Book Title: Abhidhan Rajendra Koshme Sukti Sudharas Part 02
Author(s): Priyadarshanashreeji, Sudarshanashreeji
Publisher: Khubchandbhai Tribhovandas Vora
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002317/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa dvitIya khaNDa a. rA. koSa a. rA. koSa a.rA. koSa a. rA. koSa a. rA. koSa a. rA. koSa a. rA. koSa DaoN. priyadarzanAzrI DaoN. sudarzanAzrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizvapUjya zrI' : jIvana-rekhA janma : I. san 3 disambara 1827 pauSa zaklA saptamI rAjasthAna kI vIrabhUmi evaM prakRti kI suramyasthalI bharatapura meM janma-nAma : rtnraaj| mAtA-pitA : kezara devI, pArakha gautrIya zrI RSabhadAsajI dIkSA : I. san 1845 meM zrImad pramodasUrijIma. sA. kI tAraka nizrA meM jhIloM kI nagarI udayapura meN| adhyayana : guru-caraNoM meM rahakara vinayapUrvaka zrutArAdhana ! vyAkaraNa, nyAya, darzana, kAvya, koSa, sAhityAdi kA gahana adhyayana evaM 45 jainAgamoM kA saTIka gaMbhIra anuzIlana ! AcAryapada : I. san 1868 meM Ahora (raaj.)| kriyoddhAra : I. san 1869, vaizAkha zuklA dasamI ko jAvarA (ma. pra.) tIrthoddhAra : zrI bhANDavapura, korayAjI, svarNagiri jAlora evaM taalnpur| nUtanatIrtha-sthApanA : zrI mohanakher3A tIrtha, jilA-dhAra (ma. pr.)| dhyAna-sAdhanA ke mukhya kendra : svarNagiri, cAmuNDavana va maaNgiituNgiiphaadd'| sAhitya-sarjana : abhidhAna rAjendra koSa, pAiyasaddambuhi, kalpasUdArtha prabodhinI, siddhahaima prAkRta TIkAdi 61 grantha / / vizvapUjya upAdhiH unake mahattama graMtharAja abhidhAna rAjendra koSa ke kAraNa 'vizvapUjya' ke pada para pratiSThita hue| divaMgata : rAjagar3ha ji. dhAra (ma.pra.) 21 disaMbara 1906 / / samAdhi-sthala : unakA bhavyatama kalAtmaka samAdhimaMdira mohanakher3A (rAjagar3ha ma.pra.) tIrtha meM deva-vimAna ke samAna zobhAyamAna hai| prati varSa lAkhoM zraddhAlu guru-bhakta vahA~ darzanArtha jAte haiM / melA pauSa-zuklA saptamI ko prativarSa lagatA hai| isa camatkArika maMdirajI meM mele ke dina amI-kesara jharatA hai / landana meM jaina maMdira meM unakI nava-nirmita pratimA leTesTara meM pratiSThita haiM / vizvapUjya prema aura karuNA ke rUpa meM sabake hRdaya-maMdira meM virAjamAna haiN| vizvapUjya ne zikSA aura samAjotthAna ke lie sarasvatI-maMdira, sAMskRtika utthAna ke lie saMskRti kendra-maMdira evaM grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara ahiMsAtmaka-krAnti aura naitika jIvana jIne ke lie mAnavamAtra ko abhiprerita kiyaa| vizvapRjya kA jIvana jyotirmaya thA / unakA saMdeza thA - 'jIo aura jIne do'- kyoMki sabhI prANI maitrI ke sUtra meM baMdhe hue haiN| 'parasparopagraho jIvAnAm' kI nirmala gaMga-dhArA pravAhita kara unhoMne na kevala bhAratIya saMskRti kI garimA bar3hAI, apitu vizva-mAnasa ko bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA aura prema kA amRta pilaayaa| unakI racanAe~ loka-maMgala kI ama haiN| unakA abhidhAna rAjendra ko vi.A....ce paNi ula haiN| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82888888888888888888 vizvapUjya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM dvitIya khaNDa ARTI abhidhAna rAjendra koSa meM, antra-madhAsa 5516 28805389893828 dvitIya khaNDa BYRONGRY BIRYDSREPUDERURYSTYRERUBrak divyAzISa pradAtA : parama pUjya, parama kRpAlu, vizvapUjya prabhuzrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. HASRANASANASANASASAURURURSASRSASRSASR . AzISapradAtA : rASTrasanta vartamAnAcAryadeveza zrImadvijaya jayantasenasUrIzvarajI ma. sA. prerikA : pa. pU. vayovRddhA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. lekhikA : sAdhvI DaoN. priyadarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) sAdhvI DaoN. sudarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) SRIRSASRSASRSASRURSASA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta sahayogI madanagaMja-kizanagar3ha nivAsI zAha zrI buddhasiMhajI zrI sumerasiMhajI, zrI pukharAjajI, zrI mahAvIrasiMhajI beTA potA dharmendrakumAra mahendrakumAra karnAvaTa parivAra kI tarapha se zrI puravarAjajI karnATaka kI dharmapatnI svargIyA / zrImatI choTakuMvara evaM suputra svargIya zrI narendrakumAra kI puNya smRti meM prApti sthAna zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA sadara bAjAra, bhInamAla-343029 phona : (02969) 20132 prathama AvRtti vIra samvat : 2525 rAjendra samvat : 92 vikrama samvat : 2055 IsvI san : 1998 mUlya : 50-00 pratiyA~ : 2000 akSarAGkana lekhita 10, rUpamAdhurI sosAyaTI, mANekabAga, ahamadAbAda-15 mudraNa sarvodaya ophaseTa premadaravAjA bahAra, ahamadAbAda. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama ___ 831. samarpaNa - sAdhvI priya-sudarzanAzrI 2. zubhAkAMkSA - pa.pU.rASTrasanta / zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma.sA. 3. maMgalakAmanA - pa.pU.rASTrasanta zrImadpadmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. 4. rasa-pUrti - pa.pU.munipravara zrI jayAnandavijayajI ma.sA. 9 5. purovAk - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI 6. AbhAra - sAdhvIdvaya DaoN. priya-sudarzanAzrI 7. sukRta sahayogI - zrImAn buddhasiMhajI pukharAjajI karNAvaTa 8. Amukha - DaoN. javAharacandra paTanI 9. mantavya - DaoN. lakSmImalla siMghavI ___(padmavibhUSaNa, pUrvabhAratIya rAjadUta-briTena) 10. do zabda - paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA 11. 'sUkti-sudhArasa': merI dRSTi meM - DaoN. nemIcaMda jaina / 12. mantavya - DaoN. sAgaramala jaina 13. mantavya - paM. govindarAma vyAsa FEAT14. mantavya - paM. jayanaMdana jhA vyAkaraNa sAhityAcArya ki 15. mantavya - paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. 16. mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya mantavya - DaoN. amRtalAla gA~dhI 18. mantavya - bhAgacanda jaina kavADa, prAdhyApaka (aMgrejI) 37 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ccccccccccc: 88 19. darpaNa 20. 'vizvapUjya': jIvana-darzana 21. 'sUkti-sudhArasa' (dvitIya khaNDa) 22. prathama pariziSTa - (akArAdi anukramaNikA) 23. dvitIya pariziSTa - (viSayAnukramaNikA) 24. tRtIya pariziSTa ___(abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA) 25. caturtha pariziSTa - jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA 26. paMcama pariziSTa a ('sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-grantha sUcI) 27. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 28. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ Xook Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S A nilyion popular F vizvapUjya prAtaHsmaraNIya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. rASTrasanta AcArya zrImad vijaya jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjyA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa ravi-prabhA sama hai mukhazrI, candra sama ati prazAnta / timira meM bhaTake janake, dIpa ujjavala kAnta // 1 // laghutA meM prabhutA bharI, vizva-pUjya munIndra / karuNA sAgara Apa the, yati ke bane yatIndra // 2 // loka-maMgalI the kamala, yogIzvara gururAja / sumana-mAla sundara sajI, kare samarpaNa Aja // 3 // abhidhAna rAjendra koSa, racanA racI lalAma / nita caraNoM meM Apake, vidhiyut kareM praNAma // 4 // kAvya-zilpa samajheM nahIM, phira bhI kiyA prayAsa / guru-kRpA se yaha bane, jana-mana kA vizvAsa // 5 // priyadarzanA kI darzanA, sudarzanA bhI sAtha / rAja rahe rAjendra kA, caraNa jhukAte mAtha // 6 / / - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI sudarzanAzrI lA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 | zubhAkAkSA / vizvavizruta hai zrI abhidhAna rAjendra koSa / vizva kI AzcaryakAraka ghaTanA hai / sAdhana durlabha samaya meM itanA sArA saMgaThana, saMkalana apane Apa meM eka alaukika sA pratIta hotA hai| racanAkAra nirmAtA ne varSoM taka isa koSa praNayana kA cina kiyA, manoyogapUrvaka manana kiyA, pazcAt isa bhagIratha kArya ko saMpAdita karane kA samAyojana kiyA / mahAmaMtra navakAra kI agAdha zakti ! kauna kaha sakatA hai zabdoM meM usakI zakti ko / usa mahAmaMtra meM unakI thI parama zraddhA saha anurakti evaM sampUrNa samarpaNa ke sAtha unakI thI parama bhakti! isa triveNI saMgama se saMkalpa sAkAra huA evaM zubhAraMbha bhI ho gayA / 14 varSoM kI satata sAdhanA ke bAda nirmita huA yaha abhidhAna rAjendra koSa / isameM samAyA hai sampUrNa jaina vAGmaya yA yoM kaheM ki jaina vAGmaya kA pratinidhitva karatA hai yaha koSa / aMgopAMga se lekara mUla, prakIrNaka, cheda granthoM ke sandarbho se samalaMkRta hai yaha virATkAya grantha / isa bRhad vizvakoSa ke nirmAtA haiM parama yogIndra sarasvatI putra, samartha zAsanaprabhAvaka , satkriyA pAlaka, zithilAcAra unmUlaka, zuddhasanAtana sanmArga pradarzaka jainAcArya vizvapUjya prAtaH smaraNIya prabhu zrImad vijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAjA ! __ sAgara meM ratnoM kI nyUnatA nahIM / 'jina khojA tina pAiyA~' yaha koSa bhI sAgara hai jo gaharA hai, athAha hai aura apAra hai| yaha jJAna siMdhu nAnA prakAra kI sUkti ratnoM kA bhaMDAra hai| - isa grantharAja ne jijJAsuoM kI jijJAsA zAnta kI / manISiyoM kI manISA meM abhivRddhi kii| isa mahAsAgara meM muktAoM kI kamI nahIM / sUktiyoM kI zreNibaddha paMktiyA~ pratIta hotI haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.6 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka hai jana-jana ke sammukha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) / merI AjJAnuvartinI viduSI susAdhvI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM susAdhvIzrI DaoN. sudarzanAzrIjI ne apanI gurubhakti ko pradarzita kiyA hai isa 'sUkti-sudhArasa' ko Alekhita karake / gurudeva ke prati saMpUrNa samarpita unake bhAva ne hI yaha anUThA upahAra pAThakoM ke sammukha rakhane ko protsAhita kiyA hai unako / yaha 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) jijJAsa janoM ke lie atyanta hI sundara hai / 'gAgara meM sAgara hai' / gurudeva kI amara kRti kAlajayI kRti hai, jo unakI utkRSTa tyAga bhAvanA kI satata apramatta sthiti ko ujAgara karanevAlI kRti hai / nirantara jJAna-dhyAna meM lIna rahakara tapodhanI gurudevazrI 'mahato mahiyAn' pada para pratiSThita ho gae haiM, unheM kaSAyoM para vijayazrI prApta karane meM bar3I saphalatA milI aura ve bIsavIM zatAbdi ke sadA ke lie saMsmaraNIya paramazreSTha puruSa bana gae haiN| prastuta kRti kI lekhikA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI abhinandana kI pAtrA haiM, jo aharniza 'abhidhAna rAjendra koSa' ke gahare sAgarameM gote lagAtI rahatI haiN| 'jina khojA tina pAiyA~ gahare pAnI peTha' kI ukti ke anusAra zrama, samaya, mana-mastiSka sabhI ko sArthaka kiyA hai zramaNI dvayane / merI ora se hArdika abhinaMdana ke sAtha khUba-khUba badhAI isa kRti kI lekhikA sAdhvIdvaya ko / vRddhi ho unakI isa pravRtti meM, yahI AkAMkSA / - vijaya jayantasena sUri rAjendra sUri jaina jJAnamaMdira ahamadAbAda di. 29-4-98 akSaya tRtIyA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.7 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | maMgala kAmanA viduSI DaoN. sAdhvIzrI priya-sudarzanAzrIjIma. Adi anuvaMdanA sukhasAtA / Apake dvArA preSita 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUriH jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) evaM 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' kI pANDulipiyA~ milI haiM / pustakeM suMdara haiM / ApakI zrRta bhakti anumodanIya hai / ApakA yaha lekhanazrama aneka vyaktiyoM ke liye citta ke vizrAma kA kAraNa banegA, aisA maiM mAnatA hU~ / Agamika sAhitya ke ciMtana svAdhyAya meM ApakA sAhitya madadagAra bnegaa| uttarottara sAhitya kSetra meM ApakA yogadAna milatA rahe, yahI maMgala kAmanA karatA huuN| udayapura 14.5-98 padmasAgarasUri zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kobA-382009 (guja.) _ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-208 abhidhAna pArasa . khaNDa-2.8 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 rasa-pUrti jinazAsana meM svAdhyAya kA mahattva sarvAdhika hai / jaise deha prANoM para AdhArita hai vaise hI jinazAsana svAdhyAya para / AcAra - pradhAna granthoM meM sAdhu ke lie pandraha ghaMTe svAdhyAya kA vidhAna hai / nidrA, AhAra, vihAra evaM nihAra kA jo samaya hai vaha bhI svAdhyAya kI vyavasthA ko surakSita rakhane ke lie hai arthAt jIvana pUrNa rUpa se svAdhyAyamaya hI honA cAhie aisA jinazAsana kA udghoSa hai / vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharmakathA ina pA~ca prabhedoM se svAdhyAya ke svarUpa ko darzAyA gayA hai, inakA krama vyavasthita evaM vyAvahArika hai / - zramaNa jIvana evaM svAdhyAya ye donoM dUdha meM zakkara kI mIThAsa ke samAna . ekameka haiN| vAstavika zramaNa kA jIvana svAdhyAyamaya hI hotA hai / kSamAzramaNa kA artha hai 'kSamA ke lie zrama rata' aura kSamA kI upalabdhi svAdhyAya se hI prApta hotI hai / svAdhyAya hIna zramaNa kSamAzramaNa ho hI nahIM sakatA / zramaNa varga Aja svAdhyAya rata haiM aura usake pratiphala rUpa meM aneka sAdhu-sAdhvI AgamajJa bane haiM / prAtaH smaraNIya vizva pUjya zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ne abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAgoM kA nirmANa kara svAdhyAya kA suphala vizva ko bheMTa kiyA hai / una sAta bhAgoM kA manana cintana kara viduSI sAdhvIratnAzrI mahAprabhAzrIjIma. kI vinayaratnA sAdhvIjI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ne abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" ko sAta khaNDoM meM nirmita kiyA haiM jo AgamoM ke aneka rahasyoM ke marma se otaprota haiM / 44 sAdhvI dvaya satata svAdhyAya magnA haiM, inheM adhyayana evaM adhyApana kA itanA rasa hai ki kabhI-kabhI AhAra kI bhI AvazyakatA nahIM rahatI / adhyayanaadhyApana kA rasa aisA hai ki jo AhAra ke rasa kI bhI pUrti kara detA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-209 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUkti sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ke mAdhyama se inhoMne pravacanasevA, dAdAgurudeva zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ke vacanoM kI sevA, tathA saMgha-sevA kA anupama kArya kiyA hai| 'sUkti sudhArasa' meM kyA hai ? yaha to yaha pustaka svayaM darzA rahI hai| pAThaka gaNa isameM darzita patha para calanA prAraMbha kareMge to kaSAya pariNati kA hrAsa hokara guNazreNI para ArohaNa kara ati zIghra mukti sukha ke upabhoktA baneMge; yaha nissaMdeha satya hai| ___ sAdhvI dvaya dvArA likhita ye 'sAta khaNDa bhavyAtmA ke mithyAtvamala ko dUra karane meM evaM samyagdarzana prApta karavAne meM sahAyaka baneM, yahI aMtarAbhilASA. bhInamAla vi. saMvat 2055, vaizAkha vadi 10 muni jayAnaMda abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2010 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lagabhaga dasa varSa pUrva jAlora - svarNagiritIrtha - vizvapUjya kI sAdhanA sthalI para hamaneM 36 divasIya akhaNDa maunapUrvaka Ayambila va japa ke sAtha ArAdhanA kI thI, usa samaya hamAre hRdaya-mandira meM vizvapUjya zrImad rAjendra sUrIzvarajI gurudeva zrI kI bhavyatama pratimA pratiSThita huI, jisake darzana kara eka calacitra kI taraha hamAre nayana-paTa para guruvara kI saumya, prazAnta, karuNAI aura komala bhAvamudrA sahita madhura muskAna aMkita ho gaI / phira hameM unake eka ke bAda eka abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAga dikhAI die aura una granthoM ke pAsa eka divya maharSi kI nayana ramya chavi jagamagAne lgii| unake nayana khule aura unhoMne AzIrvAda mudrA meM hameM saMketa die ! aura hama citra likhitasI raha gaIM / tatpazcAt A~kheM kholI to na to vahA~ gurudeva the aura na unakA koSa / tabhI se hama donoM ne dRr3ha saMkalpa kiyA ki hama vizvapUjya evaM unake dvArA nirmita koSa para kArya kareMgI aura jo kucha bhI madhu-saJcaya hogA, vaha janatA-janArdana ko deMgI ! vizvapUjya kA saurabha sarvatra phailaaeNgii| unakA varadAna hamAre samasta grantha-praNayana kI AtmA hai / / 16 jUna, san 1989 ke zubha dina 'abhidhAna rAjendra koSa' meM, 'sUktisudhArasa' ke lekhana -kArya kA zubhArambha kiyA / vastutaH isa grantha-praNayana kI preraNA hameM vizvapUjya gurudevazrI kI asIma kRpA-vRSTi, divyAzIrvAda, karuNA aura prema se hI milI hai| ___'sUkti' zabda su + ukti ina do zabdoM se niSpanna hai / su arthAt zreSTha aura ukti kA artha hai kathana / sUkti arthAt sukathana / sukathana jIvana ko susaMskRta evaM mAnavIya guNoM se alaMkRta karane ke lie upayogI hai / saikar3oM dalIleM eka tarapha aura eka cuTaila subhASita eka tarapha / suttanipAta meM kahA 'vizcAta sArAni subhAsitAni' subhASita jJAna ke sAra hote haiM / dArzanikoM, manISiyoM, saMtoM, kaviyoM tathA sAhityakAroM ne apane sadgranthoM meM mAnava ko jo hitopadeza diyA hai tathA suttanipAta - 2216 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2011 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi-jJAnIjana apane pravacanoM ke dvArA jo suvacanAmRta pilAte haiM - vaha saMjIvanI auSadhitulya hai| niHsaMdeha subhASita, sukathana yA sUktiyA~ utpreraka, mArmika, hRdayasparzI, saMkSipta, sAragarbhita anubhUta aura kAlajayI hotI haiM / isIkAraNa sukathanoM / sUktiyoM kA vidyut-sA camatkArI prabhAva hotA hai / sUktiyoM kI mahattA para prakAza DAlate hue mahaSi vaziSTha ne yogavAziSTha meM kahA hai - "mahAn vyaktiyoM kI sUktiyA~ apUrva Ananda denevAlI, utkRSTatara pada para pahu~cAnevAlI aura moha ko pUrNatayA dUra karanevAlI hotI haiN|"1 yahI bAta zabdAntara meM AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahI hai - "manuSya ke antarhRdaya ko jagAne ke lie, satyAsatya ke nirNaya ke lie, loka-kalyANa ke lie, vizva-zAnti aura samyak tattva kA bodha dene ke lie satpuruSoM kI sUkti kA pravartana hotA hai / " 2 / suvacanoM, sukathanoM ko dharatI kA amRtarasa kaheM to koI atyukti nahIM hogii| kAlajayI sUktiyA~ vAstava meM amRtarasa ke samAna cirakAla se pratiSThita rahI haiM aura amRta ke sadRza hI unhoMne saMjIvanI kA kArya bhI kiyA hai / isa saMjIvanI rasa ke sevana mAtra se mRtavat mUrkha prANI, jinheM hama asala meM mare hue kahate haiM, jIvita ho jAte haiM, prANavAn dikhAI dene lagate haiN| manISiyoM kA kathana haiM ki jisake pAsa jJAna hai, vahI jIvita hai, jo ajJAnI hai vaha to marA huA hI hotA hai| ina mRta prANiyoM ko jIvita karane kA amRta mahAn grantha abhidhAna-rAjendra koSa meM prApta hogA / zivalIlArNava meM kahA hai - "jisa prakAra bAlU meM par3A pAnI vahIM sUkha jAtA hai, usIprakAra saMgIta bhI kevala kAna taka pahu~cakara sUkha jAtA hai, kintu kavi kI sUkti meM hI aisI zakti hai, ki vaha sugandhayukta amRta ke samAna hRdaya ke antastala taka pahuMcakara mana ko sadaiva AhlAdita karatI rahatI hai / 3 isIlie 'subhASitoM kA rasa anya rasoM kI apekSA adhika zreSTha hai / ' 4 amRtarasa chalakAtI ye sUktiyA~ 1. apUrvAhlAda dAyinya: uccastara padAzrayAH / atimohApahAriNyaH sUktayo hi mahiyasAm / / yogavAziSTha 5/4/5 prabodhAya vivekAya, hitAya prazamAya ca / samyak tattvopadezAya, satAM sUkti pravartate // jJAnArNava karNagataM zuSyati karNa eva, saMgItakaM saikata vArirItyA / AnandayatyantaratupraviSya, sUkti kave reva sudhA sagandhA / / - zivalIlArNava nUnaM subhASita rasonyaH rasAtizAyI - yoga vAziSTha 54/5 3. 4. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2012 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastala ko sparza karatI huI pratIta hotI hai / vastuta: jIvana ko surabhita va suzobhita karanevAlA subhASita eka anamola ratna hai / subhASita meM jo mAdhurya rasa hotA hai, usakA varNana karate hue kahA hai - "subhASita kA rasa itanA madhura [mITha] hai ki usake Age drAkSA mlAnamukhI ho gaI / mizrI sUkhakara patthara jaisI kirakirI ho gaI aura sudhA bhayabhIta hokara svarga meM calI gaI / " 1 abhidhAna rAjendra koSa kI ye sUktiyA~ anubhava ke 'sAra' jaisI, samudra-manthana ke 'amRta' jaisI, daghi-mandhana ke 'makkhana' jaisI aura manISiyoM ke AnandadAyaka 'sAkSAtkAra' jaisI "lekhana meM choTe lage, ghAva kare gambhIra" kI ukti ko caritArtha karatI haiM / inakA prabhAva gahana haiM / ye antara jyoti jagAtI haiN| vAstava meM, abhidhAna rAjendra koSa eka aisI amarakRti hai, jo dezavideza meM lokapriyatA prApta kara cukI hai| yaha eka aisA virAT zabda-koSa hai, jisameM parama madhura ardhamAgadhI bhASA, ikSurasa ke samAna puSTikAraka prAkRtabhASA aura amRtavarSiNI saMskRta bhASA ke zabdoM kA sarasa va sarala nirupaNa huA hai| . vizvapUjya paramArAdhyapAda maMgalamUrti gurudeva zrImad rAjendra-sUrIzvarajI mahArAjA sAheba purAtana RSi paramparA ke mahAmunIzvara the, jinakA tapobala evaM jJAna-sAdhanA anupama, advitIya thii| isa prajJAmaharSi ne san 1890 meM isa koSa kA zrIgaNeza kiyA tathA sAta bhAgoM meM 14 varSoM taka apUrva svAdhyAya, cintana evaM sAdhanA se san 1903 meM paripUrNa kiyA / loka-maGgala kA yaha koSa sudhAsindhu hai| isa koSa meM sUktiyoM kA nirupaNa-kauzala paNDitoM, dArzanikoM aura sAdhAraNa janatA-janArdana ke lie samAna upayogI hai| . isa koSa kI mahanIyatA ko darzAnA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai / hamane abhidhAna rAjendra koSa kI lagabhaga 2700 sUktiyoM kA hindI saralArtha prastuta kRti 'sUkti sudhArasa' ke sAta khaNDoM meM kiyA hai / ... 'sUkti sudhArasa' arthAt abhidhAna rAjendra-koSa-sindhu ke manthana se niHsRta amRta-rasa se gUMthA gayA zAzvata satya kA vaha bhavya guladastA hai, jisameM 2667 sukathanoM/sUktiyoM kI muskarAtI kaliyA~ khilI huI haiN| aise vizAla aura virATa koSa-sindhu kI sUkti rUpI maNi-ratnoM ko 1. drAkSAmlAnamukhI jAtA, zarkarA cAzmatAM gatA, subhASita rasasyAgre, sudhA bhItA divaMgatA // ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2013 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khojanA kuzala gotAkhora se sambhava hai| hama nipaTa ajJAnI haiM - na to sAhityavibhUSA ko jAnatI haiM, na darzana kI garimA ko samajhatI haiM aura na vyAkaraNa kI bArIkI samajhatI haiM, phira bhI hamane isa koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM ko sAta khaNDoM meM vyAkhyAyita karane kI bAlaceSTA kI hai| yaha bhI vizvapUjya ke prati hamArI akhaNDa bhakti ke kAraNa / hamArA bAla prayAsa kevala aisA hI hai - vaktuM guNAn guNa samudra ! zazAGkakAntAn / kaste kSamaH suraguru pratimo'pi buddhyA kalpAnta kAla pavanoddhata nakra cakraM / ko vA tarItumalamambunidhi bhujAbhyAm // hamane apanI bhujAoM se koSa rUpI vizAla samudra ko tairane kA prayAsa kevala vizva-vibhu parama kRpAlu gurudevazrI ke prati hamArI akhaNDa zraddhA aura pa.pU. paramArAdhyapAda prazAntamUrti kaviratna AcArya deveza zrImad vijaya vidyAcandrasUrIzvarajI ma.sA. tatpaTTAlaMkAra pa. pUjyapAda sAhityamanISI rASTrasanta zrImad vijaya jayantasenasUrIzvarajI mahArAjA sAheba kI asImakRpA tathA parama pUjyA paramopakAriNI guruvaryA zrI hetazrIjI ma.sA. evaM parama pUjyA saralasvabhAvinI sneha-vAtsalyamayI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. [hamArI sAMsArika pUjyA dAdIjI] kI prIti se kiyA hai| jo kucha bhI isameM haiM, vaha inhIM paJcamUrti kA prasAda hai| hama praNata haiM una paMcamUrti ke caraNa kamaloM meM, jinake sneha-vAtsalya va AzIrvacana se prastuta grantha sAkAra ho sakA hai| ___ hamArI jIvana-kyArI ko sadA sIMcanevAlI parama zraddheyA [hamArI saMsArapakSIya dAdIjI] pUjyavaryA zrI ke ananya upakAroM ko zabdoM ke dAyare meM bA~dhane meM hama asamartha haiM / unake dvArA prApta amita vAtsalya va sahayoga se hI hameM satata jJAna-dhyAna, paThana-pAThana, lekhana va svAdhyAyAdi karane meM harataraha kI suvidhA rahI hai| Apake ina ananta upakAroM se hama kabhI bhI uRNa nahIM ho sktiiN| hamAre pAsa ina gurujanoM ke prati AbhAra pradarzana karane ke lie na to zabda hai, na kauzala hai, na kalA hai aura na hI alaMkAra ! phira bhI hama inakI karuNA, kRpA aura vAtsalya kA amRtapAna kara prastuta graMtha ke Alekhana meM sakSama bana sakI haiN| hama unake pada-padmoM meM ananyabhAvena samarpita haiM, natamastaka haiM / ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2014 ) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM jo kucha bhI zreSTha aura maulika hai, usa guru-sattA ke zubhAzISa kA hI yaha zubha phala hai| vizvapUjya prabhu zrImad rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM abhidhAna rAjendra koSa ke sugandhita sumanoM se zraddhA-bhakti ke svarNima dhAge se gUMthI yaha dvitIya sumanamAlA unheM pahanA rahI haiM, vizvapUjya prabhu hamArI isa nanhIM mAlA ko svIkAra kareM / ___ hameM vizvAsa hai yaha zraddhA-bhakti-sumana jana-jIvana ko dharma, nItidarzana-jJAna-AcAra, rASTradharma, Arogya, upadeza, vinaya-viveka, namratA, tapasaMyama, santoSa-sadAcAra, kSamA, dayA, karuNA, ahiMsA-satya Adi kI saurabha se mahakAtA rahegA aura hamAre tathA jana-jana ke AsthA ke kendra vizvapUjya kI yazaH surabhi samasta jagat meM phailAtA rhegaa| ___ isa grantha meM truTiyA~ honA svAbhAvika hI hai, kyoMki hara mAnava kRti meM kucha na kucha truTiyA~ raha hI jAtI haiM / isIlie lenina ne ThIka hI kahA hai : truTiyA~ to kevala usI se nahIM hogI jo kabhI koI kAma kare hI nhiiN| gacchataH skhalanaM kvApi, bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra, samAdadhati sajjanAH // - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. saMbhAta elena koSa meM, bhUti a abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 15 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | AbhAra hama parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. "madhukara", parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad padmasAgara sUrIzvarajI ma. sA. evaM pa. pU. munipravara zrI jayAnanda vijayajI ma. sA. ke caraNa kamaloM meM vaMdanA karatI haiM, jinhoMne asIma kRpA karake apane mantavya likhakara hameM anugRhIta kiyA hai| hameM unakI zubhapreraNA va zubhAzISa sadA milatI raheM, yahI karabaddha prArthanA hai| - isake sAtha hI hamArI suvinIta gurubahaneM susAdhvIjI zrI AtmadarzanAzrIjI, zrIsamyagdarzanAzrIjI (sAMsArika sahodarabahaneM), zrI cArUdarzanAzrIjI evaM zrI prItidarzanAzrIjI (ema.e.) kI zubhakAmanA kA sambala bhI isa grantha ke praNayana meM sAtha rahA hai / ata: unake prati bhI hRdaya se AbhArI haiM / hama padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta briTena, vizvavikhyAta vidhivettA evaM mahAn sAhityakAra mAnanIya DaoN. zrImAn lakSmImallajI siMghavI ke prati kRtajJatA prakaTa karatI haiM, jinhoMne ati bhavya mantavya likhakara hameM prerita kiyA hai| tadartha hama unake prati hRdaya se atyanta AbhArI haiN| isa avasara para hindI-aMgrejI ke suprasiddha manISI saralamanA mAnanIya Do. zrI javAharacandrajI paTanI kA yogadAna bhI jIvana meM kabhI nahIM bhulAyA jA sakatA hai| pichale do varSoM se satata unakI yahI preraNA rahI ki Apa zIghrAtizIghra 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'abhidhAna rAjendra koSa meM jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma' aura 'vizvapUjya' (zrImada rAjendrasUriH jIvana-saurabha) Adi granthoM ko sampanna kreN| unakI sakriya preraNA, saphala nirdezana, satata protsAhana va AtmIyatApUrNa sahayogasujhAva ke kAraNa hI ye grantha [1 se 10 khaNDa] yathAsamaya pUrNa ho sake haiN| paTanI sA0 ne apane amUlya kSaNoM kA sadupayoga prastuta grantha ke avalokana meM kiyaa| hamane yaha anubhava kiyA ki dehayaSTi vArdhakya ke kAraNa kRza hotI hai, parantu AtmA ajara amara hai| gItA meM kahA hai: nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH // karmayogI kA yahI amara svarUpa hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2016 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama sAdhvIdvaya unake prati hRdaya se kRtajJA haiN| itanA hI nahIM, apitu prastuta granthoM ke anurUpa apanA Amukha likhane kA kaSTa kiyA tadartha bhI hama AbhArI haiN| / unake isa prayAsa ke lie hama dhanyavAda yA kRtajJatA jJApana kara unake amUlya zrama kA avamUlyana nahIM karanA caahtiiN| basa, itanA hI kaheMgI ki isa sampUrNa kArya ke nimitta unheM jJAna ke isa athAha sAgara meM bAra-bAra DubakiyA~ lagAne kA jo suavasara prApta huA, vaha unake lie mahAn saubhAgya hai| tatpazcAt anavarata zikSA ke kSetra meM saphala mArgadarzana denevAle zikSA gurujanoM ke prati bhI kRtajJatA jJApana karanA hamArA parama kartavya hai| bI. e. [prathama khaNDa] se lekara Ajataka hamAre zodha nirdezaka mAnanIya DaoN. zrI akhilezakumArajI rAya sA. dvArA saphala nirdezana, satata protsAhana evaM nirantara preraNA ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA, jisake pariNAma svarUpa adhyayana ke kSetra meM hama pragatipatha para agrasara huiiN| isI kar3I meM zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI ke nidezaka mAnanIya DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke dvArA prApta sahayoga ko bhI jIvana meM kabhI bhI bhulAyA nahIM jA sakatA, kyoMki pArzvanAtha vidyAzrama ke parisara meM sAlabhara rahakara hama sAdhvI dvaya ne 'AcArAMga kA nItizAstrIya adhyayana' aura 'Anandaghana kA rahasyavAda' - ina donoM zodhaprabandha-granthoM ko pUrNa kiyA thA, jo pIeca.DI. kI upAdhi ke lie avadheza pratApasiMha vizvavidyAlaya rIvA (ma.pra) ne svIkRta kiye / ina donoM zodhaprabandha granthoM ko pUrNa karane meM DaoN. jaina sA. kA amUlya yogadAna rahA hai| itanA hI nahIM, prastuta granthoM ke anurUpa mantavya likhane kA kaSTa kiyA / tadartha bhI hama AbhArI haiN| inake atirikta vizruta paNDitavarya mAnanIya zrImAn dalasukha bhAI mAlavaNiyAjI, vidvadvarya DaoN. zrI nemIcandajI jaina, zAstrasiddhAnta rahasyavid ? paNDitavarya zrI govindarAmajI vyAsa, vidvadvarya paM. zrI jayanandanajI jhA, paNDitavarya zrI hIrAlAlajI zAstrI ema.e., hindI aMgrejI ke suprasiddha manISI zrI bhAgacandajI jaina, evaM DaoN. zrI amRtalAlajI gA~dhI ne bhI mantavya likhakara snehapUrNa udAratA dikhAI, tadartha hama una sabake prati bhI hRdaya se atyanta AbhArI haiN| anta meM una sabhI kA AbhAra mAnatI haiM jinakA hameM pratyakSa va parokSa sahakAra / sahayoga milA hai / yaha kRti kevala hamArI bAlaceSTA hai, ata: suvijJa, udAramanA sajjana hamArI truTiyoM ke lie kSamA kareM / pauSa zuklA saptamI - DaoN. priyadarzanAzrI 5 janavarI, 1998 - DaoN. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 17 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 sukRta sahayogI zrutajJAnapremI zreSThivarya zrImAn buddhasiMhajI pukharAjajI karnAvaTa parama gurubhakta, dharmAnurAgI zreSThivarya zrAvakaratna madanagaMja- kizanagar3ha nivAsI pukharAjajI karnAvaTa dharma evaM samAja kI sevA meM anupama rUci rakhate haiM / unakI zraddhA-bhakti prazaMsanIya haiN| ve zubha kAryoM meM lakSmI kA sadupayoga karate rahate haiM / zrutajJAna ke prati unakA yaha anurAga anumodanIya hai / ve svayaM sAttvika jIvana yukta haiM / unakI mAnyatA hai ki susaMskRta jIvana hI manuSya bhava kI sArthakatA hai / ve kevala dharma kAryoM meM hI ruci nahIM lete, apitu samaya-samaya para tana-mana-dhana ko bhI arpaNa karate rahate haiM / 1 ve 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (dvitIya khaNDa) kA prakAzana bhI karavA rahe haiN| unakI isa zubha bhAvanA ke lie sarala svabhAvinI vAtsalyamUrti parama pUjyA sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. (pU. dAdAjI ma. sA.) AzISa detI haiM tathA hama unako dhanyavAda detI haiM / ve bhaviSya meM bhI aise sukRta kAryoM meM sadA yogadAna dete raheMge, yahI hameM AzA haiM / - Do. priyadarzanAzrI Do. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 18 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 Amukha I / unake jIvana-darzana se / unake prati merI zraddhA vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI virale santa the yaha jJAta hotA hai ki ve loka maMgala ke kSIra-sAgara bhakti taba vizeSa bar3hI, jaba maiMne kalikAla kalpatarU zrI vallabhasUrijI para 'kalikAla kalpatarU' mahAgrantha kA praNayana kiyA, jo pIeca. DI. upAdhi ke lie jodhapura vizvavidyAlaya ne svIkRta kiyA / vizvapUjya praNIta 'abhidhAna rAjendra koSa' se mujhe bahuta sahAyatA milI / unake punIta pada-padmoM meM koTizaH vandana ! - - DaoN. javAharacandra paTanI, ema. e. (hindI-aMgrejI), pIeca. DI., bI.TI. phira pUjyA DaoN. sAdhvI dvaya zrI priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ma. ke grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'vizvapUjya' [ zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA- kusuma', 'sugandhita sumana', 'jIvana kI muskAna' evaM 'jina khojA tina pAiyA~' Adi granthoM kA avalokana kiyA / viduSI sAdhvI dvaya ne vizvapUjya kI tapazcaryA, karmaThatA evaM komalatA kA jo varNana kiyA hai, usase maiM abhibhUta ho gayA aura mere sammukha isa bhogavAdI Adhunika yuga meM purAtana RSi- maharSi kA virAT aura 'vinamra karuNArdra tathA sarala, loka-maMgala kA sAkSAt rUpa dikhAI diyA / zrI vizvapUjya itane dRr3ha the ki bhayaMkara jhaMjhAvAtoM aura saMgharSoM meM bhI aDiga rahe / sarvajJa vItarAga prabhu ke paramapunIta smaraNa se ve apanI nanhIM dehakiztI ko uphanate samudra meM nirbhaya calAte raheM / smaraNa ho AtA hai, parama gItArtha mahAn AcArya mAnatuMgasUrijI racita mahAkAvya bhaktAmara kA yaha amara zloka 'ambho nidhau kSubhita bhISaNa nakra cakra, pAThIna pITha bhaya dolbaNa vADavAgnau / raGgattaraMga zikhara sthita yAna pAtrA strAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti // ' abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 19 - Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he svAmin ! kSubdha bane hue bhayaMkara magaramacchoM ke samUha aura pAThIna tathA pITha jAti ke matsya va bhayaMkara vaDavAnala agni jisameM hai, aise samudra meM jinake jahAja laharoM ke agrabhAga para sthita haiM; aise jahAjavAle loga ApakA mAtra smaraNa karane se hI bhayarahita hokara nirvighnarUpa se icchita sthAna para pahu~cate haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya ne vizvapUjya ke virATa aura komala jIvana kA yathArtha varNana kiyA hai / usase yaha sahaja pratIti hotI hai ki vizvapUjya karmayogI maharSi the, jinhoMne usa yuga meM vyApta bhraSTAcAra aura ADambara ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara, vana-upavana meM paidala vihAra kiyA / vyasanamukta samAja ke nirmANa meM apanA samasta jIvana samarpita kara diyA / viduSI lekhikAoMne yaha batAyA hai ki isa maharSi ne vyakti aura samAja ko susaMskRta karane hetu sadAcAra-sucaritra para bala diyA tathA satsAhitya dvArA bhAratIya gauravazAlinI saMskRti ko apanAne ke lie abhiprerita kiyA / isa maharSi ne hindI meM bhaktirasa-pUrNa stavana, pada evaM sajjhAyAdi gIta likhe haiN| jo sarvajanahitAya, svAntaH sukhAya aura bhaktirasa pradhAna haiM / inakI samasta kRtiyA~ lokamaMgala kI amRta gagariyA~ haiM / / gItoM meM zAstrIya saMgIta evaM pUjA-gItoM kI lAvaNiyA~ haiM jinameM mAdhurya bharapUra haiM / vizvapUjya ne rUpaka, upamA, utprekSA evaM dRSTAnta Adi alaMkAroM kA apane kAvya meM prayoga kiyA hai, jo aprayAsa hai| aisA lagatA hai ki kavitA unakI hRdaya vINA para sahaja hI jhaMkRta hotI thii| unhoMne yadyapi svAntaH sukhAya gIta racanA kI hai, parantu inameM lokamAGgalya kA amRta sravita hotA hai| unake tapomaya jIvana meM prema aura vAtsalya kI amI-vRSTi hotI hai / vizvapUjya ardhamAgadhI, prAkRta evaM saMskRta bhASAoM ke advitIya mahApaNDita the| unakI amarakRti - 'abhidhAna rAjendra koSa' meM ina tIna bhASAoM ke zabdoM kI sAragarbhita aura vaijJAnika vyAkhyAe~ haiM / yaha kevala paNDitavaroM kA hI cintAmaNi ratna nahIM hai, apitu janasAdhAraNa ko bhI isa amRta-sarovara kA amRta-pAna karake parama tRpti kA anubhava hotA hai / udAharaNa ke lie - jainadharma meM 'nIvi' aura 'gahu~lI' zabda pracalita haiM / ina zabdoM kI vyAkhyA mujhe kahIM bhI nahIM milI / ina zabdoM kA samAdhAna isa koSa meM hai| 'nIvi' arthAt niyamapAlana karate hue vidhipUrvaka AhAra lenA / gahu~lI guru-bhagavaMtoM ke zubhAgamana para mArga meM akSata kA svastika karake unakI vadhAmaNI karate haiM aura guruvara ke pravacana ke pazcAt gIta dvArA gahu~lI gIta gAyA jAtA hai / __ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 20 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI vyutpatti-vyAkhyA 'abhidhAna rAjendra koSa' meM milIM / purAtanakAla meM gehU~ kA svastika karake gurujanoM kA satkAra kiyA jAtA thaa| kAlAntara meM akSata-cAvala kA pracalana ho gayA / yaha zabda yogarUr3ha ho gayA, isalie guru bhagavaMtoM ke sammAna meM gAyA jAnevAlA gIta bhI gahu~lI ho gyaa| svarNa moharoM yA ratnoM se gahu~lI kyoM na ho, vaha gahu~lI hI kahI jAtI hai / bhASA vijJAna kI dRSTi se aneka zabda jinavANI kI gaMgotrI meM lur3haka-lur3haka kara, ghisaghisa kara zAligrAma bana jAte haiM / vizvapUjya ne pratyeka zabda ke udgama-srota kI gahana vyAkhyA kI hai| ata: yaha koSa vaijJAnika hai, sAhityakAroM evaM kaviyoM ke lie rasAtmaka hai tathA janasAdhAraNa ke lie ziva-prasAda hai| jaba koSa kI bAta AtI hai to hamArA mastaka himagiri ke samAna virATa guruvara ke caraNa-kamaloM meM zraddhAvanata ho jAtA hai| SaSTipUti ke tIna varSa bAda 63 varSa kI vRddhAvasthA meM vizvapUjya ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kA zrIgaNeza kiyA aura 14 varSa ke anavarata parizrama va lagana se 76 varSa kI Ayu meM ise parisampanna kiyA / inake isa mahatdAna kA mUlyAGkana karate hue mujhe maharSi dadhIci kI paurANika kathA kA smaraNa ho AtA hai, jisameM indra ne devAsura saMgrAma meM devoM kI hAra aura asuroM kI jaya se nirAza hokara isa maharSi se asthidAna kI prArthanA kI thii| sat vijayAkAMkSA kI maMgala-bhAvanA se isa maharSi ne anazana tapa se deha sukhAkara asthidAna indra ko diyA thA, jisase vajrAyudha banA / indra ne vajrAyudha se asuroM ko parAjita kiyA / isaprakAra sat kI vijaya aura asat kI parAjaya huI / 'satyameva jayate' kA udghoSa huA / sacamuca yaha koSa vajrAyudha ke samAna satya kI rakSA karanevAlA aura asatya kA vidhvaMsa karanevAlA hai / viduSI sAdhvI dvaya ne isa mahAgrantha kA manthana karake jo amRta prApta kiyA hai, vaha janatA-janArdana ko samarpita kara diyA hai| sArAMza meM - yaha grantha 'satyaM-zivaM-suMdaram' kI paramojjvala jyoti saba yugoM meM jagamagAtA rahegA - yAvatcandradivAkarau / isa koSa kI lokapriyatA itanI hai ki sANDerAva grAma (jilA-pAlIrAjasthAna) ke laghu pustakAlaya meM bhI isake navIna saMskaraNa ke sAtoM bhAga vidyamAna haiN| yahI nahIM, bhArata ke samasta vizvavidyAlayoM, zreSTha mahAvidyAlayoM tathA pAzcAttya dezoM ke vidyA-saMsthAnoM meM ye upalabdha haiM / inake binA vizvavidyAlaya aura zodha-saMsthAna rikta lagate haiN| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 .21 ) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSI sAdhvI dvaya ni:saMdeha yazopAtrA haiM, kyoMki unhoMne vizvapUjya ke pANDitya ko hI apane granthoM meM nahIM darzAyA hai; apitu inake loka-mAGgalya kA bhI prazasta varNana kiyA hai / ye mahAn karmayogI pattharoM meM phUla khilAte hue, marUbhUmi meM gaMgA-jamunA kI pAvana dhArAe~ pravAhita karate hue, bikhare hue samAja ko kalaha ke kA~ToM se bAhara nikAla kara prema-sUtra meM bA~dhate hue, pIr3ita prANiyoM kI vedanA miTAte hue, paryAvaraNa - zuddhi ke lie Atma-jAgRti kA pAJcajanya zaMkha bajAte hue 80 varSa kI Ayu meM prabhu zaraNa meM kalpapuSpa ke samAna samapita ho gae / zrI vAlmIki ne rAmAyaNa meM yaha batAyA hai ki bhagavAn rAma ne 14 varSoM ke vanavAsa kAla meM achUtoM kA uddhAra kiyA, duHkhI-pIr3ita prANiyoM ko jIvana-dAna diyA, asura pravRtti kA nAza kiyA aura prANi-maitrI kI rasavantI gaMgadhArA pravAhita kI / isa kAlajayI yugavIra AcArya ne isIlie 14 varSa koSa kI racanA meM lagAye hoNge| 14 varSa zubha kAla hai - maMgala vidhAyaka hai / maharSiyoM ke rahasya ko maharSi hI jAnate haiN| lAkhoM-karor3oM manuSyoM kA prakAza-dIpa bujha gayA, parantu vaha bujhA nahIM hai| vaha samasta jagat ke jana-mAnasoM meM karUNA aura prema ke rUpa meM pradIpta viduSI sAdhvI dvaya ke granthoM ko par3hakara maiM isa niSkarSa para pahu~cA hU~ ki vizvapUjya kevala tristutika AmnAya ke hI jainAcArya nahIM the, apitu samasta jaina samAja ke gaurava kirITa the, ve hinduoM ke santa the, musalamAnoM ke phakIra aura IsAiyoM ke pAdarI / ve jagadguru the| vizvapUjya the aura haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya kI bhASA-zailI vasanta kI parimala ke samAna manohAriNI hai / bhAvoM ko kalpanA aura alaMkAroM se ikSurasa ke samAna madhura banA diyA hai| samarasatA aisI hai jaise - surasari kA pravAha / / darzana kI gambhIratA bhI sahaja aura sarala bhASA-zailI se sarasa bana gayI hai| ina viduSI sAdhviyoM ke maMgala-prasAda se samAja susaMskAroM ke prazastapatha para agrasara hogA / bhaviSya meM bhI ye sAdhviyA~ tRSNA tRSita Adhunika yuga ko apane jIvana-darzana evaM satsAhitya ke sugandhita sumanoM se mahakAtI raheMgI ! yahI zubhecchA ! pUjyA sAdhvIjI dvaya ko vizvapUjya zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. kI pAvana preraNA prApta huI, isase inhoMne ina abhinava granthoM kA praNayana kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 22 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha saca hai ki ravi-razmiyoM ke pratApa se sarovara meM saroja sahaja hI prasphuTita hote haiM / vAsantI pavana ke halake se sparza se sumana saurabha sahaja hI prasRta hote haiN| aisI hI vizvapUjya ke vAtsalya kI parimala inake granthoM ko surabhita kara rahI haiM / unakI kRpA inake granthoM kI AtmA hai / / jinheM mahAjJAnI sAhityamanISI rASTrasanta pa. pU. AcAryadeveza zrImadajayantasenasUrIzvarajI ma. sA. kA ArzIvAda aura parama pUjyA jIvana nirmAtrI (sAMsArika dAdIjI) sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. kA amita vAtsalya prApta hoM, unake lie aise granthoM kA praNayana sahaja aura sugama kyoM na hogA ? nizcaya hii| vAtsalya bhAva se mujhe Amukha likhane kA Adeza diyA pUjyA sAdhvI dvaya ne / usake lie AbhArI hU~, yadyapi maiM isake yogya kiJcit bhI nahIM huuN| iti zubham ! pauSa zuklA saptamI 5 janavarI, 1998 kAlandrI jilA-sirohI (rAja.) pUrvaprAcArya zrI pArzvanAtha ummeda kaoNleja, phAlanA (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 23 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavya - Do. lakSmImalla siMghavI (padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta-briTena) AdaraNIyA DaoN. priyadarzanAjI evaM DaoN. sudarzanAjI sAdhvIdvaya ne "vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha)', "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), evaM abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" kI racanA meM jaina paramparA kI yazogAthA kI amRtamaya prazasti kI hai| ye graMtha viduSI sAdhvI-dvaya kI zraddhA, niSThA, zodha evaM dRSTi sampannatA ke paricAyaka evaM pramANa haiM / eka prakAra se isa graMthatrayI meM jaina-paramparA kI AdhArabhUta ratnatrayI kA projjvala pratibimba hai| yugapuruSa, prajJAmahaSi, manISI AcArya zrImad rAjendrasUrijI ke vyaktitva aura kRtitva ke virAT kSitija aura dharAtala kI vihaMgama chavi prastuta karate hue sAdhvI-dvaya ne itihAsa ke eka zalAkApuruSa kI yaza-pratimA kI saMracanA kI hai, unakI apratima upalabdhiyoM ke jyotirmaya adhyAya ko pradIpta aura rekhAMkita kiyA hai / ina graMthoM kI zailI sAhityika hai, vivecana vizleSaNAtmaka hai, saMpreSaNa rasa-sampanna evaM manohArI hai aura rekhAMkana kalAtmaka ___puNya zloka prAta:smaraNIya AcArya zrImad rAjendrasUrijI apane janma ke nAma ke anusAra hI vAstava meM 'ratnarAja' the / apane samaya meM ve jainaparamparA meM hI nahIM balki bhAratIya vidyA ke vizruta vidvAn evaM vidvattA ke ziromaNi the| unake vyaktitva aura kRtitva meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI vidyamAna thii| isIlie unako vizvapUjya ke alaMkaraNa se vibhUSita karate hue vaha alaMkaraNa hI alaMkRta huA / bhAratIya vAGmaya meM "abhidhAna rAjendra koSa" eka advitIya, vilakSaNa aura virAT kIrtimAna hai jisameM saMskRta, prAkRta evaM ardhamAgadhI kI triveNI bhASAoM aura una bhASAoM meM prApta vividha paramparAoM kI sUktiyoM kI sarala aura sAMgopAMga vyAkhyAe~ haiM, zabdoM kA vivecana aura dArzanika saMdarbho kI akSaya sampadA hai| lagabhaga 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAoM evaM sAr3he cAra lAkha zlokoM ke aizvarya se mahimAmaMDita yaha graMtha jaina paramparA evaM samagra bhAratIya vidyA kA apUrva bhaMDAra hai / sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrI evaM DaoN. sudarzanAzrI kI yaha prastuti eka aisA sAhasika sArasvata ( : abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 24 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAsa hai jisakI sarAhanA aura prazasti meM jitanA kahA jAya vaha svalpa hI hogA, aparyApta hI mAnA jAyagA / unake pUrvaprakAzita graMtha "AnaMdaghana kA rahasyavAda" evaM AcArAMga sUtra kA nItizAstrIya adhyayana" pratyUSa kI taraha ina viduSI sAdhviyoM kI pratibhA kI pUrva sUcanA de rahe the / vizva pUjya kI amara smRti meM sAdhanA ke ye nava divya puSpa aruNodaya kI razmiyoM kI taraha haiM / 24-4-1998 4F, White House, 10, Bhagwandas Road, New Delhi-110001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-225 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R - paM. dalasukha mAlavaNiyA pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhvIdvayane "abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" evaM "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), Adi grantha likhakara taiyAra kie haiM, jo atyanta mahattvapUrNa evaM gauravamayI racanAe~ haiM / unakA yaha athaka prayAsa stutya hai / sAdhvIdvaya kA yaha kArya upayogI to hai hI, taduparAnta jijJAsujanoM ke lie bhI upakAraka ho, vaisA hai| __isaprakAra jainadarzana kI sarala aura saMkSipta jAnakArI anyatra durlabha hai| jijJAsu pAThakoM ko jainadharma ke sad AcAra-vicAra, tapa-saMyama, vinaya-viveka viSayaka Avazyaka jJAna prApta ho jAya, vaisI kRtiyA~ haiM / pUjyA sAdhvIdvaya dvArA likhita ina kRtiyoM ke mAdhyama se mAnava-samAja ko jainadharma-darzana sambandhI eka dizA, eka naI cetanA prApta hogI / aise uttama kArya ke lie sAdhvIdvaya kA jitanA upakAra mAnA jAya, vaha svalpa hI hogaa| dinAMka : 30-4-98 mAdhurI-8, AperA sosAyaTI, pAlar3I, ahamadAbAda-380007 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 26 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ang | sUkti-sudhArasaH merI dRSTi meM - DaoN. nemIcanda jaina saMpAdaka "tIrthaMkara" 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' ke eka se sAta khaNDa taka meM, maiM gote lagA sakA huuN| Anandita hU~ / rasa-vibhora huuN| kavi bihArI ke dohe kI eka paMkti bAra-bAra A~khoM ke sAmane A-jA rahI hai : "bUr3e anabUr3e, tire je bUr3e saba aMga" | jo DUbe nahIM, ve DUba gaye haiM aura jo DUba sake haiM sira-se-paira taka ve tira gaye haiM / adhyAtma, vizeSataH zrImad rAjendrasUrIzvarajI ke 'abhidhAna rAjendra koSa' kA yahI Alama hai / DUbiye, tira jAe~ge; sataha para rahiye, DUba jaaeNge| vastutaH 'abhidhAna rAjendra koSa' kA eka-eka varNa bahumukhItA kA dhanI hai| yaha apratima kRti 'vizvapUjya' kA 'vizvakoza' (ensAyaklopIDiyA) hai| jaise-jaise hama isake talAtala kA Alor3ana karate haiM, vaise-vaise jIvana kI divya chabiyA~ thirakatI-ThumakatI hamAre sAmane A khar3I hotI haiN| hamArA jIvana sarvottama se saMvAda banane lagatA hai| ___'abhidhAna rAjendra' meM saMyogataH sammilita sUktiyA~ aisI sUktiyA~ haiM, jinameM zrImada kI manISA-svAti ne durlabha/dIptimanta muktAoM ko janma diyA hai| ye sUktiyA~ loka-jIvana ko mA~jane aura use svaccha-svastha dizA-dRSTi dene meM advitIya haiM / mujhe vizvAsa hai ki sAdhvIdvaya kA yaha prathama puruSArtha una tamAma sUktiyoM ko, jo 'abhidhAna rAjendra' meM prasaMgataH samAviSTa haiM, prastuta karane meM saphala hogaa| mere vinamra mata meM yadi inameM se kucheka sUktiyoM kA mandiroM, devAlayoM, svAdhyAya-kakSoM, skUla-kaoNlejoM kI bhittiyoM para aMkana hotA hai to isase hamArI dhArmika asaMgatiyoM ko to eka nirmala kAyAkalpa milegA hI, rASTrIya caritra ko bhI naitika uThAna milegaa| maiM na sirpha 2667 sUktiyoM ke 7 bRhat khaNDoM kI pratIkSA karU~gA, apitu cAhU~gA ki ina sapta sindhuoM ke sAvadhAna parimanthana se koI 'rAjendra sUkti navanIta' jaisI laghupustikA sUraja kI pahalI kiraNa dekhe / tAki saMtapta mAnavatA ke ghAvoM para candana-lepa saMbhava ho / 27-04-1998 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA mArga, indaura (ma.pra.)-452001 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 27 AbhadhAna Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 DaoN. sAgaramala jaina pUrva nirdezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa). nAmaka isa kRti kA praNayana pUjyA sAdhvIzrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI ne kiyA hai / vastutaH yaha kRti abhidhAnarAjendrakoSa meM AI huI mahattvapUrNa sUktiyoM kA anUThA Alekhana haiN| lagabhaga eka zatAbdi pUrva IsvIsan 1890 Azvina zuklA dUja ke dina zubha lagna meM isa koSa grantha kA praNayana prArambha huA aura pUjya AcArya bhagavanta zrImad rAjendrasUrijI ke athaka prayAsoM se lagabhaga 14 varSa meM yaha pUrNa huA phira isake prakAzana kI prakriyA prArambha huI jo punaH 17 varSo meM pUrNa huii| jainadharma sambandhI vizvakoSoM meM yaha koSa grantha Aja bhI sarvopari sthAna rakhatA hai / prastuta koSa meM jaina dharma, darzana, saMskRti aura sAhitya se sambandhita mahattvapUrNa zabdoM kA akArAdi krama se vistArapUrvaka vivecana upalabdha hotA hai| isa vivecanA meM lagabhaga zatAdhika granthoM se sandarbha cune gaye haiM / prastuta kRti meM sAdhvI dvaya ne isI koSagrantha ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA Alekhana kiyA haiN| unhoMne abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka khaNDa ko AdhAra mAnakara isa 'sUkti-sudhArasa' ko bhI sAta khaNDoM meM hI vibhAjita kiyA haiM / isake prathama khaNDa meM abhidhAna rAjendra koSa ke prathama bhAga se sUktiyoM kA Alekhana kiyA hai / yahI krama Age ke khaNDoM meM bhI apanAyA gayA haiM / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa kA AdhAra abhidhAna rAjendra koSa kA pratyeka bhAga hI rahA haiN| abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA saMkalana karane ke kAraNa sUktiyoM ko na to akArAdikrama se prastuta kiyA gayA hai aura na unheM viSaya ke AdhAra para hI vargIkRta kiyA gayA haiM, kintu pAThakoM kI suvidhA ke lie pariziSTa meM akArAdikrama se evaM viSayAnukrama se zabda sUciyA~ de dI gaI haiM, isase jo pAThaka akArAdi krama se athavA viSayAnukrama se inheM jAnanA cAhe unheM bhI suvidhA ho skegii| ina pariziSToM ke mAdhyama se prastuta kRti akArAdikrama athavA viSayAnukrama kI kamI kI pUrti kara detI hai / prastutakRti meM pratyeka 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 28 - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti ke anta meM abhidhAna rAjendra koSa ke sandarbha ke sAtha-sAtha usa mUla grantha kA bhI sandarbha de diyA gayA hai, jisase ye sUktiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM avatarita kI gii| mUlagranthoM ke sandarbha hone se yaha kRti zodha-chAtroM ke lie bhI upayogI bana gaI haiM / vastutaH sUktiyA~ atisaMkSepa meM hamAre AdhyAtmika evaM sAmAjika jIvana mUlyoMko ujAgara kara vyakti ko samyakjIvana jIne kI preraNA detI haiM / ata: ye sUktiyA~ jana sAdhAraNa aura vidvat varga sabhI ke lie upayogI haiN| AbAlavRddha unase lAbha uThA sakate haiN| sAdhvIdvaya ne parizramapUrvaka jo ina sUktiyoM kA saMkalana kiyA hai vaha abhidhAna rAjendra koSa rUpI mahAsAgara se ratnoM ke cayana ke jaisA haiM / prastuta kRti meM pratyeka sUkti ke anta meM usakA hindI bhASA meM artha bhI de diyA gayA hai, jisake kAraNa prAkRta aura saMskRta se anabhijJa sAmAnya vyakti bhI isa kRti kA lAbha uThA sakatA haiM / ina sUktiyoM ke Alekhana meM lekhikA-dvaya ne na kevala jainagranthoM meM upalabdha sUktiyoM kA saMkalana/saMyojana kiyA hai, apitu veda, upaniSada, gItA, mahAbhArata, paMcatantra, hitopadeza Adi kI bhI abhidhAna rAjendra koSa meM gRhIta sUktiyoM kA saMkalana kara apanI udArahRdayatA kA paricaya diyA hai| nizcaya hI isa mahanIya zrama ke lie sAdhvI-dvaya-pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhuvAda kI pAtrA haiM / anta meM maiM yahI AzA karatA hU~ ki jana sAmAnya isa 'sUktisudhArasa' meM avagAhana kara isameM upalabdha sudhArasa kA AsvAdana karatA huA apane jIvana ko saphala karegA aura isI rUpa meM sAdhvI dvaya kA yaha zrama bhI saphala hogaa| dinAMka 31-6-1998 pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI (u.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 29 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAvratI zAstra siddhAnta rahasya vid ? - paM. govindarAma vyAsa uktiyA~ aura sUkta-sUktiyA~ vAGmaya vAridhi kI viveka vIciyA~ haiN| vidyA saMskAra vimarzitA vigata kI vivecanAe~ haiM / viddhita-vAGmaya kI vaibhavI vicAraNAe~ haiM / sArvabhauma satya kI stutiyA~ haiM / pratyeka pala kI paramArzadAyinI-pAradarzinI prajJA pAramitAe~ haiM / samAja, saMskRti aura sAhitya kI sarasatA kI chaviyA~ haiM / krAntadarzI kovidoM kI pAradarzinI paribhASAe~ haiN| manISiyoM kI manISA kI mahattva pratipAdinI pIpAsAe~ haiM / krUra-kAla ke kautukoM meM bhI AyuSmatI hokara anAgata kA avabodha detI rahI haiN| aisI sUktiyoM ko sazraddha namana karatA huA vAgdevatA kA vidyA-priya vipra hokara vAG mayI pUjA meM prayogavAn bana rahA huuN| zramaNa-saMskRti kI svAdhyAya meM svAtma-niSThA nirAlI rahI hai / AcArya haribhadra, abhaya, malaya jaise mUrdhanya mahAmatimAna, siddhasena jaise ziromaNi, sakSama, zraddhAlu jinabhadra jaise - kSamAzramaNoM kA jIvana vAGmayI varivasyA kA vizeSa aMga rahA hai| __ svAdhyAya kA zobhanIya AcAra adyAvadhi-hamAre yahA~ akSuNNa pAyA jAtA hai| isIlie svAdhyAya evaM pravacana meM apramatta rahane kA samAdaza zAstrakAroM ne svIkAra kiyA hai| vastutaH naitika mUlyoM ke jAgaraNa ke lie, AdhyAtmika cetanA ke UrvIkaraNa ke lie evaM zAzvata mUlyoM ke pratiSThApana ke lie AryApravarA dvaya dvArA racita prastuta grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' eka upAdeya mahattvapUrNa gauravamayI racanA hai| Atma-abhyudayazIlA, svAdhyAya-parAyaNA, satata anuzIlana ujjvalA AryA DaoN. zrI priyadarzanAjI evaM DaoN. zrI sudarzanAjI kI zAstrIya-sAdhanA sarAhanIyA hai| inhoMne apane AmnAya ke Adya-puruSa kI pratibhA kA paricaya prApta karane kA prayAsa kara apanI cAritra-sampadA ko vAG mayI sAdhanA meM abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 30 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpitA karatI huI 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha') kA rahasyodghATana kiyA hai| viduSI zramaNI dvaya ne prastuta kRti 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ko koSoM ke kArAgAroM se muktakara jIvana kI vANI meM vizada karane kA vizvAsa upajAyA hai| ata: AryA yugala, isaprakAra kI vAGmayI-bhAratI bhakti meM bhUSitA raheM evaM AtmatoSa meM toSitA hokara sArasvata itihAsa kI asAmAnyA viduSI banakara vAGmaya ke prAMgaNa kI pronnatA bhUmikA nibhAtI raheM / yahI merA AtmIya amogha AzIrvAda hai| ____ inakA vidyA-vivekayoga, zrutoM kI samArAdhanA meM acyuta rahe, apanI nirahaMkAritA ko atIva nirmalA banAtA rahe aura uttarottara samutsAha-samunnata hokara svAntaH sukha ko samullasita racatA rahe / yahI sadAzayA zobhanA zubhAkAMkSA hai| caitrasudI 5 budha 1 apraila, 98 harajI jilA - jAlora (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-20 31 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 paM. jayanaMdana jhA, vyAkaraNa sAhityAcArya, sAhitya ratna evaM zikSAzAstrI manuSya vidhAtA kI sarvottama sRSTi hai / vaha apane udAtta mAnavIya guNoM ke kAraNa sAre jIvoM meM uttarottara cintanazIla hotA huA vikAsa kI prakriyA meM anavarata pravardhamAna rahA hai| usane puruSArtha catuSTaya kI prApti hI jIvana kA parama dhyeya mAnA hai, para jJAnIjana ne isa saMsAra ko hI parama dhyeya na mAnakara adhyAtma jJAna ko hI sarvopari sthAna diyA hai| ataH jIvana ke carama lakSya mokSa-prApti meM dharma, artha aura kAma ko kevala sAdhana mAtra mAnA hai / 1 isaliye adhyAtma cintana meM bhArata vizvamaMca para ati zraddhA ke sAtha prazaMsita rahA hai / isakI dharma sahiSNutA anokhI evaM mAnavamAtra ke liye anukaraNIya rahI hai / yahA~ vaiSNava, jaina tathA bauddha dharmAcAryoM ne milakara dharma kI tIna pavitra nadiyoM kA saMgama "triveNI" pavitra tIrtha sthApita kiyA hai jahA~ sAre dharmAcArya apane-apane cintana se sAmAnya mAnava ko bhI mila-baiThakara dharmacarcA ke liye vivaza kara dete haiN| isa kSetra meM kisa dharma kA kitanA yogadAna rahA hai, yaha nirNaya karanA alpa buddhi sAdhya nahIM hai / para, itanA nirvivAda hai ki jaina manISI aura santa apanI-apanI viziSTa vizeSatAoM ke liye AtmotkarSa ke kSetra meM tape hue maNi ke samAna sahasrasUrya- kiraNa ke kIrtistambha se bhAratIya darzana ko prodbhAsita kara rahe haiM, jo kAla kI sImA se rahita hai| jainadharma va darzana zAzvata evaM cirantana hai, jo vividha AyAmoM se isake anekAntavAda ko paribhASita evaM puSTa kara rahe haiM / jJAna aura tapa to isakI akSaya nidhi hai / se jaina dharma meM bhI mandira mArgI - tristutika paramparA ke sarvotkRSTa sAdhaka jainadharmAcArya " zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. apanI tapa:sAdhanA aura jJAnamImAMsA paramapUta hone ke kAraNa sArvakAlika sArvajanIna vandya evaM prAtaH smaraNIya bhI haiM jinakA sampUrNa jIvana sarvajana hitAya evaM sarvajana sukhAya samarpita rahA / inakA sampUrNa jIvana athAha samudra kI bhA~ti hai, jahA~ nirantara gotA lagAne abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 32 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kevala ratna kI hI prApti hotI hai, para yaha amUlya ratna kevala sAdhaka ko hI mila pAtA hai| sAdhaka kI sAdhanA jaba ucca koTi kI ho jAtI hai taba sAdhya saMbhava ho pAtA hai / rAjendra koSa to inakI akSaya zabda maMjUSA hai, jo zabda yahA~ nahIM hai, vaha anyatra kahIM nahIM hai| aise mahAn manISI evaM santa ko akSarazaH samajhAne ke liye DaoN. priyadarzanAzrI jI evaM DaoN. sudarzanAzrI jI sAdhvIdvaya ne (1) abhidhAna rAjendra koSa meM, "sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) (2) abhidhAna rAjendra koSa meM, "jainadarzana vATikA" tathA (3) 'vizvapUjya' (zrImad rAjendra sUri : jIvanasaurabha) ina amUlya granthoM kI racanA kara sAdhaka kI sAdhanA ko atIva sarala banA diyA hai / parama pUjyA ! sAdhvIdvaya ne ina granthoM kI racanA meM jo apanI buddhimattA evaM lekhana-cAturya kA paricaya diyA hai vaha stutya hI nahIM; apitu isa bhautikavAdI yuga meM jana-jana ke liye adhyAtmakSetra meM pAtheya bhI bnegaa| maiMne ina granthoM kA vihaMgama avalokana kiyA hai / bhASA kI prAMjalatA aura viSayabodha kI sugamatA to pAThaka ko uttarottara adhyayana karane meM rUci paidA karegI, vaha sahaja hI sabake liye hRdayagrAhiNI bnegii| yahI lekhikAdvaya kI lekhanI kI sArthakatA banegI / anta meM yahA~ yaha kathana atizayoktipUrNa nahIM hogA ki "raghuvaMza" mahAkAvya-racanA ke prAraMbha meM kAlidAsa ne likhA hai ki "titIpardustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram" para vahI kAlidAsa kavi samrAT kahalAye / isItaraha Apa donoM kA yaha parama lokopakArI athaka prayAsa bhautikavAdI mAnavamAtra ke liye zAzvata zAnti pradAna karane meM sahAyaka bana pAyegA / iti / zubham / 25-7-98 ugha - 12 madhubana hA. bo. bAsanI, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 .33 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanA zrI ema. e., pIeca. DI. evaM DaoN. sudarzanAzrI ema. e. pIeca. DI. dvArA racita grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) subhASita sUktiyoM evaM vaiduSyapUrNa hRdayagrAhI vAkyoM ke rUpa meM eka pIyUSa sAgara ke samAna hai| Aja ke girate naitika mUlyoM, bhautikavAdI dRSTikoNa kI azAnti evaM tanAvabhare sAMsArika prANI ke lie to yaha eka rasAyana hai, jise par3hakara Atmika zAnti, dRDha icchA-zakti evaM naitika mUlyoM kI cAritrika surabhi apane jIvana ke upavana meM vyakti evaM samaSTi kI udAtta bhAvanAe~ gahagahAyamAna ho sakegI, yaha atizayokti nahIM, eka vAstavikatA hai| ApakA prayAsa svAntaHsukhAya lokahitAya hai| 'sUkti-sudhArasa' jIvana meM saMgharSoM ke prati sAhasa se aDiga rahane kI preraNA detA hai| aise satsAhitya 'satyaM zivaM sundaram' kI mahaka se vyakti ko jIvaMta banAkara AdhyAtmika zivamArga kA pathika banAte haiM / ApakA prayAsa bhagIratha prayAsa hai / bhaviSya meM zubha kAmanAoM ke sAtha / mahAvIra janma kalyANaka, guruvAra di. 9 apraila, 1998 jyotiSa-sevA rAjendranagara jAlora (rAja.) nivRttamAna saMskRta vyAkhyAtA rAja. zikSA-sevA rAjasthAna abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 34 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - DaoN. akhilezakumAra rAya sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI dvArA racita prastuta pustaka kA maine AdyopAnta avalokana kiyA hai / inakI racanA 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) meM zrImad rAjendrasUrIzvara jI kI amarakRti 'abhidhAna rAjendra koSa' ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara kucha pramukha sUktiyoM kA suMdara-sarasa va sarala hindI bhASA meM anuvAda prastuta kiyA gayA hai| sAdhvIdvaya kA yaha saMkalpa hai ki 'abhidhAna rAjendra koSa' meM upalabdha lagabhaga 2700 sUktiyoM kA sAta khaNDoM meM saMcayana kara sarvasAdhAraNa ke liye sulabha karAyA jAya / isaprakAra kA anUThA saMkalpa apane ApameM advitIya kahA jA sakatA hai| merA vizvAsa hai ki aisI sUkti sampanna racanAoM se pAThakagaNa ke caritra nirmANa kI dizA nirdhArita hogii| ___ aba suhRdjanoM kA yaha punIta kartavya hai ki ve ise adhika se adhika logoM ke paThanArtha sulabha karAyeM / maiM isa mahattvapUrNa racanA ke liye sAdhvIdvaya kI sarAhanA karatA hU~, inheM sAdhuvAda detA hU~ aura yaha zubhakAmanA prakaTa karatA hU~ ki ye 'isaprakAra kI aura bhI aneka racanAyeM samAja ko upalabdha kraayeN| dinAMka 9 apraila, 1998 caitra zuklA trayodazI 1/1 prophesara kAlonI, mahArAjA koleja, chatarapura (ma.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 35 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 DaoN. amRtalAla gA~dhI sevAnivRtta prAdhyApaka, samyagjJAna kI ArAdhanA meM samarpitA viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. sudarzanA zrIjI ma. ne 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) kI 2667 sUktiyoM meM abhidhAna rAjendra koSa ke manthana kA makkhana sarala hindI bhASA meM prastuta kara janasAdhAraNa kI sevArtha yaha grantha likhakara jaina sAhitya ke vipula jJAna bhaNDAra meM sarAhanIya abhivRddhi kI hai| sAdhvIdvaya ne koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM / sukathanoM kI alaga-alaga sAta khaNDoM meM vyAkhyA karane kA saphala suprayAsa kiyA hai, jisakI maiM sarAhanA evaM anumodanA karate hue svayaM ko bhI isa pavitra jJAnagaMgA kI pavitra dhArA meM AMzika sahabhAgI banAkara saubhAgyazAlI mAnatA hU~ / vastutaH abhidhAna rAjendra koSa payonidhi hai / pUjyA viduSI sAdhvIdvaya sUkti-sudhArasa racakara eka ora koSa kI vizvavikhyAta mahimA ko ujAgara kiyA hai aura dUsarI ora apane zubha zrama, maulika anusaMdhAna dRSTi, abhinava kalpanA aura haMsa kI taraha muktAcayana kI vivekazIlatA kA paricaya diyA hai| maiM unako isa mahAn kRti ke lie hArdika badhAI detA hU~ / dinAMka : 16 apraila, 1998 738, neharUpArka roDa, jodhapura (rAjasthAna) jayanArAyaNa vyAsa vizva vidyAlaya, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2036 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18 -bhAgacanda jaina kavADa prAdhyApaka (aMgrejI) prastuta graMtha "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) 5 pariziSToM meM vibhakta 2667 sUktiyoM se yukta eka bahumUlya evaM amRta kaNoM se paripUrNa grantha hai| vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI dvArA prastuta grantha meM anyAnya upayogI jIvana darzana se sambandhita viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai| udAharaNa svarUpa jIvanopayogI, naitikatA tathA AdhyAtmika jagat ko sparza karane vAle viSaya yathA - 'dharma meM zIghratA', 'Atmavat cAho', 'samAdhi', "kiJcid zreyaskara', 'akathA', 'krodha pariNAma', 'apazabda', saccA bhikSu, dhIra sAdhaka, puNya karma, ajIrNa, buddhiyukta vANI, balaprada jala, saccA ArAdhaka, jJAna aura karma, pUrNa Atmastha, durlabha mAnava-bhava, mitra-zatru kauna ?, kartAbhoktA AtmA, ratnapArakhI, anuzAsana, karma vipAka, kalyANa kAmanA, tejasvI vacana, satyopadeza, dharmapAtratA, syAdvAda Adi / sarvatra grantha meM amRta-kaNoM kA kalaza chalaka rahA hai tathA unakI suvAsa vyApta hai jo pAThaka ko bhAva vibhora kara detI hai, vaha kucha kSaNoM ke lie atizaya Atmika sukha meM lIna ho jAtA hai / viduSI mahAsatiyA~ dvaya DaoN. priyadarzanA zrI jI evaM DaoN. sudarzanA zrI jI ne apanI prakhara lekhanI ke dvArA gUr3hatama viSayoM ko saralatama rUpa se prastuta kara pAThakoM ko sahaja bhAva se sudhA kA pAna karAyA hai| dhanya hai unakI athaka sAdhanA lagana va parizrama kA suphala jo isa dharatI para sarvatra Aloka kiraNeM bikheregA aura dhanya evaM pulakita ho uTheMge hama saba / caitra zuklA trayodazI agravAla garlsa koleja dinAMka 9 apraila 1998 madanagaMja (rAja.) vijaya nivAsa, kacaharI ror3a, kizanagar3ha zahara (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 37 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HHHHHHrit (darpaNa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'abhidhAna rAjandra koSa meM, sUkti-sudhArasa' grantha kA prakAzana 7 khaNDoM meM huA hai| prathama khaNDa meM 'a' se 'ha' taka ke zIrSakoM ke antargata sUktiyA~ saMjoyI gaI haiM / anta meM akArAdi anukramaNikA dI gaI haiN| prAyaH yahI krama 'sUkti sudhArasa' ke sAtoM khaNDoM meM milegaa| zIrSakoM kA akArAdi krama hai| zIrSaka sUcI viSayAnukrama Adi hara khaNDa ke anta meM pariziSTa meM dI gaI hai| pAThaka ke lie pariziSTa meM upayogI sAmagrI saMjoyI gaI hai| pratyeka khaNDa meM 5 pariziSTa haiM / prathama pariziSTa meM akArAdi anukramaNikA, dvitIya pariziSTa meM viSayAnukramaNikA, tRtIya pariziSTa meM abhidhAna rAjendra : pRSTha saMkhyA, anukramaNikA, caturtha pariziSTa meM jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA aura paJcama pariziSTa meM 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta sandarbha-grantha sUcI dI gaI hai| hara khaNDa meM yahI krama milegA / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa meM sUkti kA krama isaprakAra rakhA gayA hai ki sarva prathama sUkti kA zIrSaka evaM mUla sUkti dI gaI hai| phira vaha sUkti abhidhAna rAjendra koSa ke kisa bhAga ke kisa pRSTha se uddhRta hai / sUkti-AdhAra grantha kauna-sA hai ? usakA nAma aura vaha kahA~ AyI hai, vaha diyA hai| anta meM sUkti kA hindI bhASA meM saralArtha diyA gayA hai| sUkti-sudhArasa ke prathama khaNDa meM 251 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke dvitIya khaNDa meM 259 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke tRtIya khaNDa meM 289 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke caturtha khaNDa meM 467 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke paMcama khaNDa meM 471 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke SaSTama khaNDa meM 607 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke saptama khaNDa meM 323 sUktiyA~ haiM / kula milAkara 'sUkti sudhArasa' ke sapta khaNDoM meM 2667 sUktiyA~ haiN| isa grantha meM na kevala jainAgamoM va jaina granthoM kI sUktiyA~ haiM, apitu veda, abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.41 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSada, gItA, mahAbhArata, Ayurveda zAstra, jyotiSa, nItizAstra, purANa, smRti, paMcatantra, hitopadeza Adi granthoM kI bhI sUktiyA~ haiM / 1. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 2. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 42 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 'vizvapUjyaH' jIvana-darzana Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 | stn-htni| . mahimAmaNDita bahuratnAvasundharA se samalaMkRta parama pAvana bhAratabhUmi kI vIra prasavinI rAjasthAna kI brajadharA bharatapura meM san 1827 - 3 disambara ko pauSa zuklA saptamI, guruvAra ke zubha dina eka divya nakSatra saMtaziromaNi vizvapUjya AcArya zrImad rAjendrasUrijI ne janma liyA, jinhoMne assI varSa kI Ayu taka lokamAGgalya kI gaMgadhArA samasta jagat meM pravAhita kii| ___ unakA jIvana bhAratIya saMskRti ko punarjIvita karane ke lie samarpita huA / vaha yuga aMgrejI rAjya kI dhUmila ghana ghaTAoM se AcchAdita thaa| pAzcAttya saMskRti kI cakAcauMdha ne bhArata kI sarala AtmA ko kuNThita kara diyA thA / nava pIr3hI IsAI mizanariyoM ke dharmapracAra se prabhAvita ho gaI thii| aMgrejI zAsana meM pada-lipsA ke kAraNa zikSita yuvApIr3hI atizaya AkarSita thii| __ aise andhakAramaya yuga meM bhAratIya saMskRti kI garimA ko akSuNNa rakhane ke lie jahA~ eka ora rAjA rAmamohanarAya ne brahmasamAja kI sthApanA kI, to dUsarI ora dayAnanda sarasvatI ne vaidika dharma kA zaMkhanAda kiyaa| usI yuga meM punarjAgaraNa ke lie prArthanA samAja aura enI besenTa ne thiyosophikala sosAyaTI kI sthApanA kii| 1857 ke prathama svataMtratA saMgrAma ko aMgrejI zAsana kI topoM ne kucala diyA thaa| bhAratIya janatA ko nirAzA. aura udAsInatA ne ghera liyA thaa| ___jAgRti kA zaMkhanAda phUMkane ke lie lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka ne yaha udghoSaNA kI - 'svarAjya merA janmasiddha adhikAra hai|' mahAmanA madanamohana mAlavIya ne banArasa hindu vizvavidyAlaya kI sthApanA kii| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.45 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI mohanadAsa karmacanda gAndhI (rASTrapitA - mahAtmA gA~dhI) ko mahAn saMta zrImad rAjacandra kI svIkRti se unake pitAzrI karmacandajI ne iMglaiMDa meM bAra-eTa-laoN upAdhi hetu bhejA / gA~dhIjI ne mahAn saMta zrImad rAjacandra kI tIna pratijJAe~ pAlana kara bhArata kI gauravazAlinI saMskRti ko ujAgara kiyaa| ye tIna pratijJAe~ thIM - 1. mAMsAhAra tyAga 2. madirApAna tyAga aura 3. brahmacarya kA pAlana / ye pratijJAe~ bhAratIya saMskRti kI ravi-razmiyA~ haiM, jinake prakAza se bhArata jagadguru ke pada para pratiSThita haiM, parantu AMgla zAsana ne hamArI ujjvala saMskRti ko naSTa karane kA bharasaka prayAsa kiyaa| aise samaya meM aneka divya evaM tejasvI mahApuruSoM ne janma liyA jinameM zrI rAmakRSNa paramahaMsa, svAmI vivekAnaMda, zrI AtmArAmajI (suprasiddha jainAcArya zrImad vijayAnanda sUrijI) evaM vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI ma. Adi haiN| zrImad rAjendrasUrijI ne caritra nirmANa aura saMskRti kI punarsthApanA ke lie jo kArya kiyA, vaha rvaNAkSaroM meM aGkita hai / eka ora unhoMne bhAratIya sAhitya ke gauravazAlI, cintAmaNi ratna ke samAna 'abhidhAna rAjendra koSa' ko sAta khaNDoM meM racakara bhAratIya vAGmaya ko vizva meM gauravAnvita kiyA, to dUsarI aura unhoMne sarala, taponiSTha, tyAga, karuNAI aura komala jIvana se sabako maitrI-sUtra meM gumphita kiyA / vizvapUjya kI upAdhi unako janatA janArdana ne, unake prati agAdha zraddhA-prIti aura bhakti se pradAna kI hai, yadyapi ye nirmohI. anAsakta yogI the| na to kisI upAdhi-padavI ke AkAGkSI the aura na apanI yazopatAkA phaharAne ke lie lAlAyita the / ___ unakA jIvana ananta jyotirmaya evaM karuNA rasa kA sudhA-sindhu thA ! unhoMne apane jIvanakAla meM mahanIya 61 granthoM kI racanA kI hai jinameM kAvya, bhakti aura saMskRti kI rasavaMtI dhArAe~ pravAhita haiN| ___ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 46 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH unakA mUlyAMkana karanA hamAre vaza kI bAta nahIM, phirabhI hama prItivaza yaha likhatI haiM ki jisa samaya bhArata ke manISIsAhityakAra evaM kavi bhAratIya saMskRti aura sAhitya ko punarjIvita karanA cAhate the, usa samaya vizvapUjya bhI bhArata ke gaurava ko udbhAsita karane ke lie 63 varSa kI Ayu meM san 1890 Azvina zuklA 2 ko koSa ke praNayana meM juTa ge| isa koSa ke sapta khaNDoM ko unhoMne san 1903 caitra zuklA 13 ko parisampanna kiyA / yaha zubha dina bhagavAn mahAvIra kA janma kalyANaka divasa hai / zubhArambha navarAtri meM kiyA aura samApana prabhu ke janma-kalyANaka ke dina vasanta Rtu kI manamohaka sugandha bikherate hue kiyA / yaha ullekha karanA samIcIna hai ki usa yuga meM maikAle ne a~grejI bhASA aura sAhitya ko bhAratIya vidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM anivArya kara diyA thA aura naI pIr3hI a~grejI bhASA tathA sAhitya ko par3hakara bhAratIya sAhitya va saMskRti ko heya samajhane lagI thI, aise parAbhava yuga meM bAlagaMgAdhara tilaka ne 'gItA rahasya', jainAcArya zrImad buddhisAgarajI ne 'karmayoga', zrImad AtmArAmajI ne 'jaina tattvAdarza' va 'ajJAna timira bhAskara, 1 mahAn manISI aravinda ghoSa ne 'sAvitrI' mahAkAvya likhakara pazcima- -jagat ko abhibhUta kara diyA / usa yuga meM prajJA maharSi jainAcArya vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI gurudeva ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kI racanA kI / unake dvArA nirmita * yaha anamola grantharAja eka amarakRti hai / yaha eka aisA vizAla kArya thA, jo eka vyakti kI sImA se pare kI bAta thI, kintu yaha dAyitva vizvapUjya ne apane kaMdhoM para or3hA / bhAratIya saMskRti aura sAhitya ke punarjAgaraNa ke yuga meM vizvapUjya ne mahAn koSa ko racakara jagat ko aisA amara grantha diyA jo cira navIna hai| yaha ' ena sAiklopiDiyA' samasta bhASAoM kI karuNArdra mAtA 1. ajJAna timira bhAskara ko par3hakara aMgreja vidvAn hArnela itane prasanna hue ki unhoMne zrImad AtmArAmajI ko 'ajJAna timira bhAskara' ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA tathA unhoMne apane grantha 'upAsaka dazAMga' ke bhASya ko unheM samarpita kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 47 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta, janamAnasa meM gaMga-dhArA ke samAna bahanevAlI janabhASA ardhamAgadhI aura janatA-janArdana ko priya laganevAlI prAkRta. bhASA - ina tInoM bhASAoM ke zabdoM kI suspaSTa, sarala aura sahaja vyAkhyA udbhAsita karatA hai| isa mahAkoSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM gItA, manusmRti, Rgveda, padmapurANa, mahAbhArata, upaniSada, pAtaMjala yogadarzana, cANakya nIti, paMcataMtra, hitopadeza Adi granthoM kI subodha TIkAe~ aura bhASya upalabdha haiN| sAtha hI Ayurveda ke suprasiddha grantha 'caraka saMhitA' para bhI vyAkhyAe~ haiN| ___'abhidhAna rAjendra koSa' kI prazaMsA bhAratIya evaM pAzcAttya vidvAn karate nahIM thakate / isa grantha ratnamAlA ke sAta khaNDa sAta anupama divya ratna haiM, jo apanI prabhA se sAhitya-jagat ko pradIpta kara rahe haiN| isa bhAratIya rAjarSi kI sAhitya evaM tapa-sAdhanA purAtana RSi ke samAna thI / ve guphAoM evaM kandarAoM meM rahakara dhyAnAlIna rahate the| unhoMne svarNagiri, cAmuNDAvana, mAMgItuMgI Adi guphAoM ke nirjana sthAnoM meM tapa evaM dhyAna-sAdhanA kI / ye sthAna vanya pazuoM se bhayAvaha the, parantu isa brahmarSi ke jIvana se jo prema aura maitrI kI dugdhadhArA pravAhita hotI thI, usase hiMsra pazu-pakSI bhI unake pAsa zAMta baiThate the aura bhayamukta ho cale jAte the / aise mahApuruSa ke caraNa kamaloM meM rAjA-mahArAjA, zrImanta, rAjapadAdhikArI natamastaka hote the / ve atyanta madhura vANI meM unheM upadeza dekara garva ke zikhara se vinaya-vinamratA kI bhUmi para utAra lete the aura ve dIna-dukhiyoM, daridroM, asahAyoM, anAthoM evaM nirbaloM ke lie sAkSAt bhagavAn the / ___ unhoMne sAmAjika kurItiyoM-kuparamparAoM, burAiyoM ko samApta karane ke lie tathA dhArmika rUr3hiyoM, andhavizvAsoM, mithyAdhAraNAoM aura kusaMskAroM ko miTane ke lie grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara vibhinna pravacanoM ke mAdhyama se upadezAmRta kI ajasradhArA pravAhita abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 48 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI / tRSNAtura manuSyoM ko saMtoSAmRta pilAyA / kusaMpoM ke phuphakArate phaNidharoM ko zAMta kara samAja ko susaMpa kA sudhA-pAna karAyA / vizvapUjya ne nArI - garimA ke utthAna ke lie bhI kanyApAThazAlAe~, daheja unmUlana, vRddha-vivAha niSedha Adi kA AjIvana pracAra-prasAra kiyA / 'yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA:' ke anurUpa sandeza diyA apane pravacanoM evaM sAhitya ke mAdhyama se / gurudeva ne paryAvaraNa- rakSaNa ke lie vRkSoM ke saMrakSaNa para jora diyA / unhoMne pazu-pakSI ke jIvana ko amUlya mAnate hue unake prati premabhAva rakhane ke lie upadeza die / parvatoM kI hariyAlI, vanaupavanoM kI zobhA, zAnti evaM antara - sukha denevAlI hai| unakA rakSaNa hamAre jIvana ke lie atyAvazyaka hai / isaprakAra unhoMne samasta jIvarAzi ke saMrakSaNa ke lie upadeza diyA / kAvya vibhUSA : unakI kAvya kalA anupama hai / unhoMne zAstrIya rAga-rAginiyoM meM aneka sajjhAya va stavana gIta race haiM / unhoMne zAstrIya rAgoM meM ThumarI, kalyANa, bhairavI, AzAvarI Adi kA apane gItoM meM suramya prayoga kiyA hai| lokapriya rAginiyoM meM vanajhArA, garabA, khyAla Adi priyaMkara haiM / prAcIna pUjA gItoM kI lAvaniyoM meM 'salUNA', 'rekhatA', 'tIrathanI AzAtanA navi karie re' Adi rAgoM kA prayoga manamohaka haiM / unhoMne urdU kI gajala kA bhI apane gItoM meM prayoga kiyA hai| caityavaMdana - stutiyoM meM dohA, zikharaNI, sragdharA, mAlinI, paddhaDI pramukha haiM / paddhaDI chanda meM racita zrI mahAvIra jina caityavaMdana kI eka vAnagI prastuta hai 1 " saMsAra sAgara tAra dhIra, tuma viNa koNa mujha harata pIra / mujha citta caMcala tuM nivAra, hara roga soga bhayabhIta vAra // eka nizchala bhakta kA dainya nivedana mauna - madhura hai / sAtha hI apane parama tAraka paramAtmA para akhaNDa vizvAsa aura zraddhA-bhakti ko prakaTa hai / 1. jina - bhakti maMjUSA bhAga abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 49 1 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caupar3a krIr3A - sajjhAya meM alaukika niraMjana zuddhAtma cetana rUpa priyatama ke sAtha vizvapUjya kI zuddhAtmA rUpI priyA kisa prakAra caupar3a khelatI hai ? ve kahate haiM 'raMga rasIlA mArA, prema panotA mArA, sukharA sanehI mArA sAhibA / piu morA copar3a iNavidha khela ho // - cAra copar3a cAroM gati, piu morA corAsI jIvA jona ho / koThA corAsiye phire, piu morA sArI pAsA vaseNa ho / / " 1 yaha caupar3a kA sundara rUpaka hai aura usake dvArA caturgati rUpa saMsAra meM caupar3a kA khela khelA jA rahA hai / sAdhaka kI zuddhAtma - priyA cetana rUpa priyatama ko caupar3a ke khela kA rahasyodghATana karate hue kahatI hai ki caupar3a cAra paTTI aura 84 khAne kI hotI hai / isItaraha caturgati rUpa caupar3a meM bhI 84 lakSayoni rUpa 84 ghara - utpatti - sthAna hote haiM / caturgati caupar3a ke khela ko jItakara AtmA jaba vijayI bana jAtI hai, taba vaha mokSa rUpI ghara meM praveza karatI hai / adhyAtmayogI saMta AnaMdaghana ne bhI aisI hI caupar3a khelI hai "prANI mero, khelai caturagati copara / narada gaMjaphA kauna ginata hai, mAnai na lekhe buddhivara // rAga dosa moha ke pAse, Apa vaNAe hitadhara / jaisA dAva parai pAse kA, sAri calAvai khilakara // " 2 vizvapUjya kA kAvya aprayAsa hRdaya - vINA para anuguMjita hai / 'piu' [ priyatama] zabda kavitA kI aMgUThI meM hIrakakaNI ke samAna mAno jar3a diyA / I vizvapUjya kI AtmaramaNatA unake padoM meM dRSTigata hotI hai / ve prakANDa vidvAn - manISI hote hue bhI adhyAtma yogIrAja Anandaghana kI taraha apanI masta phakIrI meM ramate the / unakA yaha pada manamohaka hai. - 'avadhU Atama jJAna meM rahanA, kisI ku kucha nahIM kahanA // ' 3 2 Anandaghana granthAvalI 1. jina bhakti maMjUSA bhAga 3. jina bhakti maMjUSA bhAga 1 - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 50 - Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maunaM sarvArtha sAdhanam' kI abhivyaMjanA isameM mukharita huI hai| unake padoM meM vyakti kI cetanA ko jhakajhora dene kA sAmarthya hai, kyoMki ve unakI sahaja anubhUti se niHsRta hai / vizvapUjya kA aMtaraMga vyaktitva unakI kAvya-kRtiyoM meM vyApta hai / unake padoM meM kabIrasA phakkar3apana jhalakatA hai / unakA yaha pada draSTavya hai - " grantha rahita nirgrantha kahIje, phakIra phikara phakanArA / jJAnavAsa meM base saMnyAsI, paMDita pApa nivArA re 1 sadguru ne bANa mArA, mithyA bharama vidArA re // " 1 vizvapUjya kA vyaktitva vairAgya aura adhyAtma ke raMga meM raMgA thA / unakI AdhyAtmikatA anubhavajanya thI / unakI dRSTi meM AtmajJAna hI mahattvapUrNa thA / 'parabhAvoM meM ghUmanevAlA AtmAnanda kI anubhUti nahIM kara sakatA / unakA mata thA ki jo para padArthoM meM ramatA hai vaha saccA sAdhaka nahIM hai / unakA eka pada draSTavya hai - 'Atama jJAna ramaNatA saMgI, jAne saba mata jaMgI / para ke bhAva lahe ghaTa aMtara, dekhe pakSa duraMgI // soga saMtApa roga saba nAse, avinAsI avikArI terA merA kachu nahIM tAne, bhaMge bhavabhaya bhArI // alakha anopama rUpa nija nizcaya, dhyAna hiye bica dharanA / dRSTi rAga tajI nija nizcaya, anubhava jJAnakuM varanA || 2 unake padoM meM prema kI dhArA bhI abAdhagati se bahatI hai / unhoMne zAMtinAtha paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara prema kA rahasyodghATana kiyA hai / ve likhate haiM 'zrI zAMtijI piu morA, zAMtisukha siradAra ho / preme pAmyA prItar3I, piu morA prItinI rIti apAra ho / zAMti salUNI mhAro, prema nagIno mhAro, snehasamIno mhAro nAhalo / piu pala eka prIti pamADa ho, prIta prabhu tuma premanI, pIu morA muja mana meM nahiM mAya ho // " 3 1. jina bhakti maMjUSA bhAga 2 jina bhakti maMjUSA bhAga 1 - - 1 3. jina bhakti maMjUSA bhAga abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 51 - 1 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi unakI dRSTi meM prema kA artha sAdhAraNa-sI bhAvuka sthiti na hokara AtmAnubhavajanya paramAtma-prema hai, AtmA-paramAtmA kA vizuddha nirUpAdhika prema hai / isaprakAra, vizvapUjya kI kRtiyoM meM jahA~-jahA~ prema-tattva kA ullekha huA hai, vaha nara-nArI kA prema na hokara Atmabrahma-prema kI vizuddhatA hai| vizvapUjya meM dharma sadbhAva bhI bharapUra thA / ve niSpakSa, nispRhI mAnava-mAnava ke bIca abheda bhAva evaM prANi mAtra ke prati prema-pIyUSa kI varSA karate the / unhoMne arihanta, allAha-Izvara, rUdra-ziva, brahmA-viSNu ko eka hI mAnA hai| eka pada meM to unhoMne sarva dharmoM meM pracalita paramAtmA ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya-dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarva dharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai - 'brahma eka che lakSaNa lakSita, dravya anaMta nihArA / sarva upAdhi se varjita ziva hI, viSNu jJAna vistArA re // Izvara sakala upAdhi nivArI, siddha acala avikArA / ziva zakti jinavANI saMbhArI, rudra hai karama saMhArA re // allAha Atama Apahi dekho, rAma Atama ramanArA / karmajIta jinarAja prakAse, nayathI sakala vicArA re // 1 vizvapUjya ke isa pada kI tulanA saMta AnaMdaghana ke pada se kI jA sakatI hai / yaha saca hai ki jise paramatattva kI anubhUti ho jAtI hai, vaha saMkIrNatA ke dAyare meM Abaddha nahIM raha sakatA / usake lie rAmakRSNa, zaMkara-girIza, bhUtezvara, govinda, viSNu, RSabhadeva aura mahAdeva 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 pR.72 2 'rAma kahau rahimAna kahau, kou kAnha kahau mahAdeva rii| pArasanAtha kahI kou brahmA, sakala brahma svayamevarI // bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rii| taise khaNDa kalapanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rI // nija pada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rii| kara karama kAnha so kahiye, mahAdeva niravANa rI // parasai rUpa so pArasa kahiyai, brahma cinhai so brahma rI / ihavidha sAdhyo Apa Anandaghana, cetanamaya ni:karmarI // ' AnaMdaghana granthAvalI, pada 65 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 52 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yA brahma Adi meM koI antara nahIM raha jAtA hai| usakA to apanA eka dharma hotA hai aura vaha hai - Atma-dharma (zuddhAtma-dharma) / yahI bAta vizvapUjya para pUrNarUpeNa caritArtha hotI hai / sAmAnyatayA jaina paramparA meM parama tattva kI upAsanA tIrthaMkaroM ke rUpa meM kI jAtI rahI hai; kintu vizvapUjya ne paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM kI stuti ke atirikta zaMkara, zaMbhu, bhUtezvara, mahAdeva, jagakartA, svayaMbhU, purUSottama, acyuta, acala, brahma-viSNu-girIza ityAdi ke rUpa meM bhI kI hai| unhoMne nirbhIka rUpa se udghoSaNA kI hai - "zaMkara zaMbhu bhUtezvaro lalanA, mahI mAheM ho valI kisyo mahAdeva, jinavara e jayo lalanA / jagakartA jinezvaro lalanA, svayaMbhU ho sahu sura kare seva, jinavara e jayo lalanA // veda dhvani vanavAsI lalanA, caumukhe ho cAre veda sucaMga, jina. / vANI anakSarI dilavasI lalanA, brahmANDe bIjo brahma vibhaMga, ji. // puruSottama paramAtamA lalanA, govinda ho gikhvo guNavaMta, ji. / acyuta acala che opamA lalanA, viSNu ho kuNa avara kahaMta, ji.|| nAbheya riSabha jiNaMdajI lalanA, nizcaya thI ho dekhyo deva damIza / ehija sUrizajendra jI lalanA, tehija ho brahmA viSNu girIza, ji.||"" vAstava meM, vizvapUjya ne paramAtmA ke loka prasiddha nAmoM kA nirdeza kara samanvaya-dRSTi se paramAtma-svarUpa ko prakaTa kiyA hai / isaprakAra kahA jA sakatA hai ki vizvapUjya ne dharmAndhatA, saMkIrNatA, asahiSNutA evaM kUpamaNDUkatA se mAnava-samAja ko Upara uThAkara ekatA kA amRtapAna karAyA / isase unake samaya kI rAjanaitika evaM dhArmika paristhiti kA bhI paricaya milatA hai| _ 'abhidhAna rAjendra koSa' kathAoM kA sudhAsindhu hai / kathAoM meM jIvana ko susaMskRta, sabhya evaM mAnavIya guNa-sampadA se vibhUSita karane kA sarasa zailI meM abhilekhana huA hai| kathAe~ ikSurasa ke samAna madhura, sarasa aura sahaja zailI meM Alekhita haiM / zailI meM pravAha haiM, prAkRta aura saMskRta zabdoM ko hIraka kaNiyoM ke samAna tarAza kara 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 pR. 72 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.53 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathAoM ko sugama banA diyA hai / upasaMhAra : vizvapUjya ajara-amara hai / unakA jIvana 'taptaM taptaM punarapi punaH kAJcana kAnta varNam' kI ukti para kharA utaratA hai / jIvana meM tapa kI kaMcanatA hai, kavi-sI komalatA hai / vidvattA ke himAcala meM se karuNA kI gaMga-dhArA pravAhita hai / unhoMne jagat ko 'abhidhAna rAjendra koSa' rUpI kalpatarU dekara isa dharatI ko svarga banA diyA hai, kyoMki isa koSa meM jJAna - bhakti aura karmayoga kA triveNI saMgama huA hai| yaha loka mAGgalya se bharapUra kSIra-sAgara hai| unake dvArA nirmita yaha koSa Aja bhI AkAzI dhruvatA kI bhA~ti TimaTimA rahA hai aura hameM satata dizA-nirdeza de rahA hai / vizvapUjya ke lie aneka alaMkAra DhU~Dhane para bhI hameM kevala eka hI alaMkAra milatA hai - vaha hai - ananvaya alaMkAra - arthAt vizvapUjya vizvapUjya hI hai / unakA svargavAsa 21 disambara san 1906 meM huA, parantu kauna kahatA hai ki vizvapUjya vilIna ho gaye ? ve jana-jana ke zraddhA kendra sabake hRdaya - maMdira meM vidyamAna haiM ! abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-254 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (dvitIya khaNDa) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUryodayAsta bhrAnti NA icco udeti Na asthameti / - abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pRSTha 3] - sUtrakRtAMga sUtra 12 vastuta: sUrya na udaya hotA hai, na asta hotA hai / yaha saba dRSTibhrama hai| tapa kA phala tapaso nirjarAphalaM dRSTam - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 8] evaM [bhAga 6 pR. 337] - prazamarati 73 * tapa kA phala nirjarA hai| 3 vinaya se akSayasukha viNayA NANaM, NANAu daMsaNaM daMsaNAhiM caraNaM tu / caraNAhiM to mokkho mukkhe sukkhaM aNAbAhaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 8] evaM [bhAga 6 pR. 337] - dharmaratna prakaraNa 1 pR. 21 vinaya se jJAna, jJAna se darzana, darzana se cAritra, cAritra se mokSa hotA hai aura mokSa se avyAbAdha sukha kI prApti hotI hai| kalyANapAtra tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 8] evaM [bhAga 6 pR. 337] - prazamarati 74 vinaya saba kalyANoM kA mUla haiM / jJAna-phala jJAnasya phalaM viratiH / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 57 ) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 8] evaM [bhAga 6 pR. 337] - prazamarati 72 jJAna kA phala virati hai| sarvakalyANa kA mUlaH vinaya vinayaphalaM zuzrUSA, zuzrUSA phalaM zrutajJAnaM / jJAnasya phalaM virati, virati rphalaM cAsrava nirodhaH // saMvaraphalaM tapobalamatha, tapaso nirjarA phalaM dRSTam / tasmAkriyA nivRttiH kriyA nivRtterayogitvam // yoganirodhAd bhavasantatikSayaH santatikSayAnmokSaH / tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 8] evaM [bhAga 6 pR. 337] - prazamarati prakaraNa 72-73-74 vinaya kA phala zravaNa, zravaNa (guru ke samIpa kiyA huA) kA phala AgamajJAna, AgamajJAna kA phala virati (niyama), virati kA phala saMvara (Asrava nivRtti), saMvara kA phala tapa: zakti, tapa kA phala nirjarA, nirjarA kA phala kriyA-nivRtti, kriyA-nivRtti se yoga-nirodha, yoga nirodha hone se bhava-paraMparA kA kSaya hotA hai / paramparA (janmAdi) ke kSaya se mokSa-prApti hotI hai / isalie sAre kalyANoM kA bhAjana vinaya hai / 7 parigrahajanya doSa Na ettha tavo vA damo vA Niyamo vA dissati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 10] evaM [bhAga 6 pR. 730] - AcArAMga 12307 parigrahI purUSa meM na tapa hotA hai, na dama (indriya-nigraha) hotA hai aura na niyama hI hotA hai| 8 jIvana-priya savvesiM jIvitaM piyaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 58 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI ko jIvana pyArA hai / - 9 jIvana-kAmanA ~ savve pANA piyAuyA suhasAtA dukkha paDikUlA appiyavadhA piyajIviNo jIvitukAmA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 10] AcArAMga 1/23/18 sabhI prANiyoM ko apanA jIvana pyArA hai| sabhI sukha kA AsvAda cAhate haiM / duHkha se ghabarAte haiM / mRtyu sabako apriya hai aura jIvana priya / saba jIvita rahanA cAhate haiM / 10 Atma-cintana bhavakoTibhirasulabha, mAnuSyaM prApya kaH pramAdo me / na ca gatamAyurbhUyaH, pretyatyapi devarAjasya abhidhAna rAjendrakoSa [ bhAga 2 pR. 11] evaM [bhAga 4 pR. 2677] prazamarati prakaraNa 64 tiryaJcagati Adi meM anantabhava bIta gae, phira bhI atyanta durlabha mAnavajanma ko pAne ke bAda bhI merA kaisA pramAda hai ? indra kA bhI bItA AyuSya punaH lauTakara nahIM AtA taba manuSya kI bAta hI kahA~ rahI ? 11 eka dina aisA AyegA - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 10] AcArAMga 1/2/3/78 - jaha tubbhe taha amhe, tumhe viya hohihA jahA amhe / appAheti paDataM paMDuya pattaM kisalayANaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 11] anuyogadvAra 121-492 (4) pItavarNa (pIlA) pattA pRthvI para giratA huA apane sAthI hare pattoM se kahatA hai - "mere sAthI ! Aja jaise tuma ho, eka dina hama bhI aise hI the aura Aja jaise hama haiM, ekadina tumheM bhI aisA hI honA hogA / " abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 59 - - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pala-pala-apramAda samayaM goyama ! mA pmaaye| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 11] - uttarAdhyayana 10/34 eka kSaNa ke lie bhI pramAda mata karo / 13 kSaNabhaGgara jIvana kusagge jaha osabiMdue, thovaM ciTThai laMbamANAe / evaM maNuyANaM jIviyaM, samayaM goyama mA pamAyae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 11] evaM [bhAga-4 pR. 2569] - uttarAdhyayana 102 jaise kuzA (ghAsa) kI noMka para hilatI huI osa kI bUMda bahuta thor3e samaya ke lie Tika pAtI hai ThIka aisA hI manuSya kA jIvana bhI kSaNabhaMgura hai / ataeva he gautama ! kSaNabhara ke lie bhI pramAda mata kara / 14 saralAtmA sohI ujjuya bhUyassa / - abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 28] evaM [bhAga-3 pR. 1053] - uttarAdhyayana 342 sarala AtmA kI vizuddhi hotI hai| 15 dharma-nivAsa - dhammo suddhassa citttthi| - abhidhAna rAjendrakoSa [bhAga-2 pR. 28] evaM [bhAga-3 pR. 1053] - uttarAdhyayana 302 pavitra hRdaya meM hI dharma nivAsa karatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 60 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mokSa-pathika se jahA vi aNagAre ujjukaDe niyAga paDivaNNe amAyaM kuvvamANe viyAhite / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 28] - AcArAMga Inan9 jo saralatAdi guNoM se yukta hai, mukti-patha kA rAhI hai aura jo mAyA kA AcaraNa nahIM karatA hai, use hI aNagAra kahA gayA hai / 17 aTUTa zraddhA jAe saddhAe NikkhaMto tameva aNupAliyA vijahittA visottiyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 28] - AcArAMga 143/20 jisa zraddhA ke sAtha niSkramaNa kiyA hai, usI zraddhA ke sAtha visrotasikA (zaMkA) chor3akara usakA anupAlana karanA caahie| 18 kauna vIra? paNayA vIrA mhaaviihiN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 29] - AcArAMga 14321 vIrapurUSa mahApatha ke prati samarpita hote haiN| 19 nirbhaya sAdhaka logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 29] evaM [bhAga-7 pR. 893] - AcArAMga 13/4429 evaM 14321 jo sAdhaka atizaya jJAnI purUSoM kI AjJA se kaSAya rUpa loka ko jAnakara viSayoM kA tyAga kara detA hai, vaha pUrNa abhaya (bhayamukta) ho jAtA hai / 20 hiMsA ahitakAriNI taM se ahiyAe taM se abohiyAe / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 61 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 30] evaM bhAga-4 pR. 2346 - AcArAMga 1Ann3 yaha jIvahiMsA ahita karanevAlI hai aura mithyAtva kA kAraNa hai| 21 Arambha esa khalu gaMthe esa khalu mohe esa khalu mAre esa khalu Narae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 30] evaM [bhAga-4 pR. 234] evaM [bhAga-6 pR. 1062] - AcArAMga IA244 yaha Arambha (hiMsA) hI vastuta: grantha = bandhana hai, yahI moha hai, yahI mAra = mRtyu hai aura yahI naraka hai / 22 mauta: eka jhapATA seNe jaha vaTTayaM hre| ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 32] - sUtrakRtAMga 1Ann jaise bAja pakSI tItara ko eka hI jhapATe meM mAra DAlatA hai ThIka vaise hI Ayu kSINa hone para mRtyu bhI manuSya ke prANa hara letI hai / 23 mUr3ha mAnava aTTesu mUDhe ajarAmaratva / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 32] - sUtrakRtAMga 10008 mUr3ha svayaM ko ajara-amara ke samAna mAnatA huA ArtadhyAna sambandhI kAryoM meM pha~sA rahatA hai| 24 mRtyu kalA jaM kiMcuvakkama jANe AukhemassamappaNo / tasseva antaraddhAe, khippaM sikkhijja paMDie / abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 62 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 33] evaM bhAga-6 pR. 131 - AcArAMga 1/8/8 saMlekhanAkAlIna jIvana meM sthita paMDita sAdhaka ko yadi apane Ayu-kSema meM kiJcit bhI vighna mAlUma par3e to usake antarakAla meM zIghra hI bhakta-parijJAdi kA anuSThAna kara lenA cAhie / 25 atIta anAgata nizcinta avareNa puvvaM Na saraMti ege / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 59] - AcArAMga 133M2401 kucha sAdhaka atIta ke bhogoM kI smRti aura bhaviSya ke bhogoM kI smRti nahIM krte| 26 niSkAma jJAnI kA arai ! ke ANaMde etthaMpi uggahe care / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 60] evaM [bhAga-7 pR. 60] - AcArAMga183424 jJAnI ke lie kyA arati hai, kyA Ananda hai ? vaha arati aura Ananda ke isa vikalpa ko grahaNa kie binA vicaraNa kareM / 27 eka jAnA, saba jAnA eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 79] - syAdvAdamaMjarI pa.5 jisane eka bhAva ko sarvathA samajha liyA usIne saba bhAvoM ko sarvathA samajhA hai tathA jisane sarva bhAvoM ko sarvathA samajha liyA usIne eka bhAva ko sarvathA samajhA hai| 28 Agama-cakSu Agama cakkhU saahuu| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 63 - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzA bama - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 90] - pravacanasAra 3/34 sAdhu-santa ke pAsa Agama (tattvajJAna) rUpI A~kheM hotI haiM / 29 guNa: mUlyAMkana ahavA kAyamaNissau, sumahallassa vi u kAgaNI mollaM / vairassa u appassa vi, mollaM hoti sayasahassaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 93] - vyavahArabhASya 10/216 kA~ca ke bar3e manake kA bhI kevala eka kAkinI kA mUlya hotA hai aura hIre kI beTI-sI kaNI bhI lAkhoM ke mUlya kI hotI hai / (rUpaye kA assIvA~ bhAga kAkiNI hotI haiM / ) 30 AjJA-dharma ANAe mAmagaM dhammaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 131] - AcArAMga 1/6/2485 AjJA hI merA dharma hai| 31 mokSa-mArga-nAzaka bhaTThAyAro sUrI ! bhaTThAyArANuvekkhao sUrI / ummaggaTThio sUrI tiNivimaggaM paNAsaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 135] evaM 335/336 - gacchAcArapayannA-28 bhraSTAcArI AcArya, bhraSTAcArI sAdhuoM kI upekSA karanevAlA AcArya aura unmArga sthita AcArya - ye tInoM hI jJAnAdi mokSa-mArga kA nAza karanevAle haiN| 32 ekAnta-anekAnta egaMto micchattaM, jiNANa ANA ya hoi nnegNto| abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 64 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 135] - tItthogAlI payannA-1213 vastuta: ekAnta meM mithyAtva hai| jinezvaroM kI AjJA anekAnta kI hai| 33 AcAryaH tIrthaMkara titthayara samo suurii| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 135] evaM [bhAga 4 pR. 2314] - mahAnizIthasUtra 5nol - gacchAcAra payannA TIkA-27 AcArya (guru bhagavanta) tIrthaMkara ke samAna hote haiM / 34 kApurUSa V ANaM aikkamaMte te kApurise na sappurise / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 135-335] - mahAnizItha 5001 . jo tIrthaMkaroM kI AjJA kA ullaMghana karatA hai, vaha kApurUSa hai; satpuruSa nhiiN| 35 AjJA ANAe cciya caraNaM, tabbhaMge kiM na bhaggaM tu / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 137-138] - bRhatkalpavRtti sabhASya 1/3 AjJA-pAlana meM cAritra hai, AjJA ke bhaMga meM kyA bhagna nahIM hotA ? arthAt saba kucha bhaMga ho jAtA hai / 36 AjJollaMghana ANA no khaMDejjA, ANAbhaMge kuo suhaM ? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 138-141] - mahAnizItha 5,120 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 65 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AjJA kA ullaMghana nahIM karanA cAhie / AjJA kA ullaMghana karane para sukha kaise ? 37 AjJA khaNDita dharma ANA khaMDaNakarIya, savvaMpi niratthayaM tassa / ANA rahio dhammo, palAla puluvva paDihAi // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 141] hIraprazna - prakAza-1 jo AjJA kA khaMDana karatA hai usakA sabakucha nirarthaka ho jAtA hai / AjJArahita dharma binA kaNavAle ghAsa ke pule jaisA hai / - 38 samaya mUlyavAn vihaDa viddhaMsaha te sarIrayaM, samayaM goyama mA pamAyae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 174] - uttarAdhyayana 10/27 yaha tumhArA zarIra TUTa jAnevAlA hai, vidhvaMsa ho jAnevAlA hai, isalie kSaNabhara kA bhI pramAda mata karo / 39 sAdhanAzIla AtaMkadaMsI ahiyaMti NaccA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga- 2 pR. 174] evaM [bhAga 6 pR. 1061] AcArAga 1/7/56 sAdhanAzIla puruSa hiMsA meM AtaMka dekhatA hai, use ahitakara mAnatA hai / isalie hiMsA se nivRtta hone meM samartha hotA hai / 1 40 AtaGkadarzI AyaMkadaMsI na kareti pAvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga- 2 pR. 175] evaM [bhAga 5 pR. 1316] abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2066 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArAMga - 132015 jo saMsAra ke du:khoM kA ThIka taraha se darzana kara letA hai, vaha kabhI pApa-karma nahIM karatA hai| 41 manuSyAyu-alpa bhI appaM ca khalu AuM ihamegesiM mANavANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 176] - AcAMrAMga - 12/64 nizcaya hI isa saMsAra meM kucha manuSyoM kI Ayu alpa hotI hai| 42 DhalatI Ayu meM mUr3ha . abhikaMtaM ca khalu vayaM saMpehAe tato se egayA mUDhabhAvaM jaNayaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 176] - AcArAMga - 12/64 avasthA ko tejI se jAte hue dekhakara vyakti cintAgrasta ho jAtA hai aura phira ekadA (jIvana ke uttarArddha meM) vaha mUr3hatA ko prApta ho jAtA hai / 43 Atmagupta jitendriya kaDaM ca kajjamANaM ca AgamessaM ca pAvagaM / savvaM taM NANu jANaMti, AyaguttA jiiMdiyA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 176] - sUtrakRtAMga - 1/821 Atma-gupta (rakSaka) jitendriya sAdhaka kisI ke dvArA atIta meM kie hue, bhaviSya meM kie jAnevAle aura vartamAna meM kie jAte hue pApa kI sarvathA mana-vacana aura kAyA se anumodanA nahIM karate / 44 asat-asat no ya uppajjae asaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 176] - sUtrakRtAMga - IAnal abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 67 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asat kabhI sat nahIM hotaa| 45 zaraNadAtA nahIM NAlaM te tava tANAe vA saraNAe vA tumaM pi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 177 178-179] - AcArAMga - 120/64 he Atman ! ve tere svajana terI rakSA karane meM yA zaraNa dene meM samartha nahIM hai aura tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho / 46 nArI-rakSA pitA rakSati kaumAre - bhartA rakSati yauvane / putrAzca sthAvire bhAve, na strI svAtantramarhati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 177] - hitopadeza - 1/21 evaM mahAbhArata Adiparva 73/5 kumArAvasthA meM pitA, javAnI meM pati aura buDhApe meM putra rakSA karatA hai / strI kabhI svatantratA ke yogya nahIM hai / 47 dhik dhik jarA gAtraM saMkucitaM gativigalitA, dantAzca nAzaM gatA / dRSTi rbhazyati rUpameva hasate vaktraM ca lAlAyate // vAkyaM naiva karoti bAndhavajanaH patnI na zuzrUyate / dhikkaSTaM jarayA'bhibhUtaM purUSaM putro'pyavajJAyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 177] - paMcataMtra - 2194 zarIra sikur3a gayA, cAla bigar3a gaI, dA~ta gira gae, dRSTi ghUmane lagI, rUpa-saundarya naSTa ho gayA, mukha se lAreM Tapakane lagI, bandhujana usakI bAta nahIM sunate, patnI sevA nahIM karatI aura putra bhI apamAna karate haiM aise jarA se abhibhUta puruSa ke kaSTa ko dhikkAra hai| abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 68 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 turyAvasthA meM kyA karegA ? prathame vayasi nAdhItaM, dvitIye nArjitaM dhanam / tRtIye na tapastapaM, caturthe kiM kariSyati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 17 ] - - AcArAMgasUtrasaTIka - IAn/s jisane prathama avasthA meM adhyayana nahIM kiyaa| dUsarI avasthA meM dhanopArjana nahIM kiyaa| tRtIya umra meM tapAcaraNa nahIM kiyA to phira cauthI avasthA meM vaha kyA karegA ? 49 jarAbhizApa se Na hAsAe Na kiDDAeNa ratIe Na vibhUsAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 177 ] - AcArAMga - 12/ vRddhAvasthA meM manuSya na ha~sI vinoda ke yogya rahatA hai, na khelane ke, na rati-sevana ke aura na zRMgAra ke yogya hI rahatA hai| 50 dharma jaM jaM karei taM taM na sohae jovvaNe atikkaMte / purisassa mahiliyAe, ekkaM dhammaM pamuttUNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 178 ] - AcArAMga sUtra saTIka - 12/ ekamAtra dharma ko chor3akara puruSa aura mahilAoM ke lie javAnI bIta jAne para jo jo kiyA jAtA hai, vaha suzobhita nahIM hotaa| 51 pAnI kerA bula bulA vao acceti jovvaNaM ca / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 178 ] - AcArAMga - 12/s Ayu bIta rahI hai, yauvana calA jA rahA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 69 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 drutagAmI naivega samaM cavalaM ca jIviyaM, jovvaNaJca kusuma samaM / sokkhaM ca jaM aNiccaM, tiNNi vi turamANa bhojjAiM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 178 ] - AcArAMga sUtra saTIka - InM/ jIvana saritA ke pravAha ke samAna capala, javAnI puSpavat aura jo sukha hai, vaha anitya hai / ye tInoM atitejI se bIta jAnevAle haiN| 3 udbodhana aNabhikkaMtaM ca vayaM saMpehAe / C - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 179 ] - AcArAMga - 120/68 he prabuddha sAdhaka ! jo bIta gayA so bIta gyaa| zeSa rahe jIvana ko hI dhyAna meM rakhakara prApta avasara ko parakha / 5 samaya pahacAno - khaNaM jANAhi paMDie ! - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 179 ] - AcArAMga -120/68 he AtmajJa ! kSaNa ko arthAt samaya ke mUlya ko phcaano| 5 AtmajJAtA attANaM jo jANati joya logaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 10 ] evaM [bhAga-3 pR. 559 ] - sUtrakRtAMga - 1/2/20 jo AtmA ko jAnatA hai, vahI loka ko jAnatA hai / 56 tabataka gurUsevA gurUtvaM svasya nodeti, zikSA sAtmyena yAvatA / Atma-tattva prakAzena, tAvatsevyo gurUttamaH // abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 70 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR.180] - evaM [bhAga-3 . 1171] - jJAnasAra - 8/5 Atma-tattva ke prakAza se jabataka apanI bhUla ko pahacAna kara svayaM meM gurUtva na A jAe taba taka uttama guru kI sevA karanI cAhie / 57 anAtma-prazaMsA guNai yadi na pUrNo'si kRtamAtma prazaMsayA / guNairevAsi pUrNazcet kRtamAtmaprazaMsayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 181] - jJAnasAra 184 yadi tU guNoM se pUrNa nahIM hai to apanI prazaMsA vyartha hai aura yadi tU guNoM se pUrNa hai taba bhI apanI prazaMsA vyartha hai / 58 sarvamukta . savvatthesu vimutto, sAhU savvattha hoi appavaso / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 185] - mUlArAdhanA - 335 evaM gacchAcAraprakIrNaka - 68 jo sAdhu sabhI vastuoM kI Asakti se mukta hotA hai, vahI jitendriya tathA AtmavazI hotA hai / 59 AtmadRSTi - - Atato bahiyA pAsa - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 186] - AcArAMga - 13/3122 apane samAna hI bAhara meM dUsaroM ko bhI dekha / 60 trividha AtmA bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti trayaH / kAyAdhiSThAyaka dhyeyAH, prasiddhA yogavAGmaye // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.71 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 188] - siddhasena dvAtriMzat - dvAtriMzikA-2017 yogavAGmaya yoga-grantha meM prasiddha AtmA ke tIna prakAra haiM - bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA / 61 cetanA-zakti / cittaM tikAla visayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 193] - dazavaikAlika niyukti bhASya-19 AtmA kI cetanA zakti trikAla hai / 62 amUrta guNa aNiMdiya guNaM jIvaM, dujjeyaM maMsa cakkhuNA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 195] - dazavakAlika niyukti bhASya - 34 AtmA ke guNa amUrta hai, ata: unako carma cakSuoM se dekha pAnA kaThina hai| 63 Atma-apalApa je logaM abbhAikkhati se attANaM abbhAikkhati / je attANaM abbhAikkhati, se logaM abbhAikkhati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 195] evaM [bhAga-4 pR. 344] - AcArAMga - 103/22 jo loka (anya jIvasamUha) kA apalApa karatA hai, vaha svayaM apanI AtmA kA bhI apalApa karatA hai / jo apanI AtmA kA apalApa karatA hai vaha loka (anya jIvasamUha) kA bhI apalApa karatA hai / 64 aupapAtika-AtmA asthi me AyA uvavAie se AyAvAdI, logAvAdI, kammAvAdI, kiriyaavaadii| abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 72 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 205] - AcArAMga - IMAM-3 yaha merI AtmA aupapAtika hai / karmAnusAra punarjanma grahaNa karatI hai| AtmA ke punarjanma sambandhI siddhAnta ko svIkAra karanevAlA hI vastuta: AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI hai / 65 vIrabhogyA vIrabhogyA vasundharA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 207] - AcArAMga saTIka 1AM yaha vasundharA (dharatI) vIroM ke dvArA bhogya hai / 66 nityAnityavAda suhadukkha saMpaogo, na vijjai niccavAya pakkhaMmi / egaMtacche aMmi a,suhadukkha vigappaNamajuttaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 210] ___ - dazavakAlika niyukti 1/60 . ekAnta nityavAda ke anusAra sukha-du:kha kA saMyoga saMgata nahIM baiThatA aura ekAnta anityavAda ke anusAra bhI sukha-du:kha kI bAta upayukta nahIM hotI / ata: nityAnityavAda hI isakA sahI samAdhAna kara sakatA hai / 67 nityAtmA Nicco aviNAsI sAsao jIvo / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 210] - dazavakAlika niyukti bhASya 42 jIva (AtmA) nitya hai; avinAzI aura zAzvata hai / 68 ekAtmA - ege AyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 219] - sthAnAMga - Inn evaM samavAyAMga 13 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 73 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svarUpadRSTi se saba AtmAe~ eka (samAna) haiM / 69 samatA kA pAragAmI esa AtAvAdI samiyAe pariyAe viyAhite / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 223] - AcArAMga - 1/5/5/171 vaha AtmavAdI satya yA samatA kA pAragAmI hotA hai / 70 Atma-pratIti V jeNa vijANati se AtA taM paDucca paDisaMkhAe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 223] - AcArAMga - 1/5/ 571 jisase jAnA jAtA hai, vaha AtmA hai / jAnane kI isa zakti se hI AtmA kI pratIti arthAt pahacAna hotI hai / 71 jJAnAtmA NANe puNa niyamaM AyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 223] - bhagavatI - 12000 niyama se jJAna hI AtmA hai| 72 Atma-vijJAtA - je AtA se viNNAtA, je viNNAtA se AtA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 223] - AcArAMga - 1/5/ 571 jo AtmA hai, vaha vijJAtA hai / jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai / 73 arakSitAtmA arakkhio jAi pahaM uveI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 231] - - dazavaikAlika cUlikA - 246 arakSita AtmA janma-maraNa ke patha kI pathika banatI hai / ___ abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 74 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 surakSitAtmA surakkhio savva duhANa muccai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 231] - dazavakAlika cUlikA - 246 surakSita AtmA saba du:khoM se mukta ho jAtI hai / 75 pApa se bacAva appA khalu sayayaM rakkhiyavvo / ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 231] - dazavaikAlika cUlikA - 246 apanI AtmA ko satata pApoM se bacAe rakhanA caahie| 76 nizcaya-ratnatraya AyA hu mahaM nANe, AyA me daMsaNe carite ya / AyA paccakkhANe, AyA me saMjame joge // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 231] - AturatyAkhyAna - 25 AtmA hI merA jJAna hai| AtmA hI darzana aura cAritra hai / AtmA hI pratyAkhyAna hai aura AtmA hI saMyama aura yoga hai arthAt ye saba Atma rUpa hI hai| 77 viveka durlabha dehAtmAdyaviveko'yaM, sarvadA sulabho bhave / bhavakoTyAdi tadbheda, - vivekastvati durlabhaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra 152 deha hI AtmA hai yaha aviveka to sulabha hai, parantu karor3oM janmoM ke bAvajUda bhI bhedajJAna rUpI viveka prApta honA ati durlabha hai / ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 75 ) - Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 samatA kuNDa snAna ya snAtvA samatA kuNDe, hitvA kazmalajaM malam / puna na yAti mAlinyaM, so'ntarAtmA paraH zuci // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra - 14/5 jo AtmA samatA kuNDa meM snAna kara pApa-mala ko dhokara sApha karatI hai, vaha puna: malina nahIM banatI / aisI antarAtmA vizva meM atyanta pavitra hai| 79 avivekI iSTakAdyapi hi svarNaM, pItonmatto yathekSate / AtmA'bheda bhramastadvad dehAdAvavivekinaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra - 15/5 jaise dhatUre kA pAnakara unmatta jIva IMTa Adi ko bhI svarNa mAnatA hai vaise hI avivekI puruSa deha aura AtmA ko eka mAnatA hai / 80 lakSmI-Ayu-deha-nazvara taraGga taralAM lakSmI-mAyurvAyuvadasthiram / adabhradhIranu dhyAyedabhravad bhaGgaraM vapuH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra - 143 buddhimAn manuSya lakSmI ko samudra-taraMga kI taraha capala, AyuSya ko vAyu ke jhoMke kI taraha asthira aura zarIra ko bAdala kI taraha kSaNadhvaMsI mAnatA hai| 81 appA so paramappA pazyanti paramAtmAna-mAtmanyeva hi yoginaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra 14/8 yogI purUSa apanI AtmA meM hI paramAtmA ke darzana pAtA hai / abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 76 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 AtmadraSTA se moha-cora dUra ya pazyennityamAtmAnamanityaM parasaGgamam / chalaM labdhuM na zaknoti, tasya mohamalimlucaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 232] jJAnasAra 14/2 jo sadA AtmA ko nitya, avinAzI dekhatA hai aura pudgala - sambandha ko anitya, asthira dekhatA hai usake chala chidra dekha pAne meM moharUpI cora kabhI samartha nahIM hotA / - 83 rAjahaMsa - muni karma jIvazca sazliSTaM sarvadA kSIra nIravat / vibhinna kurute yo'sau munihaMso vivekavAn // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 232] - jJAnasAra 151 dUdha aura pAnI kI taraha otaprota bane jIva aura karma ko jo munirUpI rAjahaMsa sadaiva alaga karatA hai, vahI munihaMsa vivekI hotA hai / 84 dArUNa - bhrAnti - zucInyapyazucIkartuM samarthe'zucisaMbhave / dehe jalAdinA zaucaM bhramo mUDhasya dAruNaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 232] jJAnasAra 14/4 pavitra padArtha ko bhI apavitra karane meM samartha aura apavitra padArtha - se utpanna hue isa zarIra ko pAnI vagairaha se pavitra karane kI kalpanA dArUNa bhrama hai| 85 lar3e sipAhI nAma saradAra kA yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / . zuddhAtmanyavivekena, karmaskandhojitaM tathA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 232] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 77 Conta Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnasAra - 15/4 jaise yoddhAoM dvArA khele gae yuddha kA zreya rAjA ko milatA hai vaise hI aviveka ke kAraNa karmaskandha kA puNya-pAparUpa phala zuddha AtmA meM Aropita hai| 86 sadA akelA Vego vaccai jIvo, ego cevu va vajjaI / egassa hoi maraNaM, ego sijjhai nIrao // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 232] - Atura pratyAkhyAna - 26 jIva akelA AtA hai aura akelA hI jAtA hai| akelA hI maratA hai aura akelA hI siddha hotA hai| 87 zAzvata tattva ego me sAsao appA, nANadaMsaNasaMjuo / sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lakkhaNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 232] . evaM [bhAga 6 pR. 457] - Atura pratyAkhyAna - 27 jJAna-darzana svarUpa merI AtmA hI zAzvatatattva hai / isase bhinna jitane bhI (rAga-dveSa-karma-zarIrAdi) bhAva haiM ve saba saMyogajanya bAhyabhAva haiM / ata: ve mere nahIM haiN| 88 saMyamAstra saMyamA'stra vivekena zANenottejitaM muneH / dhRti dhArolbaNaM karma, zatrucchedakSamaM bhavet // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 233] - jJAnasAra - 15/8 jisane saMyamarUpI zastra ko viveka rUpa zANa para caDhAkara dhairya rUpa tIkSNadhAra kI ho, vaha muni karmarUpI zatru kA chedana-bhedana karane meM samartha hotA hai| abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 78 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 yukti yukta grAhya pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 278 ] . - lokatattvanirNaya - 38 na to mujhe mahAvIra kA pakSapAta hai aura na kapila Adi matoM se dveSa hai / jisakA vacana yukti saGgata hai usIke vacana ko svIkAra karanA caahie| 90 mati-zruta anyonyAzrita jattha AbhiNibohiyaNANaM, tattha suyanANaM / jattha suanANaM, tatthA''bhiNibohiyaM NANaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 279 ] - naMdIsUtra savRtti 4 jahA~ para Abhinibodhika (matijJAna) hotA hai vahA~ zrutajJAna avazya hotA hai, yaha niyama nahIM hai; kintu jahA~ zrutajJAna hotA hai usase pahale matijJAna avazya hotA hai| 91 niHsAra saMyamI kula gAma nagararajjaM, payahiyaM jo tesukuNai humamattaM / sonavariliMgadhArI,saMjama joeNa nissaaro|| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 334 ] - gacchAcAra payannA - 1/24 _____ jo kula = ghara, gA~va, nagara aura rAjyAdi zAhIThATha chor3akara puna: usake prati mamattva bhAva yA Asakti rakhate haiM, to ve AcArya saMyama bhAva se zUnya haiM, rikta haiM, mAtra vezadhArI hI AcArya haiN| 92 AcArya bha.-uttaradAyittva vihiNA jo u coei, suttaM atthaM ca gAhaI / so dhanno so a puNNo a, sa baMdhU mukkhadAyago // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 334 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 79 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gacchAcArapayannA - 1/23 jo AcArya ziSya samUha ko vidhipUrvaka sAraNA, vAraNA, coyaNA Adi meM prerita karate haiM tathA sUtra aura artha kA adhyApana karavAte haiM; ve hI AcArya dhanya, pavitra, bandhu ke samAna aura muktidAyaka haiN| 8 puraH sparzI pAradarzI sa eva bhavvasattANaM, cakkhubhUe viyAhie / daMsei jo jiNuddi, aNuTANaM jahATThiyaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 35 ] - gacchAcAra payannA - 1/26 jo AcArya bhagavanta tIrthaMkara paramAtmA dvArA prakAzita samyag darzana-jJAna-cAritra rUpI ratnatrayI yathAsthita darzAte haiM, ve hI AcArya bhavya prANioM ke lie cakSu ke samAna kahe gae haiN| 4 AcArya gopAla tulya AcAryasyaiva tat jADyaM, yacchiSyo nAvabudhyate / gAvo gopAlakenaiva kutIrthe nAvatAritAH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 337 ] - Avazyakamalayagiri - 14 yadi ziSya ko jJAna nahIM hotA to vaha AcArya kI hI jar3atA hai, kyoMki gAyoM ko kughATa meM utArane vAlA vastuta: gopAla hI hai| 5 zatru-guru saMgahovaggahaM vihiNA na karei ya jo gaNI / samaNaM samaNiM tu dikkhittA samAyAri na gAhae // bAlANaM jo u sesANaM, jIhAe uvaliMpae / taM sammamaggaM gAhei, so sUrI jANa verio // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 337 ] - gacchAcAra payannA - 15/16 abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 80 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo AcArya - guru Agamokta vidhipUrvaka ziSyoM ke lie saMgraha (vastra-pAtra, kSetra Adi kA) tathA upagraha (jJAna-dAna Adi kA) nahIM karatA, zramaNa-zramaNI ko dIkSA dekara sAdhu-samAcArI nahIM sikhAtA evaM bAla ziSyoM ko sanmArga meM prerita na karake kevala gAya-bachar3e kI taraha unheM jIbha se cUmatA yA cATatA hai, vaha AcArya (guru) ziSyoM kA zatru hai| % guru-vairI jIhAe vilihaMto, na bhaddao sAraNA jahiM natthi / daNDeNa vi tADaMto, sa bhaddao sAraNA jattha // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 337 ] - gacchAcAra payannA - 1/17 jo AcArya ziSyoM ko sneha-vAtsalyapUrvaka cumbana karate haiM, parantu hitamArga meM pravRtti karAnevAlI tathA svakartavya kA bodha karAnevAlI sAraNA, vAraNA, coyaNA Adi nahIM karate haiM, ve AcArya hitakArI-kalyANakArI nahIM haiM, kintu jo sadaguru sAraNA-vAraNAdi ke sAtha kabhI daNDAdi se tAr3anAtarjanA karate haiM, to bhI ve hitakArI haiM, zreSTha haiM / 97 jJAna jyotiSmAn jaha dIvo dIvasayaM paippae dIppai ya / so dIva samA AyariA, appaM ca paraM ca dIvaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 337 ] - uttarAdhyayana niyukti - 4 jisaprakAra dIpaka svayaM prakAzamAna hotA huA apanI dIpti se anya saikar3oM dIpakoM ko jalA detA hai, usIprakAra sadguru AcArya svayaM jJAna-jyoti se prakAzita hote haiM aura dUsaroM ko bhI prakAzamAna karate haiN| 98 gaccha-dhuri meDhI AnaMbaNaM khaMbhaM diTThi jANa su uttamaM / sUrI jaM hoi gacchassa, tamhA taM tu parikkhae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 348 ] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 81 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gacchAcAra payanA - 4 AcArya bha. gaccha ke pramukha parivAhaka (stambharUpa paricAlaka) haiM aura nizchidravAhana haiN| ata: cahumukhI dRSTi se AcAryazrI kA nirIkSaNa karate raho, sAdhate raho, samajhate raho aura mAnate raho va sUjhabUjha se dekhate rho| 9 jiNavANI-sAra / aMgANaM kiM sAro ? AyAro / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 372 ] - AcArAMga niyukti - 16 jiNavANI (aMga-sAhitya) kA sAra kyA hai ? 'AcAra' sAra hai| 100 AcaraNa se nirvANa sAro parUvaNAe caraNaM tassa viya hoi nivvANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 372 ] - AcArAMga niyukti - 17 prarUpaNA kA sAra hai-AcaraNa / AcaraNa kA sAra (antimaphala) hai - nirvaann| 101 svAdhyAya tapa - nirmala sajjhAya sajjhANarayassa tAiNo, apAva bhAvassa taverayassa / visujjhai jaM se malaM pure kaDaM, samIriyaM rUppamalaM va joiNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 387 ] - dazavaikAlika - 8/8 jaise agni dvArA tapAe hue sone-cA~dI kA maila dUra ho jAtA hai vaise hI svAdhyAya-saddhyAna meM lIna, SaTkAya rakSaka, zuddha anta:karaNa evaM tapazcaryA meM rata sAdhu kA pUrva saMcita karma-maila naSTa ho jAtA hai / 102 trasa-hiMsA niSedha tase pANe na hiMsejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 387 ] - dazavakAlika - 8/12 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 82 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calate-phirate jIvoM kI hiMsA mata kro| 103 sva-para rakSaka tava cimaM jogayaM ca, sajjhAya jogaM ca sayA ahiTThie / sUre va seNAe samatta mAuhe, alamappaNo hoi alaM paresiM // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 387] - dazavaikAlika - 8/62 jo zramaNa tapayoga, saMyamayoga evaM svAdhyAya-yoga meM sadA niSThApUrvaka pravRtti karatA hai, vaha apanI aura dUsaroM kI rakSA karane meM usIprakAra samartha hotA hai jisaprakAra senA se yukta samagra AyudhoM se susajjita zUravIra / 104 anabhra candra sama zramaNa se tArise dukkhasahe jiiMdie, sueNa jutte amame-akiMcaNe / virAyaikammaghaNammiavagae, kasiNapbhapuDAgamevacaMdimitti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 387] - dazavaikAlika - 8/64 jo zramaNa sarva guNoM se yukta haiM, du:khoM ko samabhAvapUrvaka sahana karanevAlA hai, jitendriya, zruta se yukta, mamatva-rahita aura akiMcana hai, vaha karmarUpI meghoM se dUra hone para vaise hI suzobhita hotA hai jaise sampUrNa abhrapaTala se mukta candramA / 105 niSkAma AcAra no kitti-vaNNa sadda-silogaTThayAe AyAra mhidvejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 389] - dazavakAlika - 9/4/5 AcAra kA pAlana kIrti, varNa (yaza) zabda aura zlAghA ke lie nahIM honA caahie| 106 apramatta-sAdhaka je te appamatta saMjatA te NaM no AyAraMbhA no parArambhA, jAva ANArambhA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 83 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 392] - bhagavatI 1/10 (2) Atma-sAdhanA meM apramatta rahanevAle sAdhaka, na apanI hiMsA karate haiM, na dUsaroM kI; ve sarvathA - ahiMsaka rahate haiM / 107 zoka nahIM V alAbhotti na soejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] - AcArAMga 12/5/89 (iSTa vastu kA) lAbha na hone para zoka nahIM kareM / 108 saMgraha-vRtti-tyAga bahuMpi laddhaM Na nnihe| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] - AcArAMga - 12/5/89 adhika milane para bhI saMgraha na kareM / 109 AhAra kI anAsakti V lAbhotti Na majjejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] - AcArAMga 12/5/89 (iSTa vastu kA) lAbha hone para ahaMkAra na kareM / 110 parigraha se dUra pariggahAo appANaM avasakkejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] evaM [bhAga-4 pR. 2737] - AcArAMga - 1/2/5/89 sAdhaka parigraha se apane Apako dUra rakheM / 111 muni kA AhAra laddhe AhAre aNagAre mAtaM jANejjA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 84 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] - AcArAMga - 12/5/89 AhAra prApta hone para muni Agama ke anusAra usa bhojana kA parimANa jAne arthAt jitanA Avazyaka ho utanA hI grahaNa kareM / 112 dvividha bandhana duhAo chittA neyAi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 393] - AcArAMga - 10/5/88 evaM 188 bhikSu rAga-dveSa donoM bandhanoM ko chedakara niyamita jIvana jItA hai / 113 Arambha-nivRtti AraMbhA viramejja suvvate / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 398] - sUtrakRtAMga - 1203 suvratI Arambha ke kAryoM se dUra rahe / 114 udbodhana No sulabhA sugaI vi peccao / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 398] - sUtrakRtAMga - 1243 marane ke bAda jIva ko sadgati AsAnI se prApta nahIM hotii| (ata: jo kucha satkarma karanA hai yahIM karo / ) 115 Alambana sAlaMbaNo paDato, appANaM duggame'vi dhArei / iya sAlaMbaNa sevA, dhArei jaI asaDhabhAvaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 421] - Avazyaka niyukti - 3/1186 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 85 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI Alambana ke sahAre durgama garta Adi meM nIce utaratA huA vyakti apane ko surakSita rakha sakatA hai / isItaraha jJAnAdivardhaka kisI viziSTa hetu kA Alambana lekara apavAda mArga meM utaratA huA saralAtmA sAdhaka bhI apane ko doSa se bacAe rakha sakatA hai / 116 viziSTa - jJAna sAlaMbasevI samuveti mokkhaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 421] evaM [ bhAga-7 pR. 778] vyavahArabhASya pIThikA - 184 jo sAdhaka kisI viziSTa jJAnAdi hetu se apavAda ( niSiddha) kA AcaraNa karatA hai vaha bhI mokSa prApta karane kA adhikArI hai / 117 yathArtha - Atmalocana - jaha bAlo jaMpato kajjamakajjaM va ujjuyaM bhaNai / taM taha AloejjA mAyAmaya vippamukko u // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 428-431] oghaniyukti - 801 bAlaka jo bhI ucita yA anucita kArya kara letA hai, vaha saba sarala bhAva se kaha detA hai isIprakAra sAdhaka ko bhI gurujanoM ke samakSa daMbha aura abhimAna se rahita hokara yathArtha AtmAlocana karanA cAhie / - 118 karmabhAra- mukti uddhariyaM savva sallo Aloiya niMdio guru sagAse / hor3a atirega lahuo, ohariya bharovva // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 432] oghaniyukti - 806 jo sAdhaka gurUjanoM ke samakSa mana ke samasta zalyoM (kA~ToM) ko nikAla kara AlocanA, nindA (Atma-niMdA ) karatA hai, usakI AtmA usIprakAra halkI ho jAtI hai jaise- sira kA bhAra utAra dene para bhAravAhaka / - G abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 86 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 vizvamaitrI mitti me savvabhUesu, ve majjha Na keNai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 432] evaM [bhAga-5 pR. 317] - mahAnizItha 1/59 evaM zrAddhapratikramaNa 49 samasta prANiyoM ke sAtha merI mitratA hai| kisI ke sAtha bhI merA vaira virodha nahIM hai| 120 pramANopeta AhAra battIsaM kira kavalA, AhAro kucchi pUrao bhnnio| purisassa mahilAe, aTThAvIsaM bhave kavalA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 449] - piNDa niyukti gAthA 642 sAmAnyatayA puruSa ke lie (zramaNa) battIsa kavala jitanA AhAra aura strI (zramaNI) ke lie aTThAvIsa kavala jitanA AhAra pramANopeta kahA jAtA hai| 121 AlocanA : para-sAkSI chattIsa guNasampannA gaNNate NAvi avassa kAyavvA / parasakkhiyA visohI, suTu vi vavahAra kusaleNa // jaha kusalo vi vejjo, annassa kahei attaNo vaahii| vijjassa ya soyaMto, paDikammaM samArabhato // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 450] - oghaniyukti - 794/795 __ AcArya ke chattIsa guNoM se samanvita evaM zreSTha jJAna va kriyAvyavahAra Adi meM vizeSa nipuNa zramaNa bhI pApa-zuddhi para-sAkSI se hI kare, apane Apa nahIM / jaise parama kuzala vaidya bhI apanI bImArI dUsare vaidya se kahatA hai, usase hI ilAja karavAtA hai evaM usa vaidya ke kathanAnusAra kArya bhI karatA hai; vaise hI Alocaka prAyazcitta-vidhi meM svayaM dakSa hote hue bhI apane doSoM kI AlocanA prakaTa rUpa se anya ke samakSa kare / ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 87 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 AlocanA se RjutA / AloyaNAe NaM ujjubhAvaM ca jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 465] - uttarAdhyayana - 2917 AlocanA se RjutA-niSkapaTatA ke bhAva paidA hote haiM / 123 sAMdhya Avazyaka samaNeNa sAvaeNa ya avassa kAyavva havati jamhA / aMto aho nisissau tamhA AvassayaM nAma // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 472] - anuyogadvAra - 29-3 dina-rAta kI saMdhi ke samaya zramaNa-zrAvaka ko avazya karane yogya hone se ise 'Avazyaka' kahA gayA hai / 124 zubhAzubha-karma-saJcaya maitryAdivAsitaM cetaH, karma syUte zubhAtmakaM / kaSAyaviSayAkrAntaM, vitanotyazubhaM manaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 503] . - yogazAstra - 4/15 maitrI Adi cAra bhAvanAoM se suvAsita kiyA huA mana zubha karma utpanna karatA hai jabaki krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpI kaSAya tathA viSayoM se vyApta huA mana azubha karma saJcita karatA hai / 125 satyAsatyavacana zubhArjanAya nirmithyaM, zrutajJAnAzritaM vacaH / viparItaM punarjeyamazubhArjanahetave // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 503] - yogazAstra - 416 AgamAnusArI satyavacana tathA usase viparIta vacana kramaza: zubha aura azubha karma kI prApti karAte haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 88 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zubhAzubha karma upArjana zarIreNa sugupta zarIrI cinute zubham / satatArambhiNA jantughAtakenAzubhaM punaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 503] . - yogazAstra - 4/17 zubha pravRttivAle zarIra dvArA prANI zubha karma saJcita karatA hai aura hiMsaka tathA pApa-pravRttivAle zarIra dvArA vaha azubha karma upArjita karatA hai / 127 azubha-karma-hetu - kaSAyA viSayA yogAH pramAdAviratI tathA / mithyAtvamArtaraudre cetyazubhaM prati hetavaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 503] - yogazAstra - 408 kaSAya, viSaya, yoga, pramAda, avirati, mithyAtva aura Arta-raudra dhyAna - ye saba azubha karma ke hetu haiM / 128 dharmopadeza - paddhati - aNuvIi bhikkhU dhammamAikkhamANeNo attANaM, AsAdejjA No paraM AsAdejjA / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 512] - AcArAMga 1/6/507 viveka pUrvaka dharma kI vyAkhyA karatA huA bhikSu na to apane Apako pIr3A pahu~cAe aura na dUsare ko pIr3A phuNcaae| 129 anugrahArtha - prAkRta - racanA bAla-strI-mUDha-mUrkhANAM, nRNAM caaritrkaakssinnaam| anugrahArthaM tattvajJaiH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 512] - dharmabindu saTIka 2169 [60] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 89 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAla, strI, mUDha va mUrkha manuSyoM tathA cAritra grahaNa karane kI icchAvAloM para anugraha karane ke lie tattvajJoM ne siddhAnta kI racanA prAkRta meM kI hai| 130 mahAmuni - asaMdInadvIpa jahA se dIve asaMdINe evaM se bhavati saraNaM mahAmuNI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 512] AcArAMga - 1/6/5/197 mahAmuni saMsAra-pravAha meM DUbate hue jIvoM ke lie vaise hI zaraNabhUta hotA hai / jaise - samudra meM DUba rahe jalayAtriyoM ke lie asaMdInadvIpa / 131 rasAsakti - viSayA vinivartante, nirAhArasya dehinaH / rasavarja raso'pyevaM, paraM dRSTavA nivartate // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 548] bhagavadgItA 2/59 yadyapi indriyoM dvArA viSayoM ko grahaNa nahIM karanevAle puruSa ke bhI kevala viSaya to nivRtta ho jAte haiM, parantu rAga (Asakti) nivRtta nahIM hotA aura sthirabuddhi puruSa kA to rAga bhI paramAtmA ko sAkSAt karake nivRtta ho jAtA hai| - -- 132 laGghana hitakara jvarAdau laGghanaM hitaM / -- zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 548] jvarAdi meM laGghana 1 caraka saMhitA - jvara prakaraNa upavAsa hitakArI hai 1 - 133 bhUkha- vedanA i/ natthi chuhAe sarisA veyaNA / 1 zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 548] oghaniyukti bhASya 290 saMsAra meM bhUkha ke samAna koI vedanA nahIM hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-2 * 90 N Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 AhAra tyAga kisalie? chahiM ThANehi samaNe niggaMthe AhAraM vocchidamANe NAikkamai taMjahA - AyaMke uvasagge titikkhayA baMbhacera guttIsu / pANidayA tavaheDaM, sarIravoccheyaNaTThAe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 548] - piNDa niyukti 96 . chaha kAraNoM se zramaNa-nirgrantha AhAra kA tyAga karatA huA jinAjJA kA ullaMghana nahIM karatA / jaise- roga evaM upasarga hone para, brahmacarya kA pAlana nahIM kara sakane para, jIvadayA na pala sakane para, tapazcaryA karane ke lie aura anazanAdi dvArA zarIra chor3ane ke lie| 135 saMsAra-valaya se mukta no jIviyaM No maraNAbhikaMkhI / carejja valayA vimukke // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 550] - sUtrakRtAMga 11024 sAdhu na to jIvana kI AkAMkSA kare aura na maraNa kI / vaha saMsAracakra se mukta hokara saMyama-patha meM vicaraNa kareM / 136 samAdhikAmI nirapekSa nikkhamma gehAu nirAvakaMkhI / _ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 550] - sUtrakRtAMga 1024 samAdhikAmI sAdhu apane ghara se niSkramaNa kara (dIkSA lekara) apane jIvana ke prati nirAkAMkSI ho jaae| 137 sAdhaka-parizuddha suddhe siyA jAe na dUsaejjA / ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 550] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 91 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrakRtAMga 1/10/23 sAdhaka bhalIbhA~ti zuddha hotA huA samaya vyatIta kare aura dUSita nahIM hove / 138 saMyama parAkrama dhitimaM vimukkeNa ya pUyaNaTThI / na siloyagAmI ya parivvajjA // - - sUtrakRtAMga 1/10/23 dhairyazAlI puruSa vikAroM se mukta hotA huA apane lie pUjA aura yazakIrti kI icchA nahIM kare tathA saMyamazIla hotA huA vicare / 139 anazana - lAbha AhAra paccakkhANeNaM jIviyA saMsappaogaM vocchida / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 554] -- - uttarAdhyayana 29/35 anazana se jIva jIvana kI lAlasA se chUTa jAtA hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 550] 140 ahitakAriNI nindA asekarI annesiM iMkhiNI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 559] sUtrakRtAMga 122A dUsaroM kI nindA azreyaskAriNI hai arthAt hitakAriNI nahIM hai / - 141 anupama sarvottama sUryaprakAza - tAvad garjati khadyotastAvad garjati candramAH / udite tu sahastrAMzau na, khadyoto na candramAH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 572] kalpasubodhikA saTIka 2 - - juganU taba taka camakatA hai, candramA taba taka prakAzamAna rahatA hai, jaba taka sUrya udita na ho, magara sUryodaya honepara na to jUganUM kA aura na candramA kA prakAza rahatA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2092 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 tripadI uppanne vA, vigame vA dhuveti vA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 573] syAdvAdamaMjarI - 263 pratyeka padArtha utpanna bhI hotA hai, naSTa bhI hotA hai aura sthira bhI rahatA hai - yahI tIrthaMkara pradatta 'tripadI' kahalAtI hai / 143 AtmA zarIra se bhinna - - kSIre ghRtaM tile tailaM kASThe'gniH saurabhaM sume / candrakAnte sudhA yadvat tathAtmApyaGgataH pRthak // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 573] kalpasubodhikA saTIka evaM zrI kalpasUtrabAlAvabodha pR. 254 jaise dUdha meM ghI, tila meM tela, kASTha meM agni, phUla meM sugandha, caMdra kAnti amRta vidyamAna hai, vaise hI AtmA bhI zarIra meM rahate hue bhI zarIra se bhinna hai / 144 viSaya-daur3a puraH puraH sphura tRSNA, mRga tRSNA'nukAriSu / indriyArtheSu dhAvanti, tyaktvA jJAnA'mRtaM jar3AH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 597] jJAnasAra - 7/6 jinheM uttarottara bar3hatI huI tRSNA hai, ve mUrkhajana jJAnarUpI amRtarasa kA tyAga kara mRgatRSNA ke samAna indriyoM ke viSayoM kI ora daur3ate rahate haiM / 145 mUrkha kI mRga tRSNA girimRtsnAM dhanaM pazyan dhAvatIndriyaH mohitaH / anAdi nidhanaM jJAnaM dhanaM pArzve na pazyati // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 597] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 93 - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jJAnasAra - 7/ indriya-pAza meM phaMsA jIva moha se parvata kI miTTI ko dhana mAnakara daur3atA hai, parantu antastha anAdi ananta jJAna-dhana ko vaha nahIM dekha sakatA hai| 146 indriya paravaza kI durdazA - pataGgabhaMga mInebha sAraGgA yAnti durdazAm / ekaikendriyA doSAccet duSTaistaiH kiM na paJcabhiH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 597] - jJAnasAra 70 jaba pataMga, bhramara, matsya, hAthI mRga, eka-eka indriya-doSa se bhI durdazA prApta karate haiM taba phira pA~coM duSTa indriyoM ke vaza hue jIva kA kyA kahanA ? 147 vikAra viSavRkSa vRddhAstRSNAjalA'pUrNairAlavAlaiH kilendriyaH / mUrchAmatUcchAM yacchanti, vikAra viSapAdapAH // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 597] - jJAnasAra 72 tRSNArUpI jala se, labAlaba bharI indriyarUpI kyAriyoM se phale-phUle viSaya-vikAra rUpI viSavRkSa jIvAtmA ko tIvra-mUrcha-moha paidA karate haiM / 148 indriya-vijetA bano bibheSi yadi saMsArAn mokSa-prAptiM ca kAGkSasi / tadendriya jayaM kartuM sphoraya sphArapaurUSam // __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 597] - jJAnasAra 74 yadi tuma saMsAra se bhayabhIta ho aura mokSa-prApti cAhate ho, to apanI indriyoM para vijaya pAne ke lie dRr3ha parAkrama karo / abhidhAna rAjendra meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-20 94 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 antarAtma-tRpti saritsahasra duSpUra samudrodara sodaraH / tRptimAnendriyagrAmo, bhava tRpto'ntarAtmanA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 597] - jJAnasAra 73 hajAroM nadiyoM se samudra duSpUra hotA hai / indriyA~ bhI tRpta nahIM hotI hai / ata: antarAtmA se hI tRpta bana / 150 pramANabhUta antara tullevi iMdiyatthe, ego sajjai virajjai ego / abbhatthaM tu pamANaM, na iMdiyatthA jiNAveMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 598] - vyavahArabhASya - 2/54 indriyoM ke viSaya samAna hote hue bhI eka unameM Asakta hotA hai, * aura dUsarA virakta / jinezvaradeva ne batAyA hai ki isa sambandha meM vyakti kA antar hRdaya hI pramANabhUta hai, indriyoM ke viSaya nahIM / 151 nArI paMka - ___paMkabhUyAu ithio| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 615] - uttarAdhyayana 29 striyA~ kIcar3a ke samAna hotI haiM / 152 AtmAnveSaka carejja attagavesae / . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 615] - uttarAdhyayana 209 AtmasvarUpa kI khoja meM vicaraNa kareM / 153 strI saMsarga-duHkha puvvaMdaNDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA daMDA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 95 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4064 strIsaMga meM rata vyaktiyoM ko kahIM yahIM pahale saMkaTa uThane par3ate haiM aura bAda meM sparza-sukha prApta hotA hai to kahIM pahale sparza-sukha aura bAda meM saMkaTa sahane par3ate haiN| 154 vAsanotpIr3ita nirbalAhArI ubbAdhijjamANe gAmadhammehiM avinibbalAsae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga 1/5/4064 viSaya-vAsanA se pIr3ita hone para sAdhaka nirbala-halkA bhojana kreN| 155 uNodarikA tapa / avi omodariyaM kujjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4064 bhUkha kI apekSA kama khaae| 156 kAyotsarga avi uDDhe ThANaM tthaaejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4064 urdhvasthAna para khar3e rahakara kAyotsarga kareM / 157 anazana avi AhAraM vocchidejjaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4/064 kAma-bhogoM se pIr3ita hone para sarvathA AhAra kA parityAga kreN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.96 ) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 AkRSTa mana kA tyAga avi cae itthIsu maNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4064 striyoM ke prati AkRSTa hone vAle mana kA parityAga kareM / 159 vicaraNa avigAmANugAmaM dUijjejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] __ - AcArAMga - 1/5/4064 grAmAnugrAma vihAra kreN| 160 kAma-se kalaha aura Asakti 8 iccee kalahA saMgakarA bhavaMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga 1/5/4464 __ye kAma-bhoga, kalaha aura Asakti paidA karanevAle hote haiM / 161 prabhUtajJAnI kA paryAlocana se pabhUyadaMsI.... sadA jate TuM vippaDivedeti appANaM kimesa jaNo karissati ? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 616] - AcArAMga - 1/5/4464 vipuladarzI, vipulajJAnI sadA indriyajayI puruSa (brahmacarya se vicalita karane ke lie udyata strIjana ko) dekhakara apane mana meM vicAra karatA hai "vaha strIjana merA kyA karegA ?" 162 tIna adRzya jala majjhe macchapayaM, AgAse pakkhiyANa payapaMtI / mahilANa hiyayamaggo, tinnavi loe na dIsaMti // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 97 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 618] - gacchAcArapayannA saTIka - 2 adhi. jala kI gaharAI meM matsya ke paira, AkAza meM pakSiyoM ke pairoM kI paMkti aura mahilAoM kA antarhRdaya - ye tInoM isa saMsArameM dikhAI nahIM dete| 163 deva ke lie bhI asaMbhava azvaplutaM mAdhavarjitaM ca, strINAM caritraM bhavitavyatA ca / avarSaNaJcApyativarSaNaM ca, devo na jAnAti kuto manuSyaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 618] - gacchAcArapayannA saTIka - 2 adhi. azva kA uchalanA, madhumAsa meM meghoM kI garjanA, striyoM kA caritra, bhavitavyatA (honahAra) aura ativRSTi-anAvRSTi-itanI bAteM deva bhI nahIM jAnate to phira manuSyoM kI bAta hI kyA ? 164 adRr3ha mana yadi sthirA bhavet vidyut, tiSThanti yadi vAyavaH / daivAttathApi nArINAM, na sthemnA sthIyate manaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 618] - gacchAcArapayannA saTIka 2 adhi. kadAcit vidyut sthira ho jAya aura saMyoga se vAyu bhI Thahara jAya; kintu striyoM kA mana prAya: dRr3ha nahIM rahatA / 165 dharmavIra dhammammi jo daDhamai, so sUro sati o ya vIro ya / Nahu dhammaNirUssAho, puriso sUro suvalio ya // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 98 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 624] - sUtrakRtAMga niyukti - 52 jo vyakti dharma meM dRDha niSThA rakhatA hai, vastuta: vahI balavAna hai, vahI zUravIra hai / jo dharma meM utsAhahIna hai, vaha vIra evaM balavAna hote hue bhI na vIra hai; na balavAna hai| 166 indriya balavattA balavAnindrayagrAmo vidvAMsamapi karSati / / (paMDitopya'tra muhyati) - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 625] - manusmRti 2/215 indriya samUha bar3A balavAna hotA hai, vaha avasara Ane para vidvAn ko bhI apanI ora AkarSita kara letA hai / 167 ekAsana ekAnta niSedha mAtrA svasrA duhitrA vA na viviktAsano bhavet / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 625] - manusmRti 2/215 paMDitajana ko cAhie ki mAtA, bahana tathA kanyA ke sAtha bhI ekAnta meM eka Asana para na baitthe| 168 rasa-lolupa sIhaM jahA ca kuNimeNaM nibbhaya mega caraM pAseNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 626] - sUtrakRtAMga 1/44/8 nirbhaya akelA vicaranevAlA siMha bhI mAMsa ke lobha se jAla meM pha~sa jAtA hai (vaise hI Asaktivaza manuSya bhii)| 169 viSa-kaNTaka tamhA u vajjae itthI, visalittaM ca kaMTagaM NaccA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 626] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 99 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAMga 1/Anml brahmacArI, strI-saMsarga ko viSa lipta kaMTaka ke samAna samajhakara usase bacatA rhe| 170 strI ke sAtha vihAra niSedha - No vihare sahaNamitthIsu - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 626] - sUtrakRtAMga 1/4An2 striyoM ke sAtha vihAra mata kro| 171 kuzIla-vacana - vAyA vIriyaM kusIlANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 627] - sUtrakRtAMga - 1/ 4a7 saca hai kuzIloM ke vacana meM hI zakti hotI hai (karma meM nhiiN)| 172 bhogAsakta-prANI / giddhA sattA kaamehi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 627] - sUtrakRtAMga 1/4mM4 prANI kAma-bhogoM meM Asakta haiM / 173 strI-paricaya-niSiddha avidhUyarAhiM suNhAhi dhAtIhiM aduvdaasiihiN| . mahatIhiM vA kumArIhiM saMthavaM se Neva kujjA aNagAre // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 627] - sUtrakRtAMga 1/ 43 cAhe putrI ho, putravadhu ho, dhAya ho yA dAsI ho, vivAhita ho yA kumArI ho - zramaNa ina saba meM kisI ke bhI sAtha samparka-paricaya nahIM kreN| 174 mAyA mahAThaginI hama jAnI annaM maNeNa ciMteti annaM vAyAi kammuNA an / tamhA Na saddahe bhikkhU, bahumAyAo ithioNaccA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 100 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 628] - sUtrakRtAMga 1/44/24 striyA~ mana se kucha aura socatI haiM, vANI se kucha aura bolatI haiM aura karma se kucha aura hI karatI haiM / isalie striyoM ko bahuta mAyAvAlI jAnakara una para vizvAsa na kareM / 175 mAyAvinI nArI bahumAyAo ithio / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 628] - sUtrakRtAMga - 1/ 4 24 striyA~ bahuta mAyAvinI hotI haiM / 176 strI-saMsarga jatukuMbhe jahA uvajjotI saMvAse vidu visIejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 629] - sUtrakRtAMga 1/44/26 . jaise lAkha se nirmita ghar3A Aga se pighala jAtA hai, vaise hI buddhimAn puruSa bhI strI-saMsarga se skhalita ho jAte haiN| 177 doharI mUrkhatA bAlassa maMdayaM bitiyaMjaM ca kaDaM avaNAjaI bhujjo| duguNaM karei se pAvaM, pUyaNa kAmae visnnnnesii|| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 629] - sUtrakRtAMga 1/44/29 mUrkha sAdhaka kI dUsarI mUrkhatA yaha hai ki vaha bAra-bAra kie hue pApakarmoM ko nahIM kiyA' kahatA hai / ata: vaha dugunA pApa karatA hai / vaha jagat meM apanI pUjA cAhatA hai, kintu asaMyama kI icchA karatA hai| 178 pralobhana NIvArameyabujjhajjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 629] - sUtrakRtAMga 1/4M/BI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 101 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pralobhana ko sAdhu sUara ko phaMsAnevAle cAvala ke dAne ke samAna smjhe| 179 mohagrasta - mUrkhAtmA baddhe ya visayapAsehiM mohamAgacchatI puNo maMde / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 629] - sUtrakRtAMga - 1/4MBI viSaya-pAzoM se ba~dhI huI mUrkhAtmA bAra-bAra mohagrasta hotI hai / 180 strI-saMsarga tyAga 1 evitthiyAhiM aNagArA / saMvAseNa NAsamuvayaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 629] - sUtrakRtAMga 1/ 427 striyoM ke saMsarga se aNagAra puruSa bhI zIghra hI naSTa (saMyamabhraSTa) ho jAte haiN| 181 agni bina jalatI kAyA putrazca mUoM vidhavA ca kanyA, zaThaM mitraM capalaM kalatram / vilAsakAle'pi daridratA ca vinAgninA paJca dahanti deham // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 636] - naggaya. 31 mUrkha putra, vidhavA kanyA, dhUrta mitra, caJcala strI aura bhoga-vilAsa ke samaya meM daridratA ye pA~coM cIjeM binA Aga ke zarIra ko jalAtI hai / 182 brahmacarya-garimA - ithio je Na sevanti Adi mokkhA hu te jnnaa| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 641] - sUtrakRtAMga 1450 jo puruSa striyoM kA sevana nahIM karate, ve sarvaprathama mokSagAmI arthAt mokSa pahuMcane meM sabase agrasara hote haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 102 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 brahmacarya vAu va jAlamacceti, piyA logaMsi ithio / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 641] - sUtrakRtAMga 1458 jaise pavana agni-zikhA ko pAra kara jAtA hai, vaise hI mahAn tyAgI parAkramI puruSa striyoM ke moha ko ullaMghana kara jAte haiM / 184 strIvazI - ajJa itthIvasaMgatA bAlA, jiNa sAsaNa parammuhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 651] - sUtrakRtAMga - 13/4N strI ke vazIbhUta ajJAnI jIva jinazAsana se vimukha ho jAte haiM / 185 anArya-lakSaNa ajjhovavannA kAmehiM / pUyaNA iva tarUNae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 651] - sUtrakRtAMga - 18/443 pUtanA pizAcinI - DakinI jaise choTe baccoM para Asakta rahatI hai vaise hI ajJAnI-anArya kAma-bhogoM meM atyadhika Asakta rahate haiM / 186 nArI neha dustara jahA nadI veyaraNI, duttarA iha saMmatA / evaM logaMsi nArIo, duttarA amatImatA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga - 1306 jisaprakAra sarva nadiyoM meM vaitaraNI nadI dustara mAnI gaI hai, usIprakAra isa loka meM kAminiyA~ avivekI sAdhaka puruSa ke lie dustara mAnI gaI haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 103 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 samaya-baddhaV jehiM kAle parikkaMtaM, na pacchA paritappae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga - 1/3/445 jo samaya para apanA kArya kara lete haiM, ve bAda meM pachatAte nahIM / 188 sarva vijayI jehiM nArINa saMjogA, pUyaNApiTThato katA / . savvameyaM nirA kiccA, te ThitA susamAhie // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 13/447 jina puruSoM ne striyoM ke saMsarga tathA kAma-vibhUSA se pITha phera lI haiM, ve sAdhaka ina sabhI vighnoM ko parAjita karake susamAdhi meM sthita rahate haiN| 189 pIche pachatAya hota kyA ? aNAgayamapassantA, paccuppannagavesagA / te pacchA paritappanti, jhINe Aummi jovvaNe // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 1/3/4/14 jo vyakti bhaviSya meM honevAle du:khoM kI tarapha na dekhakara kevala vartamAna-sukha ko hI khojate haiM, ve Ayu aura yauvana-kAla bIta jAne para pazcAttApa karate haiN| 190 baMdhana-mukta dhIrA bNdhnnummukkaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 13/405 dhairyazAlI baMdhana se unmukta hote haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 104 - Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 mRSA-varjana musAvAyaM vivajjejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 18/419 jhUTha ko chedd'o| 192 asteya-tyAga adiNNAdANAi vosire / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga-2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 1/3/419 corI kA tyAga kro| 193 suvratI suvbate samite cre| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 652] - sUtrakRtAMga 13/409 suvratI samitiyoM kA paripAlana karatA huA vicaraNa kareM / 194 zAstra hastasparza samaM zAstra tata eva kathaJcana / atra tannizcayopi syAt tathA candroparAgavat // __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 671] - yogabinda 316 evaM dvArA 16 dvA. 26 andhA manuSya jaise hAtha se chUkara kisI vastu ke sambandha meM anumAna karatA hai, usIprakAra zAstra ke sahAre vyakti AtmA, karma Adi padArthoM ke viSaya meM nizcaya kara letA hai / jaise candra ko rAhu kA sparza zAstroM se hI jAnA jAtA hai| 195 jJAna-jyoti davvujjou joo pagAsaI paramiyammi khittammi / bhAvujjou joo, logAlogaM pagAsei // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 105 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 772] - Avazyaka niyukti 24075 sUrya Adi kA dravya prakAza parimita kSetra ko hI prakAzita karatA hai, kintu jJAna kA prakAza to samasta lokAloka ko prakAzita karatA hai / 196 dharma kA lakSaNa durgati prasRtAn jantUn yasmAddhArayate punaH / dhatte caitAn zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pU 773] evaM [bhAga-4 pR. 2665] | - Avazyakamalayagiri dvitIya khaNDa jo durgati (patana ke gaDDhe) meM par3ate hue prANiyoM - ko bacAtA hai aura sadgati (unnati ke sthAna) meM pahuMcAtA hai, vaha 'dharma' kahalAtA 197 adhyAtma-snAna udagassa phAseNa siyA ya siddhi sijjhaMsu pANA bahave dagaMsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 797] - sUtrakRtAMga - 14 yadi jala sparza (jalasnAna) se hI siddhi prApta ho, to pAnI meM rahanevAle aneka jIva kabhI ke mokSa prApta kara lete ? 198 hiMsA pANANi cevaM viNihaMti maMdA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 797] - sUtrakRtAMga IMAG mandabuddhivAle vyakti prANiyoM kI hiMsA karate haiN| 199 ajJAnI AsuriyaM disaM bAlA, gacchaMti avasAtamaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 106 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 881] - uttarAdhyayana 710 ajJAnI jIva vivaza hue aMdhakArAcchanna AsurI gati ko prApta hote haiN| 200 mUladhana . mANusattaM bhave mUlaM, lAbho devagaI bhave / mUlacchedeNa jIvANaM, naraga tirikkhattaNaM dhuvaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 882] - uttarAdhyayana - 746 manuSya jIvana mUla dhana hai / devagati usameM lAbharUpa hai / mUladhana ke nAza hone para narka-tiryaJca gatirUpa hAni hotI hai / 201 karma-satya kamma saccA hu pANiNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 883] - uttarAdhyayana 720 prANiyoM ke karma hI satya hai| 202 mAnuSika kAma,kSudra jahA kusagge udagaM samuddeNa samaM miNe / evaM mANussagA kAmA, devakAmANa antie / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 883] - uttarAdhyayana 723 manuSya sambandhI kAma-bhoga, deva sambandhI kAma-bhogoM kI tulanA meM vaise hI haiM, jaise koI vyakti kuza kI noka para Tike hue jala-bindu kI tulanA samudra se karatA hai| 203 dhIra kA dhairya dhIrassa parassa dhIrattaM, savva dhammANuvattiNo / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 884] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 107 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana 7/29 kSamA, mArdava Adi samasta dharmoM kA paripAlana karane vAle dhIrapuruSa kI dhIratA ko dekho| 204 mUryopadeza - upadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na zAntaye / payaHpAnaM bhujaGgAnAM kevalaM viSavarddhanam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 887] - hitopadeza 1/4 mUoM ko diyA gayA upadeza prakopa ke lie hotA hai, zAnti ke lie nahIM / saryoM ko dUdha pilAnA mAtra unake viSa kA vardhana karanA hI hai| 205 madyapAna-durguNa vivekaH saMyamojJAnaM, satyaM zaucaM dayA kSamA / madyAt pralIyate sarvaM, tRNyA vahnikaNAdiva // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 928] - yogazAstra - 346 jaise Aga kI cinagArI se ghAsa kA Dhera jalakara bhasma ho jAtA hai vaise hI madirApAna se viveka, saMyama, jJAna, satya, zauca, dayA aura kSamA Adi sabhI guNa naSTa ho jAte haiN| 206 madya se hAni majjaM duggai mUlaM hiri siri mai dhamma nAsakaraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 928] - dharmasaMgraha - 2/12 ___ madya durgati kA mUla hai, kyoMki isase lajjA, lakSmI, mati aura dharma kA nAza hotA hai| 207 ahaMkAra sUraM mannati appANaM jAva jetaM na passati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1050] - sUtrakRtAMga 1AAN abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 108 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI zekhI baghAranevAlA kSudrajana tabhItaka apane ko zUravIra mAnatA hai jabataka ki sAmane apane se balI vijetA ko nahIM dekhatA hai / 208 sneha-tyAga duSkara - ete saMgA maNussANaM pAtAlA va atArimA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] - sUtrakRtAMga 13202 mAtA-pitA svajana Adi kA sneha sambandha chor3anA manuSyoM ke lie usItaraha kaThina hai jisataraha athAha samudra ko pAra karanA / 209 ajJa-duHkhI / sIyaMti abuhaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] - satrakatAMga - 13204 ajJAnI du:khI hote haiN| 210 snehaH ekabaMdhana jahA rUkkhaM vaNe jAyaM mAluyA paDibaMdhati / evaM NaM paDibaMdhaMti, NAtao asamAhiNA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] - sUtrakRtAMga - 1/3nno jaise vana meM utpanna vRkSa ko mallikAlatA lipaTakara ghera letI hai usIprakAra jJAtijana sAdhaka ke citta meM asamAdhi utpanna karake use (sneha-sUtra meM) bA~dha lete haiN| 211 zreSTha dharma 8 jIvitaM nAhi kaMkhejjA, soccA dhamma aNuttaraM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] - sUtrakRtAMga 18203 zreSTha dharma kA zravaNa karake jIne kI AkAMkSA nahIM kreN| yama abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 109 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jJAti-sneha-baMdhana taM ca bhikkhU pariNNAya savve saMgA mahAsavA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] - sUtrakRtAMga 18203 jJAti-saMsarga ko saMsAra kA kAraNa samajha kara sAdhu usakA parityAga kare / 213 kAyara-sAdhaka kIvA jattha ya kissaMti, nAya saMgehiM mucchiyA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1051] ___ - sUtrakRtAMga 1Ann2 upasarga Ane para jJAtijanoM ke sneha-sambandha meM Asakta hue nirbala- - kAyara sAdhaka anta meM ghora kleza pAte haiM / 214 ajJa mariyala baila tattha maMdA visIyaMti, ujjANaMsi va dubbalA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1052] . - sUtrakRtAMga - 18220 ajJAnI sAdhaka ucca saMyamamArga para prayANa karane meM vaise hI (manodurbala) durbala hokara baiTha jAte haiM jaise U~cI caDhAI ke mArga meM mariyala baila durbala hokara baiTha jAte haiN| - 215 ajJAnI-sAdhaka-bUr3hA baila tattha maMdA visIyaMti ujjANaMsi jaraggavA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1052] - sUtrakRtAMga 13221 ajJAnI sAdhaka saMkaTakAla meM usIprakAra khedakhinna ho jAte haiM jisaprakAra bUr3he baila car3haI ke mArga meM / 216 svapratiSThA se baco 3 No viya pRyaNa patthae siyA / . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 110 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1053] - sUtrakRtAMga 1226 apanI pujA-pratiSThA ke prArthI mata bano / 217 mokSa-mArga-samarpita . paNayA vIrA mahAvihiM, siddhipahaM NeyAuyaM dhuvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1053] - sUtrakRtAMga - InM2I jo mukti-mArga kI ora le jAnevAlA aura dhruva hai; vIrapuruSa usa mahAmArga ke prati samarpita hote haiM / 218 Atma-nigraha ceccA vittaM ca NAyao, AraMbhaM ca susaMvuDe carejjAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1053] - sUtrakRtAMga 1/24/22 . sAdhaka dhana-jJAtijana evaM Arambha ko chor3akara Atma-nigrahI hotA huA vicaraNa kreN| 219 moha mugdha moha jaMti narA asaMvuDA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1053] - sUtrakRtAMga - /24/20 indriyoM ke dAsa asaMvRta manuSya hitAhita nirNaya ke kSaNoM meM mohamugdha ho jAtA hai| 220 AdhyAtmika prayogazAlA : tapazcaraNa jahA khalu mailaM vatthaM, sujjhai udagAiehiM davvehiM / evaM bhAvuvahANe-Na sujjhAe kammamaTTavihaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1076] - AcArAMga niyukti - 282 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 111 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise jalAdi zodhaka dravyoM se malina vastra bhI zuddha ho jAtA hai vaise AdhyAtmika tapa-sAdhanA dvArA AtmA jJAnAvaraNAdi aSTavidha karmamala se mukta ho jAtA hai| 221 ajJAnI sovadhie hu luppatI baale| . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1082] - AcArAMga IMA/55 ajJAnI manuSya parigraha se avazya hI kleza kA anubhava karatA hai / 222 uddiSTAhAra niSedha ahAkaDaM Na se seve| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1082] - sUtrakRtAMga - INA/58 muni apane lie banA huA bhojana sevana na kareM / 223 yatanA saha gamana - paMtha pehI care jayamANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1083] . - AcArAMga IN/61 sAdhaka yatanApUrvaka jAgaruka hokara rAste meM dekhate hue cle| 224 nidrA Nipi No pgaame| v - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1083] - AcArAMga - 12/68 bahuta nidrA bhI mata lo| 225 AhAra mAtrA vijJa mAtaNNe asaNa paannss| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1083] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 112 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArAMga - IMM/60 muni AhAra-pAnI kI mAtrA ko jAnanevAlA ho / 226 bhikSu - alolupa NANu giddhe rasesu apaDivaNNe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1083] - AcArAMga - IMM/60 ___ asaMkalpita hotA huA bhikSu rasoM meM lolupa na ho / 227 muni Novi ya kaMDuyae muNI gAtaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1083] - AcArAMga - 10/60 muni zarIra ko nahIM khujalAe / 228 AhAra-khoja aise "ahiMsamANo ghAsamesitthA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1087] - AcAgaMga 18/4105 kisI ko jarA bhI kaSTa na dete hue AhAra kI khoja kareM / 229 dhIre calo - maMda parikkame / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1087] - AcArAMga - 10/4105 dhIre-dhIre cle| 230 anartha khAna khANI aNatthANa u kAma-bhogA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1187] - uttarAdhyayana - 14/03 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 113 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAma - bhoga anarthoM kI khAna hai / 231 azaraNa bhAvanA jAyA ya puttA na bhavaMti tANaM / - eka - uttarAdhyayana 14/12 aurasa putra bhI zaraNabhUta yA rakSaka nahIM hote / 232 alpa- sukhadAyI pakAmadukkhA anikAma sokkhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1187] uttarAdhyayana- 14/13 ye kAma-bhoga cirakAla taka duHkha dete haiM arthAt bahuta duHkha aura thor3A sukha denevAle haiM / 233 nirantara bhaTakAva -- parivvayante aniyattakAme, aho ya rAo paritapyamANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1187 ] uttarAdhyayana 14/14 jo kAma - bhogoM ko nahIM chor3ate haiM ve atRpti kI jvAlA se saMtapta - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1187] hote hue dina-rAta bhaTakate rahate haiM / 234 dhana kI khoja meM - pramatta puruSa aNNappamatte Na memANe, pappoti maccuM purise jaraM ca / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1187] uttarAdhyayana 14/14 anya ke lie pramatta hokara dhana kI khoja meM lagA huA vaha puruSa dina buDhApA evaM mRtyu ko prApta ho jAtA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 114 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 pramAda mata karo imaM ca me atthi imaM ca natthi, imaM ca me kicca imaM akiccaM taM evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti,tti kahaM pmaao| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1187] __ - uttarAdhyayana - 1445 ___'yaha merA hai aura yaha merA nahIM hai|' yaha mujhe karanA hai aura yaha nahIM karanA hai, isaprakAra vyartha kI bakavAsa karanevAle vyakti ko AyuSya kA apaharaNa karanevAle dina aura kAla uThA le jAte haiM / aisI sthiti meM pramAda karanA kaise ucita hai ? 236 kAma, mokSa-vipakSI saMsAra mokkhassa vipakkha bhUyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1187] - uttarAdhyayana 14/13 sAre-kAma-bhoga saMsAra-mukti ke virodhI haiM / 237 zuka-vidyA VveyA adhIyA Na bhavaMti tANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1187] - uttarAdhyayana - 1412 adhyayana kara lene mAtra se veda-zAstra rakSA nahIM kara skte| 238 kSaNika-sukha khaNametta sokkhA bahu kAla dukkhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1187] - uttarAdhyayana 1443 saMsAra ke viSayabhoga kSaNabhara ke lie sukha dete haiM,kintu badale meM cirakAla taka du:khadAyI hote haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 115 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 dharmadhurA dhaNeNa kiM dhamma dhurAdhigAre ? ' - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1188] - uttarAdhyayana 14/07 dharma kI dhurA ko khIMcane ke lie dhana kI kyA AvazyakatA hai ? (vahA~ to sadAcAra kI jarurata hai|) 240 saMsAra-hetu V saMsAra heDaM ca vayaMti baMdhaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1189] - uttarAdhyayana - 1419 yaha bandhana hI saMsAra kA hetu hai / 241 niSphala rAtriyA~ adhammaM kuNamANassa aphalA jaMti rAio / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1189] - uttarAdhyayana 14/24 adharmAcaraNa karanevAloM kI rAtriyA~ niSphala jA rahI haiN| .. 242 nitya kyA ? no iMdiyaggejjhA amutta bhAvA / amutta bhAvA viya hoi nicco // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1189] - uttarAdhyayana 1449 AtmA Adi amUrta tattva indriya grAhya nahIM hote aura jo amUrta hote haiM, ve nitya bhI hote haiN| 243 baMdha-hetu ajjhattha heDaM niyaya'ssa baMdho / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1189] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 116 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttarAdhyayana 14/19 andara ke vikAra hI vastutaH bandhana ke hetu haiM / - 244 jarA - maraNa maccuNAbbhAhao logo, jarAe parivArio / - uttarAdhyayana 14/23 jarA se ghirA huA yaha saMsAra mRtyu se pIr3ita ho rahA hai arthAt yaha saMsAra mRtyu se pIr3ita hai aura vRddhAvasthA se ghirA huA hai / 245 bItA kabhI nahIM lauTA jA jA vaccai rayaNI Na sA paDiniyattaI / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1189] -- zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1189] - * uttarAdhyayana 14/24 jo jo rAta bIta rahI hai, vaha lauTakara nahIM AtI / 246 saphala rajanI dhammaM ca kuNamANassa, saphalA jaMti rAio // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1189] uttarAdhyayana 14/25 dharmAcaraNa karanevAloM kI rAtriyA~ saphala hotI haiM / 247 rAga - mukti kaise ? saddhA khamaM Ne viNaittu rAgaM / - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 2 pR. 1190] uttarAdhyayana 14/28 dharmazraddhA rAga ko dUra karane meM samartha ho sakatI haiN| 248 kala kA kyA bharosA ? jassa'tthi maccuNA sakkhaM, jassa castthi palAyaNaM / jo jANai na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-2 117 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1190] - uttarAdhyayana 1427 jisakI mRtyu ke sAtha mitratA ho, jo usase kahIM bhAgakara baca sakatA ho athavA jo yaha jAnatA ho ki maiM kabhI marU~gA hI nahIM, vahI kala para bharosA kara sakatA hai| 249 sthANu sAhAhiM rUkkho labhaI samAhi / chinnAhi sAhAhiM tameNa khANuM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1190] - uttarAdhyayana 14/29 vRkSa kI sundaratA zAkhAoM se haiM / zAkhAe~ kaTa jAne para vahI vRkSa . ThU (sthANu) kahalAtA hai| 250 bhikSAcaryA dhIrA hu bhikkhAyariyaM caraMti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1191] . - uttarAdhyayana - 14/35 dhairyazAlI hI bhikSA-caryA kA anusaraNa karate haiM / 251 asamartha junno va haMso paDisoyagAmI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1191] - uttarAdhyayana 14.33 vRddha haMsa pratisrota (jala-pravAha ke sammukha) meM tairane se DUba jAtA hai / (asamartha vyakti samartha kA pratirodha nahIM kara sakatA / ) 252 dhana-se rakSA nahIM savvaM jagaM jai tuhaM, savvaM vAvi dhaNa bhave / savvaM pi te apajjattaM, neva tANAe taM tava / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1191] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 118 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - uttarAdhyayana 14/39 yadi yaha jagat aura isa jagat kA samagra dhana bhI tumheM de diyA jAya, taba bhI vaha tumhArI rakSA karane meM aparyApta arthAt asamartha hai| 253 dharma hI rakSaka "ekko hu dhammo naradeva ! tANaM / na vijjae annamiheha kiMci // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1191] - uttarAdhyayana 14/40 rAjan ! eka dharma hI rakSA karanevAlA hai / usake atirikta vizva meM koI bhI manuSya kA trAtA nahIM hai / 254 mRtyu avazyaMbhAvI / / jAtasya hi dhruvaM mRtyuH - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1192] - bhagavadgItA - 2027 ___ yaha dhruva satya hai ki janmadhArI kI mRtyu avazyambhAvI hai / 255 dahyamAna-saMsAra - DajjhamANaM na bujjhAmo rAgadosaggiNA jayaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1192] - uttarAdhyayana - 14/43 rAga-dveSa rUpa agni se jalate hue isa saMsAra ko dekhakara bhI hama nahIM samajha rahe haiM, yaha Azcarya hai / 256 calo, saMbhalakara giddhovame u naccANaM kAme saMsAra vaddhaNe / urago suvaNNa pAsevva saMkamANo taNuM care // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1192] - uttarAdhyayana 14/47 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 119 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAra ko bar3hAnevAle kAma-bhAgoM ko giddha ke samAna jAnakara unase vaise hI zaMkita hokara calanA cAhie, jaise sarpa garur3a ke nikaTa DaratA huA bahuta saMbhala kara calatA hai| 257 kAma-bhoga-dustyAjya ~ kAma bhoge ya duccae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1193] - uttarAdhyayana 14/49 ___kAma-bhoga kaThinAI se tyAge jAte haiM / 258 utsarga-apavAda jAvaiyA ussaggA tAvaiyA ceva hu~ti avavAyA / jAvaiyA avavAyA, ussaggA tattiyA ceva // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1195] - bRhatkalpabhASya - 322 jitane upasarga (vidhi-vacana) haiM utane hI unake apavAda (niSedhavacana) bhI haiM; aura jitane apavAda haiM utane hI utsarga bhI haiM / 259 adhikaraNa-doSa atiregaM ahigaraNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 2 pR. 1209] - oghaniyukti - 741 AvazyakatA se adhika evaM anupayogI upakaraNa Adi rakhanA vAstava meM adhikaraNa (doSarUpa evaM klezaprada) haiM / _ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 0 1200 abhiH rasakhaNDa-20 120 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ||,") A. N. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdi anukramaNikA abhiyAnakA 8888888888888888 180 62 195 231 23 aTTesu mUDhe ajraamrvv| 232 25 avareNa puvvaM Na saraMti ege| 59 ahavA kAyamaNissa u, sumahallassa vi u kAgaNI mollN| / vairassa u appassa vi, mollaM hoti sayasahassaM // 2 41 appaM ca khalu AuM ihamegesiM maannvaannN| 2 176 abhikaMtaM ca khalu vayaM saMpehAe tato se egayA mUDhabhAva jnnyNti| 176 53 aNabhikaMtaM ca vayaM saMpehAe / 179 55 attANaM jo jANati joya logaM / aNidiya guNaM jIvaM, dujjeyaM maMsa cakkhuNA / 64 asthi me AyA uvavAie se AyAvAdI, logAvAdI, . kammAvAdI, kiriyAvAdI / 205 73 arakkhio jAipahaM uveii| 231 75 appA khalu sayayaM rkkhiyvvo| 107 alAbhotti na soejjaa| 128 aNuvIi bhikkhU dhammamAikkhamANeNo attANaM, AsAdejjA No paraM aasaadejjaa| 140 aha'seyakarI annesi iNkhinnii| 155 avi omodariyaM kujjaa| 616 156 avi uDDhaM ThANaM tthaaejjaa| 616 157 avi AhAraM vocchidejjaa| 616 158 avi cae itthIsu maNaM / 159 avigAmANugAmaM dUijjejjA / 616 163 azvaplutaM mAdhavagajitaM ca, strINAM caritraM bhavitavyatA c| avarSaNaJcApyativarSaNaM ca, devo na jAnAti kuto manuSyaH / / 2 618 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 123 393 512 559 616 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 652 1082 mavAra rAta ko sakimAma 173 avidhUyarAhiM suNhAhiM dhAtIhiM aduvadAsIhi / mahatIhiM vA kumArIhi saMthavaM se Neva kujjA anngaare|2 627 174 annaM maNeNa ciMteti annaM vAyAi kammuNA annaM / tamhANa saddahe bhikkhU, bahumAyAo ithio NaccA // 2 628 185 ajjhovavannA kAmehiM pUyaNA iva trunne| 2 651 aNAgayamapassantA, pccuppnngvesgaa| te pacchA paritappanti, jhINe Aummi jovvnne|| 192 adiNNA dANAi vosire| 222 ahAkaDaM Na se seve|| 228 ahiMsamANo dhAsamesitthA / 1087 234 aNNappamatte dhaNamesamANe, pappoti maccuM purise jaraM ca / 1187 241 adhammaM kuNamANassa aphalA jaMti raaio| 2 1189 243 ajjhattha heuM niyaya'ssa baMdho / 1189 259 atiregaM ahigaraNaM / 2 1209 A 28 AgamacakkhU saahuu| 2 90 30 ANAe mAmagaM dhamma / 2 131 34 ANaM aikkamaMte te kApurise na sppurise| 2 135 335 35 ANAe cciya caraNaM, tabbhaMge kiM na bhaggaM tu|| 2 137-138 36 ANA no khaMDejjA, ANAbhaMge kuo suhaM ? 2 138-141 ANA khaMDaNakarIya, savvaMpi niratthayaM tss| ANA rahio dhammo, palAla puluvva pddihaai|| 2 141 AtaMkadaMsI ahiyaMti nnccaa| 40 AyaMkadaMsI na kareti paavN| 2 175 59 Atato bahiyA paas| 2. 186 AyA hu mahaM nANe, AyA me daMsaNe carite y| 2 / AyA paccakkhANe AyA me saMjame joge|| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 124 174 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTRA 337 398 94 AcAryasyaivatatjADyaM, yacchiSyo nAvabudhyate / gAvo gopAlakenaiva kutIrthenAvatAritAH // 113 AraMbhA viramejja suvvte| 122 AloyaNayAeNaM ujjubhAvaM jnnyi| 139 AhAra paccakkhANeNaM jIviyA saMsappaogaM vocchidai / 2 199 AsuriyaM disaM bAlA, gacchaMti avasAtamaM / 2 465 554 881 79 iSTakAdyapi hi svarNaM, pItonmatto yathekSate / AtmA'bheda bhramastadvad dehAdAvavivekinaH // 2 232 160 iccee kalahA saMgakara bhavaMti / 2 616 182 ithio jeNa sevanti AdimokkhA hu te jnnaa| 2 641 184 itthIvasaMgatA bAlA, jiNa sAsaNa prmmuhaa| 2 651 235 imaM ca me atthi imaM ca natthi, imaM ca me kicca imaM akiccaM taM evamevaM lAlappamANaM, harA haraMti ttikahaM pmaao| 2 1187 432 573 616 118 uddhariyaM savvasallo Aloiya nidio gurusagAse / hoi atirega lahuo, ohariya bharovva // 142 upanne vA, vigame vA dhuveti vaa| 154 ubbAdhijjamANe gAmadhammehiM avinibblaase| 197 udagassa phAseNa siyA ya siddhi sijmaMsu pANA bahave dgNsi| * 204 upadezo hi mUrkhANAM, prakopAya na zAntaye / payaH pAnaM bhujaGgAnAM kevalaM viSavarddhanam // 2 797 2 887 21 esa khalu gaMthe esa khalu mohe esa khalu mAre esa khalu nnre| 2 30 27 eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRSTAH / sarve bhAvA sarvathA yena dRSTAH, eko bhAvaH sarvathA tena dRSTaH / 2 79 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 125 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 219 223 232 32 egaMto micchattaM, jiNANa ANAya hoi nnegNto|| 2 68 ege aayaa| 2 69 esa AtAvAdI samiyAe pariyAe viyaahite| 2 86 ego vaccai jIvo, ego cevuva vjjii| egassa hoi maraNaM, ego sijjhai niiro|| 2 87 ego me sAsao appA, naanndNsnnsNjuo| sesA me bAhirA bhAvA, savve saMjoga lakkhaNA // 2 180 evitthiyAhi aNagArA, saMvAseNaNAsamuvayaMti // 2 208 ete saMgA maNussANaM pAtAlA va atArimA / 2 253 ekko hu dhammo naradeva ! tANaM! na vijjae annamiheha kiNci|| aM 99 aMgANaM kiM sAro ? aayaaro| 2 232 629 1051 1191 372 2 176 . 43 kaDaM ca kajjamANaM ca AgamessaM pAvagaM / savvaM taM NANujANaMti, AyaguttA jiiMdiyA // 83 karma jIvazca sazliSTaM sarvadA kSIranIravat / vibhinnIkurute yo'sau munihaMso vivekavAn // 127 kaSAyA viSayA yogAH pramAdAviratI tathA / mithyAtvamArtaudre cetyazubhaM prati hetavaH / / 201 kammasaccA hu paanninno| 2 503 883 gnnaa| 2 60 26 kA arai ! ke ANaMde etthaMpi uggahe cre| 257 kAma bhoge ya ducce| 2 1193 213 kIvA jattha ya kisasaMti, nAya saMgehiM mucchiyA // 2 1051 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 126 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wa5555305 13 kusagge jaha osabiMdue, thovaM ciTTai laMbamANAe / evaM maNuyANaM jIviyaM, samayaM goyama mA pamAyae // 2 91 kula gAma nagara rajjaM, payahiyaM jo tesu kuNai hu mamattaM / so navari liMgadhArI, saMjama joeNa nissaaro|| 2 11 / 334 2 179 1187 1187 54 khaNaM jANAhi paMDie! 238 khaNametta sokkhA bahukAla dukkhA / khA 230 khANI aNatthANa u kAma-bhogA / gA 47 gAtraM saMkucitaM gativigalitA, dantAzca nAzaM gtaa| dRSTi rbhazyati rUpamevahasate vaktraM ca lAlAyate // vAkyaM naiva karoti bAndhavajana: patnI na zuzrUyate / dhikkaSTaM jarayA'bhibhUtaM purUSaM putro'pyavajJAyate // gi 145 girimRtsnAM dhanaM pazyan dhAvatIndriyaH mohitaH / anAdi nidhanaM jJAnaM-dhanaM pArve na pazyati // 172 giddhA sattA kAmehiM / 256 giddhovame u naccANaM kAme saMsAra vaddhaNe / urago suvaNNa pAsevva saMkamANo taNuM cre|| 2 177 2 597 2 627 2 1192 2 180 56 * gurutvaM svasya nodeti, zikSA sAtmyena yAvatA / Atma-tattva prakAzena, tAvatsevyo guruttamaH // 57 guNairyadi na pUrNo'si kRtamAtmaprazaMsayA / guNairevAsi pUrNazcet kRtamAtmaprazaMsayA // 2 181 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-20 127 ) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 carejja attagavesae / 61 218 ceccA vittaM ca NAyao / sani 11 cittaM tikAla visayaM / 90 97 Tha ci PEE cha 121 chattIsaguNasampannA gaNNate NAvi avassa kAyavvA / parasakkhiyA visohI, suTThavi vavahAra kusaleNa // 2 jaha kusalo vi vejjo, annassa kahei attaNo vAhI / vijjassa ya soyaMto, paDikammaM samArabhato // 134 chahiM ThANehiM samaNe niggaMthe AhAraM vocchidamANe NAikkamai taMjahA AyaMke uvasagge titikkhayA baMbhaceraguttIsu / pANidayA tavaheDaM, sarIravoccheyaNaTThAe // 2 2 ja 2 jaha tubbhe taha amhe, tumhe viya hohihA jahA amhe / appAheti paDataM paMDuya- pattaM kisalayANaM // jattha AbhiNibohiyaNANaM, tattha suyanANaM / jattha suanANaM, tatthA''bhiNibohiyaMNANaM || jaha dIvo dIvasayaM paippae dIppai ya / so dIvasamA AyariA, appaM ca paraM ca dIvaMti // 2 117 jaha bAlo jaMpato kajjamakajjaM va ujjayaM bhaNai | taM taha AloejjA mAyAmaya vippamukko u|| 130 jahA se dIve asaMdINo evaM se bhavati saraNaM mahAmuNI | 2 162 jala majjhe macchapayaM, agAse pakkhiyANa payapaMtI / 2 2 615 mahilANa hiyayamaggo, tinnavi loe na dIsaMti // 2 176 jatukuMbhe jahA uvajjotI saMvAse vidu visIejjA / 2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 128 193 1053 450 548 11 279 337 428-431 512 618 629 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 jahA nadI veyaraNI, duttarA iha saMmatA / evaM logaMsi nArIo, duttarA amatImatA // 202 jahA kusagge udagaM samuddeNa samaM miNe / 2 evaM mANussagA kAmA, devakAmANa antie / 210 jahA rUkkhaM vaNe jAyaM mAlayA paDibaMdhati / evaM NaM paDibaMdhaMti, NAtao asamAhiNA || 220 jahA khalu mailaM vatthaM, sujjhai udagAiehiM davvehiM / evaM bhAvavahANe - Na sujjhAe kammamaTThavihaM // 248 jassa'tthi maccuNA sakkhaM, jassa ca'tthipalAyaNaM / jojAi na marissAmi, so hu kaMkhe sue siyA || 2 2 jA 17 jasaddhANikkhato tameva aNupAliyA vijahittA visottiyaM / 231 jAyA ya puttA na bhavaMti tANaM / 245 jA jA vaccai rayaNI Na sA paDiniyattaI / 254 jAtasya hi dhruvaM mRtyuH 258 jAvaiyA ussaggA tAvaiyA ceva huMti avavAyA / jAvaiyA avavAyA, ussaggA tattiyA ceva / jI 96 jahA vilihato, na bhaddao sAraNA jarhi natthi / daNDeNa vi tADato, sa bhaddao sAraNA jattha / 211 jIvitaM nAhikaMkhejjA, soccA dhamma aNuttaraM / ju 251 junno va haMso paDisoyagAmI / 63 je 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 652 je logaM abbhAikkhati se attANaM abbhAikkhati / je attANaM abbhAikkhati, se logaM abbhAikkhati // 2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 129 883 1051 1076 1190 28 1187 1189 1192 1195 337 1051 1191 195 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sana 223 223 70 jeNa vijANati se AtA taM paDucca pddisNkhaae| 2 72 je AtA se viNNAtA, je viNNAtA se aataa| 2 106 je te appamatta saMjatA te NaM no AyAraMbhA no parArambhA, jAva aannaarmbhaa| 2 187 jehiM kAle parikattaM, na pacchA paritappae / 2 188 jehiM nArINa saMjogA, pUyaNApiTThato katA / savvameyaM nirA kiccA, te ThitA susamAhie // 2 652 652 2 23 24 jaM kiMcu vakkamajANe AukhemassamappaNo / tasseva antaraddhAe, khippaM sikkhijja pNddie| 50 jaMjaM karei taM taM na sohae jovvaNe atikte / purisassa mahiliyAe, ekaM dhammaM pamuttUNaM // 2 178 132 jvarAdau laGghanaM hitN| 2 548 255 DajjhamANaM na bujjhAmo rAgadosaggiNA jyN| 2 1192 7 1 45 Na ettha tavo vA damo vA Niyamo vA dissti| 2 10 NA NA icco udeti Na atthameti / 2 3 NAlaM te tava tANAe vA saraNAe vA tuma pi tesiM NAlaM tANAe vA saraNAe vA / 2 177-178 179 223 1083 71 NANe puNa niyamaM aayaa| 226 NANu giddhe rasesu apddivnnnne| Ni 67 Nicco aviNAsI sAsao jiivo| 224 NidaM pi No pgaame| ' 2 210 1083 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 0 130 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saka abhimAna rAja na sapala 178 NIvArameya bujjhejjaa| 2 629 398 626 114 No sulabhA sugaI vi pecco| 170 No vihare sahaNamitthIsu 216 No viya pUyaNa patthae siyaa| 227 Novi ya kaMDuyae muNI gAtaM / 1053 __ 2 1083 232 387 2 tapaso nirjarAphalaM dRSTam 28 4 tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH / 28. 80 taraGgataralAlakSmI-mAyurvAyuvadasthiram / _ adabhradhIranu dhyAyedabhravadbhaGguraM vapuH // 102 tase pANe na hiNsejjaa| 103 tavacimaMjogayaMca, sajjhAyajogaMcasayA ahitttthie| sUrevaseNAe samattamAuhe, alamappaNo hoi alNpresiN||2 387 169 tamhAu vajjae itthI, visalittaM ca kNttgNnnccaa| 2 626 214 tattha maMdA visIyaMti, ujjANaM siva dubblaa| 2 1052 215 tattha maMdA visIyaMti ujjANaMsi jrggvaa| 2 1052 tA 141 tAvad garjati khadyotastAvad garjati candramAH / ___ udite te sahasrAMzau na, khadyoto na candramAH // 2 572 ti 33 titthayara samo suurii| 135 150 tullevi iMdiyatthe, ego sajjai virajjai ego| abbhatthaM tu pamANaM, na iMdiyatthA jiNAveMti // . 2 598 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 131 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambara 980888 20 taM se ahiyAe taM se abohiyAe / 212 taM ca bhikkhU pariNNAya savve saMgA mhaasvaa| 2 2 30 1051 195 davvujjou joo pagAsaI paramiyammi khittmmi| bhAvujjou jo o logAlogaM pagAsei / 2 772 112 duhAo chittA neyaai| 196 durgatiprasRtAn jantUn yasmAddhArayatte punaH / dhatte caitAn zubhe sthAne, tasmAddharma iti smRtH|| 2 773 77 dehAtmAdyaviveko'yaM, sarvadA sulabho bhve| bhava koTyAdi tadbheda, vivekastvati durlabhaH // 2 232 28 . 15 dhammo suddhassa citttthi| 2 165 dhammammi jo daDhamai, so sUro sati o ya vIro y|| Nahu dhammaNirussAho, puriso sUro suvalio ya // 2 239 dharNaNa ki dhamma dhurAdhigAre? 2 246 dhammaM ca kuNamANassa, saphalA jaMti raaio|| 2 624 1188 1189 dhi 2 550 138 dhitimaM vimukkeNa ya pUyaNaTThI / na siloyagAmI ya privvejjaa| dhI 190 dhIrA bNdhnnummukkaa| 203 dhIrassa parassa dhIrataM, savva dhmmaannuvttinno| 250 dhIrA hu bhikkhAyariyaM crNti| 652 884 2 1191 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 132 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A8 52 naivega samaM cavalaM ca jIviyaM, jovvaNaJca kusuma samaM / sokkhaM ca aNiccaM, tiNNi vituramANa bhojjaaiN|| 2 133 natthi chuhAe sarisayA veynnaa| 2 178 548 550 136 nikkhamma gehAu niraavkNkhii| 2 no 44 no ya upajjae asN| 2 105 no kitti-vaNNasadda-silogaTThayAe AyAramahiDhejjA 2 135 no jIviyaM No mrnnaabhikNkhii| carejja valayA vimukke|| 242 no iMdiyaggejjhA amutta bhAvA / amutta bhAvA viya hoi nicco / 176 389 550 2 1189 29 232 278 393 18 paNayA vIrA mhaaviihiN| 81 pazyanti paramAtmAna-mAtmanyeva hi yoginH| 2 89 pakSapAto na me vIre, na dveSa: kapilAdiSu / yuktimad vacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // 2 110 pariggahAo appANaM avskkejjaa| 2 146 pataGgagamInebha sAraGga yAnti durdazAm / ekaikendriyA doSAccet duSTai stai kiM na paJcabhiH // 2 217 paNayA vIrA mahAvihi, siddhipahaM NeyAuyaM dhuvN| 2 232 pakAmadukkhA anikAma sokkhA / 2 233 parivvayante aniyattakAme, aho ya rAo pritppmaanne| 2 597 1053 1187 1187 198 pANANi cevaM viNihaMti maMdA / 2 797 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 133. Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhiyAna sanada mAma 888888 pi 46 pitA rakSati kaumAre-bhartA rakSati yauvane / putrAzca sthAvire bhAve, na strI svAtantramarhati // 2 177 597 616 144 puraH puraH sphura tRSNA, mRga tRSNA'nukAriSu / indriyArtheSu dhAvanti, tyaktvA jJAnA'mRtaM jaDAH // 2 153 puvvaM daNDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA dNddaa| 2 181 putrazca mUrko vidhavA ca kanyA, zaThaM mitraM capalaM kalatram / vilAsakAle'pi daridratA ca vinAgninA paJcadahanti deham // 2 paM 151 paMkabhUyAu ithio| 223 paMthapehI care jymaanne| 636 2 615 1083 48 prathame vayasi nAdhItaM, dvitIye nArjitaM dhanam / tRtIye na tapastapaM, caturthe kiM kariSyati / 2 177 393 108 bahupi la<< Na nnihe| 2 120 battIsaM kira kavalo, AhAro kucchipUrao bhnnio| purisassa mahilAe, aTThAvIsaM bhave kavalA // 2 166 balavAnindrayagrAmo vidvAMsami krssti| 2 (paMDitopya'tramuhyati) 175 bahumAyAo ithio| 2 179 baddheya visayapAsehiM mohamAgacchatI puNo mNde| 2 628 629 nA 60 bAhyAtmA cAntarAtmA ca paramAtmeti traya : / kAyAdhiSThAyaka dhyeyAH, prasiddhA yogavAGgamaye // 2 188 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 134 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakti 129 bAla - strI - mUDha - mUrkhANAM nRNAM cAritrakAGkSiNAm / anugrahArthaM tattvajJaiH, siddhAntaH prAkRtaH kRtaH // 2 177 bAlassa maMdayaM bitiyaM jaM ca kaDaM avajANaI bhujjo / duguNaM karei se pAvaM, pUyaNa kAmae visaNNesI || 2 bi 148 bibheSi yadi saMsArAn mokSa-prAptiM ca kAGkSasi / tadendriya jayaM kartuM sphAra paurUSam // 31 bha 2 10 bhavakoTibhirasulabha, mAnuSyaM prApya kaH pramAdo me / na ca gatamAyurbhUyaH, pretyatyapi devarAjasya bhaTThAyAro sUrI ! bhaTThAyArANuvekkhao sUrI / ummaggao sUrI tiNivimaggaM paNAsaMti // ma 206 majjaM duggaimUlaM hiri siri mai dhamma nAsakaraM / 244 maccuNAbbhAhao logo, jarAe parivArio / abhiyAna rAjana kAma zrama mA 167 mAtrA svasrA duhitrAvA na viviktAsano bhavet / 200 mANusattaM bhave mUlaM, lAbho devagaI bhave / mUlacchedeNa jIvANaM, naragatirikkhattaNaM dhuvaM // 225 mAtaNNe asaNapANassa / mi 119 mitti me savvabhUesa, veraM majjha Na keNai / mu 191 musAvayaM vivajjejjA / 2 597 2 2 2 2 2 2 2 2 512 629 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 135 11 135 335/336 928 1189 625 882 1083 432 652 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 124 maitryAdivAsitaM cetaH, karma syUte zubhAtmakaM / kaSAyaviSayAkrAntaM, vitanotyazubhaM manaH // mo 219 moha jaMti narA asaMvuDA / 229 maMda parikkame / me meDhI AlaMbaNaM khaMbhaM diTTi jANa suuttamaM / sUrI jaM hoi gacchassa, tamhA taM tu parikkhae // mai ya 78 82 ya snAtvA samatAkuNDe, hitvA kazmalajaM malam / punarna yAti mAlinyaM, so'ntarAtmA paraH zuci // ya pazyennityamAtmAnamanityaM para saGgamam / chalaM labdhuM na zaknoti, tasya mohamalimlucaH // yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanya vivekena, karma skandhojitaM tathA / / 164 yadi sthirA bhavet vidyut, tiSThanti yadi vAyavaH / daivAttathApi nArINAM na sthemnA sthIyate manaH / / 85 la 111 laddhe AhAre aNagAre mAtaM jANejjA / lA 109 lAbhotti Na majjejjA / 19 51 lo logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM / va 2 2 2 2 2 2 2 2 2 348 2 503 1053 1087 232 232 232 618 vao acceti jovvaNaM ca / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 136 393 393 29 178 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samA 888633998233988979838 N vA 171 vAyA vIriyaM kusIlANaM / / 2 627 183 vAu va jAlamacceti, piyA logaMsi ithio| 2 641 vi 3 viNayA NANaM, NANAu daMsaNaM daMsaNAhiM caraNaM tu| caraNAhiM to mokkho mukkhe sukkhaM aNAbAhaM // 2 8 vinayaphalaM zuzrUSA, zuzrUSAphalaM jJAnaM / jJAnasya phalaM virati, virati rphalaM cAsrava nirodhaH // saMvaraphalaM tapobalamatha, tapaso nirjarA phalaM dRSTam / tasmAtkriyA nivRttiH kriyA nivRtterayogitvam / / yoganirodhAd bhavasantatikSayaH santatikSayAnmokSaH / tasmAt kalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH // 28 38 vihaDai viddhaMsai te sarIrayaM, samayaM goyama ! mA pmaaye| 2 174 92 vihiNA jo u coei, suttaM atthaM ca gaahii| so dhanno so a puNNo a, sabaMdhU mukkhdaaygo|| 2 334 131 viSayA vinivartante, nirAhArasya dehinaH / rasavarja rasA'pyevaM, paraM dRSTavA nivartate // 2 205 vivekaH saMyamojJAnaM, satyaM zaucaM dayA kSamA / madyAt pralIyate sarvaM, tRNyA vahnikaNAdiva / / vI 65 vIrabhogyA vasundharA / 548 928 207 147 vRddhAstRSNAjalA'pUrNa rAlavAlaiH kilendriyaH / mUrdhvamatUcchaM yacchanti, vikAra viSapAdapAH // 2 597 237 veyA adhIyA Na bhavaMti tANaM // 187 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 137 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 zarIreNa sugupta zarIrI cinute zubham / satatArambhiNA jantughAtaphenA zubhaM punaH // 2 503 2 232 84 zucInyapya zucIkartuM samarthe'zucisaMbhave / dehe jalAdinA zaucaM bhramo mUDhasya dArUNaH // 125 zubhArjanAya nirmithyaM zrutajJAnAzritaM vacaH / viparItaM punarjeyamazubhArjanahetave // 8 savvesi jIvitaM piyN| 2 10 savve pANA piyAuyA suhasAtA dukkha paDikUlA appiyavadhA piyajIviNo jiivitukaamaa| 2 10 12 samayaM goyama ! mA pmaaye| 2 11 58 savvatthesu vimutto, sAhU savvattha hoi appvso| 2 185 93 sa eva bhavvasattANaM, cakkhubhUe viyaahie| daMsei jo jiNuddiTuM, aNuTThANaM jahATThiyaM // 2 335 101 sajjhAya sajjhANa rayassa, tAiNo, apAvabhAvassatavarayassa visujjhai jaM se malaM pure kaDaM, samIriyaM rUppamalaM va joiNA // 2 387 123 samaNeNa sAvaNNa ya avassa kAyavva havati jmhaa|| aMto aho nisissa u tamhA AvassayaM nAma // 2 472 149 saritsahasraduSpUra samudrodara sodaraH / tRptimAnendriyagrAmo, bhava tRpto'ntarAtmanA / 2 597 247 saddhAkhamaM Ne viNaittu raagN| 2 1190 252 savvaM jagaM jai tuhaM, savvaM vAvi dhaNa bhave / savvaM pi te apajjattaM, neva tANAe taM tava // 2 1191 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 138 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sivAna sAla kA mAga sA 372 421 421 100 sAro parUvaNAe caraNaM tassa viya hoi nivvaannN| 2 115 sAlaMbaNo paDato, appANaM duggame'vi dhArei / iya sAlaMbaNasevA, dhArei jaI asaDhabhAvaM // 116 sAlaMbasevI samuveti mokkhaM / 2 249 sAhAhi rUkkho labhaI samAhi / chinAhiM sAhAhiM tameNa khANuM // sI 168 sIhaM jahA ca kuNimeNaM nibbhayamega caraM paasennN| 2 209 sIyaMti abuhaa| 1190 626 1051 1 2 210 66 suhadukkha saMpaogo, na vijjaI niccavAya pakkhaMmi / egaMtaccheaMmi a, suhadukkha vigappaNamajuttaM / / 74 surakkhio savva duhANa muccai / 137 suddhe siyA jAe na duusejjaa| 2 193 suvvate samite cre| 231 550 652 207 sUraM mannati appANaM jAva jetaM na pssti| 2 1050 16 se jahAvi aNagAre ujjukaDe niyAga paDivaNNe amAyaM kuvvamANe viyaahite| 2 28 22 seNe jaha vaTTayaM hre| 2 32 49 se Na hAsAe Na kiDDAe Na ratIe Na vibhuusaae| 2 177 104 se tArise dukkhasahe jiiMdie, sueNa jutte amme-akiNcnne| virAyai kamma ghaNammi avagae, kasiNapbhapuDAvagameva caMdimitti / / 2 387 161 se pabhUyadaMsI... sadA jate daTuM vippaDivedeti appANaM kimesa jaNo karissati ? 2 616 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 139 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PER 88888888 so 14 sohI ujjuya bhuuyss| 221 sovadhie hu luppatI baale| 2 2 28 1082 2 233 88 saMyamA'straM vivekena, zANenottejitaM muneH / dhRti dhArolbaNaM karma, zatrucchedakSamaM bhavet // 95 saMgahovaggahaM vihiNA na karei ya jo gnnii| samaNaM samaNiM tu dikkhittA samAyAri na gAhae / bAlANaM jo u sIsANaM, jIhAe uvliNpe| taM sammamaggaM gAhei, so sarI jANa verio|| 236 saMsAra mokkhassa vivakkhabhUyA / 240 saMsAra heuM ca vayaMti bNdh| 2 337 1187 1189 194 hastasparza samaM zAstraM tata eva kathaJcana / atra tannizcayopisyAt tathA candroparAgavat / / 2 671. 573 143 kSIre ghRtaM tile tailaM kASThe'gniH saurabhaM sume| candrakAnte sudhA yadvat tathAtmApyaGgataH pRthak // 2 jJA 5 jJAnasya phalaM virati / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 140 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTa viSayAnukramaNikA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 RBO 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 sUkti nambara 17 25 46628400 57 73 79 81 viSayAnukramaNikA 104 106 127 129 139 140 141 149 157 164 181 185 192 197 199 207 209 214 215 221 230 231 sAMta zIrSakA aTUTa zraddhA atIta- anAgata- nizcinta asat-asat anAtma-prazaMsA amUrta-guNa arakSitAtmA avivekI appA so paramappA anabhra candra sama zramaNa apramatta sAdhaka azubha karma - hetu anugrahArtha - prAkRta racanA anazana lAbha ahitakAriNI nindA anupama sarvottama sUrya prakAza antarAtma - tRpti anazana adRr3ha mana agni- bina jalatI kAyA anArya-lakSaNa asteya tyAga adhyAtma-snAna ajJAnI ahaMkAra ajJa-duHkhI ajJa mariyala baila ajJAnI sAdhaka ajJAnI anartha khAna azaraNa bhAvanA -- bUr3hA baila abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 143 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 36 kamA sati sambara maNi poSaka 232 alpasukhadAyI 32 251 asamartha 259 adhikaraNa doSa 34 10 Atma-ciMtana 35 21 AraMbha Agama cakSu AjJA-dharma AcArya-tIrthaMkara 35 AjJA AjJollaMghana AjJA-khaNDita dharma AtaGkadarzI Atma-gupta jitendriya AtmajJAtA AtmadRSTi Atma apalApa Atma-pratIti Atma-vijJAtA AtmadraSTA se moha - cora dUra AcArya bha.-uttaradAyitva AcArya gopAla tulya 100 AcaraNa se nirvANa AhAra kI anAsakti 113 Arambha-nivRtti 115 Alambana . AlocanA : para-sAkSI 57 122 AlocanA se RjutA 58 134 AhAra-tyAga kisalie? 59 143 AtmA zarIra se bhinna 152 AtmAnveSaka 158 AkRSTa mana kA tyAga 218 Atma-nigraha abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-20144 ) 109 121 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta sApaka 220 225 228 146 148 166 53 114 155 222 258 11 27 32 68 167 64 AdhyAtmika prayogazAlA: tapazcaraNa AhAra mAtrA vijJa AhAra khoja aise indriya paravaza kI durdazA indriya-vijetA bano indriya-balavattA udbodhana udbodhana uNodarikA tapa uddiSTAhAra-niSedha utsarga-apavAda ekadina aisA AyegA eka jAnA saba jAnA ekAnta-anekAnta ekAtmA ekAsana, ekAnta niSedha aupapAtika-AtmA kalyANa-pAtra karma-bhAra-mukti karma-satya kApurUSa kAyotsarga kAma se kalaha aura Asakti kAyara-sAdhaka kAmaH mokSavipakSI kAma-bhoga : dustyAjya kise kala kA kyA bharosA ? kuzIla-vacana kauna vIra? gaccha-dhuri guNa-mUlyAMkana guru-vairI calo, saMbhalakara 118 201 34 156 160 213 236 257 90 91 92 248 171 18 98 95 256 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 145 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samakAraka 96 07 49 244 99 09 1008 101 10242 103 56 104 105 162 106 48 107 255 108 84 109 163 110 111 52 112 112 113 15 114 115 128 116 165 117 118 234 cetanA-zakti jarAbhizApa jarA-maraNa jiNavANI-sAra jIvana-priya jIvana kAmanA DhalatI Ayu meM mUr3ha / tabataka guru sevA tapa kA phala tIna adRzya turyAvasthA meM kyA karegA? dahyamAna saMsAra dArUNa-bhrAnti deva ke lie bhI asaMbhava doharI mUrkhatA 177 drutagAmI dvividha bandhana dharma nivAsa 50 dharma 196 119 239 120 252 121 253 dharmopadeza - paddhati dharmavIra dharma kA lakSaNa dhana kI khoja meM pramatta puruSa dharma dhurA dhana se rakSA nahIM dharma hI rakSaka dhik-dhika jarA dhIra kA dhairya dhIre calo nArI-rakSA nArI-paMka nArI neha dustara nirbhaya sAdhaka 122 47 123 203 229 124 125 46 151 126 127 186 128 19 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 146 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakisaka 26 129 130 66 67 91 189 131 132 133 134 105 135 224 136 233 137 241 138 242 139 140 12 . 141 110 142 51 143 75 -144 . 145 93 146 120 147 150 148 149 178 150 235 151 245 152 190 153 243 154 182 155 183 156 . 226 157 250 158 133 172 160 41 16190 niSkAma jJAnI nityAnityavAda nityAtmA nizcaya-ratnatraya niHsAra saMyamI niSkAma AcAra nidrA nirantara bhaTakAva niSphala rAtriyA~ nitya kyA ? parigraha janya doSa pala-pala apramAda parigraha se dUra pAnI kerA bula-bulA pApa se bacAva pIche pachatAye hota kyA ? puraspazI pAradarzI pramANopeta-AhAra pramANabhUta antara prabhUtajJAnI kA paryAlocana pralobhana pramAda mata karo bItA kabhI nahIM lauTA baMdhana-mukta baMdha-hetu brahmacarya garimA brahmacarya bhikSu alolupa bhikSAcaryA bhUkha-vedanA bhogAsakta-prANI manuSyAyu-alpa bhI mati-zruta anyonyAzrita 161 159 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 147 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 162 163 205 206 164 165 174 mahAmuni asaMdInadvIpa madyapAna-durguNa madya se hAni mahAThaginI hama jAnI mAyAvinI nArI mAnuSika kAma, kSudra muni kA AhAra 166 167 175 202 168 111 169 227 muni 170 23 145 200 204 171 172 173 174 175 176 24 191 254 16 177 178 31 179 179 180 217 181 219 182 22 mUr3ha mAnava mUrkha kI mRgatRSNA mUladhana mUryopadeza mRtyukalA mRSA-varjana mRtyu avazyaMbhAvI mokSa-pathika mokSa mArga nAzaka mohagrasta mUrkhAtmA mokSa-mArga samarpita moha-mugdha mauta: eka jhapATA yathArtha - Atmalocana yatanA saha gamana yukti-yukta grAhya rasAsakti rasa lolupa rAjahaMsa muni rAga-mukti kaise ? lakSmI-Ayu-deha-nazvara lar3e sipAhI nAma saradAra kA laGgana hitakara vAsanotpIr3ita nirbalAhAra vinaya se akSaya-sukha 117 184 223 185 89 186 131 187 168 83 189 247 190 80 191 85 192 132 154 193 194 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 0 148 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamA mAka para sakti zIrSaka 77 195 196 197 116 119 144 198 147 199 200 159 169 65 201 202 203 204 205 87 206 207. 208 209 210 '211 212 194 124 - 126 237 107 viveka-durlabha viziSTa jJAna vizva-maitrI viSaya-daur3a vikAraH viSavRkSa vicaraNa viSa kaNTaka vIra bhogyA zaraNadAtA nahIM zatru-guru zAzvata tattva zAstra zubhAzubha karma saJcaya zubhAzubha karma upArjana zuka-vidyA zoka nahIM sarvakalyANa kA mUla:vinaya saralAtmA samaya mUlyavAn samaya pahacAno sarva-mukta samatA kA pAragAmI samatA-kuNDa-snAna sadA akelA satyAsatya vacana samAdhikAmI nirapekSa samayabaddha sarvavighnajayI saphala rajanI sAdhanAzIla sAdhaka parizuddha surakSitAtmA suvratI 38 54 58 213 214 215 216 217 218 86 125 219 220 221 136 187 188 246 222 39 223 224 225 226 227 137 74 193 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 149 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamA sAka nambara mukti zAsaka 228 229 88 108 135 138 240 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 123 249 210 208 103 216 240 241 242 243 244 245 101 170 173 176 . sUryodayAsta bhrAnti saMyamAstra saMgrahavRtti-tyAga saMsAra-valaya se mukti saMyama-parAkrama saMsAra-hetu sAMdhya-Avazyaka sthANu sneha-eka bandhana sneha-tyAga-duSkara sva-para-rakSaka sva-pratiSThA se baco svAdhyAya-tapa-nirmala strI ke sAtha vihAra niSedha strI paricaya niSiddha strI-saMsarga strI-saMsarga-tyAga strI-saMsarga-duHkha strIvazI-ajJa hiMsA ahitakAriNI hiMsA kSaNa bhaMgura jIvana kSaNika-sukha zreSTha dharma sa hiMsA niSedha trividha AtmA tripadI jJAna kA phala jJAnAtmA jJAna jyotiSmAn jJAna jyoti jJAti sneha baMdhana 180 153 184 246 247 248 20 198 249 13 250 238 251 211 102 252 253 254 60 142 255 25671 257 . 258 195 259 212 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 150 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIya pariziSTa abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA bhAga-2 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA sakti bhAga- D 88888888 to the tic evaM bhAga 6 pR. 337 meM evaM bhAga 6 pR. 337 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 337 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 337 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 337.meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 730 meM bhI hai| to the te evaM bhAga 4 pR. 2677 meM bhI hai / evaM bhAga 4 pR. 2569 meM bhI hai| evaM bhAga 3 pR. 1053 meM bhI hai| evaM bhAga 3 pR. 1053 meM bhI hai| evaM bhAga 7 pR. 893 meM bhI hai| evaM bhAga 4 pR. 2346 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 1062 tathA bhAga 4 pR. 234 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 131 meM bhI hai / evaM bhAga 7 pR. 60 meM bhI hai| 93 131 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 153 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135/335-336 135 135 ___evaM bhAga 4 pR. 2314 meM bhI hai / 135 evaM 335 137-138 138-141 141 174 174 evaM bhAga 6 pR. 1061 meM bhI hai| evaM bhAga 5 pR. 1316 meM bhI hai / 175 176 176 176 176 177-178-179 177 177 177 177 178 178 178 179 179 180 evaM bhAga 3 pR. 559 meM bhI hai| evaM bhAga 3 pR. 1171 meM bhI hai| 180 181 185 186 188 193 195 - ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 154 ) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81685 8 8 2 F N N N N P F 63 64 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 REZI 195 205 207 210 210 219 223 223 223 223 231 231 231 231 232 232 232 232 232 232 232 232 232 232 232 233 278 279 334 334 335 337 2012 evaM bhAga 4 pR. 344 meM bhI hai| evaM bhAga 6 pR. 457 meM bhI hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2* 155 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 337 337 337 3488 372 372 100 101 387 102 387 103 387 104 387 389 105 106 392 107 393 108 393 109 393 110 393 49.2737Yu Yin Yan 1 111 393 393 112 113 114 115 Qi Qi Qi Ming Ming Ming Ming Ming Ming Ming Nuo Nuo Nuo Nuo Nuo Nuo Reng m 398 398 421 116 117 421 428-431 Si Shi 79.778 Shou Ke Yan ! 118 432 119 432 Si Shi 5.3171 49 120 121 450 122 465 123 472 124 125 503 503 503 126 Shi Er Yan ,Ru -TR809-2*156 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 512 512 512 548 548 548 548 550 550 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 -143 144 145 146 147 148 149 550 550 554 559 572 573 573 597 597 597 597 597 597 598 615 615 616 616 616 616 616 616 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 616 616 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 157 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 162 163 164 616 618 618 618 165 624 625 166 167 625 626 626 169 170 626 171 .. 172 173 174 627 627 627 628 175 628 176 629 629 629 177 178 179 180 629 629 181 636 182 641 183 641 651 651 184 185 186 187 652 652 188 652 189 652 190 652 191 652 192 652 193 652 194 671 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 158 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 196 197 198 199 200 772 773 797 797 evaM bhAga 4 pR. 2665 meM bhI hai / 881 882 883 201 202 203 883 884 887 928 204 205 , 206 928 207 208 .209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 1050 1051 1051 1051 1051 1051 1051 1052 1052 1053 1053 1053 219 220 221 222 223 224 1053 1076 1082 1082 1083 1083 1083 1083 1083 225 226 227 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 159 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 1087 1087 1187 1187 1187 1187 1187 1187 1187 1187 1187 1188 1189 1189 1189 1189 1189 1189 1189 1190 1190 1190 1191 1191 1191 1191 1192 1192 1192 1193 1195 1205 5 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 160 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha pariziSTa jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA anuyogadvAra sUtra sUkti krama sUtra gAthA ___ 123 29 11 146 121 AcArAMga sUtra sAlakA prathama bhUtamadhyapatanasaka 3 1-3 13 14 19 20 w www WNN 107 .108 109 110 wwwNuuuuuuwww 111 89 40 59 115 122 124/11 124 25 26 ___ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2.163 ) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A MANARAISINAMANNA samayamA 829933333338888888888855558888888885565555 mazaka 19 153 154 155 156 157 129 164 164 164 164 158 159 160 161 69 164 164 164 164 164 171 171 171 185 185 14 97 30 130 128 24 221 222 225 226 227 223 224 228 105 105 229 AcArAMga niyukti sUkti naM. gAthA ___99 16 ___ 100 17 220 282 AcArAMga sUtra saTIka prathama zruta. adhyayana sUkti krama uddezaka sUtra 65 1 4X 63 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 164 ) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atura pratyAkhAna sUkti naM. 76 86 87 Avazyaka niyukti adhyayana 2 sUkti naM. 195 115 gAthA 1075 1186 Avazyaka malayagiri khaNDa sUkti naM. 94 196 uttarAdhya adhyayana gAthA saktina. 151 152 14 15 199 200 201 202 203 13 38 231 237 230 232 236 238 233 234 235 14 239 240 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 165 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 14 14 14 14 14 243 244 241 245 246 248 247 249 14 251 250 252 253 255 256 257 14 122 139 uttarAdhyayana niyukti sUkti naM. gAthA 978 ogha niyukti sUkti krama gAthA 259 741 121 117 118 794-795 801 806 __ ogha niyukti bhASya sUkti krama gAthA _133 290 kalpa subodhikA saTIka sUkti naM. kSaNa pra. 141 143 - 254 2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 0 166 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - gacchAcAra payannA sakti nAmakA gAthA 8 15-16 17 24 . 164 gacchAcAra payannA saTIka sUkti naM. adhikAra . 162 2 163 . 2 2 caraka saMhitA sUkti naM. prakaraNa 132 jvara prakaraNa titthogAlI payannA sUkti naM. 32 - dazavaikAlika sUtra sUkti krama adhyayana uddezaka gAthA 102 8 1038 8 104 gAthA 1213 - 12 101 105 sUkti naM. dazavaikAlika cUlikA cUlikA gAthA 2 16 16 74 16 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 167 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazavaikAvika niyukti bhASya sUkti naM. gAthA 61 19 62 34 67 pa 3 sUkti naM. dvAtriMzat dvAtriMzikA sUkti naM. dvA. gAthA 60 20 17 ___ dharmasaMgraha saTIka sUkti naM. adhikAra gAthA 206 2 72 dharmaratna prakaraNa saTIka sUkti naM. adhikAra 21 - dharma bindu saTIka adhyAya sUtra zloka 129 2 69 [60] naggaya sUkti krama __181 naMdIsatra sUkti naM. sUtra 90 15 ___piMDa niyukti sUkti naM. __134 gAthA 96 120 642 paMcataMtra sUkti naM. a. zloka 194 47 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 168 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacanasAra gAthA 34 sUkti naM. adhyayana 3 prazamarati-prakaraNa sUkti naM. zloka 64 72 73 gAthA 106 74 72-73-74 bRhatkalpa vRtti sabhASya sUkti naM. uddeza gAthA 35 1 3 bRhatkalpa bhASya sUkti naM. 258 322 bhagavatI sUtra sUkti krama zataka uddezaka sUtra 1 1.. 7(2) 71 12 10 10 bhagavadgItA sUkti naM. adhyAya zloka 254 2 131 mahAnizItha sUtra sUkti naM. adhyayana gAthA 59 101 101 120 manusmRti sUkti naM. adhyayana zloka 166 215 167 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-20169 27 215 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogabindu 16 sUkti naM. zloka 194 316 yogazAstra sUkti naM. prakAza zloka 205 3 124 4 125 126 127 lokatattva nirNaya sUkti naM. zloka ___ 89 3 8 vyavahAra bhASya sUkti naM. uddeza gAthA 150 29 10 216 vyavahAra bhASya pIThikA sUkti naM. gAthA 116 184 samavAyAMga sUtra sUkti naM. samavAya sUtra 13 sUtrakRtAMga sUtra prathama prata adhyayana zaka 2 54 sakti na. thA / 22 113 114 219 217 218 140 216 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 170 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 12 13 sAsanama adhyakamA 207 210 10 208 12 213 211 13 212 209 214 215 184 185 13 189 187 190 186 188 191 19 14 15 15 16 17 192 19 soov VAAAAAAAAAAAAAwwwwwwwwwwwwwwwwwww 13 14 193 168 169 170 173 172 171 174 175 176 180 177 178 179 197 198 17 24 24 26 27 29 31 31 14 16 43 21 18 - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 171 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 10 . 137 138 135 136 10 10 12 55 12 183 15 182 sUtrakRtAMga-niyukti sUkti naM. gAthA __165 52 sthAnAMga sUtra sUkti naM. adhyayana sthAna (ThANA) uddezaka 1 1 2 syAdvAdamaMjarI sUkti naM. 27 263 zrAddha pratikramaNa sUtra sUkti naM. gAthA 142 gAthA 119 49 204 hitopadeza sUkti naM. kathA saMgraha zloka 3 vigraha 4 46 1 mitralAbha 120 hIraprazna sUkti naM. prakAza abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 172 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 148 147 149 145 144 146 14 14 14 14 OUANOU AWNuvauwn 1 . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUki-supArasa * khaNDa-2 0 173 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcama pariziSTa 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-graMtha sUcI Page #184 -------------------------------------------------------------------------- Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha-sUcI kramAMka "sUkti-sudhArasa" meM prayukta jaina tathA anya grantha 1. anuyogadvArasUtra 2. AcArAMga sUtra 3. AcArAMga niyukti AcArAMga sUtra saTIka AturapratyAkhyAna Avazyaka niyukti Avazyaka malayagiri uttarAdhyayana 9. uttarAdhyayana niyukti 10. oghaniyukti 11. oghaniyukti bhASya 12. kalpasubodhikA TIkA 13. gacchAcAra payatrA 14. gacchAcAra payatrA saTIka 15. carakasaMhitA - jvaraprakaraNa 16. titthogAlI-payannA 17. dazavakAlikasUtra 18. dazavaikAlika cUlikA 19. dazavaikAlika niyuktibhASya 20. dvAtriMzadvAtrizikA 21. dharmasaMgraha saTIka dharmaratnaprakaraNa saTIka 23. dharmabindu AcArya haribhadra - zrI muni candrasUri racita TIkA 24. naggaya. 25. nandIsUtra 26. paJcatantra 27. piNDaniyukti 28. pravacanasAra 29. prazamarati prakaraNa 30. bRhatkalpavRtti sabhASya abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 177 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. bRhatkalpa bhASya 32. bhagavatI sUtra bhagavad gItA 33. 34. mahAbhArata 35. mahAnizItha sUtra 36. manusmRti 37. mUlArAdhanA 38. yogabindu 39. yogazAstra 40. lokatattvanirNaya 41. vyavahArabhASya 42. 43. samavAyAMgasUtra 44. sUtrakRtAMgasUtra 45. sUtrakRtAMganiryukti vyavahAbhASyapIThikA 46. sthAnAMgasUtra 47. syAdvAdamaMjarI 48. zrAddhapratikramaNa 49. hitopadeza 50. hIraprazna 51. jJAnasAra abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 178 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya * Page #188 -------------------------------------------------------------------------- Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya abhidhAna rAjendra koSa [1 se 7 bhAga ] amarakoSa (mUla) aghaTa ku~vara caupAI aSTAdhyAyI aSTAhnikA vyAkhyAna bhASAntara akSaya tRtIyA kathA (saMskRta) Avazyaka sUtrAvacUrI TabbArtha uttamakumAropaMnyAsa (saMskRta) * upadeza ratnasAra gadya (saMskRta) upadezamAlA (bhASopadeza) upadhAnavidhi 'upayogI cauvIsa prakaraNa (bola) upAsakadazAGgasUtra bhASAntara (bAlAvabodha) eka sau ATha bola kA thokar3A kathAsaMgraha paJcAkhyAnasAra kamalaprabhA zuddha rahasya kartturIpsitatamaM karma ( zloka vyAkhyA) karaNakAma dhenusAriNI kalpasUtra bAlAvabodha (savistara ) kalpasUtrArtha prabodhinI kalyANamandira stotravRtti (tripATha ) kalyANa (mandira) stotra prakriyA TIkA kAvyaprakAzamUla kuvalayAnandakArikA kesariyA stavana khApariyA taskara prabandha (padya) gacchAcAra payannAvRtti bhASAntara gatiSaSTyA - sAriNI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 181 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahalAghava cAra (catuH) karmagrantha - akSarArtha candrikA - dhAtupATha taraMga (padya) candrikA vyAkaraNa (2 vRtti) caityavandana cauvIsI caumAsI devavandana vidhi cauvIsa jinastuti cauvIsa stavana jyeSThasthityAdezapaTTakam jambUdvIpa prajJapti bIjaka (sUcI) jinopadeza maMjarI tattvaviveka tarkasaMgraha phakkikA terahapaMthI praznottara vicAra dvASaSTimArgaNA - yantrAvalI dazAzrutaskandha sUtracUrNI dIpAvalI (divAlI) kalpasAra (gadya) dIpamAlikA devavandana dIpamAlikA kathA (gadya) devavaMdanamAlA ghanasAra - aghaTakumAra caupAI dhraSTara caupAI dhAtupATha zlokabaddha dhAtutaraMga (padya) navapada olI devavaMdana vidhi navapada pUjA navapada pUjA tathA praznottara nItizikSA dvaya paccIsI paMcasaptati zatasthAna catuSpadI paMcAkhyAna kathAsAra paJcakalyANaka pUjA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 * 182 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamI devavandana vidhi paryuSaNASTAhnikA - vyAkhyAna bhASAntara pAiya saddambuhI koza (prAkRta) puNDarIkAdhyayana sajjhAya prakriyA kaumudI prabhustavana - sudhAkara pramANanaya tattvAlokAlaMkAra praznottara puSpavATikA praznottara mAlikA prajJApanopAGgasUtra saTIka (tripATha) prAkRta vyAkaraNa vivRtti prAkRta vyAkaraNa (vyAkRti) TIkA prAkRta zabda rUpAvalI bArevrata saMkSipta TIpa bRhatsaMgrahaNIya sUtra citra (TabbArtha) bhaktAmara stotra TIkA (paMcapATha) bhaktAmara (sAnvaya - TabbArtha) bhayaharaNa stotra vRtti bhatarIzatakatraya mahAvIra paMcakalyANaka pUjA mahAnizItha sUtra mUla (paMcamAdhyayana) maryAdApaTTaka munipati (rAjarSi) caupAI rasamaJjarI kAvya rAjendra sUryodaya laghu saMghayaNI (mUla) lalita vistarA varNamAlA (pA~ca kakkA) vAkya-prakAza bAsaTha mArgaNA vicAra vicAra - prakaraNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 183 - Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viharamANa jina catuSpadI stuti prabhAkara svarodayajJAna - yaMtrAvalI sakalaizvarya stotra saTIka sadya gAhApayaraNa (sUkti-saMgraha) saptatizata sthAna-yaMtra sarvasaMgraha prakaraNa (prAkRta gAthA baddha) sAdhu vairAgyAcAra sajjhAya sArasvata vyAkaraNa (3 vRtti) bhASA TIkA sArasvata vyAkaraNa stubukArtha (1 vRtti) siddhacakra pUjA siddhAcala navvANuM yAtrA devavaMdana vidhi siddhAnta prakAza (khaNDanAtmaka) siddhAntasAra sAgara (bola-saMgraha) siddhahaima prAkRta TIkA siMdUrakara saTIka senaprazna bIjaka zaMkoddhAra prazasti vyAkhyA SaD dravya vicAra SaDdravya carcA SaDAvazyaka akSarArtha zabdakaumudI (zloka) 'zabdAmbudhi' koza zAMtinAtha stavana hIra praznottara bIjaka haimalaghuprakriyA (vyaMjana saMdhi) holikA prabandha (gadya) holikA vyAkhyAna trailokya dIpikA - yaMtrAvalI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 184 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ 1. AcArAGga kA nItizAstrIya adhyayana (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e. pIeca.DI. 2. Anandaghana kA rahasyavAda (zodha prabandha) lekhikA : DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.DI. 3. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (prathama khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti sudhArasa (dvitIya khaNDa) abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (tRtIya khaNDa) 6. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (caturtha khaNDa) 7. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (paMcama khaNDa) 8. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (SaSThama khaNDa) 9. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (saptama khaNDa) 10. "vizvapUjya' : (zrImadrAjendrasUriH jIvana-saurabha) (aSTamakhaNDa) 11. abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA (navama khaNDa) 12. abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma (dazama khaNDa) 13. rAjendra sUkti navanIta (ekAdazama khaNDa) 14. jina khojA tina pAiyA~ (prathama mahApuSpa) 15. jIvana kI muskAna (dvitIya mahApuSpa) 16. sugandhita-sumana (FRAGRANT-FLOWERS) (tRtIya mahApuSpa) prApti sthAna : zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA, sadara bAjAra, po. bhInamAla-343029 jilA-jAlora (rAjasthAna) : (02969) 20132 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-2 . 187 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjenda koSa - 'abhidhAna rAjendra koSa' : eka jhalaka vizvapUjya ne isa bRhatkoSa kI racanA I. san 1890 siyANA (rAja.) meM prArambha kI tathA 14 varSoM ke anavarata parizrama se I. san 1903 meM ise sampUrNa kiyaa| isa vizvakoSa meM ardhamAgadhI, prAkRta aura saMskRta ke kula 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAe~ haiN| isameM sADhe cAra lAkha zloka haiN| isa koSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM zabdoM kA nirupaNa atyanta sarasa zailI meM kiyA gayA hai / yaha vidvAnoM ke lie aviralakoSa hai, sAhityakAroM ke lie yaha rasAtmaka hai, alaMkAra, chanda evaM zabda-vibhUti se kavigaNa maMtramugdhaho jAte haiM / jana-sAdhAraNa ke lie bhI yaha isI prakAra sulabha hai, jaise-ravi sabako apanA prakAza binA bhedabhAva ke detA hai| yaha vAsantI vAyu ke samAna samasta jagat ko suvAsita karatA hai| yahI kAraNa hai ki yaha koSa bhArata ke hI nahIM, apitu samasta vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM uplbdhhai| vizvapUjya kI yaha mahAn amarakRti hamAre lie hI nahIM, varan vizva ke lie vandanIya, pUjanIya aura abhinandanIya bana gaI hai| yaha ciramadhura aura nita navIna Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI guru mandira (bhInamAla) vizvapUjya gurudevazrI dvArA pradatta abhidhAna rAjendra koSa : alaukika cintana bhi / avikArI bano, vikArI nahIM ! bhikSuka (zramaNa) bano, bhikhArI nahIM ! dhArmika bano, adhArmika nahIM ! namra bano, akkar3a nahIM ! rAma bano, rAkSasa nahIM ! je jetAvijetA bano, parAjita nahIM ! nyAyI bano, anyAyI nahIM ! dra draSTA bano, daSTirAgI nahIM ! ko komala banA kara nahIM ! pae yA kanyo, bhakSaka nahIM / /