRti-saMcita [pR0 281para "zeSa mArgaNAmoM meM kRtisaMcita haiM"; kaha kara audArika mitra kAyayogI ko bhI kRtisaMcita hI batAyA hai / ] XXXS kAraNamupari proktameva XXX zakA-manuSya va tiyaMcoM dvArA bhujyamAna eiMdiesu ekendriyoM meM kRti Adi saMcita 268 266 296 106 311 311 Nokadi-avattavya nokRti va avaktavya zaMkA-bhujyamAna eidiya-bi-ti-cadu-paMcidiesu ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paMcendriyo me kRti saMcita [sAgarovamasadapudhattaM] strI va puruSavediyoM kA tathA napuMsakavediyo kA sAgaropama pRthaktva kAla devanArako ke mUla zarIra kI jagha duguNI vizeSa adhika hai| sakhejjA / parihA rasuddhisa jada. xxx xxx 313 313 327 27 28 342 354 17-18 363 xxx dekho pR. 305 kA zaMkA-samAdhAma manuSya va tiyaM ca ke uttara zarIra kI jaghanya vizeSa adhika [yAnI kucha adhika duguNI hai| saMkhejjA / eva sAmAiyachedovaTThAvaNasuddhisajadANaM; Navari tejAkammaiya-parisAdaNakadI patthi parihArasuddhisaMjadasaMkhyAta haiN| isI prakAra sAmAyika ba chedopasthApanAzuddhisaMyatoM ke kahanA caahie| kintu unake taMjasa-kAmaMNa zarIro kI parizAtanakRti nahIM hotii| parihAra 363 saMkhyAta hai / parihAra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26, varSa 41, ki0 3 anekAnta pRSTha 371 374 374 375 375 376 EN MY v v 377 386 360 azuddha yonimat tiryaJcoM tiryaJcayoniyoM [isI taraha sarvatra saMzodhana karanA cAhie asaMkhejjadi saMkhejjadi. asaMkhyAtavAM saMkhyAtA evaM veumviya evaMorAliya-] ve ubviyaisI prakAra kriyika isI prakAra audArika va vaikriyika ve udhviyaparisAdaNakadIe veubviyasaMghAdaNa-parisAdaNakaDhINaM vaikriyikazarIra kI parizAtana kRti vaikrimikazarIra kI saMghAtana va parizAtana kRti kA utkarSa se kA eka jIva kI apekSA utkarSa se asaMkhapAta asakhyAta saghAdana saMghAtana va antarmuhUrta va tIna samaya kama antamuhUrta tejA-kamya iya tejA-kammaiya saghAdaNaparisAdaraNakadIe NANAjIva pahucca smbddhaa| egajIvaM paDacca jahaNNeNa khuddAbhavaggahaNaM, ukkassega kammadiI / evaM tesiM pajjAttANa; Navari orAliya saghAdaNaparisAdaNakadIe egajIva par3acca jahaNaNa aMtomuhattaM tisamaUNa / veubviya parisAdaNa orAliyaparisAdaNakadI veubviyaparisAdaNakAla hai| vaikriyikazarIra kI kAla hai| audArika zarIra kI parizAtana kRti tathA vakriyikazarIra kI manayogiyo manoyogiyoM jahaNNeNa aMgomuttaM, ukkasseNa jahaNNeNa tiNi smyaa| puvakoDI desuunnaa| antarmuhurta aura utkarSa se kucha kama tIna samaya hai| [kebalisa muddhAtApekSayA vi. pUrvakoTi kAla pramANa hotA hai| samayapramita: kAlo bhavati] parizAtana kRti kA nAnA parizAtana kRti kA tathA taijasakAmaNamArIra kI saMghAtanaparizAtana kRti nAnA ve ubbiyaparisAdaNakadIe veumbiyaparisAdaNakadIe tejAkammaiya-saMghAvaNaNANegajIvaM parisAdaNakadIe NANegajIvaM -parisAdaNakadi veuviyatiNNipadA -beuviyatiniNapadA audArika zarIra kI parizAtanakRti audArikazarIra aura saMghAdaNaparisAdaraNakadIe parisAdaNakadIe saMghAtana-parizAtana kRti parizAtana kRti tejAkamma iyasaghAdaNaparisAdaNa- tejAkammaiyasaMghAdaNaparisAdaNaparisAdaNakadIkadI oghN| NaM ogha bhNgo| 367 363 400 421 421 13-14 mAtA 421 421 11.12 402 402 26 14-15 411 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pavalA pu0 6 kA zuddhi patraka pRSTha 424 424 424 424 424 432 azuddha saMghAtanaparizAtana kRti ke saMghAtanaparizAtana va parizAtana kRti ke egasamao, ukkasseNa egasamao, ukkasseNa oghN| veuvviyasaghAdaNakadIe NANAjIvaM paDucca oghaM egajIvaM paDucca jahaNNeNa egasamao, ukkasseNa aura utkarSa se aura utkRSTa se ogha ke samAna hai| vaikriyikazarIra kI saMghAtanakRti kA nAnA jIvoM kI apekSA antara ogha ke samAna hai tathA eka jIva ko apekSA jaghanya se eka samaya aura utkarSa se jahaNaNe jahaNNaNa tejAkammaiyasaMghAdaNaparisAdaNakadI tejAkammaiyasaMghAdaNaparisAdaNaparisAdaNakadI Na oghN| saMghAtanaparizAtana kRti ke saghAtana-parizAtana va parizAtanakRti ke aparyApta; saba aparyApta, bAdaravAyukAyika aparyApta, saba kAiyaapajjatta kAiya-vAukAiya-apajjatta-parisAdaNameteNa / -metteNa / ' saghAtana aura parizAtana kRti yukta / saMghAtana kRtiyukta sakhejjaguNA / tejA sakhejja gunnaa| saMghAdaNa-parisAdaNakadI sakhe jjaguNA / tejA saMkhyAtaguNe haiN| unase saMkhyAtaguNe hai| unase usI kI saghAtanapari saghAtanaparizAtana kRtiyukta jIva saMkhyAtaguNe hai| bAdaravAukAiya pajjattANa bAdaravAukAiyANa tesi pajjattANaM ca vAyukAyika paryApta vAyukAyika aura una sabake paryApta asakhejjaguNA / orAliya asakhejjaguNA / orAliyaparisAdaNakadI visesAhiyA / veuvviyasaghAdaNaparisAdaNa kadI asaMkhejjaguNA / porAliyaasaMkhyAtaguNe haiN| unase asakhyAtaguNe haiN| unase praudArikazarIra kI parizAtana kRtiyukta jIva vizeSAdhika haiN| unase vaikriyika zarIra kI saMghAtana parizAtana Rtiyukta jIva asaMkhyAtaguNe hai| unase visamaUNaM tisamaUNaM do samaya kama tIna samaya kama 436 441 442 442 410 41. cadusamayAhiyA utkarSa se cAra samaya adhika samayAhiyA utkarSa se samayAdhika eka pUrva koTI 427 eka pUrva koTI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. varSa 41, ki03 paMkti 242 248 265 27 26-30 266 266 26-27 anekAnta jayadhavalA pu0 7 kA aMza zuddhipatra azuddha ayogya yogya karmaparakANuoM karmaparamANuoM usase Age arthAt pahale jo eka usase Age, arthAt jinakI eka samaya adhika samaya adhika AbAdhA se hIna AbAdhA se hIna karma-sthiti vyatIta huI hai karmasthiti aura isa sthiti ke jo aise isa niruddha sthiti ke jo karmaparamANa karma paramANu kahe hai unase Age kahe haiM unase Age AvAhA / edisse AbAhA, edisse [dekho :-aisA hI sUtra pR. 270 para dvitIya cUrNi sUtra] vivakSita sthiti meM eka samaya kama eka samaya kama AvalI se nyUna AbAdhA AvalI se nyUna AbAdhApramANa pramANa isa vivakSita sthiti ke vikalpa avastuvikalpa hote haiN| isa prakAra samApta hue| isa sthiti ke vikalpa samApta hue / vizeSArtha-vivakSita sthiti do vizeSArtha-yaha upasahAra sUtra hai| vivakSita samaya kama sthiti eka samaya kama AvalI se nyUna AbAdhA kI aMtima sthiti hai, ata: isame, jina karmaparamANuo kI sthiti udaya se lekara eka AvalI se nyUna AbAdhA kAla taka zeSa rahI AvAdhA pramANa avastuvikalpa hai ve karma paramANu nahI pAe jaate| isI se batAe haiN| isa vivakSita sthiti meM eka AvalI se nyUna AvAdhA-pramANa avastu vikalpa batalAye hai| jinakI sthiti eka samaya kama AvalI se nyUna AbAdhA pramANa yA isase adhika sthiti zeSa rahI hai ve saba paramANu isa niruddha sthiti meM pAe jAte hai / isa prakAra avastu vikalpo va vastuvikalpo kA kathana ho jAne para isa niruddha sthiti sambandhI samasta vikarUpo kA kathana samApta ho jAtA hai| 266 26-32 268 266 272 12 305 305 tIna samaya adhika do samaya kama AbAdhA se Age kI AbAdhA se lekara Age kI dhavala pu0 1 kA aMza zuddhi patra asakhyAtave bhAga pramANa asaMkhyAtaveM bhAga AyAma vAle saMkhyAta AvalI pramANa saMkhyAta AvalI AyAma vAle na caite sarveSu sambhavanti, na caite sarveSu sambhavanti, dazanavapUrvadharANAmapi kSapaka[noTa-prathama saMskaraNasthapAThaM draSTvA, sarvasaMskaraNeSvanu bAva ca dRSTvA ivaM caramaM saMzodhanaM kRtam / ] 12-13 10 204 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla-agama kI rakSA kareM jaina AgamoM kI mUla gAthAoM meM zuddhikaraNa ke nAma para jo manamAne badalAva kie jA rahe haiN| isa viSaya ko lekara vIra sevA mandira ko kAryakAriNI ne nizcaya kiyA hai ki jaina AgamoM ko mUla gAthAoM ke badalAva ko rokane ke lie samAja meM jAgRti lAI jaae| kunda kunda bhAratI, naI dillI se prakAzita samayasAra, niyamasAra aura rayaNasAra granthoM ke sampAdaka/prakAzaka ne zuddhikaraNa ke nAma para-vyAkaraNa ke baMDana se mukta prAcIna aura vyApaka hamAre AcAyoM ko ArSa bhASA ko paravartI vyAkaraNa meM bAMdhakara bhASA ko saMkucita to kiyA hI hai, zaddha zabda rUpoM ko bhI zuddha karane kA upakrama kiyA gayA hai| jaise- puggala kA poMggala, loe kA loge, hoI kA hodi, havai kA havadi Adi-yadi hoi aura loe jaise zabda rUpoM ko galata mAna liyA gayA to bhaviSya meM maMtra mahAtmya aura malamantra NamokAra bhI badala jAege.-"havadi maMgalaM aura loge savyasaraNaM ho jaaeNge| vIra sevA mandira cAhatA hai ki saMpAdanoM meM kisI eka prati ko Adarza mAnakara tadanarUpa pUrA grantha chapAyA jAya aura anya upalabdha yA svecchita vikalpoM ko TippaNoM meM Avazyaka rUpa meM diyA jAe jaisI ki saMpAdana kI prAcIna paripATI hai aura vidvanmaMDala- sammata hai| ukta prasaMga ko lekara vora sevA maMdira kI ora se tyAgiyoM evaM vidvAnoM ke abhimata Amatrita kie gae the| prApta abhimata samAja kI jAnakArI hetu nIce die jA rahe hai| --..."mUla jana prAkRta granthoM ko badalanA kathama pa ucita nahIM hai|' -108 pUjya AcArya ziromaNi zrI ajita sAgara jI mahArAja .. mUla me sudhAra bhUlakara nahI karanA cAhie anyathA sudharate-2 pUrA ho naSTa ho jaaegaa|'... -105 AryikA vizuddha mati jI -."yadi kadAcit koI pATha bilkula hI azuddha pratIta hotA hai to bhI use jahAM kI tahA~ na sudhAra kara kosTaka meM zuddha pratIta hone vAlA pATha rakha denA caahie|... ""Ajakala jo mUlagraMthoM meM saMzodhana, parivartana yA parivardhana kI burI paraparA cala par3I hai usako mujhe bhI cintA hai|" -105 AyikA zrI jJAnamatI mAtA jI -granthoM ke sampAdana aura anuvAda kA mujhe vizAla anubhava hai| niyama yaha hai ki jisa pratha kA sampAdana kiyA jAtA hai usakI jitanI sambhava ho utanI prAcIna pratiyAM prApta kI jAtI hai| unameM se adhyayana karake eka prati ko Adarza prati banAyA jAtA hai| dUsarI pratiyoM me yadi koI pATha bheda milate hai to unheM pAda TippaNa meM diyA jAtA hai|" -paM0 phUlacanda jo siddhAnta zAstrI -pUrvAcAryoM ke vacanoM meM, zabdo meM sudhAra karane para paramparA ke bigar3ane kA andezA hai| koI bhI sadhAra yadi vyAkaraNa se bhinna pratiyoM ke AdhAra para karanA ucita mAneM to use TippaNa me sakAraNa ullekha hI karanA cAhie na ki mUla ke sthAna para / ... -paM. jaganmohana lAla zAstrI -saMzodhana karane kA nirNaya pratiyoM ke pATha milAna para niyamita honA cAhie na ki sampAdaka kI svecchA pr|.. -paM0 bAlacandra siddhAnta zAstrI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, varSa 41, ki. 3 anekAnta hamArA kahanA to yahI hai ki zrAvakoM dvArA jayakAre, 'assalAmAneka prarahaMtA' yA 'guDamoniga TU prarahatAja bhI citra prakAzana, vitaraNa aura svArtha-pUraka AzIrvAda prApti bola sakegA-vaha bhI mUlamaMtra ho jaayegaa| kyA koI kI prathAeM samApta kI jAeM-tabhI dharma sthira raha sakatA aisA svIkAra karegA-japegA yA likhakara madiroM meM hai| akhabAroM, kaisiToM Adi ke mAdhyama se unake pravacano TAMgegA yA inheM malabIja maMtra mAnakara tAmra yantrAdi meM ke pracAra ko bhI rokA jAya / kyA ? jinavANI vAkya, aMkita karAyegA ? ki ye pada NamokAra mUlamaMtra kA hai| dharma-pracAra ke lie kama hai jo kAkti ko bar3hAvA de pUrvA- kyoMki inake artha me kahIM bheda nahI hai| cAryoM aura jinavANI ko pIche dhakelA jAya / jarA socie / hamArI dRSTi se dharmAndha no sahI mArga para nA hI para, hamane jo dizA-nirdeza diyA hai vaha arthabheda ko A skege| yadi Apa unhe manA ke to dharma kA saubhAgya lekara nahI diyA-bhASA kI vyApakatA kAyama rakhane aura anya kI racanA me hastakSepa na karane dene ke bhAva meM diyA hI hogA aura Apako bhI dharmalAbha ! hai| tAki bhaviSya meM koI kisI racanA ko badalane jaisI anadhikAra ceSTA na kara sake / kyoki yaha to sarAsara para2 kyA mUlamaMtra badala sakegA ? vastu ko sva ke kabje me karake usake rUpa ko badala dene hamane mala Agama-bhASA ke zabdoM me ulaTa-phara na jamA hai tAki dAvedAra usakI zinAkhna hI na kara sake karane kI bAta uThAI to prabuddha varga ne svAgata kara aura vaha sabUta dene se bhI maharUma ho jAya / samarthana diyA-mammaniyA~ bhI AyI / bApajUda isake hamAre kAno taka yaha zabda bhI Apa ki-zabdarUpa badanane hA~, yadi kada vit koI vyakti kisI kI racanA meM se artha meM to koI annA nahI par3A / udAharaNa ke lie aguddha yA azuddha kAmilApa mAnatA ho to sarvottama 'loe' yA 'hoI' ke jo artha hai ve hI artha 'loge' yA 'hodi' aucitya yI hai ki vaha loka-pracalita rItivat-kisI ke haiM aura Apa svayaM hI mAnate hai ki artha-bheda nahI hai- eka prAta ko Adarza mAnakara pUrA-pUrA chapAe aura anya ra pratiyoM ke pATha TiSaNa me de| jaisA ki vidvAnoM kA mata namaka, lavaNa, sendhava bhI to ekArthavAnI hai-kucha bhI kaho / sabhI se kArya siddhi hai| hai| dUmaga tarIkA hai-vaha pUrva prakAzano ko malina na kara svaya uma bhASA me apanI koI svatantra grantha-racanA bAta sunakara hameM aisI bacakAnI dalIla para haMpI jaisI . kare / kA ThIka hai ? jarA socie ? A gii| hamane sovA-yadi artha na badalane se hI saba ThIka rahatA hai taba to koI Namo araInANaM' matra ko -sampAdaka (pR0 21 kA zeSAMza) yadi midhyAtya ko aphicikara kahege to usake pahale kareMge vaise hI hamAre vivAra vanege / ata: mithyAtva sasAra yoga ko akiMcitkara kahanA paDegA, koki kevana yoga hI kA nimitta kAraNa bana jAtA hai, kyoki isake bAda kaSAyeM 3 saMsAra nahIM hotA; yadi kaSAye na ho| janma letI hai| hmaar| pUjya vahI hai jo mokSamArga kA netA 3 kuguru, kudeva Adi kI pUjA ko jo mithyAtva kahA sarvajJa aura karmaparvato kA bhettA hai, vaha jo bhI ho| vicAra / jAtA hai usake pIche yahI kAraNa hai ki kuguru, kudeva Adi karane para jinendra hI aise deva haiM, ataH unakI ArAdhanA 1 ne hiMsAdi me dharma mAnA hai| jo ahiMsAdi meM dharma mAnatA se samyaktva ko prApti hotI hai aura kaSAyAdi para bijaya, hai vaha kaguru kadeva nahI hai jisako hama pUjA eva satsagati ata: mithyAtva ko aphicitkara kahanA hamArI bhUla hogii| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtva akiMcitkara nahIM hai 0 zrI paM0 ratana lAla kaTAriyA, kekar3I mithyAtva ko akicitkara mAnane vAle kaSAya ko hI bandhakartA aura manuSya kA ahitakArI mAnate haiM kintu yaha mUlataH galata hai : 1. janedra siddhAnta koza dvitIya bhAga pR0 33 para likhA hai-"kaSAya=mithyAtva sabase bar3I kaSAya hai isase AtmA ke svarUpa kA ghAta hotA hai / mithyAtva se bar3ha kara koI pApa nhii|" 2. mokSamArga prakAzaka pRSTha 27 (sonagar3ha prakAzana)-' tathA moha ke udaya se mithyAtva krodhAdika bhAva hote haiM una saba kA nAma sAmAnyataH kaSAya hai|" 3. jayadhava nA bhAga 4 pR0 24-zakA-asadrUpa anantAnubandhI catuSka kI mithyAtva meM utpatti kaise ho jAtI hai? samAdhAna-yoMki mithyAtva ke udaya se kArmANa vargaNA skadhoM ke anantAnubandhI cataSka rUpa se pari. Namana karane meM koI virodha nahIM AtA hai| 4. gommaTasAra karmakANDa bhAga 1 (jJAnapITha prakAzana) prastAvanA pR0 15-kintu pahale guNasthAna meM 16 prakRtiyoM kI baMdha vyucchitti hotI hai ye 16 prakRtiyAM kevala pahale guNasthAna meM hI baMdhatI haiN| Age mithyAtva kA udaya na hone se nahI baMdhatI hai / ataH unake bagdha kA mukhya kAraNa mithyAtva hI hai ata: mithyAtva ko bandha kA kAraNa kahA hai| phira bhI dusare guNasthAna me mithyAtva kA udaya na hone me anannAnubadhI kA udaya hote hue bhI ukta 16 prakRtiyoM kA bandha nahI hotaa| ataH unake bandha kA pramukha kAraNa mithyAtva hI hai| ataH kaSAya aura yoga ke sAtha mithyAtva ko bhI badha kA kAraNa mAnA gayA hai| 5. pahale guNasthAna kA nAma "mithyAtva" rakhA gayA hai "anantAnubandhI" nhii| isase bhI mithyAtva kI pramukhatA siddha hotI hai| mohanIya ke 2 bheda bhI isI dRSTi me kiye haiM aura prathama sthAna mithyAtva (darzanamohanIya) ko hI diyA hai| 6. mithyAtva, sasAra (bhavabadhana) kA prANa hai, anya saba kaSAya karma to usake zarIra mAtra hai| jaise binA prANo ke zarIra murdA hai usI taraha binA mithyAtva ke samAra kI sthiti nahI / ataH isI kA nAma anata-saMsAra hai| kaSAyeM to isake pIche hai isI se unakA nAma ananna (samAra) anu (pazcAt ) baMdhI (baMdhanevAlI)= antAnabaMdhI hai| mithyAtva, sasAra rUpI vRkSa kI jaDa hai| jisa taraha binA jaDa ke vRkSa sthira nahI raha sakatA usI taraha binA mithyAtva ke sasAra (kaSAyavRkSa) sthira nahI raha sakatA / samAra rUpI vRkSa kI zAkhA patra kATane se vakSa naSTa na hI ho sakatA phira uga AtA hai jaba taka ki mithyAtva =jaDa nahIM kATa dI jaatii| ana: mithyAtva akicitkara nahI hai| anayA~ kA bIja to vahI hai usase AMkheM mUMdane kI bAta karanA masAracaka me gahare nimagna honA hai| 7. mithyAtva ko akiMcitkara kahanA samyaktva ko bhI akiMcitkara hI kahanA hai| samyaktva kA lopa karanA hai| yaha jainadharma ko khAsa vizeSatA ko khatma karanA hai| samAra ke jitane bhI dharma hai saba rAgadveSa kAmakrodhAdi kaSAyo ko jItane kI to avazya bAte karate haiM kintu mithyAtva ko kisI ne chupA hI nahI isI se ve mokSamArga ko prApta nahIM kara sake, saMsAra meM hI bhaTakate rahe / yaha kalA yaha adbhuna vidhi-jana se jina banane, AtmA se paramAtmA banane kA mArga ekamAtra jainadharma ne hI AviSkRta kiyA hai aura vaha ekamAtra samyaktva (mithyAtvanAza) ke bala para hI udbhUta huA hai / Aja usI kA lopa karanA jainadharma kA hI lopa karanA hai ise koI jainI hI na samajhe to isase bar3hakara aura kyA paritApa kA viSaya ho sakatA hai / vicAreM ! 8. anantAnubaMdhI kA visaMyojaka jaba vApisa prathama mithyAtva guNasthAna meM AtA hai to eka AvalI kAla taka to anantAnubadhI catuSka kA anudaya rahatA hai| "akiMcitkara" pustaka meM isa anudaya kA artha ISad udaya kiyA hai jo sabhI jaina siddhAta zAstro se viruddha hai kimI meM bhI aisA kahIM nahIM likhA hai sarvathA saba jagaha udaya kA abhAva hI batAyA hai| isa eka bAta se hI akicitkaratA kA kAgaja kA mahala Dhaha jAtA hai / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rogd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nagranya-prazasti saMgraha, bhAga 1 : saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa nahita aevaM saMgraha, upayogI 11 pariziSToM mora paM.paramAnanda zAstro kI itihAsa-viSayaka mAhitya. paricayAtmaka prastAvanA se alakRta, sajilda ... napranya-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 aprakAzita pranthoM kI prazastiyo kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana pAyakAro ke aitihAmika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sajilda / 15.00 samAdhitantra prora iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI ko hindI TIkA sahita zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa jaina ... jaina sAhitya aura itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / 7-00 kasAyapAhuDasutta : mUla grantha kI racanA bhAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pAraziSTo ora hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI padhika pRSThoM me| pRSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka pa. bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : zrI daravAvasiMha sobiyA na lakSaNAvalI (tIna bhAgo meM): ma0pa0 kAnapada siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 4.... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga . zrI pavandra zAstrI, mAta viSapo para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mUla jaina saMskRti aparigraha : zrI padma pandra zAstrI 2... Jaina Bibliography . Shri Chhotclal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainMeferenc's.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdana samadarzAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI papracandra zAstrI prakAzaka-bAbalAla jaina vanA, vIra sevA mandira ke lie madira, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-5 BOOK-POST 25... Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA traimAsika -. anekAnta (patra pravartaka : prAcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') varSa 41 : ki04 1 akTUbara-disambara 1988 isa aMka meM krama viSaya 1. paramAtmA-stavana 2. saMghe zakti kalIyuge -sva0 DA. jyotiprasAda jaina 3. hindI ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna -DaoN. kastUracanda kAsalIvAla 4. AvalI kAla taka anantAnubandhI -zrI javAharalAla jaina zAstrI 5. bhASA badalAva kA kyA mUlya cukAnA par3agA? --zrI pacandra zAstrI, dillI 6. AcArya amita gati : vaktitva aura kRtitva -ku0 suSamA jaina sAgara 7. prApta kucha prazno ke uttara -zrI javAharalAla motIlAla bhINDara 8. brata : svarUpa aura mAhAtmya --lekhaka kSallakamaNi zrI zItala sAgara mahArAja 21 6. jaina granthoM meM vijJAna -zrI prakAzacandra jaina priMsipala 10. jarA socie : -sampAdaka 11. Apa sAdara Amatrita haiM ! AvaraNa pR0 2 prakAzaka: vIra sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa sAdara Amantrita haiM! hamAre sampAdaka hone ke nAte loga aksara hamame pUcha baiThate hai--'anekAnna' ke grAhaka kinanI sakhyA me hai, imakA vitaraNa kitanA hai aura kaise cala rahA hai ? kabhI-kabhI sandeza bhI mila jAte hai ki anekAnta vAstava meM satya tathA jaina dharma ke rUpa kA pratibimba hai; Adi / hama likha deM ki hama grAhaka saMkhyA kA mApa manoyoga pUrvaka par3hane vAlo se karate hai; paisA baTorane ke lie grAhaka saMkhyA bar3hAne se nhii| hama batA de ki hama prazamA se Darate hai| hA~, AzIrvAda aura sadabhAvanAye grahaNa karanA hamAga dharma avazya hai| hamArI dhAraNA hai ki prAya: aise prazna Arthika dRSTi ko hI lekara kiye jAte hai / jinakI bhAthika daSTi ho ve hI karate hai-ve hAni lAbha kA hisAba bhI paise se A~kate hai| para, hame vizvAsa hai ki aise koI vyakti, patrikA gA sasthA ghATe me nahI hote jinake uddezyo kI pUrti meM kArya kartAo kA sakriya bala milatA ho| mo-dharma ke prabhAva se prabuddha-hamasaphara kAryakartAo, lekhako aura pAThakoM ke sahayoga se 'anekAnta' Agaga rakSA va sahI AcAra-vicAra nirdeza dene me saphala cala rahA hai| loga dizA-nirdeza pA rahe hai-ve ise mila baiThakara aura eka dUsare se mAMgakara bhI cAva se paDhate hai| aise me lAbha hI lAbha hai| hAM, jahA~ sthiti aisI ho ki dharma-saMsthA aura usake kAryakalApoM ko Arthika vyApAra banA liyA jAtA ho, AcAryoM kI racanAo kI chapAI para gahare kamIzano kI mAMga ho, parAI dhArmika kRtiyo ko phrI vitaraNa yA lAgata mUlya meM becane ke bajAya mahage mUlyo me becA jAtA ho, jahA~ pUjA-pratiSThA Adi me boliyA bolakara prabhUta dravya-saca kA upakrama ho vahA~ 'ghATA na ho munAphA ho' jaise prazna ubharate hai / yahA~ to sasthA kI kameTI ne isa maharghatA meM bhI anekA-ta kA vArSika zulka aAja bhI vahI chaha rupayA rakhA hai jo ikatAlisa varSa parva thA--- jabaki sabhI patra-patrikAyeM mUlya bar3hA cukI hai| zAstro me paise ko parigraha kahA hai / yadi mAna A jAya to paisA manamAnI karAtA hai / vada vidvAno aura tyAgiyo taka ko apane gIta gavAne ko majabUra karatA hai-jaisA ho rahA hai| dharma ko to apanI maryAdA hai. yaha maryAdA meM rhegaa| jaba ki maryAdA meM rahanA paise ke vaza kI bAta nhiiN| maryAdA me to nidvanda-vidvAna, niyamabaddha zrAvaka, choTe-bar3e tyAgI aura sacce mahAvratI hI rahana meM samartha hai aura unheM AvazyakatApUti meM upakaraNoM kI kamI nahI rhtii| hA~, ye to ajJAnI logo kI tRSNA hI hai-prabhUta dravya sameTane aura use gAje-bAje, vahata paNDAla va maca. nirmANa aura digvAvaTI sammelana va aTapaTe-semInAro Adi me bahAkara vAhavAhI laTane kI / jaba ki dharma Agama2kSA aura AcAra-vicAra sudhAra para bala detA hai aura 'anekAnta' kaI mauko para aise poSaNo me saphala rahatA rahA hai . aura lekhako se bhI tathyapUrNa lekha milate rahe hai / hama saba ke atIva AbhArI haiN| jaba kabhI hama sadbhAvanA meM adhika kharA likha jAte hai aura kharI bAta burI laga jAtI hogii| so pAThaka hamArI sadabhAvanA kA khyAla kara hame kSamA kre| yaha aka varSAnta kA hai| AgAmI varSa ke lie Apa mAdara Amatrita haiM.-paThana-pAThana me sahayoga ke lie| dhanyavAda ! -sampAdaka Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prom aham TITIONAL perraa VITA paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA mandira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 vIra- nirvANa savat 2515, vi0 sa0 2045 varSa 41 kiraNa 4 akTUbara-disambara / 1988 paramAtmA-stavana cidAnaMdaika sadbhAvaM paramAtmAnamavyayam / praNamAmi sadA zAntaM zAntaye sarvakarmaNAm // 1 // khAdipaMcakanimuktaM karmASTaka bijitam / cidAtmakaM paraM jyotirvande devendra pUjitam // 2 // yadavyaktamabodhAnAM vyaktaM sadbodhacakSuSAm / sAraM yatsarvavastUnAM namastasmai cidAtmane // 3 // -muni zrI padmanaMdyAcArya artha-jisa paramAtmA ke cetanasvarUpa anupama Ananda kA sadbhAva hai tathA jo avinazvara evaM zAMta hai usake lie mai (padmanandI muni) apane samasta karmo ko zAMta karane ke lie sadA namaskAra karatA huuN||1|| jo AkAza Adi pAca (AkAza, vAyu, agni, jala aura pRthvI) dravyo se arthAt zarIra se tathA jJAnAvaraNAdi ATha karmo se bhI rahita ho cukI hai aura devoM ke indroM se pUjita hai aisI usa caitanyarUpa utkRSTa jyoti ko maiM namaskAra karatA hai| jo cetana AtmA ajJAnI prANiyoM ke lie aspaSTa tathA samyagjJAniyoM ke lie spaSTa hai aura samasta vastuoM meM zreSTha hai usa cetana AtmA ke lie namaskAra ho| bhAvArtha- ukta padyoM meM AcArya ne zuddha caitanya paramAtmA ko namaskAra kiyA hai, jo jJAna zarIrI hai, dravya karma, nokarma aura bhAvakarma Adi se rahita hai| avinazvara anirvacanIya AnaMda se yukta hai karmo se rahita, indrAdi devoM dvArA pUjya hai / vaha utkRSTa jyotirUpa paramAtmA sadA vandanIya hai| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghe zakti kalauyuge sva0 DA0 jyoti prasAda jaina, lakhanaU masAra ke samasta strI-puruSa "manuSya jAti" nAmaka aura manuSya kA sAmAjika prANI honA caritArtha karate hue nAmakarma ke udaya ke kAraNa ekajAtIya yA gajAtIya hote pragati patha para agrasara hote hai| hue bhI zrImad kundakundA nAya kI prasiddha ukti "nAnA- parantu, yadi ve vaiyaktika yA nihita svAthoM, sattA jIvA, nAnA kammA, nAnAviha haveI laddhi" ke anusAra ve lolupatA, viSaya lolupatA, dhana-parigraha yA mAna-pratiSThA aneka hai, aura uname parampara annara hone hai-unake apane- ko lipsA, pUrvabaddha dhAraNAo, haThadharmoM, adhavizvAso, apane karma, karmodaya aura karmaphala bhinna-bhinna hote hai| ajJAna Adi ke vazIbhUta hokara bheda me abhedatA yA aneka unakI lampiyA yA upalabdhiyA~ bhI mAra vividha aura me ekanA ke maulika tattva ko vismata kara dete hai, apanIvibhinna hAlI hai| ye karma nanina, prakRtijanya, svabhAvajanya, apanI DhapalI apanA-apanA rAga alApane lagate hai, apane janmajAta saMskArajanya, zikSA-dIkSA-janya, pariveza-vAtA- se bhinna vicAra rakhane vAlo kI bhAvanAo kI ora se varaNa-dezakAlAdi janya antara eka vyakti ko dUsare vyakti A~kha mRda lete hai, unakI upekSA, avahelanA, tiraskAra, se bhinna banA dete haiN| koI rUpavAna hai, koI kurUpa, koI bhartsanA, nindA Adi meM hI lage rahate haiM yA unakA zoSaNa balavAna hai koI nirbala, koI pUrNAGga hai koI vikalAGga, utpIDana Adi karane lagate hai, to pragati avaruddha ho jAtI koI nirogI hai koI rogI, koI buddhimAna, medhAvI-pratibhA hai, aura sAmAjika, rASTroya tathA mAnavIya avanati eva sampanna hai to koI alpamA / -jaDa mUrkha hai, kisI ko patana ke dvAra khula jAte hai| unakI dalabandiyo eva guTakSamatA-yogyatA adhika mA kimI kI alpa hai, koI bandiyo ke pratApa se unakI vikRti rAjanIti eva arthabhadraprakRti majjana hai to koI abhadra-durjana-dRSTa svabhAva kA nIti dharma eva mAnavIyatA jaise nirmala tathA mrv-hitophai| vyakti-vyakti ke bIca vaiyaktika ciyA, jIviko- kArI kSetro para bhI hAvI ho jAte hai-kabhI-kabhI to pArjana ke lie apanAye gaye vyatramAya, Arthika sthiti eva dveSapUrNa doSAropaNa, kutsita lAchano, apazabdo, jAti yA pada pratiSThA, deza-kAla bhASA Adi ke bhI bheda hote hai| dharma se bahiSkAra kI dhamakiyA Adi hiMsaka vaira-virodha dhArmika vizvAno, dharmAcaraNa kI pravRtti, kSamatA eva eva AtakavAdI upAyo kA Azraya lekara ukta pavitra prakAroM tathA jIvana ke "laukika eva pAramAthika" lakSyo kSetro ko bhI vikRta eva nirarthaka banA DAlatI hai| ke bhI annara ho sakate hai| manuSya jAti ke nAnA pANiyo bhAratIya itihAsa ke madhyakAla (lagabhaga 1000me prAya: sarvatra eva gabhI kAlo me sahaja hI pAe jAne vAle 1800 I.) me aneka bAhya evaM Antarika kAraNoM se bheda yA asara usakI jIvatatA, prANavattA eva makriya bhAratIya samAja me brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra sabhI varNapragatizIlatA ke hI dyotaka hai| unake sabake rahate bhI vyavasthA to janmataH rUDha haI hI, pratyeka varNa meM anaginata manuSyamAtra samAna hai, eka hai, mAnavatArUpI eka sUtra me jAtiyA~-upajAtiyA~-avAntarajAtiyA~ tathA prAyaH pratyeka paraspara badhe hai| isa anekatA meM ekatA, bheda meM abheda, dharma paramparA me aneka sampradAya-upasampradAya, patha-upapaMtha vividhatA meM samAnatA ke bala para hI ve sadbhAva, sahayoga Adi bheda-prabheda bhI udita hote, vikasita hote aura rUr3ha eva sahaastitvapurvaka samaSTi ke lie hitakara sAmUhika hote cale gye| pratyeka vyakti ke lie apanI choTI-sI uddezyoM kI prApti meM svazaktyAnusAra prayatnavAna hote hai jAti-upajAti vizeSa, apanA choTA-sA paMtha-upapatha vizeSa, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMghe zakti kalIyuge apanA hI dala, guTa yA varga vizeSa sarvopari hotA calA mauryakAla ke prAyaH anta se (lagabhaga 200I0 pU0) paryanta gyaa| isa vighaTanakArI abhizApa ne dhArmika, sAmAjika calatI rhii| svaya vaidika paramparA me aupaniSAdika eva rASTrIya saMgaThana kI kamara toDa dI hai aura usake Tukar3e- Atma-vidyA ke pranAraka tathA navodita zivopAsaka bhI Tukar3e karake dharma-saskRti, samAja eva rASTra ke zarIra ko yAjJika hiMsA, vaidika karmakANDa aura varNAdika ke AdhAra jarjara kara diyA hai| kyA sAdhu-sata evaM dharmAcArya, kyA / para sAmAjika bheda-bhAva ke virodhI dhI, ata: uname bhI citaka, vicAraka eva sAhityakAra, kA sAmAjika netA varNanAsthA zramaNoM jaise pImita rUpa meM hI agIkRta rhii| evaM rAjanetA, saba hI pratyakSa yA parokSa rUpa se isa vidha- kintu mauryottara kAla me, eka aura to uttara bhArata kI TanakArI pravRtti ko protsAhana dete dIkha par3ate hai| naitikatA kendriig| (magadha-mAlavA) rAjyasattA brAhmaNakalotpanna pradhAna mAnavIya mUlyoM meM anAsthA kA hI yaha duSpariNAma zuga va kaNva narezo ke hAtha meM A gaI, jinhoMne jorahai-aba to AsthA meM hI kisI kI AsthA nahI hai zora meM brAhmaNadharma punaruddhAra kA bIr3A uThAyA aura zramaNo gaI hai| para bharamaka atyAcAra kiye| pariNAmasvarUpa bauddha samutIrthakara-yuga, cauthe kAla yA purANa kAla kI bAta dAya kI tA apAra kSati huI hI, jaina sagha bhI uttara bhArata choDa bhI de, to gata mAdhika aDhAI sahasra varSoM ke zuddha me paryApta nirbala hA gayA--bhadrabAbu zrutake valI kI pr|raa itihAsa kAla meM bhI bhAratavarSa me aise aneka atyadhika ke muni to 4thI zatI I0 pU0 ke madhya lagabhaga hI bahata kAla-kSetra vyApI svaNima yuga Ae hai, jaba lokamAnasa ne baDI makhyA meM dakSiNa ke karNATaka Adi dezo kI ora mAnavIya mUlyo meM sudRDha AsthApUrvaka svaya ko aigI vigha- bihAra kara gaye the, libhadra kI paramparA ke avaziSTa TanakArI pravRttiyo se bacAya rakhA, aura bheda meM abheda yA sAdhu bhI mAlavA tathA vahAM meM bhI gujarAta-saurASTra kI anekatA meM ekatA kI muSTha sAdhanA karake sarvatomukhI ora cale ge| dUsarI ora, IrAnI, yUnAnI palpa, zaka, utkarSa sAdita kiyA hai tathA samyaka puruSArSa dvArA aihika muruNDa, pANa Adi videzI jAtiyAM uttarI sImAntoM kI eva pAramArthika svapara kalyANa kA sAdhana kiyA hai| parata ora se praviSTa hokara isa deza me yatra-tatra basane aura bheda meM abheda yA anekatA meM ekatA kI isa bhAvanA ke apanA rAjya mattAya sthApita karane lagA thaa| hUNa, araba, panapane me Aja sabase baDA bAdhaka kAraNa vartamAna meM praca- tuka, magorI Adi ke rUpa meM yaha silasina! yo zatI lita jAtivAda eva jAti-upajAti prathA hai| tArIpha yaha taka calanA ra / bIca meM gupta yuga lagabhaga (320-550 ki isa jAti prathA ke vartamAna rUpa ko anAdi-nidhana I0) me bhAratIya rAjyasattA prabala bhI ho uThI, to vaha ghoSita kiyA jAtA hai| aura sajjAtitva ke AvaraNa meM bhAgavata dharmAnuyAyI rahI ! purANagrantha, smRti zAstra Adi sajAtItva kA nArA bulanda kiyA jAtA hai| race gaya aura janatA brAhmaNavAda, varNAthama, jAtipAMti ke badhano meM jakar3atI calI gayI / guttara kA1, vizeSakara zramaNa paramparA ke antima tIrthakara bhagavAna mahAvIra rAjapUta yuga meM, yaha prakriyA Ara adhika balavanA hotI (chaThI zatI I0 pU0) ke udaya ke bahuta pUrva bhArata me navo- gayI aura madhya-yugIna mUslima zAsana kAla mato ya badhana dita vaidika-brAhmaNa paramparA ne kArya vibhAjana kI suvidhA apanI caramAvasthA ko pahuca ge| kI dRSTi se samAja me caturvarNa vyavasthA pracalita kara dI thI, kintu vaha karmata: eva parivartanIya rahI janmata: aura parantu, dakSiNa bhArata ke adhikAza bhAga meM kyoki aparivartanIya nahI / zramaNa paramparA ne bhI use usI dRSTi mUlasaMdhI nirgrantha jaina dharma kA hI mukhyatayA varcasva evaM se aura usI rUpa meM svIkAra kara liyA, yadyapi vaha zramaNa prAdhAnya rahA, vahA~ kA sAmAjika magaThana lagabhaga 1500 nirgrantha saskRti kI abhedaparaka AtmA ke pUrNatayA anukUla varSa paryanta prAyaH vaisA hI rahatA rahA jaimA ki mauryakAla nahI thii| yaha vyavasthA usI rUpa meM bhAratIya samAja me taka uttara bhArata me rahA thA, arthAt caturvarNa to zanaiH zanaiH Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4, varSa 41, ki0 4 anekAnta svIkRta ho gae, kintu karmataH tathA parivartanIya bane rhe| brAhmaNa paramparA ke bar3e-bar3e diggaja AcArya bhale hI hupa, samAja kI ekasUtratA evaM svasthatA bhaga nahI huii| 12vI deza kA rAjanaitika, Arthika, sAMskRtika eva naitika patana zatI me rAmAnujAcArya ke vaiSNava sampradAya ke, tadanantara aura saikar3o varSoM kI videzI-vidharmI musalamAno, phiraMgiyoM vIrazaiva (liMgAyata) mata ke drutavega se bar3hate pracAra-pramAra, Adi kI gulAmI kA kAraNa mukhyatayA vaha saMkIrNa asajaina rAjya sattAo tathA bahubhAga jinadharmI brAhmaNa-kSatriya, hiSNu brAhmaNavAda hI rahA jisakI jaDa me jAti-upajAti vaizyoM ke zana: zanaiH mata parivartana, musalamAnoM ke praveza vAda kA bheda yA kUTaparaka bhUta hI sarvAdhika sakriya rahA / Adi aneka kAraNoM se vaha sAmAjika saMgaThana paramarA Aja bhI svatantra sarvatantra bhAratIya rASTra kI bhAvanAtmaka gayA aura brAhmaNavAda janamAnasa para betaraha chAtA calA ekasUtratA me vahI jAtivAda sabase bar3I bAdhA hai| rAjagayA / ataeva dakSiNa me bhI uttara bhArata jaigI jAtiyA~- naitika sampradAyavAda yA siyAmI phirakAparastI kA rUpa upajAtiyA~ utpanna hone lgii| sAtha hI avaziSTa ucca- lekara tadhA sAtha me AtaMkavAda kA hathiyAra apanAkara to vargIya jainoM ko varNavAhya ghoSita karake unhe 'pacama" vighaTanakArI tattva bhayakara eva vidhvaMsaka ho uThe hai, apane sajJA de dI gaI- arthAt ve caturthI (zUdroM) me bhI hIna choTe se stara para jaina samAja bhI usI roga se grasta hotA samajhe jAne lge| "caturtha" jo pahale se hI apekSAkRta jA rahA hai| deza kI janasaMkhyA kA mAtra eka pratizata pichar3A huA evaM nimna varga thA aura jisame kRSaka, zramika, hote hue bhI vaha itane sampradAyo-upasampradAyo, panthovibhinna karmakara samUha the, usake zeta pAla, kAsAra, bogAra upapantho, guruDamo me tathA itanI jAtiyo-upajAtiyo, Adi kA vahubhAga pIche taka jaina banA rahA / ye tathAkathita avAntara-jAtiyo, allo-thoko Adi me baMTatA huA choTe loga sadaiva se adhika dharmaprANa rahate pAe hai, ekA- Tukar3e-Tukar3e hokara raha gayA hai / ata. aisA tattvahIna hotA ekI kisI jora-jabaradastI yA pralobhana ke kAraNa ve jAtA hai ki usake svaya ke tathA usake dharma eva saskRti svadharma parivartana prAyaH nahI karate / ataeva idhara gata do- ke astitva ko hI bhayAnaka khatarA utpanna ho gayA hai| tIna sau varSoM me dakSiNa bhArata me jo jaina baca rahe ve AvazyakatA hai ki prabuddha samAja netA samaya kI gati ko caturtha aura pacama hI kahalAne lge| dekhAdekhI uname bhI pahicAne aura vighaTanakArI prakRtiyo se samAja kI jIvana kaI jAtiyA~-upajAtiyA~ vikasita ho gyii| kintu yadyapi rakSA kreN| smaraNa rahe ki "saghe zakti kalIyuge" isa hIna bhAvanA, nirdhanatA, azikSA Adi ke kAraNa ve viSama kalikAla meM zakti kA mUla sagaThana hI hai| zAyada dhArmika eva sAskRtika punarjAgaraNa ka ne yogya nahI rahe, isIlie bhaviSya dRSTA bhagavAna mahAvIra ne zrIsaMgha arthAta tathApi usa bhabhAga me jainadharma eva saskRti ke sarakSaka muni AyikA, zrAvaka-zrAvikA, rUpI caturvidha saMgha kI tathA pratinidhi ve hI bane rahe aura Aja bhI bane hai| sthApanA, sagaThana, vyavasthA eva sarakSaNa ko prAthamikatA vartamAna zatI ke digambara jaina muniyo, AyikAoM Adi dI thii| una sarvahitakara jagadgurU bhagavAna kI janmame se bhI adhikAza unhI jAtiyo me utpanna hue hai| madhya jayantI, tapa yA jJAkalyANaka, zAsana jayantI yA nirvANoeva madhyAntara kAlo me dakSiNa bhArata me jo aneka sudhA- tsava, kisI bhI upalakSya se hama unakA guNagAna kreN| raka eva nirguNI yA bhakta saMta hue ve pI adhikatara inhI hame unakI isa amUlya dena ko vismata nahI karanA cAhie vargoM meM utpanna hae the| dUsare, ina caturtha evaM pacamoM me, aura unake zrIsaMgha ko vikRtiyo se bacAye rakha kara jo jaina bane rahe aura jiname kitane hI mUlataH brAhmaNa, sarakSita evaM sateja banAye rakhane kA sakalpa sadaiva doharAte kSatriya yA vaizya kulotpanna bhI haiM, paraspara roTI-beTI rahanA cAhie-isame hama sabakA kalyANa nihita hai| vyavahAra bhI calatA rahA / dakSiNa bhArata me usa kAla meM (zrI ramAkAnta jaina ke saujanya se) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna DA0 kastUra canda kAsalIvAla, jayapUra hindI hamArI rASTrabhASA hai| sAre deza meM ise yaha apabhraza eva hindI ke vikAsa kAla kA kAvya hai java sammAnanIya sthAna prApta hai / lekina rASTra bhASA kA sthAna apabhra za zanaiH zanai. hindI kA rUpa le rahI thii|' prApta karane ke lie ise vigata 800 varSoM meM anavarata jaina kavi kAvya ko kimI eka vidhA se badhe nahI saMgharSa karanA par3A hai| isa saMgharSa me jaina santo, bhaTTArakoM rahe kintu unhone sabhI kAvya rUpo ko apanI kRtiyo se eva kaviyo kA sabase adhika yogadAna rhaa| saskRta ke pallavita kiyaa| rAjasthAna ke jaina granthAgAroM me sagrahIta paryApta pracAra yuga me bhI jaina kaviyoM ne pahile apabhraMza grantho ko dekhate hae hamAre sAmane aneka nAma sAmane Aye ke rUpa meM aura phira purAnI hindI ke rUpa meM choTI baDI hai jaise stotra, pATha, sagraha, kathA, raso, rAsa, pUjA, maMgala, pacAso racanAye nibaddha karake apanI hindI sevA kA jayamAla, praznottarI, matra, aSTa, sAra, mamuccaya, varNana, jvalata udAharaNa prastuta kiyaa| mahApaDita rAhula subhASita, caupAI, zubha mAlikA, nisANI, jakaDI, sAkRtyAyana na jaba mahAkavi svayambhU ko hindI kA Adi byAhalo, badhAvA, vinatI, patrI, AratI, bola, caracA, kavi ghoSita kiyA aura unake dvArA nibaddha "paumacariu" vicAra, vAna, gIta, lIlA, caritra, chada, chappaya, bhAvanA, ko hindI kA prathama mahAkAvya batalAyA to hindI kA vinoda, kalpa, nATaka, prazasti, dhamAla, coDhAliyA, caumAitihAsa aura bhI atIta meM calA gyaa| svayambhU ke miyA, bArAmAsA, baToI, beli, hiMDolaNA, cUnar3I, pazcAt puSpadanta, vIra, dhanapAla, nayanandi, zrutakIni eba sajjhAya, bArAkhaDI, bhakti, vadanA, paccIsI, vattIsI, raidhU jaise pacAsoM apabhra za kaviyo ne hindI vikAma kA pacAsA, lAvanI, satasaI, sAmAyika, sahasranAma, nAmAmArga prazasta kiyA jisake mahAre hindI bhASA kA vikAsa valI, gurUbAvalo, stabana , sAdhana, moDalo, phAgu, Adi / tejI se sampanna ho skaa|| ina vividha sAhitya rUpo ko jaina kapiyo ne khuba pallahindI ke prArambhika yUga ke yadi 2-4 rAsA grantho vita kiyA hai jinakI bahumUlya sAmagrI jaina granthAgAro me ko nikAla diyA jAve to zeSa sabhI rAsa saMjJaka racanAye surakSita hai| jaina kaviyo dvArA nibaddha milegii| ina kaviyo ne sAmAnya 14vI zatAbdI ke prArambha ma kavivara saghArU hue na ara tan AthA hindI ke jinhona pradyumna carita' jaisa sundara kAvya ko sana 1354 paThana-pAThana ko lokapriya banAne ke lie kitane hI rAsa meM nibaddha kiyaa| vidvAnA ne sadhArU ke pradyumna carita ko saMjJaka racanAye nivaddha kI jiname bharatezvara bAhavali rAsa brajabhASA kA prathama mahAkAvya mAnA hai aura use maulika (1184 e. DI.) vandana bAlA rAma (1257 e.DI.) sthala- kRti vanalAI hai| sadhArU kavi uttara pradeza ke eraccha bhadra rAsa (1206 eDI) neminAtha rAsa (1213 eDI) nagara ke nivAsI the| kavi ne apanA nimna prakAra paricaya gottama svAmI rAsa (1355 eDI) ke nAma ullekhanIya diyA hai :haiN| rAsA kRtiyo ke sAtha-sAtha jaina kavi kAvya kRtiyo agaravAla ko merI jAna, pura nagaroe muhi utapAta / likhane kI ora pravRtta hue| isa dRSTi se jiNadatta carita nAmaka kAvya grantha ullekhanIya hai| kavivara rAjasiMha ne sAdharU mahArAja dharaha avariu / ise 1267 eDI meM nibaddha kiyaa| 753 padyoM meM nibaddha eracha nagara basate jAni, sUNa u carita mhaarciupraann| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 41, ki03 anekAnta 15vI zatAbdI me bhaTTArako kA svarNa yuga prArambha itanA savega eva anubhUtiparaka hai ki koI bhI sahRdaya haa| gujarAta eva uttara bhArata ke ina bhaTTArakoM ne viraha kI isa dazakArI vedanA se vyAkula hae binA nahIM hindI kI sabase adhika prazraya diy|| svaya unhoMne evaM rhtaa| apane ziSyo dvArA hindI me saikaDo racanAya likhavAkara kavivara ThakkurasI rAjasthAna ke DhUDhAhaDa kSetra ke kavi hindI bhASA ke bhaNDAra ko khUba pallavita kiyaa| bhaTTAraka the| unheM kAvya racanA meM abhiruci svayaM apane pitA sakalakIrti ke pramukha ziSya brahma jinadAma ne 70 se bhI dhelha se prApta huI thii| unhone 15 kRtiyo ko chandabaddha adhika kAvya kRtiyo ko nibaddha karake hindI jagata meM eka karane kA yazasvI kArya kiyA / pacamagati veli inakI nayA kIrtimAna prastuta kiyaa| unhone akele ne vividha sabase lokapriya racanA mAnI jAtI hai jisakI maikar3o viSayaka lagabhaga 50 gama sajJaka kAvyo kA sRjana kiyaa| pANDulipiyA rAjasthAna ke jaina granthAgAro me saMgrahIta loka bhASA me tulasI meM pUrva rAma rAma san 1451 me hai| isI taraha kavi kI "kRpaNa chanda" meM tatkAlIna kI, racanA kara brahma jinadAma ne hindI me rAma kAvya samAja kA bahuta mAmika varNana huA hai| inhI ke choTe paramparA kA sUtrapAta kiyaa| yahI nahI rUpaka kAvya bhAI dhanapAla the jinhoMne aitihAsika gIto kI racanA kI parampaga me paramahama rAsa jaimI viziSTa racana nibaddha thii| jAmera ke sAvalA bAbA (neminAtha svAmI) para karake adhyAtma rama kI dhArA bhaayii| 16vI zatAbdI meM bImo jaina kavi hae jinhone pacAso unhone bahuta sundara gIta likhA hai| racanAoM dvArA hindI mAhitya ke bhaNDAra ho khUba samRddha isI zatAbdi me hone vAle AcArya mogakIti ne kinaa| ina zatAbdi meM hone vAle kaviyo me bUcarAja, yazodhara rAma eva pranya 6 racanAye nibaddha karane kA gorakha chaha na, ThakkuramI caturUmala, AcArya somakIti, brahma prApta kiyaa| momakIti, jJAna bhUSaNa eva zubhacandra pane yazodhara, bhaTTAraka zubhanandra, bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke nAma samaya ke prabhAvaka santa the| inakI hindI kRtiyo kI ullekhanIya hai / kavivara bUca rAja kA aba taka 8 racanAye racanA me abhiruci nissandeha ima bhASA ke prati jana ruci eva 11 gAta upalabdha ho cukI: / bUcarAja' ghumakkaDa kI pratIka mAnI jAnI caahie| kAva tha tathA rAjasthAna, hariyANA, pajAba eva itara 17vI eva 18vI zatAbdi hindI kA svarNa kAla rahA pradeza ma barAbara ghUmate rahata the / inhoMne rUpaka kAvyoM ko jisame pacAso kavi hue jinhone hindI sAhitya ke bhaDAra chandobaddha karane bha sabase adhika ruci lI aura suyaNa jujha, ko atyadhika samRddha banA diyaa| ina zatAbyio meM bhakti eva saMtoSa jayatilaku, cetana pudgala dhamAla jaisI mahattvapUrNa adhyAtma kI dono dhArAyeM khUba bddh'ii| cAro ora hindI kRtiyoM ko chandobaddha karane meM saphala / / prApta kii| chohala me kAvya racanAyeM hone lgii| isa zatAbdi ke pratinidhi kavi kI paJcasahalI gIta eva bAvanI bahuta hI lokapriya kaviyo me brahma rAyamalla, rUpacanda, bha0 ratnakIti, kumudaracanAe rahI hai| bhASA evaM zailI dono| dRSTigA se canda, Anandadhana, brahma gRlAla bAI ajItamati, parimalla, dono hI racanAe utkRSTa kRtiyA mAnI jAtI hai| prophasara dhanapAla, devendra, sabhAcanda, bhadharadAsa Adi ke nAma ullekRSNa nArAyaNa prasAda "mAgadha" ke zabdA meM bAvanI meM khanIya hai| brahma rAyamalla ghumakkaDa kavi the isalie jahAM varvANata nIti eva upadeza ke viSaya hai to prAni para, bhI ye jAte, apanI kAvya racanA se usa grAma/nagara ke prastutIkaraNa kI maulikatA pratipAdana kI vizadatA eva nivAsiyo ko upakRta karate rahate the| brahma rAyamalla kI dRSTAnta cayana kI sUkSmatA sarvatra vidyamAna hai| isI taraha racanAyeM atyadhika sIdhI sAdI bhASA meM nibaddha hai jinheM paMca mahelI gIta meM zRgAra rasa kA bahuta hI sUkSma tathA gAkara par3hA jA sakatA hai| inakI aba taka pandraha racamAmika varNana huA hai| viyoga zRgAra meM virahiNI nAye upalabdha ho cukI hai jo savata 1615 se lekara savata nAyikAo ke anubhavoM kA citraNa unhI ke zabdo me 1636 taka kI racI huI hai| kavi ko bhaviSyadatta caupaI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI ke vikAsa meM jaina kaviyoM kA yogadAna sabase lokapriya racanA mAnI jAtI hai jisakI saikar3oM kI vaha sAgavAr3A (rAjasthAna) kI rahane vAlI thii| usake saMkhyA meM pANDulipiyA upalabdha hotI haiM banArasIdAsa dvArA nibaddha AdhyAtmika chanda, SaT pada, bhakti paraka pada, 17vIM zatAbdI ke sabase adhika lokapriya eva sazakta kavi hindI kI acchI racanAye hai| isI samaya AgarA meM parimAne jAte hai| unakA samayasAra nATaka, banArasI vilAsa malla kavi hue jinhone zrIpAla carita ke rUpa me hindI evaM ardhakathAnaka hindI kI bejor3a racanAyeM hai| samayasAra kI eka sazakta racanA bheMTa kii| nATaka me jIva. ajIva, Asrava, baMdha, sabara, nirjarA aura 18vI zatAbdi me hone vAle aneka kaviyo me muni mokSa sAta tattva abhinaya karate hai| iname jIva nAyaka hai sabhAcaMda hemarAja, bunAkodAsa, banArasIcanda, bhudharadAsa, tathA ajIva pratinAyaka hai| AtmA ne svabhAva aura vibhAva dyAnatarAya hindI jagata ke jagamagAta nakSatra hai| bhAcanda ko nATaka ke Dhaga para batalAne ke kAraNa isako nATaka ke hindI padmapurANa kI lekhaka ko abhI 3 varSa pUrva hI samayamAra kahA gayA hai| vanArasIvilAsa meM kavi kI 50 khAja karane meM saphalatA milI hai| prastuta purANa hindI bhASA racanAo kA saMgraha kiyA gayA hai| AgarA ke dIvAna kA prathama padmapurANa hai jo sAr3he chaH hajAra se adhiH padyo jagajIvana ne kavi kI bimbarI racanAo kA unakI mRtyu meM nirmita jaina rAma kAvya hai / bhASA sarala kintu lAlitya ke pazcAt savata 1701 caitra sUdI 2 ko eka hI sthala pUrNa hai| hamarAja nAma ke cAra kavi eka hI samaya meM hA para sakalana kara diyA thA aura usI sakalana kA nAma jiname pADe hamarAja, hemarAja godikA ye donoM sabase banArasI vilAsa rakhA gayA thaa| adhaM kathAnaka hindI prasiddha the| kavivara bulAkodAsa, bukIcanda dAMnI AmarA jagata kA prathama Atma carita hai jisame kavi ne apane nivAsI the| bulAkIdAsa kA pANDavapurANa hindI kI eka jIvana ke 55 varSoM kI jIvana ghaTanAo kA bar3e hI sundara sazakta kRti hai, jisakA racanA kAla sabana 1754 hai| Dhaga se chandobaddha kiyA hai| isame kAva kI satyapriyatA, isI taraha bulAkhIcanda kA va panakoSa apane Dhaga kI eka spaSTavAditA, nirabhimAnatA aura svAbhikatA kA jabara- anUThI kRti hai| dasta puTa vidyamAna hai| kathAnaka kI bhASA atyadhika 19vI zatAbdi meM padya ke sthAna para gadya lekhaka sarala hai| adhika sakhyA meM hue / tathA AgarA kA sthAna jayapura ne kavivara rUpacanda banA rasIdAsa ke mamakAlIna the| le liyaa| mAMgAnera, bAmera eva jayapura jaina nakhako ke dono hI AdhyAtmI the tathA paraspara meM AdhyAtma carcA kendra bana gye| hindI gadya lekhako me 10 dIpacanda kiyA karate the| unakA dohA zataka, gIta paramArthI kAmalIvAla, pa0 dolanarAma kAsalIvAla, paTAramana, adhyAta.. se otaprota hai / dRSTAnto ke dvArA unhoMne adhyA- 10 jayacanda chAbaDA, RSabhadAsa nigotyA, kazarA miha tma tattva ko bahuta acchI taraha samajhAyA hai / bhaTTAraka Adi ke nAma vizeSata: ullekhanIya hai| ya sanA DhaDhArI ratnakIti eva kumudacandra dono hI gurU ziSya the dono hI bhASA ke vidvAna the aura inakI racanAo na usa samaya bhaTTAraka the tathA apane samaya ke prabhAvaka bhaTTAraka the| jabaradasta lokapriyatA prApta kI thii| ratnakoti kI aba taka 44 kRtiyA upalabdha ho cukI hai vartamAna zatAbdi ma zatAdhika jana vidvAna evaM santa jinameM adhikAza racanAye nemi rAjala se sambandhita hai| hindI lekhana me lage hue hai tathA upanyAsa, kathA, kahAnI unhone apane gItoM meM rAjula ke manogata bhAvo kA eva kAvya racanA ke sAtha sAtha granyo kA samAlocanAtmaka va usake virahI jIvana kA sajIva citra upasthita kiyA hai| adhyayana prastuta kara rahe hai| hindI patra-patrikAyoka isI taraha kumudacandra kI aba taka 28 racanAye upalabdha huo mAdhyama se hindI pracAra prabhAra me mahAyaka bana hue hai| cukI hai jiname gIta sajJaka racanAye adhika hai| jaina santo meM AcArya tulasI, prAcArya vidyAnanda, AcArya 17vI zatAbdi ko mahilA kavayitrI bAI ajIta- vidyAsAgara, nathamalajI, muni nagarAja Adi ke ma mati" kI khoja abhI kucha hI samaya pUrva ho sakI hai| (zeSa pR0 12 para) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvalI kAla taka anantAnubandhI / zrI javAharalAla jaina zAstrI, bhINDara (i) AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI likhate haiM . bAraha kaSAyo me se 3 kaSAya pratyaya 3 / tIna vedoM meM se aNasajodidasamme miccha patte Na Avali tti ann| eka 1 / hAsya-rati va arati-zoka; ina do yugaloM meM se [go0 ka0 gA0 478] eka yugala 2 / dasa yogo meM se eka yoga 1 / kula 1+ artha-anantanabandhI kA visaMyojana karane vAle kSayo- 2+3+1+2++1=10 pratyaya / isa prakAra ye pazama samyagdRSTi ke mithyAtva-karmodaya se mithyAtva guNa- saba mila kara mithyAtva guNasthAna meM eka samaya me dasa sthAna ko prApta hone para AvalI mAtra kAla taka anantA- bandha ke pratyaya arthAt kAraNa hote haiN| nubandhI kaSAya kA udaya nahI hotaa| (iv) jJAnapITha se prakAzita pacasaMgraha ke saptatikA [sva0 10 manoharalAla si* zA0] prakaraNa me gA0 36 meM pR0 325 para likhA hai(ii) imI prakRta gAthArdha ke artha ko siddhAnta ziro- dvAviMzatibandhake mithyadRSTi jIve utkRSTato dazamohamaNi sva0 a0 ratnacanda mukhtAra likhate hai --anantAnubadhI prakRtyudayA 10 . .. dvAviMzatibandhake'nantanubandhyudayarahite kaSAya kA jisake visayojana ho gayA hai aise vedaka yA mithyAdaSTI 22, nayaprakRtyudayAH / upazama samyagdRSTi ke mithyAtva karma ke udaya se mithyAtva artha-bAIsa prakRti kA bamdha karane vAle mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| usake bandhAvalI yA aclaavl| kAla ke sabhI sambhava prakRtiyo kA udaya ho to 10 prakRtika paryanta anantAnubandhI kA udaya nahI hotaa| udayasthAna hogaa| yadi pisayojana ke ho jAne se anatA[go0 ka0 pR0 488 pUjya A0 AdimatI jI] nabandhI kA udaya nahI hai to prakRtika udaya sthAna bhI (iii) bhagavad vIrasenasvAmI dhavala pu08 pR0 25 sambhava hai| me likhate hai - micchAiTThisu jahaNNeNa dasa paccayA / pacamu (v) prAcIna pacasagraha [jJAnapITha], saptatikA, gA0 micchattesu ekko| ekkeNa idieNa ekkAya virAhedi ___305, pR0 438-36 para likhA haitti doNNi asjmpccyaa| aNatANubadhica ukka visajoiya AvaliyamittakAla micchata dasaNAhisapatto / micchatta gayassa AvaliyamettakAlamaNaMtANabadhica ukassa- mohammi ya aNahINo, paDhame puraNa Navodao hojja / dyaabhaavaado| bArasamu kaSAyesu tiNi ksaaypccyaa| TIkA--anantAnubandhi visayojita vedaka samyagdRSTo tisu vedesU ekko| hassa di-aradi-soga dosu jugalesu mithyAtvakarmodayAta mithyAtvaguNasthAna prApte AvalimAtra ekAdara jugala / dasamu jogesu ekko jogaa| evameda savve kAlaM anantAnubandhyudayo nAsti / ato anantAnunandhirahito vi jahaNNeNa dasa pccyaa| navaprakRtInAmudayo 6 mithyAdRSTo prayame guNasthAne bhavet / artha-pAca mithyAtvo meM se eka 1 / eka indriya se artha -anantAnabandhI kI bisayojanA yukta samyagajaghanya se eka kAya kI vidhinA karatA hai| 2 / isa daSTi jIva yadi mithyAtva karma ke udaya se mithyAtva guNataraha do asayama pratyaya / anantAnubadhicatuSTaya kA visa- sthAna ko prApta ho jAve, to eka AvalI kAla taka usake yojana karake mithyAtva ko prApta hue jIva ke AvalI mAtra anantAnubandhI kaSAya kA udaya sambhava nahI hai| ataeva kAla taka anantAnubandhI kaSAya 4 kA udaya nahI rahane se mithyAtva guNasthAna meM nau prakRtika udayasthAna bhI hotA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAvalI kAla taka manamtAnubandhI hai| [anuvAda paM0 hIrAlAla si0 zAstrI sA0] mAna prathama niSeka se lekara eka AvalI (udayAvalI) (vi) usI grantha me saptatikA gA0 326 meM kahA hai- paryanta ke niSakoM kI lar3I meM anantAnubandhI kA eka para. micchAiTissodayabhaMgA aTheva hoti jiNa bhaNiyA // mANa bhI nahI hai| AvalokAla ke bIta jAne para udaya. artha-mithyAdRSTi ke anantAnubandhI ke udaya sahita udIraNA sambhava hai| kyoki usa samaya, prathama samayavartI 10 Adi 4 sthAna [10, 6, 8,7] aura anantAnubandhI mithyAtvI ke jo udayAvalI se Upara dvitIyAvalI kA prathama ke udaya rahita vAle 4 sthAna [6, 8, 7, 6]; isa prakAra anantanubandhI-niSeka thA vaha AvalI kAla bAda udaya8 udayasthAna jinendra bhagavAna ne kahe hai / samaya [udaya-kSaNa] ko prApta hotA hai| usI samaya anantAnubandhI ke udaya kA prathama samaya hone se usI (vii) jayadhavala pu0 10 pR0 116-17 para jinasena samaya udayAvanI-bAhya sthita isa anantAnuvandhI kI svAmI likhate haiM ki udIraNA bhI prArambha hotI hai| ___aNaMtANubadhiNo visajoiya igivIsapavesaya bhAveNAvadidassa uvasamasammAiTThissa micchatta-vedayasammatta-sammA (i) ina saba pramANo se nimna bAteM phalita hotI haiMmicchanasAsaNasammattANamaNNadaraguNapaDivattipaDhamasamae paya (A) yaha sarvAcAyaM sammata bAta hai ki visayojaka dtttthaann-sbhvnniymdsnnaado| ke mithyAtva me jAne para usake bandhAvalI kAla taka ___artha-anantAnubandhI kI visaMyojanA kara ikkIsa / anantAnubandhI kA udaya nahI rhtaa| na to tatkAla vaddha prakRtiyo ke pravezaka bhAva se avasthita upazama samyagdRSTi anantAnubandhI kA hI prathamAdi samayoM meM udaya sambhava hai, jIva ke mithyAtva vedakasamyaktva, samyagthyiAtva aura aura na utane kAla taka anantAnubandhI rUpa pariNata dravya sAsAdana samyaktva; inameM se kisI eka guNasthAna ko prApta kA bhI udaya sambhava hai| arthAt usa eka prAvalI kAla hone ke prathama samaya meM prakRta sthAna ke sambhava hone kA anantAnabandhI 4 ke eka paramANa kA bhI udaya pUrNata: niyama dekhA jAtA hai| asambhava hai| vizeSArtha-jisa upazama samyagdRSTi ne anantAnubandhI (B) yadi yaha kahA jAya ki eka Avalo kAla taka kaSAya kI visayojanA kI hai vaha jaba mithyAtva prakRti ke udIraNA hI asambhava hai, udaya asambhava nhiiN| to isake apakarSaNa dvArA udIraNA karake mithyAtva bhAva kA anubhava uttara me vinIta nivedana hai visayojaka ke mithyAtva me karatA hai taba usake prathama samaya meM anantAnubandhI 4 kA Ane para prathama AvalI kAla meM anantAnubandhI kA udaya bandha bhI hotA hai aura apratyAkhyAnAvaraNAdi rUpa drabya nahI hotA [dhavala pu015 pR0 286 paM0 4-5, dhabala 15 ko anantAnubandhI rUpa se saMkrAnta kara usakA udayAvalI pa.51 se 17 Adi] tathA udIraNA bhI nahI hotii| se bAhara nikSepa bhI karatA hai| kintu usa samaya anantAnu- [jayadhavala pu0 10 pR0 54, dhavala pu0 15 pR0 75 bandhI 4 kA udayAvalI meM praveza nahI hotA, isalie aisA aadi| mithyAdRSTi jIva prathama samaya me 22 prakRtiyo kA hI meM pravezaka (praveza karAne vAlA hotA aura phira eka bAta aura: arthAt visapojaka ke mithyAtvI hone para usa jIva ke ikanAlIsa prakRtiyo [do vedanIya, manuSyagati, paMceprathama samaya meM to anantAnubandhI kI udIraNA to ati dUra ndriya jAti, subhaga, trasa, bAdara, paryApta, Adeya, yaza:raho, usakA udaya bhI dUra raho; are ! usa samaya me to kIti, tIrthakara, uccagotra, 5 jJAnAvaraNa, 4 darzanAvaraNa, usa anantAnubandhI-catuSka ke dravya kA eka parimANu bhI 5 antarAya, 4 Ayu, 5 nidrA, mithyAtva, samyaktva, tInoM udayAvalI meM praveza hI nahIM krtaa| phira usa samaya usakA veda, sajvavana loma] ke hI udaya va udIraNA ke svAmitva udaya kaise banegA? yaha sthiti prathama samaya kI hai udIya- meM bheda hai| ina 41 ke zivAya zeSa bacI 107 prakRtiyo Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10, varSa 41, ki04 anekAnta ke udaya ke svAmiyo se udIraNA ke svAmiyo meM aza pradeza kA pUrNata. anudaya hI kahA hai| isalie ukta tarka bhara bhI bheda nahIM hai| ThIka nahIM hai| pramANa-paMcasaMgraha jJAnapITha | pR0516-522 (ii) dUsarA yaha bhI nivedana hai ki jayadhavala pu0 5 prakaraNa 5 / 73 -75, gommaTasAra ka0 278-81, pR0 182 para jo anantAnubandhI ke jaghanya anubhAga ke karmastava 36-43, saMskRta pacasaMgraha 3 / 56 se 60; svAmitda kA kathana kiyA hai vaha mAtra anubhAga sattva ke sarvArthasiddhi [jJAnapITha] pR0 346-47, rAjavArtika svAmiyo kA kathana hai, anubhAga udaya ke svAmiyo kA bhAga 2 pR0 763-64 tathA dhavalA jI pu0 15 pR0 54 kathana nahI hai / isake lie hama mUla Agama hI likhate hai| se 61 Adi / yathA : -- aNatANubadhINa jahaNNayamaNubhAgasatakamma kassa ? ata: isa sarvAgama sammata bAta se yaha kAca ke mAphika sugama / paDhamasamayasajutassa / suhame iMdiese jahaNNasAmitta spaSTa hai ki anantAnubandhI kA jaba-jaba udaya hotA hai taba- kiNNa diNNa ? Na, paDhamasamayasaMjutassa pacaggANubadha pekvitaba niyama se udIraNA bhI usakI hotI hai| yaha niSkarSa dUNa suhamaNigodajahaNANubhAgasata-kammassa aNataguNadhra va satya hai| kyoki anantAnuvandhI, 41 apavAda prakR- taado| (ja0 dha0 5 / 166---67) / tiyoM meM parigaNita nahI hai| artha-"anantAnubandhI" 4 kA jaghanya anubhAga pArizeSa nyAya se prathama AvalI kAla taka udaya va satkarma kisake hotA hai ? yaha sUtra sugama hai| prathamasamayaudIraNA dono nahIM banate hai / vartI saMyukta ke hotA hai| (C) AvalI kAla taka aise mithyAtvI ke anantAnu zaMkA-sUkSma ekendriyo me jaghanya anubhAga sattva kA bandhI kA bandha mithyAtva-nimittaka [mithyAtva-hetuka] hI ra __ svAmipanA kyoM nahI diyA ? hotA hai| prapaJcataH aisA samajhanA cAhie ki mithyAtva, samAdhAna nahI, kyoki prathama samaya me anantAnubadhI kapAya va yoga [kaSAya me avirati va pramAda gabhita hai| se sayukta hue jIva ke jo navIna anubhAga bandha hotA hai hetuka bandha usa AvalI kAla me hotA hai| jabaki sAsA- use dekhate hue sUkSma nigoda jIva kA jaghanya anubhAgasattva dana guNasthAna me 6 AvalI kAla taka anantAnubandhI anantapuNA hai|" udita raha kara bhI vahA~ eka samaya ke lie bhI vaha noTa-atyanta spaSTa hai ki yahA udaya kA prakaraNa mithyAtva ko nahI bAMdha sktii| nahI hai, mAtra sattva kA prakaraNa hai| phira use udaya me sArataH jahA mithyAtva rUpa AdhAra hai vahA anantAnu ghaTAnA kahAM kA nyAya hai ? bandhI kA baMdha nizcita hotA hai| para jahAM (sAsAdana) meM . ["yahA satva kA prakaraNa hai|" dekhe jayadhavala pu0 5 anantAnabandhI hai vahA para mithyAtva ke bandhakA nima ke pR. 163 va 167-68 ke vizeSArtha] / nahI banAyA jA sktaa| (iii) tIsarI mukhya va dhyAtavya bAta yaha hai ki yadi __ yadi itanI saba kathanI bhI dhyAna me nahI rakha kara anubhAga kI jaghanya udayarUpa avasthA ko yadi anudaya punarapi tarka kiyA jAya ki anantAnubandhI visaMyojita mAnA evaM kahA jAtA to :-"sasAra me mithyAtva kA karane vAle ke mithyAtva meM Ane para anantAnavandhI kA jaghanya anubhAga sattva (satkarma) sUkSmanigoda aparyApta ke udaya, yAnI usakA anubhAga-udaya sabase jaghanya hotA hai| hI hotA hai|" -aisA kahA gayA hai|' ataeva use anudaya tulya hone se 'anudaya' kahA jAtA hai| darzanamoha kI kSapaNA ke lie udyata vedakasamyaktvI to isakA uttara yaha hai ki : ke yogya kAla me jo tatprAyogya alpatama anubhAga hotA (i) prathama to Agama me ukta prathama AvalikAlavartI hai, use bhI Agama meM jaghanyatA nahI batAI / apitu sUkSmamidhyAtvI ke anantAnubandhI ke prakRti, sthiti, anubhAga va nigoda aparyApta ke hI mithyAtva kA sarvajaghanya anubhAga Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApalI kAla taka anantAnubandhI sattva kA svAmitva btaayaa| to kyA jaghanya anUbhAga kAraNa usakA anudaya kahate yA mAnate to carama samaya ko satva hone mAtra se kisI bhI kama siddhAnta ke grantha me ukta apekSA vahA eka mAtra yoga pratyaya hI rhtaa| isa taraha sukSma-nigoda-aparyApta ko amithyAtvI kahA hai kyA? dasave guNasthAna meM utkRSTataH do pratyaya [sajvalana lobha va nahIM / to phira AgamakAra jaghanya anubhAga yukta anantA- yoga / dasama guNasthAna ke prathamAdi dvicarama samaya taka ko nabandhI ke sattva ke svAmI jIva ke yadi jaghanya bhI udaya apekSA] tathA jaghanyaH [sUkSmamAmparAya ke carama samaya kI hotA to avazya hI use jaghanya udaya vAlA kahate; "anu- apekSA] eka pratyaya [mAtra yoga rUpa]; aise do sthAna daya" vAlA nhii| hama anya udAharaNa se aura bhI spaSTa [12 pratyaya rUpa] bana jAte / parantu karma zAstro me dasama [1:2 pratyaya rUpa] bana jAte / paranta: karate hai : guNasthAna meM sarvatra jaghanyAdi bheda binA do pratyayoM kA eka jayadhavalA pU. 5 pR. 15, 30 tathA pR. 256 tathA hI sthAna batAyA hai [dekhe go. ka.pra. 721 AyikA go. ka. gAthA 170 ke anusAra lobha kA jaghanya anubhAga AdimatI jI sa0 ratanacanda mukhtAra; dhavala pu. 8 pR. 27 sattva dasave guNasthAna ke carama samaya meM hotA hai tathA isI abhinava saskaraNa, prAkRta paMcasagraha / zataka / gAthA 203 samaya lobha kA jaghanya anubhAga udaya hai| isa samaya va TI kA pR. 167 / saskRta pacasagraha 4 / 68-69 Adi / sthiti mattA eka samaya pramANa hI hai taba yahAM eka sthiti isI se atyanta spaSTa siddha hai ki sUkSmasAmparAya ke me sthita jo anubhAga hai vaha 'jaghanya udaya' vyapadeza ko carama samaya meM sarva jaghanya sa0 lobha kA anubhAga udaya prApta hai| arthAt caramasamayI sUkSma mAmpa rAyika kSapaka ke bhI "uvaya" kahA va mAnA gayA hai, sarvatra / phira sajvalana lobha kA jaghanya anubhAgodaya hai [dhavalA pu. 10266, lobha ke jaghanya anubhAga sattva se jisakA jaghanya anubhAga 184 Adi] | phira aisI jaghanya kaSAyAnabhAga ke udaya ko bhI anudaya nahI khaa| saba karma zAstroM me udaya hI sattva anantaguNA hai aimI anantAnubandhI kaSAya ke anubhAga udaya ko anudaya kaise kahA jA sakatA hai ? kahA hai tathA pratyaya me bhI ginAnA hai [dekhe dhavala 8 / 27] ise dasama guNasthAna meM apratyaya nahI kahA / dasave guNa vAstava me to usa mithyAtvI ke prathama AvalI meM sthAna ke jananta samaya meM sajvalana lobha kA udaya samasta anantAnubandhI kA pUrNataH anudaya hai isalie anudaya kahA siddhAnta zAstroM meM kahA hai| kahI bhI aisA nahI kahA ki hai / yadi ISad anubhAga udaya kI apekSA "anadaya" kahA dasave guNasthAna ke antima samaya me lobha kA anudaya hai| hai, aisA tarka diyA jAya to vaha niSTIka [gatirahita tathA yadi usa samaya lobha kA anudaya mAnA jAya to carama- nirAdhAra anAgama-vihita] hogA, kyoMki anantAnabanvI samayavartI sUkSmasAmparAya ke pariNAma tathA upazAnta kaSAya ke jaghanya anubhAga sattva se bhI anantaguNohIna anubhAgavItarAgachapastha athavA kevalI ke pariNAma samAna mAnane satva vAle saMjvalana lobha ke udaya ko bhI caramasamayI par3ege / athavA yo kahe ki caramasamayavartI sUkSmasAmparAya, sUkSmasAmparAya meM "udaya" hI kahA / phira isa anantAnusUkSmasAmparAya hI nahI kahalA kara kSINakaSAya athavA bandhI kA yadi vAstava me prathama AvalivartI mithyAtvI ke upazAnta kaSAya kahalAyagA, jo ki kisI ko bhI iSTa nahI udaya hotA to nizcita hI udaya kahate / kyoki isa ISad hai| ata: yadyapi dasaveM guNasthAna ke carama samaya me saMjva anubhAga matva se anantaguNe hIna anubhAga ke sattva va udaya lana lobha kA jaghanya anubhAga udaya hai tathApi digambara ko bhI prAcAryoM ne spaSTata: udaya kahA; anudaya nahI khaa| karma granthoM meM usa carama samaya me udaya hI kahA hai, anudaya kahA bhI hai-sabvamadANubhAgaM lobhasajalaNassa aNubhAganahI kahA hai tathA carama samaya taka sajvalana lobha rUpa satakammaM ............."arNatANubaMdhimANajahaNaNANabhAgo kaSAyapratyaya saba zAstro meM ginA hai| kahIM bhI dasaveM guNa- aNaMtaguNo ....."[jayadhavala pu. 5 pR. 259.264] / sthAna meM kaSAya pratyaya ko kama nahI kiyaa| dasaveM guNa- artha-sajvalana lobha kA jaghanya anubhAgamatva [jo sthAna me yadi carama samaya me jaghanya anubhAga udaya ke ki sUkSmasAmparAya caramasamayavartI ke hotA hai sabase manda Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12, barSa 41, ki04 anubhAga vAlA hai| .........."usase anantAnubandhI 4 prakRti ke jaghanya anubhAga udaya ko udaya hI kahA gayA kaSAyoM kA jaghanya anubhAga sattva [jo ki prathama samaya hai; anumAga kI jaghanyatA ke kAraNa anudaya nhii| karasayukta mithyAtvI ke sattva me prApta hotA hai] ananta- NAnuyoga me spaSTataH sUkSma vivecana honA atyanta svAguNA hai| bhAvika hai| prathamAnuyoga yA caraNAnuyoga athavA dravyA[yativRSabhAcArya kRta cUNisUtra] nuyoga se bhI sUkSma viSayoM ko yaha spaSTa kholatA hai / (mokSamArga prakAzaka AThavAM adhikAra pR. 416-20) sastI granthamAlA kaneTI dharmapUrA, dillii| isa prakAra caramasamayI sUkSmasAmparAya ke udaya ko spaSTataH udaya kahane vAle AcArya, isase anantaguNe anu- sArata:--"visayojaka ke sIdhe mithyAtva me Ane para bhAga-avibhAga praticchedo yukta anubhAga [yAnI anantAnu- AvalI kAla taka anantAnubandhI kA kathamapi, trikAla bandhI ke jaghanya anubhAga] / rUpa udaya ko AcArya kase bhI, kvacit bhI, kacit bhI, kiMcit bhI udaya sambhava udaya nahI kahege ? apitu avazya khege| parantu prathama nahI / tathA dUsarI bAta yaha ki anantAnubandhI ke udaya AvalI-kAlavartI saMyukta mithyAtvI ke anantAnubandhI va udIraNA sadA sAtha-sAtha hI hote hai|" udita hai hI nahIM, isIlie AcAryazrI ne anudapa kahA dhavala, jayadhavala Adi sakala prantha isa nirNaya ke hai| aura to kyA kahe, karma zAstra meM kisI bhI moha sAkSI hai| (preSaka-ratanalAla kaTAriyA, kekar3I) (pRSTha 7 kA zeSAMza) ullekhanIya hai / upanyAsa lekhaka vIrendra kumAra jaina kA jaina darzana parizIlana eva paM0 kailAzacanda zAstrI kA jaina tIrthakara mahAvIra 20vI zatAbdi kA utkRSTa gadya kAvya nyAya khyAti prApta racanAye haiN| hai| dArzanika kRtiyo me DA0 darabArIlAla koThiyA kA LO sandarbha-sUcI 1. jiNadata carita-rAjasiMha viracita, sampAdana-DA06. marU bhAratI pilAnI varSa 15 aMka-pRSTha---6 / bhAtAprasAda gupta evaM DA0 kasturacanda kAsalIvAla 7. sUrapUrva brajabhASA aura usakA sAhitya -pR. 307 / sAhitya zodha vibhAga jayapura kI se prakAzita / 8. AcArya somakIti evaM brahma yaSodhara-sapAdaka DA. 2. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAro kI gratha sUcI caturtha kastUra cada kAsalIvAla prakAzaka-zrI mahAvIra pratha bhAga prastAvanA-DA. vAsudevazaraNa agravAla / akAdamI jypur| sAhitya zodha vibhAga jayapura dvArA prakAzita / 6. mahAkavi brahma rAyamalla evaM bhaTTAraka tribhuvana kIrti3. pradyumna carita-saMpAdaka viracita-savAdaka 50 sapAdaka DA. kasturacada kAsalIvAla, prakAzaka zrI cainasukhadAsa eba DA. kastUracanda kAsalIva la / mahAvIra grantha akAdamI jayapura / prakAzaka-sAhitya zodha vibhAga, jayapura / 4. mahAkavi brahma jinadAsa-vyakti evaM kRtitva-le0 10. bhaTTAraka ratnakIti eva kumuvacanda, saMpAdaka-DA. DA. premacanda rAva prakAzana-zrI mahAvIra akAdamI kastUracanda kAsalIvAla, prakAzaka-zrI mahAvIra jypur| grantha akAdamI jypur| 5. kavibara bucarAja eva unake samakAlIna kaSi-sapAdana 11. bAI ajItamati evaM unake samakAlIna kavi, sapAdaka DA. kastUracaMda kAsalIvAla prakAzaka-zrI mahAvIra DA. kastUracada kAsalIvAla, prakAzaka-zrI mahAvIra prantha akAdamI jypur| grantha akAdamI jypur| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA badalAva kA kyA mUlya cukAnA par3egA ? T] pacandra zAstrI, saMpAdaka 'anekAnta' aitihAsika dRSTi se bhASA-zAstriyoM ne prAkRta unheM jhuThalA rahe haiM-unake kathana kI avahelanA kara rahe bhASAoM ke vikAsa kAla ko IsApUrva prathama zatAbdI (jo haiN| upAdhye kA spaSTa kathana hai-"Jn his observation kundakunda kA kAla hai) ko sthira kiyA hai| ukta kAla meM on the Digamber texts Dr. Deneke discusses t aura th me parivartana hote hote prathama to ve (kramazaH) various paint above some Digamber Prakrit d aura dh hue, phira kramazaH d kA lopa ho gayA aura works. He remarks that the Language of dha ke sthAna meM hai. kA prayoga hone lagA-aimI svIkRti there works is influened by Ardhamagdhi, samayasAra (kadakada bhAratI) sampAdaka dvArA likhita Jain Maharashtri which approaches it and prAkkathana (munnaDi) meM hai aura unhone samayasAra me th ke Shaurseni dh ora hai, me parivartita donoM rUpo ke milane kI puSTi ---Dr. A. N. Upadhye. bhI gAthA 68 aura 236 ke dvArA kI hai| para, ve d ke (Introduction Pravachansar P. 116) lopa kI svIkRti ke bAda usake lopa kI puSTi me udA ukta kathana ke anusAra di0 Agamo me hoi, hodi, havadi, havai jaise sabhI zabda rUpa milate hai aura loe haraNa dene se cUka ge| jaba ki samayasAra tathA prAkRta ke loge Adi bhI milate hai taba uname eka zuddha zabda ko di0 AgamoM me d lopa aura alopa dono mAMti ke zabdo badalakara dUsarA zabda rakhane kI kyA AvazyakatA thI? kyA (rUpo) ko bahulatA hai) phalata:-unhone hodi se hoi isase bhASA kI vyApakatA naSTa nahI hotI ? rUpa meM parivartita (da ke lopa jaise) rUpo kA koI udA hAla hI me A0 zrI vidyAnanda jI ke samprerakatva meM haraNa prastuta nahIM kiyaa| zAyada isame kAraNa yahI ho udayapura se prakAzita 'zaurasenI prAkRta vyAkaraNa' jo kaMdaki unheM bhASA-vikAsa kAla me d kA lopa svIkAra kuda bhAratI dillI se bhI prApya hai, me likhA haikarane para bhI "dastasya zaurasenyAmakhAvaco'stoH" jaise zaurasenI ke niyama meM baMdhe-da ke astitva rUpa moha __ "prAkRta zabda kA artha hai-logo kA vyAkaraNa prAdi ko chor3anA zreyaskara ma UMcA ho kyoMki ve zaurasenI aura ke saMskAroM se rahita svAbhAvika vadhana vyaapaar| usa jaina zaurasenI ko eka mAna baiThe hai| phalataH unheM isa bAta vacana vyApAra se utpanna athavA vahI vacana-prayoga hI kA bhI dhyAna na AyA ki ve (DA. e. ena. upAdhye aura prAkRta bhASA hai| isa lAka pracalita prAkRta bhASA ko DA. hIrAlAla jaina kI bhAMti) yaha bhI svIkAra kara baiThe bhagavAna mahAvIra aura buddha jaise krAntikArI mahApuruSoM ne haiM ki "jaina zaurasenI me mahArASTrI aura ardhamAgadhI ke apane vicAroM ke sampraSaNa kI bhASA svIkAra kI thii|" aneka zabda milate haiM"-(munnuDi pR. 6) ukta sapAdaka ......"Aja koI bhI aimI prAkRta nahI hai, jisameM apanI apane ko prAkRta bhASA ke prArambhika aura kramabaddha vikAsa samakAlIna anya prAkRtoM kA mizraNa na huA ho...." ke jJAtA bhI mAnate haiM / (jaina pracAraka navambara 88) isame yaha bhI likhA hai-... . . 'aura na hI zaurasenI jo sampAdaka mahodaya kundakunda ke samaya kI siddhi meM ke siddhAnta pranthoM athavA nATakoM kI zaurasenI kI bhASA DA. e. ena. upAdhye ke kathana ko pramANa mAna rahe haiM ve ke sampAdana kArya me manamAne pATha dene cAhie / sampAdanahI jaina-zaurasenI ke rUpa ke sambandha me (apanI pravRtti se) kArya kI jo paddhati hai evaM prAcIna pANDulipiyoM meM jo Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14, varSa 1, ki04 anekAnta ghettuM pATha svIkRta haiM, upalabdha haiN| unake anusAra hI ina graMthoM 375-381 viNiggahiu~ vijiggahidUM kA sampAdana honA cAhie; siddhAnta moha yA sampAdana sakkai sakkadi moha ke kAraNa nhii|"-hmaarii dRSTi se to samayasArAdi 64 406 pittaM ke zuddhikartA (?) ukta vyAkaraNa grantha ko avazya hI 62 415 ThAhI ThAhidi prAkRta bhASA ke prArambhika aura kramabaddha jJAtAoM dvArA 2 415 hohI hohidi likhA gayA mAnate hoMge ? grantha ko munizrI kA zubhAzI- isake sivAya ima vyAkaraNa me eka-eka zabda ke varvAda bhI prApta hai| aneka rUpa bhI milate hai, jinheM jhuThalAyA nahI jA sktaa| ukta sthiti meM bhI yadi jaina AgamoM kI bhASA zora. tathAhisenI hai aura use vyAkaraNa-sammata banAne kA prayAsa kiyA pRSTha 14 loo, logo| pR. 36 loa / jA rahA hai, taba saMzodhita-samayasAra kI gAthAoM aura ukta pRSTha 88, 90 loe vyAkaraNa pustaka me udadhata pATho meM zabdarUpa-bheda kyoM? pRSTha 25, 61,88 puggala / pR. 36 poggala / aba to vadalAva kI upasthiti me yaha nayA mandeha bhI ho pRSTha 77 havadi, havedi, havai, hodi / pR. 83, 60 hoi| rahA hai ki ukta vyAkaraNa-pustaka me diye gae samayasAra ke pRSTha 77 ThAdi, ThAi, Thavadi, Thavedi / pATha ThIka hai yA kundakunda bhAratI dvArA prakAzita (sazo pRSTha 60,76 bhaNadu, bhaNau / dhita) mamayamAra ke pATha ? yadi dono hI ThIka hai to bada pRSTha 55 bhaNadi, bhagai, bhaNedi, bhaNei / lAva kyo ? kyA vyAkaraNa pustaka galata hai ? pRSTha 63 gado, gao, gyo| pAThakoM kI jAnakArI ke lie donoM grantho ke kucha / pRSTha 63 jAdo, jAo, jaayo| rUpa nIce die jA rahe hai :-- pRSTha 64 bhaNiUNa, bhaNidUNa / vyAkaraNa samayasAra kA ukta vyAkaraNa me samayasAra pRSTha 63 jANa / kA pRSTha gAthA krama uddhRta samayasAra (kuMdakuda bhAratI) kheda to taba hotA hai jaba mIrA, tulasI, sUra, kabIra jaisoM kI jana-bhASA meM nibaddha racanAo ko sabhI loga mAna dene-unake mUla rUpo ko saMrakSaNa dene meM lage ho, taba kucha ikko ekko cukkijja cukkejja loga hamAre mahAn AcAryoM-kUndakundAdi dvArA prayukta Agamo kI vyAkaraNAtIta jana-bhASA ko paravartI vyAkaraNa muNedavvaM 82 eNNa meM bA~dha Agama ko vikRta, malina aura sakucita karane me karito lage ho| goyA prakArAntara se ve bhASA ko ekarUpatA dene karato karijja kareMja ke bahAne-yaha siddha karanA cAhate hoM ki dIrghakAla se heu cale Ae bhagavAna mahAvIra va gaNadhara dvArA upadiSTa aura 187 rudhiUNa rudhidUNa pUrvAcAryoM dvArA vyAkaraNAtIta janabhASA me nibaddha dhavalA 207 bhaNijja bhaNejja Adi jaise Agama bhI bhASA kI dRSTi se azuddha rahe haiM 266 loya-aloya loga-aloga aura unhe zuddha karane ke lie zAyada kinhI nae guNadhara, 266 cittavvo ghettavyo kuMdakuMda, yativRSabha aura vIrasena jaisoM ne avatAra le liyA 302 kuNa ho / jabaki jainadharma me 'yadA yadAhi dharmasya glAnirbhavati 304 hoi hodi bhArata' rUpa avatAra sarvathA niSiddha hai| aura jaba jaina vimuMcae vimucade zaurasenI kA rUpa jana-bhASA ke rUpa meM pUrva nirNIta haisuNiUNa suNidUNa "The Prakrit of the Sutras, The Gathas muNeyava edeNa EE heda kuNadi 273 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASA badalAva kA kyA mUlya cukAnA par3egA ? as well as of the commentary, is Shaurseni in- mUlya to bhASA-dRSTi se bAgama ke apramANika siddha hone fluenced by the order Ardhamagdhi on the para hI cukatA ho skegaa| one hand and the Maharashtri on the other, -paDita pravara ToDaramala jI sA0 pratiSThita jJAtA and this is exatiy the nature of the language the-unake 'mokSamArga prakAzaka' ko pUrNa khyAti haiN| called 'Jain Shaurseni." sampAdaka mahodaya ne bhI AcArya kundakunda kI videha-Dr. Heeralal gamana carcA ke prasaMga meM unhe prAmANika mAnakara hI unake (Introduction to SaTkhaMDAgama P IV) mata kA ullekha kiyA hogaa| inhI pa0 ToDaramala jI ne hamArA anaraga kaha rahA hai ki svargo me baiThe hamAre 'mokSamArga prakAzaka' me digambara prAkRta AgamoM ke divaMgata digambarAcArya unakI yAkaraNAtIna janAko gAthAo ke uddharaNa die hai aura unameM lei, jAi, akkhei, kie gae parivartano ko bar3e dhyAnapUrvaka dekha rahe hai aura thuNiUNa, havai, bhaNiUNa, bhaNai aura dei jaise dakAralopI unhe santoSa hai ki koI unakI dhvani-pratikRtiyo ke mahI hara aura loo jaise kakAra (gakAra) lopI zabda milate haiN| rUpa ko baDI niSThA aura lagana se nihAra, unakI surakSA / kyA ye zabdarUpa, Agama me apramANa hai ? jo inako badalA me prANa-paNa se salagna haiN| bhalA, yaha bhI kahA~ taka ucita jAya? isI mokSamArga prakAzaka me 'ikka' zabda kA bhI hai ki zabda-rUpoM ko badala me digambara-grAgama-vacana to uddharaNa milatA hai| aise me bhI yadi loga digambara mUla gaNadhara aura AcAryoM dvArA paramparita vANI kahalAe Agamo kI bhASA ko badala gaI huI mAnate haiN| to ve straya jAte raheM aura badalAva-rahita digambaretara Agamo ke hI siddha karate hai ki upalabdha Agama paramparita-Agama vANI nahI hai, apitu badalI vANI hai, aura badalI hone tadrUpa-vacana bAda ke udbhUta kahalAe~ ? hame bhASA kI dRSTi se usakI prAmANikatA me sandeha hai| kyA digambaro ko se isa vindu ko bhI Age lAkara vicAranA hogaa| bhaviSya me aisA na ho ki kabhI digambara samAja ko isa aisA svIkAra hai ? hamArA kahanA to yahI hai ki hamAre Agamo meM vyAkaraNa kI apekSA kie binA, jahA~ jo badalAva kA khamiyAjA kisI baDI hAni ke rUpa me bhagatanA paDa jAya ? aisA khamiyAjA kyA ho sakatA hai, yaha zabdarUpa milate hai-bhASA kI vyApakatA hone aura arthazraddhAluoM ko vicAranA hai--vaijJAnika paddhati ke hAmI bheda na hone se sabhI pratiyo meM ve Thoka hai| kyoMki bAda kucha prAkRtajJa to sahI bAta kahakara bhI kinhI majabUriyoM me nirmita hue vyAkaraNa kI uname gati nhiiN| jabaki me vivaza jaise dikhate hai / aura ve ArSa-bhASA se utpanna usa hamAre Agamo kI bhASA (vyAkaraNAdi ke saskAro se rahita) bhagavAna mahAvIra Adi kI vANI kA svAbhAvika vyAkaraNa ke AdhAra para vidvAna bane hai, jo bahuta bAda kA hai| aura zaurasenI Adi jaise nAmakaraNa Adi bhI vacana vyApAra hai| bahuta bAda (vyAkaraNa nirmANa ke samaya) kI upaja hai| ukta sthiti ke pariprekSya me hame sAvadhAna rahane kI kyoMki jana-bhASA to sadA hI sarvAMgINa rahI hai| jo jarUrata hai| kahI aisA na ho ki jinavANI bhIr3a meM kho prAkata meM DigarIdhArI nahI hai aura prAkRta-bhASA ke Agamo jAe? aura usakA krandana bhI jayakAro kI dhvani me kA cirakAla se manthana karate rahe hai--unheM bhI ise socanA sunAI hI na pdd'e| kyoki hameM bhIr3a aura jAyakAre hI cAhie-hameM apanI koI jida nhiiN| jaisA samajhe likha sabase khataranAka lage jo dhamai ko luTavA rahe hai-AtmadiyA-vicAra dene kA hame adhikAra hai| aura Agama- cintana me bAdhaka ho rahe hai / AzA hai soceMge tathA vidvAn rakSA dharma bhii| hamArI samajha se badalAva ke lie jo isa badalAva ko rukvaaege| vyaya abhI rahA hogA; vaha atyalpa hogA-usakA pUrA dariyAgaja, naI dillI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya amitagati : vyaktitva aura kRtitva Dku0 suSamA jaina, sAgara sarasvatI devI ke sAdhaka, ArAdhaka, aura upAsaka palAlamatyasya na sArakAMkSibhiH, AcArya amitagati ne apanI tIkSNa prajJA se mAlava pradeza kimatra zAliH parigrahmate jnH|| ke paramAra vazI rAjA muMja kI sabhA ko suzobhina kiyA (amitagati zrAvakAcAra, prazasti 5) hai| zrI amitagati mAtra AcaraNa pakSa ke dhanI nahI the, arthAta-yadi isa grantha me kucha siddhAnta-viruddha kahA varana ve dArzanika mahAkavi, apratima-citaka, dharmatIrtha __ gayA hai, vaha vidvajjano ko vizuddha karake grahaNa karanA praNetA, mahAna upadezaka, Agama-jJAtA, vaiyAkaraNika aura caahie| jisa prakAra dhAnya ko grahaNa kahane ke icchuka samAja sudhAraka bhI hai, inhoMne dazamI zatAbdI meM vyApta puruSa loka meM kyA bhUsA chor3akara dhAna ko grahaNa nahI karatA sAmAjika dhArmika paristhitiyo para vijaya prApta karake haiM ? ataH chilakA chor3akara zAli grahaNa karate hai| yugAnurUpa apanI dezanA se mAnavamAtra ko dharmonmukha kiyA pUrNata: AgamAnukUla grantha-racanA ke uparAnta uparyukta __ kathana AcArya ke vyaktitva kI mahAnatA kA paricAyaka AcArya amitagati gambhIra prakRti ke nirabhimAnI, hai| vivekI, ni.spRhI, aatmaanubhvii| sva-para kalyANa me nirata kathanI, karanI aura lekhanI se suprabhAvaka AcArya rahe haiN| AcArya jI kI gambhIra prakRti agralikhita padya meM amitagati kA jIvana sAhitya sAdhanA ke lie samarpita avalokanIya haiM thA, inhone apanI pariSkRta bauddhika pratibhA dvArA vividha bibudhya grahIya budhA manoditaM, viSayo me graMtha praNayana kiye haiN| jisame ajJAnI jIvo ko zubhAzubha jJAsyatha nizcitaM svayam ajJAna andhakAra nAzaka jJAna kA svarUpa aura mahattA kA nivedyamAna zatazo'pi jAnate, upadeza, mAtra jJAna ko saba kucha mAnane vAloM ko ratnatraya sphuTa rasa nAnubhavanti na janaH // kA nirUpaNa, viSaya-bhogo meM Asakta mAnavo ko viSaya(dharmaparIkSA, prazasti 15) bhogo kI anAsakti hetu usakI heyatA kA pratipAdana, arthAta he vidvajjana ! maiMne jo yaha kahA hai use jAtigata ahakArI jIvoM ko usakI ni:sAratA kA upadeza jAnakara Apa grahaNa kara le, grahaNa kara lene ke pazcAt tathA mAtra bAhya ADamvara meM Asakta mAnavo ko AdhyAusakI zreSThatA athavA azreSThatA Apa svaya jAna lege| tmika athavA Atma ArAdhanA kI preraNA pada-pada para draSTavya jisa prakAra mizrI Adi vastu kA rasa bodha karAne para hai| manudhya saikar3oM prakAra se jAna to lete hai, parantu pratyakSa meM mAthura saMgha ke digambara jainAcArya amitagati naitika unheM usakA anubhava nahI hotA hai-vaha anubhava grahaNa karane niyamo, lokabuddhi se pUrNa hitakara upadezoM eva sAragabhita para hI hotA hai| bivecanoM ke nirUpaNa meM vizeSataH siddhahasta haiN| bhogaisI prakAra AcArya kI nirabhimAnitA eva ni.spRhatA vilAsa aura sAMsArika pralobhanoM kI nindA karane meM ve nimnalikhita padya me midarzanIya hai adhika vAkpaTu haiN| gRhastha aura muniyoM ke lie AcArayatra siddhAntavirodha bhASita, zAstra ke niyamAnusAra jIvana ke pradhAna lakSya ko prati. vizodhya saGgrAmima mniissibhiH| pAdana karane kA koI bhI avasara ve hAtha se nahIM jAne Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcArya pramitagati :bhyaktitva aura kRtitva dete / ataH viSaya ko pRthaka-pRthaka rUpa se nibaddha karane ke zailI / padya ke pUrvArdha meM prazna aura uttara donoM ko sannilie unhone nimnalikhita maulika grathoM kI racanA kI viSTa karake praznottara zailI ke sundara nirUpaNa se AcArya kA kalA-kauzala nidarzita hai(1) subhASitaratnasadoha, kimiha paramasaukhyaM ni:spRhatvaM yadetat, (2) amitagati zrAvakAcAra, kimatha parama duHkhaM saspRhatvaM yadetat / (3) dharmaparIkSA, iti manasi vidhAya tyaktasaMgA: sadA ye, (4) tattvabhAvanA, vidadhati jinadharma te narAH puNyavantaH / / (5) bhAvanA dvAviMzatikA (sAmayika pATha), (subhASitaratnasadoha, 14) isake sAtha hI AcArya zrI ne alikhita grathoM ko arthAt-sasAra meM utkRSTa sukha kyA hai ? ni:spRhatA prAkRta bhASA se saskRta bhASA me rUpAntarita kiyA hai - -viSayabhogoM kI anicchA hI utkRSTa sukha hai / utkRSTa (1) paJcasaMgraha, du.kha kyA kyA hai ? saspRhatA-viSayabhogAkAMkSA hI (2) mUlArAdhanA, utkRSTa duHkha hai / isa prakAra vicAra karake jo bhabya jIva uparyukta racanAoM ke atirikta vardhamAna-nIti, jambU- parigraha kA tyAga karate hue nirantara jinadharma kI ArAdhanA dvIpa prajJapti, candra prajJapti, byAkhyA prajJapti evaM sArddhadvaya karate hai, ve puNyazAlI hai| dvIpa prajJapti kI racanA kA zreya bhI zrI amita gati ko mahAkavi amitagati ke sAhitya meM mAdhurya aura prasAda diyA jAtA hai, parantu ye racanAyeM adyAvadhi anupalabdha hai| guNa kA bAhulya hai, parantu yathAsthAna ojaguNa ko bhI zrataparamparA ke sArasvata AcArya amitagati apanI sudRr3ha sthiti hai| jisake anurUpa vaidarbhI, goDI, lATI evaM nirUpaNa kalA me pUrNa kuzala hai| viSaya kI sarala-sarasa pAJcAlI rItiyoM kA sanniveza hai| vinokti alaMkAra se svAbhAbika abhivyakti ke lie inake sAhitya me vividhatA alakRta prasAda guNa yukta prastuta padya kI manoharatA nidarzana kA digdarzana hotA hai| jisameM bhASA, zailI, guNa, rIti, rasa nIya hai--- chanda aura alakAroM kA vaividhya mukhya hai| sasyAni bIjaM salilAni megha, vilakSaNa pratibhA ke dhanI amitagati kA saskRta evaM ghRtAni dugdhaM kusumAni vRkSaM / prAkRta bhASA para asAdhAraNa adhikAra hai, jise inhone kAGkSatyahAnyeSa binA dineza, svaya svIkAra kiyA hai| dharma-parokSA nAmaka maulika gratha dharma vinA kAGkSati yaH sukhAni // racanA mAtra do mAma aura mUlArAdhanA nAma : prAkRta gratha (amitagati zrAvakAcAra 6,26) kA saskRta rUpAntaraNa cAra mAsa kI alpAvadhi meM hI arthAt-dharma sevana ke binA sukha kI icchA karanA; pUrNa kiyA hai| acArya kI mamagra maulika kRtiyo kI bIja ke dhAna, megha ke binA jala, dUdha ke binA ghI, vRkSa bhASA prAJjala, lalita. sarasa, vizuddha saskRta hai| saMskRta ke binA puSpa, sUrya ke binA dina cAhane ke samAna murkhatA ke sAtha hI prAkRta vyAkaraNa eva koza para bhI inakA hai| ata: dharma dhAraNa karane para hI sukho kI prApti saMbhava prakAma adhikAra hai| viSayAnurUpa AcArya ne apanI kRtiyo me vividha chandovaividhya amitagati kI kAvyagata pradhAna vizeSatA zailiyoM ko prazraya diyA hai / jisame mukhpata; zailiyAM isa hai| jisameM mukhyata: AryA, anuSTup, vidyunmAlA, indravajrA, prakAra hai-- mAdhurya aura prasAdaguNa yukta prAJjala zailI, upendravajA, upajAti, drutavilambina, vazasyavila, bhujaMgaupadezAtmaka zailI, tAkika zailI, draSTAnta zailI. vyagAtmaka prayAta, vasantatilaka mAlinI, zikhariNI, mandAkrAntA, zailI, praznottara zainI, yamAhAra zainI, sarjaka zailI, zArdUlavikrIDita aura sragdharA jaise pracalita chando ke sAtha AdhyAtmika zailI, vivecanAtmaka zaitI eva sAmAsika hI svAgatA, zAlinI, anukUlA, dodhaka, rathoddhatA toTaka Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 varSa 41, ki0 4 bhanekAnta rucirA, praharaNakalikA, hariNI, pRthvI evaM sarasI jaise ke kSaNika Ananda kI bhAMti nahI / apracalita chandoM kA bhI vipula prayoga hai| yugadraSTA zrI amitagati kA mAtra kAvyazAstrIya pakSa zrI amitagati sAhitya ke adhyayana-anuzIlana se hI prabala nahI hai| unhoMne saiddhAntika gUr3ha viSayoM ko bhI pratIta hotA hai ki kavi ne jAna-bUjhakara alaMkAroM kA apane citana dvArA alpa payoM meM grathita karake dhArAvAhika prayoga nahIM kiyA hai, varan alakArika saundarya viSaya kI zailI me susajjita kiyA hai| jaina vAGamaya ke gUr3hatama sahaja abhivyakti me svAbhAvika rUpa se abhibhUta hai| siddhAMta-karmasiddhAMta ko bhI prastuta mAtra do padyo dvArA unakI racanAoM meM zabdAlaMkAra aura arthAlakAra dono ke pratipAdita kiyA hailakSaNa paryApta mAtrA meM ghaTita hote haiM, jiname anuprAsa, svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA, yamaka, zleSa jaise mukhya zabdAlaMkAra aura upamA, mAlopamA phala tadIya labhate zubhAzubham / utprekSA, samandeha, rUpaka, atizayokti, dRSTAnta, dIpaka, pareNa dattaM yadi labhyate sphuTa, arthAntaranyAsa, virodhAbhAsa, svabhAvokti, byAjastuti, svaya kRta kama nirarthakaM tadA / / sahokti, vinokti, parisaMkhyA, vyatireka, uttara, kAraNa- nijAjitaM karma vihAya dehino, mAlA, kAbyaliMga eva bhrAntimA7 Adi arthAlakAroM kI ___ na ko'pi kasyApi dadAti kicana / punarAvRtti darzanIya hai| vicArayannevamananyamAnasaH, vidyAdhara nareza jitazatru ke guNo ke varNana meM pari paro dadAtIti vimuJca zemuSIm // saMkhyA alaMkAra kA saundarya prarUpita hai arthAt-apane pUrvopArjita karma hI prANiyoM ko zubha andho'nyanArIravalokituM yo, aura azubha phala dete haiM, anya koI nahIM / yadi anya koI na hRdyarUpA jinanAthamUrtiH / bhI sukha-duHkha dene lage to apane kie karma niSphala hI niH zaktikaH kartumavadya kRtyaM, ThahareMge; parantu aisA nahIM hotA, jo :ma kartA hai vahI phala __ na dharmakRtyaM zivazarmakArI / bhogatA hai, yahI satya hai / sasArI prANiyo ko svaya upA (dharmaparIkSA, 6,34) jita karmoM ke sivAya anya koI vyakti kisI ko kucha bhI arthAta-vidyAdhara nareza jitazatra yadi andhe the to nahI detaa| isa prakAra vicAra karake 'para detA hai' aisI parastriyoM ko dekhane meM, na ki manohara AkRti ko dhAraNa buddhi kA tyAga kara nija zuddha svarUpa me ramaNa karanA karane vAlI janendra pratimA ke darzana karane meM / isI caahie| prakAra asamartha the to pApakAryoM ko karane me, na ki mokSa AcArya amitagati kA sAhitya prAya: udbodhana pradhAna sukha prApta karAne vAle dharmakAryoM meN|| hai| jisame AcArya zrI ne apane upadezo ko subhASitoM ke prakati ke sarvathA anukUla tapasvI AcArya kI lekhanI mAdhyama se vyajita kiyA hai| laukika aura alaukika kA camatkAra zAntarama kI atizayatA hai, parantu kAbya meM abhyudaya ke lie dhArmika, naitika aura AdhyAtmika sabhAyatra-tatra viSayAnurUpa dvibidha zRMgAra, hAsya, karuNa, rodra, Sita padyoM ko kahI-kahI to nirbhara ke javapravAha ke samAna vIra vIbhatsa eva adabhuna rasa kI anubhUti bhI hotI hai| jhaDI-sI lagAI hai| jinakA anupama saundarya pada-pada para kavi dvArA zRgAra, hAsya, karuNa prAdi raso kA varNana nA pradhAna rUpa se na hokara mAtra upadezAtmaka zailI ke mAdhyama saMpannaM dharmata: saukhyaM niSevya dhrmrkssyaa| se inakI heyatA ke pratipAdana me huA hai| isa prakAra vRkSato hi phalaM jAtaM bhakSyate vRkSarakSayA / bhayAnaka rasa ke atirikta aSTa rasoM kA anupameya citraNa arthAt-prANiyoM ko dharma ke nimitta me hI sukha pAThako athavA zrotAoM ko sthAyI rasAnubhUti ko Ara prApta haA hai| ataeva unheM dharma ko rakSA karate hue hI prerita karate hai, SaTarasoM se paripUrNa vyaMjano ke rasAsvAdana (zeSa pRSTha 16 para) pirAmakArA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta kucha praznoM ke uttara 0 javAharalAla motIlAla bhINDara 1. prazna---"samayasAra" kundakunda kI kRti hai, isakA adhikAra kI zuddhipUrvaka pIThikA sahita vyAkhyAna kiyA mUla ullekha kahA~ hai? jA rahA hai| uttara-A kundakunda granthoMke TIkAkAra amRtacandra sUri BunhI jayasena prAcArya ne antima magalAcaraNa meM tathA jayasena ye do AcArya pradhanataH hue haiN| amRtacandra ne kahA hai-- apane mUla granthakartA ke viSaya meM kucha bhI nirdeza nahIM jayau siri paumaNaMdI jeNa mhaatccpaahuddselo| kiyA hai| para jayasena AcArya ne samayasAra kI TIkA ke buddhisireNaddhario samapio bhavvajIvassa / / 1 / / prArambha me likhA hai artha-RSi padmanadi (kundakunda) jayavanta vo, jinake atha zuddhAtmatattvapratipAdana mukhyatvena vistAraruci dvArA mahAtattvaprAbhUta yAnI samayaprAbha narUpI parvata buddhiziSyapratibodhanArtha zrIkundakundAcAryadeva nirmite samayasAra rUpI zira para dhAraNa kara (uThAkara) bhavya jIvo ke lie prAbhUtagranthe adhikArazuddhipUrvakatvena pAtanikAsahita vyAkhyAna kriyte| samarpita kiyaa| atha-yahA~ zuddhAtmatattvapratipAdana ko mukhyatA se kundakunda kA nAma padmanandi hai yaha nirvivAda hai| vistAra meM ruci rakhane vAle ziSyo ko pratibodhana karane [tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga zrI kundakanda dvArA banAe hae samayasAraprAbhUta grantha me rA102-3] C gogAmRta, 3 me likhA hai(pR0 18 kA zeSAMza) AcAryovattamarAptari tilida tatvajJAnigana koMDakaprApta sukha kA sevana karanA caahie| jaise-sajjana puruSa vRkSa kI rakSA karate hue hI usase utpanna phaloM ko khAyA DAcArya makalAnuyoga dolaga tatsAramakoDu pUrvAcAryAvalikarate haiN| yojeyiM samayasAra graMthamamADi vidyAcAturya manI jagakke dArzanika koTi ke sAhityakAra amitagati ne jIvana meredara cAritra cakrezvarara / / ke mAnava mUlyo ko susaMskana karane ke lie satyeSa maitrI artha-AptasvarUpa, AcAryoM meM uttama, mahAna tattvakI udghoSaNA, sadAcaraNa kI pratiSThA, dharmaniSThA. deva- jJAnI, cAritracakravartI AcAryazrI kundakunda ne sampUrNa mahattA, AdhyAtmikatA, karmaphala, jAtivAda kI niHsAratA, anuyogoM ke mAra kA manthana kara pUrvAcArya paramparA se yogika pravRttiyA~, aura sAhitya siddhAtoM kI vivecanA prApta AdhyAtmika jJAna ko "samayasAra" kI racanA ke Adi vibhinna pakSoM ko udghATita kiyA hai| isa prakAra dvArA, apanI svAnubhava vidyA cAturI ke rUpa meM, isa amitagati ke sAhitya rUpI udyAna meM bividha vANika jagat meM sukIti ko prApta hue / [rayaNasAra / purovacana / camatkArajanya kalpanA zakti kA vaiziSTya, bhAvoM kI moha- 108|ddaa. devendrakumAra zAstrI, nImaca] katA, bhASA kI sugamatA, lAlitya aura AlaMkArika chaTA ukta pramANa bhI samayasAra ko kundakunda racita batAtA rUpI vibhinna puSpoM kI surabhi pratyeka padya meM pAThaka, zrotA D zrI nemicandra ne sUryaprakAza meM kahA haiaura anuyAyiyoM ko apane vaiziSThya adyAvadhi suvAsita kara rahI hai, tathA yuga-yugoM paryanta suvAsita karatI rhegii| ante samayasAra ca nATaka ca zivArthada / - 0: paMcAstikAyanAmADhya vIravAcopasaMhitam // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20, varSa 41, ki0 4 bhanekAnta prAdyaM, pravacanaM caiva madhyasthaM sArasaMjJakam / pravacanasAra prastA0pU0 12 (sonagaDha) Adi graMthoM meM evaM sambodhanAthaM bhavyAnAM cakra satyArthadam // anyatra yaha zloka saikar3o jagaha milatA hai| zAstra stavanaM cittarodhArtha racayAmAsa sa muniH / [sUryaprakAza svAdhyAya ke prArambha me magalAcaraNa meM bhI ise bolA 345-350] jAtA hai| para yaha kisakA hai aura kabakA hai, yaha kahI bhAvArtha-yahA~ kundakunda kI racanAo kA vivaraNa nahI milaa| ata: mUla pATha batAnA sambhava nahI hai / vaise diyA jA rahA hai| jisame ne macandra ne kahA hai ki donoM meM se koI bhI siddhAMtadhAtaka to hai nhii| anuSTapa kuMdakunda muni ne pahale pacAsti bhaya aura anta me samayamAra zloka bhI kisI bhI pATha se bhaga nahIM hotaa| rcaa| madhya me pravacanasAra rcaa| ata: muni kudakuda ne 3. prazna-mayura picchI kA calana kabase huA ? kisa sabhI racanAoM ke anta me samayasAra rcaa| (gyaNasArA zAstra meM vidhAna hai? prastA0pR0 16, DA0 devendrakumAra zAstrI) uttara-Agama me likhA hai ki-- jo dhUli aura ___E samayasAra to nirvivAda rUpa se kudakuda kI hI pasIne ko na pakar3atI ho, komala sparza vAlI ho, sukumAra racanA hai isame samasta vidvAn tathA sabhI pakSa (teraha patha, ho aura halkI ho usa piccho kI gaNadhara-deva prazasA bIsa paMtha, taraNapatha, gumAnapaMtha, mUmukSumaNDala) ekamata hai| karate hai / mUla gAthA isa prakAra haiA. N. upAdhye, jugalakizora mukhtAra eva nAthurAma jI rayaseyANamagahaNaM mahava sukumAladA laghuttaM ca / premI jaise itihAsajJo ne bhI samayasAra ko to nirvivAda jatthede paca guNA taM paDilihaNa pasasati / / rUpa se kaundakundIya kRti hI mAnA hai| 'vimatAnAmapi yaha gAthA mUlAcAra samayasAdhikAra 612 tathA aikya yatra ki pramANena ttr|" bhinna-bhinna mata vAle bhI jisa bhagavatI ArAdhanA 67 ke rUpa meM binA pAThAntara ke, viSaya meM aikamatya rakhate ho usameM pramANa kI AvazyakatA donoM grayo me upalabdha hai / lagabhaga 600 varSa pUrva siddhAMtahI kyA hai? cakravartI basunandi ne isI mUlAcAra kI AcAravRtti me ____F Adhyatmika satpuruSa dhImad rAjacandra ne eka patra likhA thAmeM likhA thA A mayUra picchagraharaNaM prazasati abhyupagacchanti AcAryA "patra aura samayasAra kI prati milii| kaMdakaMdAcArya gaNadhara devAdaya - kRta samayasAra grantha bhinna hai| granthaka alaga hai, aura (artha----mayugapicchI kA grahaNa karanA gaNadharAdika grantha kA viSaya bhI alaga hai| (gra uttama hai) yaha patra dvArA bhI prazasanIya hai) / (gA0 612 mUnAcAra) zrImad jI ne. saM. 1656 jyeSTha zu0 13 somavAra ko B Age bhI dekhie ---- zrI mumukSa sukhalAla chaganalAla ko vIramagAma likhA thaa| prANasayamapAlanArtha pratilekhanaM dhArayet mayurapicchikA ukta tithi ko zrInada jI vavANiyA virAjamAna the| grahIyAt mikSuH sAdhuriti / (gA063 kI AcAravatti) (zrImad 20744 va 180) isase atyanta spaSTa hai ki artha-- 'prANirakSA hetu munirAja mayurapaMkhoM kI picchikA grahaNa kre| (pR0 121, bhAga 2 mUlAcAra samayasAra grantha do haiN| itanA atyanta spaSTa hai| para jJAnapITha) kuMdakudAcArya kRta 415 gathAoM yA 437 gAthAoM vAlA C Age likhA hai(gAthA 615, pR0 1 2 jJAnapITha): samayasAra to nivivAdataH kaundakandIya hI hai| na ca bhavati nayanapIDA cakSuSo vyathA akSiNa nayane'pi 2. prazna----maMgala bhagavAn vIro' 'Adi zloka kisakI bhrAmite pravezite pratilekhe mayurapicche racanA hai ? isa zloka meM magalaM kuMdakuMvAryoM ThIka hai yA artha-mayurapicchI ko to netroM meM phirAne para bhI maMgalaM kuMdakuMdAdyo ThIka hai ? yaha zloka kisane racA? pIr3A nahIM hotI, itanI narama hotI hai| uttara-kudakuMdaprAbhRtasagraha prastA0 pR0 1, tIthaMkara vahI Age likhA hai--na ca prANighAtayogAtteSAmahAvIra aura unakI AcArya paramparA bhAga 2, pR. 66, (zeSa pR0 28 para.) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vrata : svarUpa aura mAhAtmya (lekhaka-kSullakamaNi zrI zItala sAgara mahArAja) vrata ke sambandha meM, hamAre RSi-maharSiyoM ke bhAva ko, "olA ghora bar3A nizibhojana, bAhabIjA beMgana saMdhAna / kavivara daulatarAma ne chahaDhAlA kI cauthI DhAla meM kitanA bar3a pIpala gUlara kaThUmbara, pAkara jo phala hoya ajAna / / sundara likhA hai kadamUla mATI viSa AmiSa, madhu makkhana aru madirA-pAna / "bAraha vana ke aticAra, pana-pana na lgaave| phala ati tuccha tuSAra calita rasa, jinamata ye bAIsa bakhAna / / maraNa samaya saMnyAsa dhAra, tasu doSa nazAve // ina abhakSya-bhakSaNarUpa bAIsa burAiyo kA samAveza bhI yoM zrAvaka vrata-pAla, svarga molama upajAve / apekSA se uparokta paMca-pApoM me hI hotA hai| hA~ hamAre __ tahata caya nara-janma pAya, muni ho ziva jAve / / " RSi-maharSiyoM ne inhe jo alaga-alaga batAyA hai, to yahA~ isa chanda me aticAra-sahita bAraha vato kA apekSA se inakA alaga-alaga tyAga karanA-karAnA hotA hai| pAlana karane vAle tathA nirdoSa sallekhanA vrata ko dhAraNa pApa yA burAI kA tyAga kara apane ko zubha-kAryoM meM karane vAle zrAvaka kI mahimA kA guNagAna kiyA hai, ki salagna karane kI pratijJA lene ko bhI vrata kahate hai kyoki aisA zrAvaka pahale to solahaveM svarga taka utpanna hotA hai pApoM kA tyAga kiye binA koI bhI jIvAtmA, zAMtipatha evaM phira manuSya-janma dhAraNa kara va munivrato ko aMgI. kA pathika nahI ho sktaa| zAMtitha kA pathika hone ke kAra karake mokSa ko prApta karatA hai| lie, sAMsArika viSaya-vAsanAo se bhI mukha mor3anA vrato ke dhAraNa-pAlana kA itanA mahAna jaba mahattva par3atA hai| itanA hI nahI apitu ekAgracitta hokara saccehai, taba kyoM nahI hama isa viSaya ko vizeSa rUpa meM smjhe| devazAstra garu aura sAta tasvo ko bhI ThIka-ThIka samajhanA arthAt avazya hI isa viSaya ko samajhane kI kozisa karanA caahie| tattvArthasUtra ke hI adhyAya mAna, sUtra aThAraha me hA~ to vana kahie yA sayama athavA sadAcAra-saccaritra nikAlyo vanI' likhakara AcAryazrI de yaha cetAvanI dI yA samyakcAritra; eka hI bAta hai| zrI umAsvAmI sUri hai ki mAtra vrato ko dhAraNa kara lene se apane ko vratI ne tattvArthasUtra adhyAya mAta sUtra saMkhyA eka meM vrata kI / mata samajha baiThanA; kyoki vanI-saMjJA vAstava me zalya paribhASA isa prakAra kI hai rahita hone para hI hotI hai| ve zalya, mAyA, midhyAtva "hiMsA'natasteyAbrahmaparigrahebhyo virativaMtam / " aura nidAna ke rUpa meM tIna hai| eka kavi ne likhA hai arthAt hiMgA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha; ina "sayama kI sImA mata tor3o, adhe hokara tuma mata daudd'o| pAca pApoM kA tyAga karanA, vrata kahalAtA hai| zAzvata sukhakI hai yaha auSadhi, tuma maba isase nAtA jodd'o||" yahA~ AcArya zrI ne mukhya rUpa se pAca pApoM ke tyAga cAritra-mohanIya karma ke udaya se jo sayama-prata dhAraNa ko vrata kahA hai| parantu yahA~ yaha dhyAna dene yogya hai ki nahI kara sakate aise mamyagdraSTiyoM ke viSaya me kavi daulataina pAMcoM-pApoM ke antargata, saMsAra ke anya jitane bhI rAma jI ne eka bhajana meM likhA haipApa-burAiyA~ haiM, ve saba iname gabhita ho jAte hai / jaise- "cinmUrati dragadhArI kI, mohi rIti lagata hai attaapttii| "juA khelanA mAsa mada, vezyAgamana shikaar| sayama dhara na sake pai saMyama, dhAraNakI ura caTApaTI // " coro pararamaNI-ramaNa, sAtoM sana vicAra / / " saMsAra ke sabhI dharmoM sampradAyoM ne vrata-sayama ko apekSA se ina juA khelanA Adi sAta-vyasanoM kA kisI na kimI rUpa meM svIkAra kiyA hI hai, kyoMki vrata samAveza ukta pApoM meM hI hotA hai / isI prakAra- hI pratyeka dharma kI mUla-jar3a kaho yA nIva-AdhArazilA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. varSa 41, ki.4 anekAnta hai / AtmakalyANa kI bhAvanA se svecchA pUrvaka jIvana bhara cArittaM bahubheyaM, NAyavvA bhAvasaMvara visesA // " ke lie athavA parimita, dina, pakSa, mAsa, varSa, do varSa isa gAthA me vrata, samiti aura gupti ke sAtha-sAtha; Adi ke lie zubha-puNya kArya karane kA saMkalpa karanA yA uttamakSamAdi dasa dharma, anityAdi bAraha anuprekSA tathA hiMsAdi pApa kArya kA tyAganA bhI vrata kahalAtA hai| kSudhA-tRSAdi bAIsa parISahajaya ko bhI cAritra me hI puruSArtha siddhi upAya zloka cAlIsa ke anusAra cAritra sUcita kiyA hai tathA ina sabako bhAvasavara kA kAraNa likhA hai| (vrata) kI paribhASA isa prakAra hai saMyama jo ki vrata kA hI eka rUpa hai, isake viSaya meM "hiMsAto'nRtavacanAt steyAdabrahmataH parigrahataH / siddhAntacakravartI nemicandrAcArya ne gommaTasAra jIvakADa kAsanyaikadezavirate:, cAritraM jAyate dvividha // " gAthA 465 meM isa prakAra vivecana kiyA hai-. yahA~ yaha samajhAyA gayA hai ki hiMsAdi pAMcoM pApo "vadasamidikasAyANa, daMDANa sahidiyANa pacaNha / kA tyAga karanA to cAritra-vrata hai hI; para ina pApo kA dhAraNa pAlaNa Niggaha, cAgajao sjmaanaavo|" sarvathA tyAga kiyA jAtA hai to vaha mahAvata kahalAtA hai arthAt ahiMsAdi vrato ko dhAraNa karanA, IyaryAdi aura eka deza pApoM kA tyAga karane para vaha dezavrata-aNuvrata samitiyoM kA pAlana, krodhAdika kaSAyo kA nigraha, manasajJA ko prApta hotA hai| vacana-kAya kI kutsita kriyArUpa daNDo kA tyAga tathA lagabhaga imI ukta bhAva kI pUSTi samantabhadrAcArya sparzAdi pAco indriyo para vijaya prApta karanA, yahI sayama dvArA ratnakaraNDa meM huI hai / zloka 46 isa prakAra hai (vana) kahA gayA hai| "hiMsA'nUtacoryebhyo, maithunasevA-parigrahAbhyA ca / vrata ke sambandha me, svAmI samantabhadra ne, zrIratnakaraNDa pApapraNAlikAbhyo, viratiH sajJasya cAritra // " mahAzAstra zloka 86 me eka mahatvapUrNa bAta isa prakAra yahA~ itanA vizeSa ullekha hai ki ye hiMsAdika pAMco likhI haidoSa, pApa ke Asrava dvAra hai aura inakA tyAga jaba jJAnI "yadaniSTaM tavratayed, yaccAnupasevyametadapi jahayAt / vyakti ke hotA hai tabhI ye cAritra yA vrata kahalAte hai| abhisadhikRtAvirati, viSayAdyogyAd vrata bhavati // " zrIamatacandra sUri ne tattvArthasAra me bhI lagabhaga ukta arthAta jo vastu aniSTa hai usakA tyAga kiyA jAve abhiprAya ko ho nimna taraha se vyakta kiyA hai-- aura jo anupasevya hai usakA bhI tyAga kiyA jAye / isa "hiMsAyA amRtAccaiva, steyaadbrhmtstthaa|| prakAra yogya viSayoMse bhI bhAvapUrvaka chuTakArA pAnA vrata hai| parigrahAcca virati., kathayanti vrata jinaaH||" zrIpUjyapAda svAmI ne, iSTopadeza meM, vrata ke sambandha arthAt hiMsA, asatya, corI, abrahma aura parigraha se me, jo mahatvapUrNa bAta likhI hai, vaha dhyAna dene yAgya hai| virati chuTakArA pAnA brata hai aura yaha yA aisA zrIjinadeva ve likhate hai "vara vrataM. pada deva, nAvratavratanArakam / isa prasaga meM dravyasagraha mahAzAstra kI gAthA 45 isa chAyAtapasthayorbhedaH, pratipAlayatormahAn // 3 // " prakAra hai jo ki dhyAna dene yogya hai arthAt avratoM se nArakI hone kI apekSA, vrato se "asuhAdo viNivitti, suhe pavittI ya jANa cAritta / deva-paryAya prApta karanA zreSTha hai| jisa prakAra loka me eka vadasamitigutti rUva, vavahAraNayA du jiNa-bhaNiya // " vyakti dhUpa me khar3A hai usakI apekSA dUsarA chAyA me khar3A arthAt azubha se chuTakArA honA tathA zubha me pravRtti rahane vAlA zreSTha hai| honA cAritra-vrata hai| tathA yaha vrata, samiti aura gupti- isa vrata ke sambandha me hI samAdhitaMtra ke zloka 83, svarUpa hai evaM yaha vyavahArarUpa se zrIjinadeva ne kahA hai| 84 aura 86 me jo ullekha hai vaha bhI dhyAna dene yogya dravyasagraha kI hI gAthA patIsa me isa prakAra vive- haicana hai "apuNyamavataH puNya, brataimokSastayorvyayaH / "vadasamidiguttio, dhammANupihAparIsahajao ya / abratAnIva mokSArthI, vratAnyapi tatastyajet // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vata svarUpa aura mAhAtmya avratAni parityajya; vrateSa pariniSThitaH / vrata ke binA zAMti sukha hove, yaha AzA nirmUla hai|" tyajet tAnyapi sampApya, parama padamAtmanaH / / eka acche lekhaka ne bhI likhA haiavanI vratamAdAya, vratI jJAnaparAyaNaH / ___ "aNubratoM athavA mahAvratoMke dhAraNa-pAlana se Atmika parAtmajJAnasampanna:, svayameva parobhavet / / " zraddhA majabUta hotI hai, vivekakI vRddhi hotI hai, sAtha hI arthAta avratoM se apuNya (pApa) hotA hai tathA vratoM se svAnubhUti rUpa Ananda kI abhivRddhi hokara nirAkulatA pUNya hotA hai aura ina dono ke (pApa-puNya ke) vinAza se, rUpI muktiramA ke sAtha anaMtakAla taka ramaNa hotA hai|" mokSa hotA hai| ata: mokSArthI kA kartavya hai ki vaha eka anya vidvAna ne bhI likhA hai-- avatoM kI taraha vrato kA bhI tyAga kre| avatoMkA tyAga "vratoM kA mUla uddezya tRSNA ko tilAMjali dekara karake vratoM meM saMlagna hA AtmA; paramapada (mokSa) ko Atmika Anada kI ora egrasara honA hai| parantu jo kucha prApta karake vrato kA bhI tyAga kara detA hai| vrata-vihIna vyakti dekhA-dekhI yA joza meM Akara athavA hoza khokara vyakti vratoM ko grahaNa karake vratI hokara jJAna me tatpara bhI vana dhAraNa karate hai, tathA unheM saharSa sotsAha pAlana hove| phira paramAtma jJAna me sampanna hokara svayaM hI nahA karata, AtacAra-dASa lagAte rahate hai, isase svapara kA paramAtmA ho jAnA hai| patana hI hotA rahatA hai|" sidvAnta cakravartI zrInemicandrAcArya ne dravyasaMgraha gAthA vaigagya bhAvanAke anta meM kitanA mArmika ullekha hai 57 me jo 'tapa ora zruta ke sAtha vratoM kA dhAraka AtmA "parigraha-poTa utAri saba, lIno cArita-paMtha / hI dhyAnarUpI ratha kI dhurA ko sAdhane me samartha hotA hai|' nija-svabhAvameM thira bhaye, vajranAbhi nirgrantha // " aisA likhA hai vaha vAstava me dhyAna dene yogya hai / gAthA samasta saMsAra ko apane caraNoM meM jhakAne kI zakti isa prakAra hai - yadi kisI meM hai to vaha hai vrata-sathama / vrata kI zakti "tavasusvadava cedA, jhANaraha dhuradharo have jamhA / vyakti kI nijI zakti-Atmazakti hai| isameM vyakti kI tamhA tattiya NiradA, talladdhIe sadA hoi||" AtmA kA nivAsa hotA hai, yA yo bhI kaha sakate hai ki isakA sarala va sundara hindI padyAnuvAda isa prakAra hai- vrata-saMyama, vyakti kI vAstavika sampadA hai, jisake bala "tapa zruta aura vratokA dhAraka, dhyAnasu ratha me hoya nipunn| para sasAra kI adhika se adhika mUlyavAna vastuyeM prApta ataH tapAdi tIna meM rata ho, parama dhyAna ke lie nipuNa / / " ko jA sakatI haiN| rAjA-mahArAjA, seTha-sAhUkAra, paDita vrata-saMyama ke viSaya meM jo sva0 DA0 kAmatA prasAda vidvAna, sabhI vanI-sayamI ke caraNoM ke cere ho jAte hai| jaina ne likhA hai vaha bhI vicAraNIya hai vrata; vyakti meM vaha sAmarthya sampanna karatA hai, jo "vrata cAhe choTe rUpa meM kiyA jAve, parantu vidhi se anya kisI bhI zakti se daba nahIM sktaa| dhana-bala, tanakiyA jAve to bar3A phala detA hai| vaTa kA vakSa dekhA hai, bala, kuTumba-bala, yaha bahuto ko dabA sakatA hai, lekina kitanA bar3A hotA hai, parantu itane bar3e per3a kA bIja vrato-sayamI ko nhiiN| anya bhI kitane hI bala anyo ko postA ke dAne se bhI nanhA hotA hai| nanhA-sA Thosa bIja parAjita kara sakate hai parantu vratI-saMyamI ke samakSa to una jaise mahAna phala detA hai, vaisa hI nanhA-sA vrata bhI sArthaka - sabhI ko svayameva natamastaka honA par3atA hai| hokara jIvana meM bar3I se bar3I saphalatA detA hai|" vrata-vihIna kA jIvana bhI kyA koI jIvana hai ? kauna bhArata ke mahAmahima rASTrapati zrI nIlama sajIva buddhimAna use jIvana kahatA hai? vaha jI rahA hai itane pAtra reDI kA svAdhInatA divasa para sAdagI kA sandeza hai- se usame jIvana kI kalpanA karanA nirarthaka hai| hAM use "zAna zaukata kA jIvana bitAne para akuza jarUrI to mRta kahira athavA jIvita lAza yA murdaa| vrata-vihIna adUradarzI-samAja patana ke garta me baha gaye ..." ke nisteja-mukha, jyotihIna netra aura vikArayukta AMgopAMga eka kavi ne kitanA hRdayasparzI ullekha kiyA hai - pahalI hI najara meM, dekhane vAlo ke antaraMga me, eka glAni"jIvana ko mahakAne vAlA, vrata hI phala aru phUla hai| sI paidA kara dete hai| usake prati zraddhA nahI ho pAtI; Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24, varSa 41, ki0 4 anekAnta jabaki vratI-saMyamI kA dedIpyamAna mukhamaNDala prasanna-mana maraNa ko prApta hone se niyama se devagati kI prApti hotI evaM samatA bhAva, prANimAtra ko apanI ora AkarSita kara hai phira paramparA se mukti prApta hotI hai| letA hai| vrata ke viSaya me sAgAradharmAmRta adhyAya 7 kA zloka vrata ke sambandha me zrIuttarapUrANa (76-374) me 52 isa prakAra haiAyA hai "prANAnte'pi na bhaktavyaM, gurusAkSizritaM vrataM / "abhISTa phanaprApnoti, vratavAn parajanmani / prANAntastatkSaNe duHkha, vratabhago bhave bhave // " na vratAdapage baMdhu,vitAdage ripu. // " arthAt guru kI sAkSI-pUrvaka lie gaye vrata ko prANAMta arthAt vratI-vyakti, AgAmI bhava me, manovAMchita hone para bhI bhaMga nahIM karanA cAhie, kyoMki prANAnta phala ko prApta karatA hai| ahiMmAdi vratoM ke samAna jIva maraNa se to usI kSaga dukha hotA hai lekina brata ko bhaMga kA koI bhI anya bandhu nahI hai aura himAdi ke samAna / karane se bhava-bhava meM kaSTa prApta hotA hai aura isIlie anya zatru nahIM hai| eka AcAryazrI ne ullekha kiyA hai kiloka me tIna prakAra ke vyakti hai| eka to ve hai jo "varaM praveSTuM jvalita hutAzanaM, vidhana ke bhaya se vrato ko dhAraNa hI nahIM krte| aise na cA'pi bhagnaM cirasacitaM prt|" vyakti nikRSTa yA jaghanya kahalAte hai| dUsare ve haiM jo arthAt bhISaNa agni meM praveza karanA to zreSTha hai, vratoM ko to dhAraNa karate hai, lekina vighna-bAdhA Ane para lekina cira sacita vrata ko bhaga karanA acchA nhiiN| unheM choDa dete haiN| aise vyakti madhyama zreNI ke hai aura hame eka AcAryazrI ke nimna loka ke bhAva ko bhI tIsare pakti ve hai jo vrato ko dhAraNa karana ke pazcAt sadaiva ramaraNa rakhanA cAhiekitane hI vighna Ane para bhI unheM chor3ate nhiiN| jIvana- "vRtta yatnena marakSet, vittameti va yAti ca / paryAta vratoM kA nirvAha karate hai aura aise vyakti uttama akSINo vittataH kSINo, vRttatastuhato htH|" zreNI ke kahe jAte hai| so hI samyaktva-kaumudI me ullekha arthAt brata to dhAraNa karanA hI cAhie, sAtha hI umakA yatnapUrvaka pAlana bhI karanA cAhie / kyoki loka "prArabhyate na khalu vighnabhayena nIce., me dhana to AtA-jAtA rahatA hai, parantu jo vratoM se cyuta prArabhya vighnavahitA viramati madhyAH / / ho jAtA hai usakA to sarvasva hI vinaSTa haA samajhanA vinai punaH punarapi pratihanyamAnAH, caahie| prAramya cottama janA na parityajanti // " mAmAnya se dekhA jAya to vrata ke koI bheda nahIM haiM, hameM 'dehasya sAra vratadhAraNaM ca' isa saMskRta mukti ko kyoki vrata kahane se hI sabhI prakAra ke brata A jAte hai| dhyAna meM rakhate hue ki 'mAnava jIvana kI zobhA vratoM ke sakSepa meM bheda kiye jAye to vrata do prakAra ke hai| so hI dhAraNa karane se hai'; kabhI bhI vratoM me parAGmukha nahI honA zrIumAsvAmI ne tattvArthasUtra adhyAya sAta sUtra saMkhyA do caahie| hamAre gurU mahArAja jI kahA karate the me isa prakAra batAyA hai 'deza-sarvato'NumahatI' arthAt vrata do prakAra ke hai, eka "ghor3A car3he par3e, par3e kyA piisnhaarii| to aNuvrata aura dUsare mhaavrt| hiMsAdi pApo kA ekadravyavaMta hI luTe, luTe kyA janma-bhikhArI" deza tyAga 'aNuvrata' aura inhI pApo kA sarvadeza-pUrNatayA para yahA unake kahane kA yaha abhivAya nahI thA ki navakoTi se tyAga karanA 'mahAvrata' hai| vrata lekara pAlana nahI krnaa| ve spaSTa rUpa meM kahane the duniyA~ me vastu kA vibhAjana eka to bhogavastu ke ki- "soca samajhakara vrata avazya dhAraNa kro| karmayoga rUpa meM hai aura dUsarA upabhoga vastu ke rUpa meM aura isa se vrata chUTa bhI jAya to punaH dhAraNa kro| vrata sahita apekSA bhI bana ke do bheda ho sakate haiM / bhogavastu kA tyAga Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prata svarUpa pora mAhAtmya 25 karane rUpa 'bhogavata' tathA upabhoga vastu kA tyAga karane prANI; pazu-ajJAnI hI hai kyoMki abratI yogya-ayogya ke rUpa 'upabhoga vrt'| bhoga-upabhoga kA svarUpa zrIratna- viveka se vihIna hotA hai / usameM viveka hotA hI nhii| karaNDa me isa prakAra batAyA hai "rAga-dveSa-nivRttyai caraNaM pratipadyate sAdhuH / " "bhuktvA parihAtavyo, bhogo-muktvA punazca bhoktavyaH / arthAt sAdhu-AtmahitaiSI bhavyAtmA, rAga-dveSAdi upabhogo'zanavasana, pratipaMcendriya-viSayaH / / 83 // " vikAroM ko dUra karane ke lie, cAritra (bata) dhAraNa __ arthAta jisakA eka bAra bhogakara tyAga ho jAtA hai karatA hai| tathA punaH bhogane meM nahI pAve vaha bhogavastu hai| jaise "ye mityaM bratamaMtrahomaniratAH" bhojana, laDDU, per3A, roTI Adi / jo eka bAra bhogane ke arthAt sAdhu puruSa nitya hI bana, maMtra aura homa-kaSAyo bAda puna: bhI bhogane me A sake vaha upabhoga vastu hai| ko dUra karane meM saMlagna rahate haiN| jaise-vastra, AbhUSaNa, nala, bijalI, makAna, palaMga aadi| "bratasamudayamUlaH" arthAt bratoM kA samudAya hI dharma koI bhI saMkalpa, pratijJA, tyAga athavA vrata, yA to vRkSa kI jar3a hai| jIvana bhara ke lie kiyA jAtA hai athavA sImita kAla ke "sadvattAnAM guNagaNakathA" arthAt jaba taka mokSa sukha nomanI kI prApti na ho taba taka he paramAtman ! maiM zAstrAnukUla eka to jIvana bhara ke lie dhAraNa kiyA jAne bAlA vrata bratoM kI mahimA kA guNagAna kiyA kruuN| (yama) aura eka sImita kAla ke lie liyA jAne vAlA pAkSika-pratikramaNa meM ullikhita nimna gAthAyeM bhI vrata (niym)| so hI svAmI samantabhadra ne ratnakaraNDa brata ke sambandha meM AdaraNIya haizloka 87 me isa prakAra prakaTa kiyA hai "dhidimato khamAjutto, jhaannjogprittrido| "niyamo yamazca vihito, dvedhA bhogopabhogasa hAre / / parIsahANa uraM deto, uttamaM bdmssido|" niyamaH parimitakAlo, yAvajjIva yamodhriyate // " arthAta jo dhairyavAna hai, uttama kSamA ko dhAraNa karane vAlA hai, saba ora se dhyAnayoga me sthita hai, sAtha hI kSudhA 86 meM spaSTa kiyA hai tRSAdi parISahoM ko sahana karane vAlA hai, vahI uttamabata"bhojanavAhanazayana, snAnapavitrAMgarAgakusumeSu / mahAbratoM ko dhAraNa-pAlana karane vAlA hotA hai| isI ___ tAmbUlavasanabhUSaNa, ganmathasaMgItatIteSu // prakAraadya divA rajanI vA, pakSo mAsastathata rayana v|| "pANAdivAdaM ca hi mosagaM ca, adattamehuNNapariggaha ca / iti kAla paricchityA, pratyAkhyAnaM bhvenniymH||" __ vadANi samma aNupAla ittA, NivvANamagga viradA uveti // " isakA rasa-sundara aura sarala hindI padyAnuvAda isa arthAt hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha inake prakAra paThanIya hai tyAgarUpa ahiMsAdi brato ko pAlana karane vAle di0 muni, "bhojana vAhana zayana snAna ruci, itrapAna kuMkuma lepana / nirvANa-mokSamArga ko prApta karate hai|| gIta vAdya sagIta kAmarati, mAlA bhUSaNa aura vasana / / isa prakAra isa lekha meM AcAryoM Adi ke uddharaNa dekara hunhe rAtadina pakSamAsa yA varSa Adi taka denA tyAga / brata kA svarUpa, vrata kI AvazyakatA, ata kA mAhAtmya kahalAtA hai niyama'aura 'yama', AjIvana inakA parityAga aura sakSipta bhedoM ke viSaya me pratipAdana kiyA hai| hame isa prasaga meM maharSiyA ke nimna vAkyo va sUktiyo vAstava me brata, niyama, cAritra ke binA, manuSya jIvana paMga ko bhI dhyAna meM lene kI AvazyakatA hai| yA netravihIna vyakti ke samAna nirarthaka hai| anta me"vratena yo vinA prANI, pazureva na sazayaH / "drar3hatA se brata dhArakara, pAle drar3hatA pUrva / yogyAyogya na jAnAti, bhedastatra kuto bhavet // " svapara kA kalyANa ho, phira nirvANa apUrva // " arthAt isameM koI bhI sandeha nahIM hai ki bratavihIna -ityalam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina granthoM meM vijJAna / / zrI prakAzacandra jaina priMsipala sa. bha. saM. vi. dillI jaina granthoM me vaijJAnika tattva pracura mAtrA meM upalabdha vartamAna vijJAna dravya ko sthAyI mAnane ke sAtha prihai| Aja vijJAna ke jo Adhunikatama AviSkAra hai bartanazIla bhI mAnatA hai| prtye| drabya kI avasthAyeM unake mUla siddhAnta jaina zAstro meM yatra-tatra vikhare hue hai| badalatI rahatI haiN| jaise lakar3I hai, vaha skadha paryAya hai| usako jalA diyA jAye to koyalA bana jAyegA, usakA jainAcArya umA svAmI athavA unake pUrva aura uttara- nAza nahI hogA paryAya badala jAyegI aura koyale ko bhI vartI AcAryoM ne jo middhAnta thyorI likhe hai unhI kA jariyA jAye to kha bana jaayegii| magara mala tattva AdhAra lekara vajJAnikA ne prakTAkala kiyA hai| prakTAkala kA nAza nahIM hogaa| yaha vaijJAnika mAnyatA vahI hai jo karane vAloM kI sabase bar3I bhUla yaha huI ki unhoMne Aja se kaI hajAra varSa pahale likhe gaye jaina grantha tattvArtha thyorI siddhAnta dene vAle AcAryoM kI mAnava kalyANa evaM sUtra meM prApta hai / utpAda-vyaya-dhrauvya yukta sat / sad dravya Atmonnati kI maMgala bhAvanAoM ko upekSita karake apane lakSaNam-arthAt utpAda, vyaya aura dhrauvya jahA pAye jAe~ prekTIkala dvArA aise-aise upakaraNoM, yaMtroM aura mazInoM kA usakA nAma sat hai| tathA sat hI dravya kA lakSaNa hai| nirmANa Arambha kara diyA hai jinako pAkara Aja kA mAnava samAja sAMsArika viSayabhogoM meM lipta ho rahA hai| jainAcAryoM ne prakRti ko pudgala ke nAma se pukArA Apasa meM laDa rahA hai, pArasparika IrSyA-dveSa bar3ha rahe hai hai| aura pudgala zabda kI vyAkhyA unhone-'pUrayanti tathA vividha prakAra kI vaijJAnika suvidhAye pAkara mAnava ganayanti iti pudgalAH' arthAt pudgala use kahate hai jisame puruSArthahIna ho gayA hai| pUraNa aura galana kriyAo ke dvArA naI paryAyoM kA prAdurbhAva hotA hai| vitrAna kI bhASA me ise phyUjana va phizana yA sasAra ke nirmANa ke sambandha meM Aja kI vaijJAnika inTigezana va Disa inTigezana kahate hai| vaijJAniko ne pudamAnyatA yaha hai ki yaha brahmANDa koI kriyeTIDa vastu na gala kA nAma mebara diyA hai| ve kahate hai ki pudgala skadha hokara eka ghAsa ke kheta ke samAna hai| jahAM purAne ghAsa meM haramANa milate bhI hai aura bichaDate bhI hai| ghAsa tinake bharate rahate hai aura unake sthAna para naye tinake janma lete rahate haiN| pariNAma yaha hotA hai ki ghAsa ke kheta vartamAna vaijJAnikoM ne siddhAnta diyA hai ki do hAIkI AkRti sadA eka-sI banI rahatI hai| yaha vaijJAnika Drojana aura eka AksIjana kA anupAta milAyA jAe to siddhAnta jaina dharma ke sAhitya meM vaNita vizva racanA ke jala taiyAra ho jaayegaa| jaina darzana meM kahA gayA hai ki siddhAnta se adhika mela khAtA hai| isake anusAra isa jagata jala koI svatatra dravya nahIM hai vaha to pudgala kA skaMdha paryAya kA na to koI nirmANa karane vAlA hai aura na kisI kAla hai| vizeSa me isakA janma huaa| yaha anAdikAla se aisA hI dvayadhikAdiguNAnAM tu / snigdha-rukSatvAt bdhH| na calA A rahA hai, aura aisA hI calatA rhegaa| yaha vizva jaghanyaguNAnAm / guNa sAmye sadRzAnAm / jaina grantha tattvArtha chaha dravyo ke samUha kA nAma hai| yaha chaH dravya hai jIva, sUtra ke ina cAroM sUtroM kA Azaya yaha hai ki snigdha aura pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla / vaijJAnika ina rukSatva guNo ke kAraNa eTama eka sUtra meM baMdhA rahatA hai| dravyo ko sabasTensa ke nAma se pukArate haiN| isase spaSTa hotA hai ki jaina AcArya Aja ke vaijJAnika Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina granthoM meM vijJAna zabdoM pojITIva aura negoTiva se paricita the| unhoMne usI prakAra yaha dharma drabya bhI jIva aura pudagalo ke gamana yaha bhI kahA hai ki aNuo me sAmya guNa hone para baMdha nahIM karane meM sahAyaka hotA hai| hogaa| vaha baMdha tabhI hogA jaba guragoM meM antara hogaa| vaijJAniko ne mAnA hai ki vastuoM ke gira kara rukane aura vaha guNA meM antara dA DigrA kA hAgA / Adhunika me greveTI pAvara gurutvAkarSaNa kAma karatA hai, isI gurutvA karSaNa ko jaina zAstroM meM adharma dravya mAnA gayA hai| jo hogA jaba donoM aNuoM se do DigrI kA pharaka hogaa| para / para ki jIva aura pudgaloM ke Thaharane meM sahAyaka hotA hai| mANuoM me jo kaNa bhare hue hai unako jaina zAstrI kI pari. bhASA meM yaha kahA jAyegA ki pArA aura sonA bhinna isI prakAra vijJAna ne spesa ko bhI mAnA hai| speza padArtha nahI hai, ve pudgala dravya kI hI paryAya hai| hone ke kAraNa hI jIva aura pUdagala isa vizva me rahate haiN| yadi speza nA ho to koI kahAM rhe| jaina granthoM meM isa jaina granya gommaTasAra me paramANu ko SaTkoNI, speza kA nAma AkAza diyA gayA hai / aakaashsyaavgaahH| khokhalA aura sadA daur3atA-bhAgatA huA batAyA gayA hai| yaha AkAza dravya ke upakAra hai ki pUre vizva meM jIva paramANu kI racanA snigdha aura rukSa kaNo ke sahayoga se hI aura pudgala samAe hue hai| hotI hai| vijJAna ne 1841 me yaha siddha kiyA ki 198 jaina zAstroM me kAla ko bhI eka svatatra dravya svIkAra aza DigrI kA pArA lekara umako yogika kriyA karane para kiyA gayA hai| vaijJAnika bhI TAima ko svIkAra karate hai| 200 aza DigrI vAlA sonA taiyAra kiyA jA sakatA hai| yaha TAima hI samaya ko badalane me mahAyaka ho rahA hai| yahI bAta jaina grantho meM bhI ullikhita hai| do adhika aza vaijJAnika mAnate hai ki TAima (kAla dravya) ko svIkAra ho to badha hogA aura kama ho to badha nahI hogaa| jaina kare binA kAma nahI cala sktaa| minko nAmaka vaijJAsiddhAntAnusAra saMsAra kI jitanI bhI vastueM dRSTigocara / vastue dRSTigocara nika ne yaha siddha kiyA thA ki kAla dravya eka svataMtra hotI hai ve saba pudgala kI hI paryAya hai| vaijJAnika bhI kara unheM meTara ko bhinna-bhinna avasthAeM mAnatA hai| isa prakAra jagata nirmANa me sahAyaka jina chaH tattvo meTara ko svIkAra karane ke bAda vijJAna ne meTara ke kA jaina sAhitya me ullekha hai una sabhI ko Aja ke vaijJAdo bheda kie| isa vizva me kucha to liviMga sabasTensa hai nika bhI jaisA kA taisA svIkAra karate hai| aura kucha nona liviMga sabasTensa hai| liviMga sabasTensa me jainAcAryoM ne pratyeka dravya kA koI na koI guNa mAnA unhoMne jIva aura pudgala ko mAnA hai / nona liviMga saba- hai| vaijJAnika bhI pratyeka sabasTensa ko kvAliTI svIkAra sTensa me unhone zeSa dravyo ko mAnA hai| jIva jaba gamana karate hai| sabhI dravyoM me ejisTensa guNa vaijJAnika svIkAra karatA hai to usake gamana meM eka mIDiyama hotA hai| usa karate haiN| use hI jainAcAryoM ne dravyoM kA astitva guNa mIDiyama kA nAma vaijJAniko ne Ithara rakhA hai| jaina graMthoM kahA hai| vaijJAnika sabasTensa ko koI na koI yuTiliTI meM isa gamana ke mAdhyama me sahAyaka ko dharma dravya kahA hai| mAnate haiN| jitane bhI dravya hai ve sabhI guNa vAle hai aura mIDiyama Apha mozana-Ithara yA dharma dravya ke binA puda- guNa vAle hone ke kAraNa unakA koI na koI upayoga hai| gala aura AtmA gamana nahI kara sakate / vaijJAnika Ithara pratyeka dravya koI na koI kriyA karatA rahatA hai| isalie ko nona liviMga sabasTensa mAnate hai jaina grantho meM Ithara ke sAinsa pratyeka dravya me phaMgasaneliTI guNa mAnatA hai| jaina paryAyavAcI dharma dravya ko arUpI-na dikhAI dene vAlA sAhitya me ise dravyatva guNa kahA hai| kahA hai| unhone kahA hai ki dharma dravya mAtra anubhava kI jaina zAstroM meM kahA hai ki eka dravya dUsare dravya ke vastu hai| vaijJAnika bhI Ithara ko indriya grAhya nahI mAnate rUpa ko nahI grahaNa kara sktaa| usake guNa bhI kabhI hai| jaise pAnI machalI ko gamana karane meM sahAyaka hotA hai nahI bikhara skte| isa guNa ko aguru laghutva guNa kahA Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, varSa 41, ki0 4 anekAnta hai| Aja ke vaijJAnika bhI yaha bAta svIkAra karate haiM ki aura donoM ke mizraNa se banate hai| vaijJAnikoM ne bhI yahI dravya-sabasTensa kA rUpa nahIM bdltaa| vaijJAnikoM ne saba- siddha kiyA hai ki eka mArksa nAma kI gaisa hotI hai| sTensa kA eka guNa yaha bhI kahA hai ki usakA koI AkAra mArsa gaisa me klorAIDa ko plasa karane se hAiDro klorIka honA cAhie / jaina darzana me isako pradezatva guNa kahA gayA esiDa bana jAtA hai| mArksa gaisa adRzya hotI hai parantu hai| jaina zAstro me per3a-paudhoM pe-vanaspati meM cetana svI- klorAiDa ke milane se vaha cAkSuzva ho jAtI hai| isI kAra kI gaI hai| jaino kI yaha mAnyatA hajAro kAloM se prakAra jaina siddhAnta me anya bho aise prakaraNa milate hai calI A rahI hai| Aja ke vaijJAniko ne bahuna bAda me jinakI pramANikatA ko nahI nakArA jA sakatA hai| jaina yaha siddha kara pAyA ki vanaspati me bhI jAna hai, ve sAMsa sAhitA me jainoM ko sUryAsta se pUrva bhojana karanA, pAnI lata hai aura sAsa chor3ate hai| pratyeka vanaspati me jaina chAna kara pInA, gehUM ke ATe kA kucha hI avadhi taka mAnyatAnusAra bala, Ayu, zvAccho vAsa Adi hote hai| sevana karanA, dUdha-dahI ke upayoga me satarkatA rakhanA Adi vaijJAnika bhI isa svIkAra karate hai| kI jo zikSA dI gaI he ve pUrNatayA vaijJAnika hai| jaina jo vastuyeM Akho se dikhAI detI hai unako jaina darzana sAhitya me karmavAda kA siddhAnta bahA vistAra me vaNita me cAkSuzva kahA gayA hai| yaha cAkSuzva padArtha bheda saMghAta huA hai| yaha siddhAnta bhI pUrNatayA vaijJAnika hai| noTa:-ukta lekha dinAMka 11 disambara 1988 ko AkAzavANI para prasArita huaa| (pRSTha 20 kA zeSAMza) mutpattiH kArtikamAse svata eva patanAt / aura unakI AcArya paramparA 2101) ___ artha-mayurapaMkha kI jIvaghAta se utpatti ho, aisI bambaI se prakAzita zloka vAtika kI prastAvanA me bAta bhI nahIM hai, kyoki mora ke 15 kArtika mAsa meM likhA hai - - apanI tattva zakA kA samAdhAna karane ke lie svaya jhar3a jAte hai unase yaha banatI hai| (pR0 123, umAravAmI viha kSetra me gae the| mArga meM unakI mayurajJAnapITha prakAzana) picchI gira gii| taba unhone gaddha ke piccha se kAma D zrIyuta premI jI ne jaina hitaiSI bhAga 10, pR0 claayaa| isI se; bAda me ye gaddhapicchAcArya khlaae| 366 para jJAna-prabodha grantha se eka kathA likhI usame (kundakunda prAbhRtisaMgraha prastAva patra 13) usame kahA hai yadi ukta saba bAte satya hai to zurU se hI mayura do cAraNa muni jo pUrva bhava meM kudakuMda ke mitra the, picchikA ke pracalana kI siddhi ho jAtI hai| mayUra. kudakuMda ko sImandhara svAmI ke samavasaraNa me le ge| picchikA me pAMco guNa vidyamAna hone se sAdhu ke lie jaba ve unhe AkAza mArga se bheja rahe the to mArga me anucita bhI nahIM hai| pUjya AcArya ajitasAgara jI kundakunda kI "mayura picchikA" gira gii| taba kundakunda (paTTAdhIza) kI paramparA me to zrAvakoM ke mAdhyama se hI ne gada ke paMkhoM se kAma claayaa| kundakunda vahA~ eka ahiMmaka vidhi se; svata: gire paMkho kI mayurapicchiyoM saptAha rahe aura unakI maba zakAe dUra ho gii| kA hI upayoga kiyA jAtA hai| ukta tInoM prazna itihAsa kundakunda prAbhuta saMgraha prastA0 10 3-4, tIrthaMkara mahAvIra se sambaddha hai; ataH itihAsajJa vizeSa prakAza DAla skeNge| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA-socie ! 1. kundakunda dvisahasrAbdI kI saphalatA ? vicAra girate gae, isakA hame dukha hai| aura-Aja jaba sandeza milate hai-- zrImAna jI, hama AcAryazrI sthiti yaha bhA gaI ki jo moTI-moTI bAte janetaro ko kundakunda dvisahasrAbdI ke upalakSya ma amUka tithi meM goSThI samajhAI jAnI thI ve jainiyo ko sabodhita karake svayaM hI yA semInAra kara rahe hai| anekA vidvAno kI svIkRti A kahanI par3a rahI hai / jaise-- cukI hai| Apa bhI Aie-vicAra prakaTa karane / kirAyA bhAI jainiyo ! rAtribhoja kA tyAga karo, sapta vyadono ora kA diyA jAyagA, kucha bheTa bhI dege| bhojana sano se baco, pAnI chAna kara piyo, nitya deva darzana karo, aura Thaharane ko sabhI suvyavasthAye rahegI, Adi / ahiMsA Adi cAra aNavato kA pAlana aura pAMcaveM pari taba hama socate hai--kyA likhe? ina ghise-piTe graha me parimANa ko kro| aura pUjya-pada me virAjita progrAmo ke sambandha me, sivAya yaha socane ke ki-hama munigama bhI antaraga bahiraMga sabhI bhA~ti se nirgrantha rahane pahuca to sakate hai binA kirAyA aura bheTa lie hii| aura ke lie tIrthaMkara mahAvIra aura kundakandavat nija-jJAna, vicAra bhI prakaTa kara dege binA kucha khAe-pie bhii| para, nija-dhyAna aura nijatapa me lIna rahane kI kRpA kreN| lokeSaNA ke isa mAhola me sacAI ko sunegA aura mAnagA samAja aura anyoM ke sudhAra cakkaro, bhaktoM ke aniSTa kauna ? sabhI to mAna-sammAna aura paise ke naze meM hai- nivAraNa hetu maMtra-tatra jAdU-TonA Adi karane se virata hoN| koI jyAdA koI km| kyA zrotAoM aura saMyojako ke saMgha ke nimitta vAhana Adi ke saMgraha se virata hoN| lie goSThI kI saphalatA (jaisA calana hai) kirAyA Adi anyathA, hameM Dara hai ki-kahI ve sTejo, phoTao, jayakAroM dekara, ho hallA macAne-macavAne taka hI to sImita na raha aura bhIr3a ke ghirAo me hI na kho jA~ya aura ArSa-paraparA jAyegI? yA hoMge kucha sayojaka aura kucha zrotA vahA~ ? se cyuta na ho jAya / ve pUrvAcAyA~ kRta AgamI kA apane jo kundakunda jaise AdarzoM ko AtmasAt karege-unake hetu adhyayana kre| yadi AcAryagaNa naI-naI racanAo ke jIvana aura upadezoM ko Adarza mAna prANapaNa sejana para cakkara meM par3ege to va bhale hI chor3I huI janatA me punaH calane ko taiyAra hoge? aadi| jaina to AcAra-vicAra A jA~ya -nAma pA jAe~, jinavANI kA astitva to me samunnata hotA hai / Aja to kaI tyAgI bhI zithila hai| khatare meM hI par3a jAyagA--use koI nahI par3hegA aura hameM yAda hai-kabhI 2500vA nirvANotsava bhI kAlpanika navIna grantha hI Agama bana baiThege / manAyA gayA thaa| taba bar3I dhUma thI aura logo meM AcArarUpa dharma kI rakSA va vRddhi karane meM hI utsava joza-kharoza bhI / taba logo ne prabhUta dravya kA hastAtaraNa manAne kI saphalatA aura prabhAvanA hai| varanA, jaisA cala bhI kiyaa| taba bar3e-bar3e posTara lage,kitAba chapI, paNDAla rahA hai, vaha bahuta dukhadAyI hai| kabhI-kabhI to zrAvakoM bane / sammelana, bhASaNa aura bhajana kIrtana bhI hue| kahI- aura muniyo se sambandhita kaI aTapaTe samAcAro aura kahI mahAvIra ke nAma para pArka bhI bane, bhavana bane aura praznAvaliyo ke par3hane aura sunane se ronA taka A jAtA kaI sar3akeM bhI apane meM mahAvIra mArga nAma pA gii| yaha hai| jahA~ dina thA vahA~ rAta jaisI dikhAI dena hai| aisA jo huA zAyada bhAvAveza meM kadAcit acchA haA ho| kyo? yaha socane kI bAta hai| kucha thothe netA nAma pA gae ho usakI bhI hama AlocanA eka ora jahA~ AcArya kundakunda kI dvisahasrAbdI nahIM karate / para, loga AcAra ko dRSTi se jahA ke tahAM manAne ke nAre laga rahe hai vahI dUsarI ora kucha jainI hI bhI na raha sake ve svaya nIce hI khisake-sabake AcAra- kandakunda ke AcAra-vicAra ko tilAjali de, jainiyo kI Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30, varSa 41, ki03 anekAnta jaina-mAnyatAoM ko jhuThalAne ke prayatna meM lage haiN| koI kAlasandIpanaH kASThAnyakSipat / tataH saptarAtra surya ce'sya Adi tIrthaMkara RSabhadeva aura mahAdeva (rudra) ko eka hI mA vighnaM kRthAstataH siddhAGga praveza yAcantI bhAle dattevyakti mAnane-manavAne ke prayatna meM haiM to kahI eka koziza 'tigatA, bile jAte tRtIya netramakRta / tena pitA hato yaha bhI hai ki mahAvIra tIrthakara ko maujUdA nirdhArita manmAtA rAjasu gharSiteti tato rudraakhyaa| tadbhayAtkAlasamaya se 1200 sAla pUrva le jAyA jAya, Adi / aura sandIpano nazyan puratrayaM kRtvA'Idayostasthau, rudreNa pureSu yaha saba kucha ho rahA hai-kucha vidvAnoM, kucha netAoM aura hateSu suryaH Ahurvaya vidyAH so'hatpArve'sti tatastena tatra kucha samartha zrAvakoM kI chAyA me-dhana ke Asare yA yaza- gatvA kssaamitH| anya AhulavaNe mahApAtAle hatastataH sa lipsA meN| kyA, aise me jaina kI pahicAna aura Atma- vidyAcakrayabhUt / trisandhyaM sarvaviharadahato natvA nATya kalyANabhUta AcAra-vicAra surakSita raha sakeMge? kyA isI kRtvA tato ramate / tasyendro mahezva rAkhyAM dadau, sa dviSTo ko dvi-sahasrAbdI kI saphalatA kahA jAyagA? jarA socie| dvijakanyAnA zataM zatamanyastrIzca ramayati, tasya nandIzvaro nandI ca mitre puSpaka vimAna, so'nyadojjayinyA pradyonasya 2. RSabha prAra mahezvara: do vyaktitva zivAM muktvA'nyarAjJISa ramate, rADa dadhyau mAraNe ka prasiddha jainakoza-abhidhAna rAjendra ke bhAga 6 pRSTha upAya: ? umA vezyA surUpA tasminnAgate dhUpa datte'nyadA 567 me rudra zabda ke arthoM meM eka artha mahAdeva bhI diyA 'sa mukulitaM prabuddhaM ca puSpaM kare lAtvA'sthAt sa prabuddha lalo hai| vahA~ para zvetAmbara-Agama 'AvazyakavRhadatti' se mahA- tayokta mukulAhastva nA'sya, yato'smAsu na ramate / tatadeva kI utpati kI kathA ko bhI uddhRta kiyA gayA hai| stasyAM ratastva kadA'vidyaH syAH ? ityUmApRSTo'vaga maithunayaha kathA prAkRta bhASA meM hai| zvetAmbara AcArya bhadrabAhu / kSaNe / rAjJA tajjJAtvA sa tadomAsahito ghAtitastato svAmI praNIta "niyukti' kI dIpikA TIkA me bhI pR0 nandIzvaraH khe zilA kRtvA tata:, rAjA sArdrapaTo natvA 108 para aimI kathA saskRta meM nibaddha hai| yahI mahAdeva- kSAmitavAn, so'bagIdapeNa mahezvarasyA'rcane pure pUre'sya mahezvara jainiyo meM gyArahave rudra hai aura inakA samaya sthApane ca muJce, tato lokaistathA prAsAdAH kAritA iti tIrthakara mahAvIra kA kAla hai-bhagavAna RSabhadeva ke rudrotpattiH |"-aavshyk niyuktiH dIpikA-pR0 108 lAkhoM varSoM bAda kA kAla hai| jaina mAnya mahezvara (rudra) zve. jaina mAnyatAnusAra ukta kathA mahAdeva-mahezvara kI kathA isa prakAra hai : kI utpatti ke sambandha me hai| kathA ke anusAra ina mahA"atra mahezvarotpatti:-ceTakajA sujyeSThA dIkSito- deva kA mUla nAma sAtyaki hai aura sAtyaki ko mahezvara pAzrayAntarAtA-payati, ita: peDhAla: paribAD vidyAsiddho saMjJA indra dvArA pradAna kI gaI hai aura inako rudra bhI kahA vidyA dAtu naraM didRkSuzced brahmacAriNyAH suta: syAttadA gayA hai| yadyapi kathA meM umA, nandI jaise nAma bhI hai| tasmai didyAM dada iti tasyA dhumikAvyAmohena vidyayA zIla- isa kathA meM mahezvara dvArA nATaya karane kA bhI ullekha viparyAsaH kRtastata RtukAlatvAdagarbha jAte jJAnibhiruktaM hai para ye jyeSThA ke patra hai| jyeSThA mahAvIra kAlIna rAjA naMtasyAH ko'pi doSa iti channaM sthApitA suto jAtaH ceTaka kI putrI hai aura mahAvIra aura RSabha ke kAla me zrAddhagRhe vardhate / tataH samavasRti gataH sAdhvIbhiH saha kAla- lAkho varSoM kA antarAla hai phalata: ina mahAdeva ko RSabha sandIpano vidy| bhRtprabhumapRcchat-kuto me bhI: ? prabhurAhA- nahI mAnA jA sktaa| 'smAtsatyakeriti / sa pitrA hutvA vidyAH zikSito mahA- digambaroM ke ArAdhanA kathAkoza kI satyakirudra kI rohiNI sAdhayatyayaM saptamo bhavaH / paJcasu vidyayA hataH, kathA bhI isI kathA se prAyaH milatI-julatI hai| aura SaSThe SaNmAsazeSAyuSA vidyA na svIkRtA, iha sAdhayitu- dono hI sampradAya RSabha aura mahAvIra meM lAkhoM varSoM kA mArabdhA / anAthamRtakacitAM kRtvA''sanne Ardracarma vistArya antarAla mAnate hai| aisI avasthA meM bhI ina mahezvara aura tavaM kASThajvalanAvadhi vAmAguSThena calati, atrA'ntare RSabha ko eka hI vyakti mAnane-manavAne kI kinhI jaina Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarA socie vidvAnoM kI sUjha hai? jaba ki jainI to jaina-kathAnaka isakA tAtkAlika phala yaha huA ki logoM kI (prathamAnuyoga) ko apramANa mAnegA hI nahIM aura ruci prAmANika prAcIna zAstroM se haTakara nita navIna-2 mAnegA to vaha zraddhAnI nahI hogaa| isake sivAya hamArI racanAoM ke paDhane meM laga baiThI-koI pustaka kharIdane dRSTi me to ukta jaina-mahezvara aura trimUrti-brahmA, viSNu, kahIM dauDa rahA hai to koI khii| yAnI aba zolApura maheza-gata mahezvara bhI pRthaka 2 do vyaktitva hI hone aura agAsa jaise sthAnoM se logoM kA lagAva na ke barAbara cAhie / jaisI ki jainetaro kI mAnyatA hai / mahezvara sahA- jaisA raha gayA ho| hAM, raka zakti kapa, brahmA utpAdaka aura viSNu rakSA karane meM yaha to nizcaya hai ki zAstroM ke par3hane meM zrama kI tatpara / unakI daSTi me ye zaktiyAM RSabha se bahuta pUrva apekSA hai| unakI bhASA pAkata.saMsmata a apekSA hai| unakI bhASA prAkRta-saMskRta aprabhra za yA kI hai aura RSabha ko unhoMne jI Adi avatAra na mAna pUrvakAlIna deza-bhASA hindI hone se ve sugama grAhya na ho bAda kA-AThavAM avatAra hI mAnA hai| aise meM ina rAgiyoM kI dRSTi se unameM vartamAna bhASA jaisI caTakamahezvara aura RSabha ko bhI eka vyakti nahIM mAnA jA maTaka aura bhAva-bhagimA bhI nahIM aura nA hI aba una sakatA / dono ke svataMtra astitva haiM aura dono sampradAyo bhASAoM ke sarala-bodha dene vAle vidyAlaya aura mAnya dono kI mahimAye bhI pathaka hai aura donoM hI apane pAThazAlAyeM haiM-ve to hamAre dekhate dekhate khaMDahara ho ge| meM mahAn hai| bhalA, jaba paDita hI be mauta mAre gaye, to unake Asare eka ora to hama kundakunda dvisahasrAbdI manAne ke nAre bhI kahA~ ? saba kA lopa ho gayA / Apa pUchege aisA kyo lagAe aura dUsarI ora zakti, samaya aura paisA barabAda huA? so yaha mata pUchie , isakI kahAnI bar3I lambI kara jainAcAryoM kI sahI kathanI aura AcAra prakriyA para aura dardanAka hai-phira kabhI sunA dege-paDito aura pAnI phere-yaha kaise nyAyya hai ? vartamAna vAtAvaraNa ko sasthAoM ke lopa meM samaSTi kA hI hAtha hai| khaira, dekhate hue hama to yahI ucita samajha hai ki hamArA sArA aba samaya aisA A gayA hai ki samAja ko isa jora aisI nirarthaka zodho me haTa jaina kI cAritra-zuddhi para dizA me sAvadhAna honA caahie| prAcIna mUla Agamo ke ho, prAcIna mUla-Agama rakSA para ho, isI me dvisahasrAbdI adhika saMkhyA meM paThana-pAThana aura pracAra ke upAya hone kI sArthakatA hai-ise socie / cAhie / unameM anukUla-mUla bhI vibhinna bhASAo me de die jAya / isa dizA meM pragati ke lie jagaha jagaha 3. kyA kabhI zAstra bhI nahIM milage! pAThazAlAyeM khale, jinameM mala ke artha par3hAne kA prabandha samAja me kAphI arse se cintA vyApta hai aura jagaha- ho| tabhI Agama surakSita raha skeNge| jagaha carcA bhI hotI hai ki aba vidvAna nahIM milte| Apane dekhA hogA- anyamatAvalambiyo me veda, para, hame to isake sivAya kucha aura hI dIkhatA hai-aba gItA, upaniSada, guru granthasahita aura karAna ke logo bahata kucha vAtAvaraNa aisA bhI banatA jA rahA hai ki kucha kI zraddhA me Aja bhI ve hI sthAna hai jo pahile jamAne kAla bAda aisI bhI AvAja Ane lagagI ki par3hane ko me the / jaba ki hamAre bahata se jainI apane zAstro ke nAma zAstra hI nahIM milate-naI kitAbo ke Dhera hai| kAraNa taka nahI jAnate-ve Adhunika racanAoM ko hI zAstra yaha ki lekhaka apanI bhAva-bhagimA meM nita nae-nae ronaka mAna rahe hai| jarUrata isa bAta kI hai ki naI racanAoM ke grantho kA nirmANa karane me laga baiThe hai-kucha kA yaha vyA- prakAzana va nirmANa me vyaya hone vAlI zakti aura dhana pAra Arthika dRSTi se hai aura kucha loga apanA nAma- ko rokA jAya aura usakA sadupayoga prAcIna Agamo kI yaza choDa jAne kI lAlasA meM inheM likhate hai ki mara jAne rakSA meM kiyA jAya / anyathA, vaha samaya dUra nahIM jaba ke bAda loga kaheM-amuka vidvAna ne amuka grantha likhe| loga yaha kahane ko majabUra hoge ki ---aba zAstra hI nahI ve socate haiM-'gara tU nahIM terA to sadA nAma rhegaa|' milte| jarA socie ! Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12,barSa 41, ki04 manekAnta 4. pratiSThA meM ubhare prazna : (6) kyA, AmUrtika siddha bhagavAna kA carama prAkAra samAja meM paMcakalyANaka utsavoM kA pracalana prAcIna arahanoM kI pratimA ke samAna sazarIra (mUrtika) hai aura pacakalyANaka aba bhI hote haiN| kahA jAtA : aisI rUpa me aura chatrayukta banAe jAne kA Agama meM saba kriyAyeM mUni-zuddhi ke bahAne dharma pragavanA ke lie vidhAna hai ? aura tIrthaMkara-caritroM ko AtmasAt karane lie hotI (7) kyA, jIvo kI rakSA nimitta agni, dhUpa, dIpa aura homa kA niSedha karane vAle hamAre terApaMtha hai| bIca ke kAla me jaba jaina sAmAnya me pantha hote hue bhI paraspara bheda-bhAva kA jora nahI panapA thA; taba paMca. sampradAya kI pratiSThAnoM meM bar3e-bar3e Arambhika kalyANa ko, pratiSThAoM Adi kI prakriyAo ke sambandha meM kriyAkANDa karane karAne aura hajAroM 2 balboM bheda ujAgara nahI the / Aja jaba tarA, bosa kA cakkara ke jAne Adi me ahiMsA kAyama raha jAtI joro para pahuMca gayA taba logo meM nae-nae prazna ubhara kara hai ? yA ye hamAre thothe ADambara hai ? sAmane Ane lage-loga AcAryoM taka ke pAsa nirNayo ko (8) kyA, abhiSeka-indra-sArathI Adi aura pIchIpahuMcane lage-hAlA ki Aja ke sAdhu bhI patha-vATa kamaNDalu kI bolI lagAkara paisA ikaTThA karane phaMse hai| kA Agama me vidhAna hai ? jarA-socie ! gata dino sthAnIya kailAzanagara-dillI meM huI pratiSThA ke bAda yahAM aneko prazna ubhare hai aura kaI logo ne kimI 5. kyA aise nahIM ho sakatoM pratiSThAyeM ? mUrti ke Amare ko lekara hamase kucha samAdhAna bhI cAhe hai| ho sakatA hai kabhI hamAre pUrvajo ne dhana diyA ho| para, hama nivedana kara deM ki hama usa pratiSThA ma na jA para, hama to dAna nahIM, apitu vAMchita yaza kI kImata hI sake aura na hI hameM pratiSThA viSayaka kucha jJAna hai / prati- agrima cukA rahe haiN| hama kaho kisI ko jo de rahe hai SThAo ke viSaya meM to pAgama aura pratiSThAcArya hI pramANa prazasA ke lie hI de rahe haiN| jyAdA kyA kaheM ? Aja to hote hai-ve jaisA nirNaya le| praznoM ko hama jyo ke tyo prAga loga dhana ke bahAne dharma ko bhI pApAra banA baiThe likha rahe hai| AzA hai niSThAcArya gaNa koI nirAkaraNa hai-dharma ko vikRta kara rahe hai| jaise---hamane kabhI nahIM deNge| yadi koI nirAkaraNa hamAre pAsa Ae to pAThako sunA ki kahI zAstro meM aisA ullekha ho ki candA ikaTThA ke lAbhArtha yathA zakti hama chApa bhI deNge| karake caukA lagA ho aura kimI muni ne-umameM AhAra praznAvalI: liyA ho / yaha pa rapATI to sadAvoM jaisI huI-3ddiSTa (1) paMcakalyANaka tIthaMkaro ke hI hote hai yA sAmA. AhAra se bhI badatara jaisI hI huI / muni usameM kyoM aura ___nya sabhI arahato ke bhI? kisa vidhi se AhAra le sakate haiM ? ve to lauTa jaaeNge| (2) kyA Agama meM AcArya upAdhyAya aura sAdhu kI yadi aba ke I lete hoM ko yaha zAstroM ke viparIta caryA hI pratimAyeM banane kA vidhAna hai ? yadi hA~ to- hogii| (3) kyA, inakI mUrtiyo kI pratiSThA kA paMca kalyA- Aja ThIka aisI hI paramparA kaI pacakalyANako ke ___Nako meM vidhAna hai ? aura ina para chatra kyo? karAne meM bhI dekhI jA rahI hai| loga candA ikaTThA karate (4) saptaSiyo kI pratimAo kA calana kona se patha hai aura pacana lyANaka karAne kA jhaNDA gAr3a dete hai| kA hai-Agama pramANa deN| unakA lakSya hotA hai-candA ikaTThA kara kharce kI pUrti (5) kyA, sahArA dene ke lie pleTa me pecoM se kasa karanA aura kucha bacA bhI lenA / aura ve isame saphala bhI kara khar3I kI gaI mati (chedita hone ke kAraNa) hote hai-'harrA lage na phiTakarI raga cokhA hI aay|' khaDita nahIM hotI? kyA aisI mUrti pratiSThA ke isa taraha pacakalyANaka bhI ho jAte hai aura kahI-kaho to yogya hotI hai ? acchI khAsI bacata bhI ho jAtI hai| aura vaha anya dhArmika Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA sAmAjika kAryoM ke lie rijarva rakha lI jAtI hai / isa kI suvidhAyeM bhI to mila jAtI haiN| para socanA yaha hai prakAra dhUma phira kara samAja kA dravya samAja ke pAsa hI ki kyA isa sabake lie aisI baDI drAvir3I-prANAyAmo ke surakSita raha jAtA hai jo pahile vyaSTi rUpa meM thA vaha sivAya kucha aura mI sarala mArga ho sakate haiM ? sabhI ava samaSTi rUpa meM ho jAtA hai aura vyAja meM mila jAtI jAnate haiM ki hamAre yahAM NamokAra matra mahAmatra mAnA gayA hai matiyoM kI prtisstthaa| aise me dAna aura dharma kahA~ huA? hai| isake prabhAva me kaThina me kaThina sakaTa taka Tala bhAvo me to usa dAna-dravya ke prati svatva hai| baiThA rhaa| jAte hai aura yaha AtmA taka ko zuddha karAne meM samartha hai dAna no vahAM hotA hai jahA svatva kA tyAga ho aura dharma aura munigaNa bhI hara bAhya-antaraga zuddhi ke lie prativahA~ hotA hai jahA~ AtmA meM nikhAra ho| yahA~ to mamatva maNa me isakA upayoga karate haiN| to kyA mUrti ko zuddhi, aura rAga ke sivAya anya kucha bhI nahIM haa| ulaTA pratiSThA ke lie isa maMtra ke lAkho lAkho japoM kA prayoga mamatva-aura vaha bhI dAna ke--para ke sAmahika dravya ke karake mUrti kI pratiSThA kA kArya sampanna nahI kiyA jA maMrakSaNa Adi me banA rahA / jaba ki jaina dharma apane dravya sakatA? zuddhi aura saMkaTa nivAraNa ke lie marate dama me bhI mamatva ke tyAga kA upadeza detA hai| taka isa matra kA japa kiyA jAtA hai| kahA bhaM haipahile nahI sunA gayA ki mUrti nirmANa, pacakalpA- 'eso paca NamoyAro, svvpaavpnnaasnnii| Naka yA gajaraya Adi kabhI cande se hote rahe hoM-cande kI magalANaM ca samvesi paDhama hoi magala // ' paripATI to isI kAla me paDI dikhatI hai| pahile to aise hama binA kimI pUrvAgraha ke jAnanA cAhate hai ki, puNyakArya kisI eka ke dravya se hI hote rahe sune hai aura aise pratiSThAo meM jo bolI, cande ciTaThe aura dikhAve ma hI mamatva-tyAga sabhava hai-cande kA prazna hI nhiiN| inhe Adi jaise anekoM ADambara ghuma baiThe hai ve kahA taka dharma kagane vAlA vyakti udArabhAva se niHzalya hokara drabya / sammata hai| hamArI dRSTi se yA to pratiSThA pratiSThAkA sadAyoga karatA thaa| saMpAdana karAne vAle ko sva- zAstroM ke anusAra binA kinhI ADambaro ke ho yadi nahI syAtimarga meM ruci hotI thI ! vaha boliyo jaisI kuprathAo to, kyA pratiSThA ke nimitta koI aimI vyavasthA upayukta ke sahAre sagraha nahIM, apitu svaya kI zakti ke anusAra na hogI ki sAmUhika rUpa me NamokAra matra ke lAkhosvaya ke dravya se pratipAdita karAtA thaa| jA, vaha bhI lAkho kI saMkhyA meM jA kara lie jaayN| isame mati to koI dharma hai jisameM abhiSeka, pUjA, Adi jaise adhikAro pratiSThita hogI hI, matra japa karane se maikaDo-hajAroM kI kharIda pharokhna gayo se hotI ho; indra aura mArathI bhakto ke tana-mana bhI pavitra hoge| bar3e se paNDAla meM jaba Adi ke Asana rupayoM meM vikate ho; Adi / kyA jainiyo hajAro bhakta dhotI dupaTTA pahine manda svara meM matra bola me bhI brata-tA Adi se prApta hone vAlI padaviyA~ bhI rahe hoge taba sA ora hI hogA aura vyartha ke jhajhaTo se paise se kharIdI jA sakatI hai ? mukti bhI hogii| taba na to gAje bAje kA prabandha karanA niHsandeha isame zaka nahI ki cAhe kArya kaise hI par3egA aura na hI prabhUta dravya kI cintA hogii| parigraha kinhI upAyoM se bhI sapanna hae hoM, cande yA boliyo se aura Arambha se bhI chuTakArA milegA-jo jaina dharma kA hI sahI-bhaviSya me to logo ko dharma ke AdhAra hote hI mukhya lakSya hai| jarA socie ! hai| pratiSThAye hotI hai to janatA ko sadA-sadA darzana pUjana -sampAdaka __ AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 30 vArSika mUlya : 6) 20, isa aMka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra hote haiN| yaha Avazyaka nahIM ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAroM se sahamata ho| patra meM vijJApana evaM samAcAra prAyaH nahIM lie jAte / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Regd. with the Registrar of Newspaper at R. No. 10591/62 vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana nasampa-prazasti saMgraha, bhAga 1: saMskRta mora prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha, upayogI 12 pariziSToM aura paM0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / ... janaprantha-prazasti saMgraha, bhAga 2 : apabhraza ke 122 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA mahattvapUrNa saMgraha / pacapana pranthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya pora pariziSTo sahita / saM. paM. paramAnanda shaastrii| sjild| 15.00 samASitamtra paura iSTopadeza : pradhyAtmakRti, paM0 paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sahita pavaNabelagola aura dakSiNa ke anya jaina tIrtha : zrI rAjakRSNa na ... jaina sAhitya pora itihAsa para vizava prakAza : pRSTha saMkhyA 74, sajilda / kasAyapAimsusa : mUla grantha kI racanA mAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI pativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUrNisUtra likhe / sampAdaka paM hIrAlAlajI siddhaant-shaastrii| upayogI pariziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3e sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapa kI pakkI jilda / ... 25.00 dhyAnazataka (dhyAnastava sahita) : saMpAdaka paM0 bAlacandra siddhAnta-zAstrI bhAvaka dharma saMhitA : pI darayAvasiMha soSiyA ana lakSaNAvalI (tIna bhAgoM meM) : sa. 10 bAlacanda siddhAnta zAstrI pratyeka bhAga 40... jina zAsana ke kucha vicAraNIya prasaMga : zrI papacandra zAstrI, sAta viSayoM para zAstrIya tarkapUrNa vivecana 2-00 mula jaina saMskRti aparigraha : zrI padmavandra zAstrI 2.00 Jaina Bibliography - Shri Chhotelal Jain, (An universal Encyclopaedia of JainReferences.) In two Vol. (P. 1942) Per set 600-00 sampAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, sampAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka-bAbUlAla jaina vaktA, vIrasevA mandira ke lie mudrita, gItA priMTiMga ejensI, DI0-105, nyUsIlamapura, dillI-5 BOOK-POST