________________
. પ્રબુદ્ધ જીવન
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૦૪ સતત વાંચનમાં, અધ્યયનમાં અને લેખનકાર્યમાં જીવનના અંત સુધી છે ? મેં કહ્યું મારો પુત્ર અમિતાભ (ઉ.વ.૧૪) અને પુત્રી શૈલજા પરોવાયેલા રહ્યા હતા. તેમનો જીવનરસ ક્યારેય સુકાયો ન હતો. (ઉ.વ.૧૬) માટે સંગીતના શિક્ષક રાખ્યા છે. શિક્ષક બંનેને ગીતો
મારી વિસ્મયકથા'માં એમણે લખ્યું છે, “વૃદ્ધાવસ્થાની નિર્બળતામાં હતો અને જુદાં જુદાં રાગ વિશે શીખવે છે તથા અમિતાભને તબલાં હું પ્રમાણમાં માનસિક સ્વસ્થતા ભોગવું છું તેનું કારણ મારામાં તથા શિલજાને સિતાર વગાડતાં શીખવ્યું છે, એમણે શૈલજાને સિતાર કે સંકલ્પબળની વિશેષતા છે એવું નથી પણ મારામાં બાળક-સ્વભાવનું વગાડવાનું કહ્યું. શૈલજાએ સિતાર સંભળાવી એથી એમણે પોતાની એક સારું લક્ષણ રહ્યું છે. હું બાળક જેવો છું અને ઘરડ થયો તો પણ પ્રસન્નતા દર્શાવી હતી અને પોતાના સંગીતના શોખની વાતો કરી ક એવો જ રહ્યો છું. બાળક પોતાના રસની વસ્તુને આગ્રહપૂર્વક વળગી હતી. મેં રહેતું નથી. એક રમકડું ન મળે કે ખોવાઈ જાય કે ભાંગી જાય તો પટેલ સાહેબને કેટલાંક વર્ષોથી આંતરડાની તકલીફ હતી. એ થોડીવારે રડે, પણ પછી બીજું મળે એટલે પહેલું ભૂલી જાય. મારા અંગે તેઓ સાવધાન થઈ ગયા હતા. તેઓ કોઇના આગ્રહને વશ થતા સ્વભાવમાં પણ એવું કંઈક છે. સમયના પ્રવાહની સાથે મારામાં નવા નહિ. એક વાર તેઓ અમારે ઘરે પધાર્યા હતા ત્યારે ચા પીવા માટે અમે રસ જાગ્રત થતા રહ્યા છે અને આજ સુધી એ ચાલુ છે.” આગ્રહ કર્યો. છેવટે એમણે કહ્યું કે “યા હું તો જ પીઉં, જો તમારા
પોતાની તબિયત અને મૃત્યુ માટેની તૈયારી વિશે ૧૯૮૫માં “પ્રબુદ્ધ રસોડામાં જઇને મારી પત્ની જાતે ચા બનાવે તો.” અને એમની એ જીવનમાં એમણે લખ્યું હતું, “મારા એક ડૉક્ટર વડીલે મને ૧૯૬૦માં દરખાસ્ત સ્વીકારી. એમનાં પત્નીએ ચા બનાવી તે એમણે પીધી હતી. કહ્યું હતું કે “ચીમનભાઈ, તમારા શરીરના ઘડિયાળની ચાવી ઊતરી પટેલ સાહેબને પાણી બરાબર ઉકાળીને પછી નીચે ઉતારીને એમાં ગઈ છે. હવે તમે જેટલું જીવો તેટલી ઇશ્વરની કૃપા.' એ કૃપા પચીસ અમુક જ પ્રમાણમાં ચાની પત્તી નાખવામાં આવે અને એમાં નહિ જેવું વર્ષ ચાલી અને હજુ કંઈક ચાલશે એમ લાગે છે. મારા જીવનનો અંત દૂધ હોય તો એવી ચા જ માફક આવતી હતી. એમનાં પત્ની એ પ્રમાણે
જ્યારે આવે ત્યારે હું તૈયાર થઇને બેઠો છું.' ૧૯૮૫માં એમ લખ્યા પછી બનાવતાં. ઠેઠ ર૦૦૪ના જાન્યુઆરી સુધી તેઓ આવી નાદુરસ્ત તબિયત છતાં પટેલ સાહેબને અધ્યાપનકાળ દરમિયાન શેક્સપિયરનાં કોઇપણ જીવી શક્યા એ બતાવે છે કે એમની જિજીવિષા કેટલી પ્રબળ હતી. બે નાટકો દર વર્ષે બી.એ. કે એમ.એ.ના વિદ્યાર્થીઓને ભણાવવાનાં હજુ થોડા વખત પહેલાં જ એમનો પત્ર મને મળ્યો હતો, જેમાં લખ્યું આવતાં. આથી શેક્સપિયરનાં નાટકો એ જીવનભર એમનો અત્યંત હતું કે આખો દિવસ અશક્તિ રહે છે, પરંતુ “સાંજના પાંચ-છ વાગ્યા પ્રિય વિષય રહેલો. શેક્સપિયરની સેંકડો પંક્તિઓ એમને કંઠસ્થ પછી હું સ્વસ્થતા અનુભવું છું.'
હતી. અમદાવાદમાં અને અન્યત્ર કેટલીક સંસ્થાના ઉપક્રમે એમણો એ અમારા વડીલ ડૉ. અનામી સાહેબ દ્વારા અને પ્રો. જયંતભાઈ વિષય પર વ્યાખ્યાનો પણ આપેલ. તદુપરાંત ટ્રેજેડી, જીવનમાં અને કોઠારી દ્વારા પટેલ સાહેબનો પ્રત્યક્ષ પરિચય મને થયો હતો. સાહિત્યમાં” એ વિષય એમણે આપેલ વ્યાખ્યાનો ગુજરાતી સાહિત્ય ૧૯૮૨-૮૩માં એમણે 'પ્રબુદ્ધ જીવન'માં લેખો લખવાનું ચાલુ કર્યું પરિષદ તરફથી પ્રગટ થયેલાં છે. ' ત્યાર પછી અમારી વચ્ચે નિયમિત પત્રવ્યવહાર ચાલ્યા કર્યો અને શેક્સપિયર ઉપરાંત શેલી, કિટ્સ, વર્ડઝવર્થ, ટેનિસન, બ્રાઉનિંગ, એકબીજાના ઘરે જવા આવવાનો સંબંધ વધ્યો હતો. તેઓ પત્રવ્યવહારમાં રોબર્ટ બર્ન્સ વગેરે આંગ્લ કવિઓની કવિતા કોલેજના વિદ્યાર્થીઓને નિયમિત હતા. સ્વ. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીની જેમ તેઓ પણ પોસ્ટકાર્ડનો ભણાવવાનું કાર્ય વર્ષો સુધી એમણે કર્યું હતું. એટલે એ કવિઓની જથ્થો પાસે રાખતા અને તરત મુલાસર ટૂંકા પત્રો લખતા.
અનેક પંક્તિઓ પણ એમને કંઠસ્થ હતી. વાતચીતમાં પ્રસંગ અનુસાર પ્રબદ્ધ જીવનમાં લેખમાળા સ્વરૂપે કશું છપાતું નથી. વધુમાં વધુ જ્યારે તેઓ આવી પંક્તિઓ ટાંકતા ત્યારે એમની સ્મૃતિ અને બહુશ્રુતતા ત્રણ અંકમાં લેખ પૂરો થવો જોઈએ. પરંતુ પટેલ સાહેબે જ્યારે પોતાની માટે આદર ઊપજતો. આત્મકથા લખવાનો પ્રસ્તાવ મારી આગળ રજૂ કર્યો ત્યારે “પ્રબુદ્ધ સંસ્કૃત ભાષામાં લખાયેલું વાલ્મીકિનું રામાયણ એ પટેલ સાહેબના જીવનમાં અપવાદરૂપે એ પ્રગટ કરવાનો નિર્ણય કર્યો હતો. લગભગ સવાધ્યાય-પરિશીલનનો એક મહત્વનો ગ્રંથ જીવનભર રહ્યો હતો. સવા વર્ષ સુધી એમની આ આત્મકથા છપાઈ હતી.
એનો એમણે ગુજરાતીમાં ગદ્યસંક્ષેપ કર્યો હતો અને એ ગ્રંથસ્વરૂપે - આ આત્મકથામાં એમણો પોતાના શૌશવ-પૌવનકાળનાં, અધ્યાપન- પ્રગટ થયો હતો. એ વિશે પોતાને જે કંઈ મૌલિક ચિંતન વ્યક્ત કરવા કાળનાં સંસ્મરણો આલેખ્યાં છે. એમાં એવાં તાદશ ચિત્રો રજૂ થયાં છે જેવું લાગ્યું તે એમણે આ ગ્રંથમાં વ્યક્ત કર્યું છે. કે એસ.એન.ડી.ટી. યુનિવર્સિટીએ આ આત્મકથા મારી વિસ્મયકથા'ના પટેલ સાહેબનું એક સૌથી વધુ યાદગાર અને મૂલ્યવાન કાર્ય તેનામથી પોતાના પ્રકાશન તરીકે પ્રગટ કરી હતી. વળી મારી સાથેની 'collected works of Mahatma Gandhi' છે. પટેલ સાહેબે આ આત્મીયતાને કારણે “મારી વિસ્મયકથાનામની એમની આ આત્મકથા શ્રેણીના નેવુ જેટલા ગ્રંથોમાં ગાંધીજીના લખાણોના અનુવાદ અને ગ્રંથ સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ ત્યારે એ ગ્રંથ પટેલ સાહેબે મને અર્પણ કર્યો સંપાદનનું કાર્ય કર્યું છે. એ કાર્ય કરવા માટે તેઓ કુટુંબને અમદાવાદમાં * હતો.
રાખીને એકલા દિલ્હી જઇને રહ્યા હતા અને હાથે રસોઈ કરીને એકવડું શરીર અને નાજુક તબિયતને કારણે છેલ્લાં વર્ષોમાં તેઓ જમતા. ૧૯૬૧થી ૧૯૮૫ સુધી દિલ્હીમાં રહીને, દિવસ-રાત પરિશ્રમ કે પ્રવાસ કરતા નહિ. આમ પણ એકંદરે તેમણો બહુ ઓછો પ્રવાસ કર્યો કરીને ગાંધીજીનાં સર્વ લખાણોનું વ્યવસ્થિત રીતે, કાલાનુક્રમે એમણે છે. ઠેઠ બાલ્યકાળથી તેમની તબિયત સારી રહેતી નહિ, પરંતુ એક સંપાદન કર્યું છે, અંગ્રેજીમાં અનુવાદ કર્યો છે અને સાથે સાથે પોતાની વખત શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘ તરફથી વ્યાખ્યાનો આપવા માટે અમે સંપાદકીય નોંધો પણ લખી છે. આ ભગીરથ કાર્ય કરવાને નિમિત્તે નિમંત્રણ આપ્યું ત્યારે મારા આગ્રહને વશ થઈ એમણો તે સ્વીકાર્યું, તેઓ ગાંધીજીના જીવન અને કવન વિશે એટલા બધાં ઓતપ્રોત થઈ પણ તેમાં સમયની, આવવા-જવાની, ખાનપાનની એમ ઘણી બધી ગયા હતા અને એટલા જ માહિતગાર થયા હતા કે કયા વિષય પર વાતોની સ્પષ્ટતા અને શરત કર્યા પછી તે સ્વીકાર્યું હતું. પહેલો ગાંધીજીએ ક્યાં, ક્યારે અને શું કહ્યું છે તે ચોક્કસાઈપૂર્વક કહી અનુભવ એમને અનુકૂળ લાગ્યો એટલે બીજી ત્રીજી વાર પણ એમણે શકતા. ગાંધીજીના જીવનની કોઈ ઘટના વિશે કે ગાંધીજીના વક્તવ્ય વ્યાખ્યાનો માટે અમારું નિમંત્રણ સ્વીકાર્યું હતું.
વિશે જ્યારે કંઈ પણ વિવાદ થાય ત્યારે એમાં પટેલ સાહેબનો અભિપ્રાય એક વાર તેઓ મુંબઈમાં અમારે ઘરે આવ્યા ત્યારે ઘરમાં સિતાર, અંતિમ અને નિર્ણાયક બની રહેતો. ગાંધીજીના પુત્ર હરિલાલ વિશે હાર્મોનિયમ, તબલાં જોઇને એમણે પ્રશ્ન કર્યો કે સંગીતનો કોને શોખ જ્યારે વિવાદ થયો ત્યારે પટેલ સાહેબે આધાર સાથે પોતાનો અભિપ્રાય
